Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық байланыс
КІРІСПЕ
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1.1. Қазақстан Республикасының географиялық орны
1.2. Қазақстанның табиғи ресурстары.
1.3. Қазақстанның табиғаты және ішкі сулары
1.4. Қазақстанның халқы
2. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
2.1 Қытай Халық Республикасының географиялық орны
2.2. Қытайдың табиғи ресурстары
2.3. Қытайдың табиғаты және ішкі сулары
2.4. Қытайдың халқы
3. ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫС
3.1. Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық байланыс
3.2. Қазақстан мен Қытай арасындағы мұнай байланыстары
3.3. Шанхай ынтымақтастық ұйымы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1.1. Қазақстан Республикасының географиялық орны
1.2. Қазақстанның табиғи ресурстары.
1.3. Қазақстанның табиғаты және ішкі сулары
1.4. Қазақстанның халқы
2. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
2.1 Қытай Халық Республикасының географиялық орны
2.2. Қытайдың табиғи ресурстары
2.3. Қытайдың табиғаты және ішкі сулары
2.4. Қытайдың халқы
3. ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫС
3.1. Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық байланыс
3.2. Қазақстан мен Қытай арасындағы мұнай байланыстары
3.3. Шанхай ынтымақтастық ұйымы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы: Қытай Халық Республикасы -
Қазақстанның тәуелсіздігін алғашқылардың бірі болып таныған мемлекет. 1992
жылғы қаңтарда, дипломатиялық қарым-қатынас орнатқаннан бері екі ел өз
экономикаларының дамуында зор табыстарға қол жеткізді. Екі ел бір-біріне
етене жақындай түсті. Шекаралық аймақтарда өзара сенім ахуалын орнатты. Екі
ел арасындагы экономиқалық ынтымақтастық нығайтылып, өзара сауда-саттық
байланыстары жыл өткен сайын өсіп келеді.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық-
географиялық байланыстарға баға бере отырып, екі ел арасындағы жыл сайын
артып келе жатқан сауда қатынастарына және оның жоспарлы бағыт-бағдарына
тұжырым жасап, екі ел арасындағы ынтымақтастық, достық қарым-қытынысының
дами түсуі және халықтың әл-аухатының жақсара түсуі үшін жүргізіліп жатқан
жұмыстарға аз да болса көмегі тиер деген оймен осы тақырыпты зерттеуді жөн
көрдім..
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселлелер қарастырылды:
.екі елге географиялық сипаттама бере отырып, екі ел байланысына әсер
ететін факторларға талдау жасау.
.екі ел арасындағы сыртқы сауда байланыстары және Қазақстанның экономикалық
дамуына, халықтың әл-ауқатының көтерілуіне зор рол ойнаитын Мұнай экспорты
туралы ізденістер.
Зертеудің теориялық және әдістемелік негізі: бітіру жұмысына бұрынғы Кеңес
кезіндегі геосаяси зерттеушілер Түркебаев А.Е , Двоскин Б.Я, ал қазіргі
кезде зерттеушілерден Надыров Ш.М, Әубакіровна Әмина және Қытайдағы
Циньзиян география инистутіндағы Шы шы фаңның қатарлы зерттеушілердің
еңбектері теориялық негіз болды.
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1. Қазақстан Республикасының географиялық орны
Қазақстан Республикасы Евразия құрлығындағы мемілекет. Құрлықтың орта
бөлігінде ( 55°26´- 40º 56´с.е және 45º 27´ – 87º 18´ш.б аралығында )
орналасқан. Республика жері батыстан шығысқа қарай 3000 км–ге, солтүстіктен
оңтүстікке 1600 км –ге созылып жатыр. Солтүстігінде Ресей Федерациясымен
(ұзындығы 6467 км), оңтүстігінде Түркменстан( 380 км),Өзбекстан (2300 км),
Қырғызстан ( 980км) республикасымен, шығысында Қытаймен ( 1460 км)
шектеседі. Батысында Каспий теңізі ( 600 км) орналасқан. Жалпы жер көлемі
2724.9 мың шаршы километр. Жер аумағы жағынан дүние жүзінде тоғызыншы
орынды, Евразия материігінде Ресей, Қытай,Үндістан мемілекеттерінен кейін
төртінші орынды йеленеді. әкімшілік жағынан 14 обылстан және республикалық
маңызы бар 2 қаладан тұрады. 85 қала, 160 аудан, 2237 ауылдық елді
мекенге біріккен 7719 лдық елді мекен бар.
Қазақстан Республикасы 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған Конситуция
бойынша өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және ілеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы
біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді органы Парламент. Ол
республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламентте тұрақты жұмыс
істейтін екі палатадан: сенаттан және мәжілістен тұрады. Сенатқа әр
облыстан және Республикалық маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайлайды.
Сенаттың жеті депутатын парламент өкілеттілігі мерзіміне Республика
Президенті тағайындайды.
Мемлекет тілі- Қазақ тілі. Ұлттық валютасы – теңге.
2. Қазақстанның табиғи ресурстары.
Кен байлықтары. Казақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан
Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның
ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен кауіпсіздігінің маңызды кепілі.
Қуатты минералдық шикізат базасының казіргі жай-күйі республиканы шет
елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның
дүниежүзі рынокка минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін
шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму
стратегиясын аныктайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар
үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін
және эконмикалық-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай,
газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Е к і н ш і т о п т ы каржы түсімін
камтамасыз ететін әрі Қазакстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі
болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс,
қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орьндары. Үш і н ш і топқа ішкі
және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен
орындары кіреді. Кен байлықгардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-
газ және кентас өндіретін кәсіпорыңдар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр
түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.
Мұнай мен газ. Казақстанда 200-дей мүнай және газ кен орындары аныкталып
барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат, 30 мұнай-газ-
конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ-конденсат, 19 газ кен орындары бар.
Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд. т, газ — 2,5 трлн.м3, конденсат
— 0,7 млрд. м3. Қазақстанда мұнайдың болжамдық корлары 20 — 25 млрд, т деп
бағаланады. Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий маңы
мұнайлы-газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны ашылған, оларда
республикадағы көмірсутек қорының 80%-ы (1,3 млрд, т мұнай, 700 млн. т
шамасында конденсат, 1,7 млрд. м3 бос және 577 млрд. м3 сұйытылған газ)
шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және Қарашығанақ
сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық үлесі мұнай мен газ
ендірісінің жалпы балансында 30%-дан асады. Оңтүстік Маңғыстау мен
Солтүстік Үстірт — Бозащы аймағыңдағы ең ірі кен орындар — Өзен, Жетібай,
Қаражанбас, Солтүстік Бозащы. Мұндағы мұнайдың барланған коры 700 млн. т,
конденсат — 1,4 млн. т және газ — 141,0 млрд. м3 құрайды. Жалпы республика
баланста бұл аймақтағы көмірсутек өндірісінің үлесі 50% шамасына тең.
Мұнайдың өнеркәсіптік мол коры Оңтүстік Торғай мұнайлы-газды алабында
анықталған (Құмкөл,Майбұлақ, Ащысай, Арыскұм, т.б. кен орындары). Бұл жерде
жиынтық болжамдық коры 400 млн. т шамасындағы 11 кен орыны барланған.
Олардың ең ірісі — Құмкөл кен орыны (1990 жылдан мұнай өндіріле бастады).
Бұл аймақтың мұнай өндірісіндегі үлесі 10% шамасында.
К ө м і р . Қазақстанда тас және коңыр көмірдің мол корлары бар.
Республикада 200-ге жуык көмір кен орыны барланған. Қазакстан көмірінің
жалпы геологиялық қоры 164,4 млрд, т шамасында бағаланады, оның ішінде: тас
көмір 17,6 млрд. т, коңыр көмір 92,8 млрд. т. Барланған қорлар 60 млрд. т
шамасында, баланстан тыс қорлар 19,3 млрд. т. Олардың 63%-ы тас көмір (оның
кокстелетіні 17%), 37% - коңыр көмір. Республикадағы ең ірі көмірлі алаптар
Орталық Қазакстанда орналасқан (Қарағанды, Екібастұз, Майкөбен). Ірі кен
орындары — Шұбаркөл (қоры 2,2 млрд. т), Борлы (0,5 млрд. т), Самара (1,3
млрд. т), сондай-ак, Теңіз-Қоржынкөл көмір алабы (шамамен 2,7 млрд. т).
Торғай энергетикалық коңыр көмір алабының қоры 52 млрд. т, оның барланғаны
7 млрд. т. Оңтүстік Қазакстанда Іле және Төменгі Іле коңыр комір алаптары
орналасқан. Іле алабының геологиялық корлары 14,8 млрд, т-ға бағаланады,
барланған қоры 0,9 млрд. т. Төменгі Іле алабының геолгиялық коры 9,9 млрд.
т, онын 3 млрд. т-сы барланған. Шығыс Қазақстанда Қаражыра (Юбилейное)
(қоры 1,5 млрд. т), Кендірлік (1,6 млрд. т, барланғаны 250 млн. т) кен
орындары белгілі. Кендірлікте көмірден басқа жанғыш тактатастар бар. Оның
жалпы қоры 4 млрд. т, барланғаны 20.3 млн. т. Казақстанның батысындағы ең
ірісі — Мамыт коңыр көмір кен орны. Жалпы геологиялық коры - 1,5 млрд. т,
оның 0.6 млрд. т-сы барланған. Қазақстан Республикасының бүкіл дерліктей
аумағын кара металл кендерінің алып кентастық аймағы ретінде қарастыруға
болады. Мұнда оның бүкіл әлемге белгілі барлық генетикалық және өндірістік,
онын ішінде бірегей турлері кездеседі. Қазақстанда қара металл
кентастарының 1000-нан аса кен орындары мен кен білінімдері анықталған.
Темір. хром, марганец пен титан кентастарының кен орындары игерілуде.
Балансқа алынганы 17 кен орны. баланстан тыс 11 кен орны бар. Темір
кентасының жиынтық қоры 17 млрд. т. Онын 93% мөлшері бес ірі кен орында:
Қашар, Сарыбай. Соколов. Әйет, Лисаковта шоғырланған. Бұл кен орындарының
барлығы Солтүстік Қазакстанда (Торғай ойысының солтүстік-батыс бөлігінде)
орнатасқан. Орталық Қазақстанда пайдаланылып келе жаткан Батыс Қаражал,
Үшкатын мен Кентөбе кен орындарының барланған коры 300 млн. т-дан асады.
Оңтүстік Қазакстанда Иірсу (коры 327,7 млн. т) мен Абайыл (28.3 млн.
т) кен орындары барланған. Батыс Қазақстанда (Солтүстік-Шығыс Арал маңы) ең
ірісі — баланстан тыс солитті қошкыл теміртас кентасты Көкбұлақ кен орны
(1,9 млрд. т), сонымен қатар титан-магнетитті кентастарының болжамдық коры
1 млрд, т болатын Беликов ірі кен орны бар. Қазақстан хромит кентасының
коры бойынша әлемде екінші орында. Балансқа алынғаны 21 кен орны (шамамен
230 млн, т). Қорлардың барлығы Кемпірсай кенді ауданында (Мұғалжар тауында)
шоғырланған. Аса ірі хромит кен орындарының қатарына Алмас-Жемчужина кен
орны жатады. (қоры 100 млн. т-дан асады). Бұл алапта кобальт-никель кенінің
де бай қоры бар. Қазақстанда марганец кентастарының баланестық қоры 400
млн. т-дан асады. Болжамдық қорлары 850 — 900 млн. т деп бағаланады. Қорлар
негізінен (99%) Орталық Қазақстанның Атасу кенді ауднда шоғырланған (Батыс
Қаражал, Үшқатын, Қамыс кен орындары). Қаратау, Байқоңыр, Кіндіктас. Жетісу
Алатауындағы көмір-кремнийлі тақтатас қабаттарында орналасқан ванадий
кендері мен Батыс және Солтүстік Қазакстандағы, жердің беткі қабаттарында
жаткан титан кендерінің де маңызы аса зор.
Түсті металдар. Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы
қалыптасқан. Олардың ішінде жетекші орынды мырыш, қорғасын және мыс кендері
алады. Бұл металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші,
екінші және үшінші орын алады. Олар Қазакстан түсті металлургиясы базалық
кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен
корғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту завоттары) шикізат көзі болып
табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика
аумағында мыс кентасының порфирлі, мысты құмтас, колчеданды, скарндық мысты-
цеолитті, мысты-никельді, т.б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі.
Мыс кентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы,
Жаманайбат, Бозша көл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрказған (Самара), т.б. жатады.
Жекелеген кен орындарының (Жезказған мыс кені, Жаманайбат мыс кені) мыс
коры 10 млн. тоннадан асады. Қ о р ғ а с ы н мен м ы р ы ш тың 100-ден аса
кен орындары анықталып, 58-і баланска алынған. Олардың негізгі қоры Шығыс
Қазакстанда (Кенді Алтай) және Орталық Казақстанда шоғырланған. сондай-ак,
Орталық Қазакстанда да (Қаратау) кездеседі. Казір қорғасын мен мырыштың 30-
ға жуық кен орындары игерілуде. А л ю м и н и и шикізаты ретінде ең көп
таралғаны — боксит. Қазакстанда бокситтің қоры коп. Анықталған 200 кен орны
мен кен білінімдерінің (есепке атынғаны) 50-ден астамы платформалық типті.
Олардың ішіндегі ірілері: Краснооктябрь, Белинское, Тауынсор, Шығыс Әйет,
Көктал, Наурызым, Жоғарғы Әйет. Арқалық кен орындары. Бұлардың барлығы
Торғай ойысында орналасып, Батыс Торғай, Шығыс Торғай (Амангелді) және
Орталық Торғай бокситті аудандарын құрайды. Қазақстан сирек металладрға бай
өлке. Молибден қоры жөнінен республика әлемде төртінші. Азия елдері
арасында бірінші орын алады. Молибден кентастарының қоры 34 кен орны
бойынша есепке алынған, олардың 26-сы баланстық. Ірілері: Көктіңкөлі,
Оңтүстік Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғарғы Қайрақты, Қараоба, Ақшатау.
Молибден кен орындары негізінен штокверктік (порфирлік) типті. Қазақстан
КСРО-дағы жоғары сапалы тантал концентраты мен ниобийдің негізгі өндірушісі
болды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат базасы терт кен орында
шоғырланды: Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғарғы Баймырза. Кен
орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан. Солтүстік Қазақстанда ірі
Сырымбет пен Донецк калайы кен орындарынын, ашылуы қалайы шикізат базасын
айтарлыктай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен орны балансқа
алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты Калайытапқан
(жалпы қордың 70%-ға жуығы), Қараоба, Бәкен, Юбилейное және Ахметкин кен
орындары. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады.
Вольфрам қорының 53%-дан астамы 16 кен орнында шоғырланған. оның 12-сі
баланстык. Вольфрам кенінің басым типтері - кварц-желілі-грейзенді және
штокверкті, оларға Қараоба. Ақшатау, Жоғарғы Кайракты, Бұтыты, т.б. кен
орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-грейзендік кен
орындарында (Солтүстік Катпар, Баян) немесе олардың мүжілген қатпарларында
(Көктіңкөлі) кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%-на
жуығы штокверк кендері (Шығыс Қайрақты, Бұғыты. Көктіңкөлі. Қараоба, т.б.).
ондағы вольфрам триоксидінің мөлш. 0,12 — 0.19%. Негізгі қорлар 6 ірі және
аса ірі: Жоғарғы Қайрақты. Бұтыты. Қараоба (штокверк), Солтүстік Катпар,
Көктіңкөлі, Баян, Ақсоран кен орындарында шоғырланған.
Асыл металдар. Қазақстан алтын кені бар ежелгі өлкелердің бірі саналады.
Ол алтынның нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші ондығына, ал
өндірісі бойынша — үшінші ондығына кіреді. Оның баланстық қоры 196 кен
орнында (126-сы түпкі жыныстарда, 47 кешенді, 23 кенқайраңдық) есептелген.
Алтын өндірілетін ірі кен орындары: Солтүстік және Орталық Қазақстанда —
Жолымбет алтын кені, Бестөбе алтын кені, Ақсу алтын кені, Ақбейіт алтын
кені; Батыс Қазақстанда — Юбилейное; Шығыс Қазакқстанда — Бақыршык алтын
кені, Суздаль, т.б.; Онтүстік Қазақстанда — Ақбақай алтын кені.
Өнеркәсіптік игерілуге Көкшетау аудндагы аса ірі Васильков кен орны
даярланған. Қазақстанда негізгі атгын көздерінің бірі Кенді Алтайдағы
колчедан-полиметалл кен орындары: Риддер-Сокол, Тишин, Матаев, Грехов.
Алтын, сондай-ак, мысты-порфирлі Бозшакөл, Самара, Ақтоғай мыс кені,
Айдарлы, мыс-колчеданды Аралшың, Лиманды, колчедан-полиметалды Абыз,
Майқайың, Миөзек, Құсмұрын, Ақбастау, скарндық мыс кентасты Саяқ тобының
кен орындарында бар. Ондаған тұпкі және кенкайраңдық алтын кен орындары
консервацияланған (Бақыршык, Жітіқара, Жарқұлақ, Ақжал, БалажаОлимпиялык,
Кенгір, Миялы, Құлынжон, т.б.) немесе жете барланбаған (Васильев, Орлов,
Прогресс. Сувенир, Аттынсай, Бақтай, Далабай, Гагарин, Шоқпар. Кепкен,
Восток V. Комаров I. Қаншыңғыс, т.б.).
Казакстанда к ү м і с ертеден өндіріледі. Оны өндіру көлемі бойынша
республика Азия елдері ішінде бірінші орын алады. Оны полиметалл кентасын
кешенді өндеу кезінде бөліп алады. Казакстан аумағында 100-ден астам уран
кен орны барланған. Аумақтық белгісі бойынша және геотектониқ. көзқарас
тұрғысынан кен орындары уран кені бар он өлке мен аудандарға бөлінеді.
Олар: Солтүстік Қазақстан (50-ге жуық кен орны бар), Шу — Іле — Кіндіктас —
Балқаш жағалауы және Шу — Бетпақдала өлкелері, Шу-Сарысу және Сырдария
өлкелерін біріктіретін Қаратау мегаөлкесі , Жоңғар — Кетпен және Каспий
жағалауы өлкелері, Ұлытау , Шыңғыс-Тарбағатай және Мұғалжар — Арал
жағалауы аудандары.
Бейметалл кен байлықтарының барланған және әлуеттік қоры мол. Республика
аумағыңда бейкентасты шикізатгың 2000-нан аса барланған кен орындары бар,
оның 1200-і құрылыс материалдарының кен орындары. Республикада шипалы
балшықтың 30-дан астам кен орны тіркелген. Олардың көпшілігі Қазақстанның
батысы мен солтүстігінде орналасқан. Қазақстанда м и н е р а л д ы және
термалдық жер а с ты суларының ірі қорлары бар. Минералды сулардың
пайдаланылатын қоры 48 кен орны бойынша тәуілігіне 31,0 мың м3 мөлшерінде
есепке алынған. Барланған кен орындарының ең көбі (18) Оңтүстік
Қазақстанда, Батыс Қазақстанда — 9, Солтүстік Қазақстанда — 7, Орталық
Қазақстанда -- 10 және Шығыс Қазақстанда — 4. Барланған минералдық жер асты
суы кен орындары негізінде санаторийлер, курорттар, профилакторийлер,
емханалар жұмыс істейді, ал көптеген арасан бұлақтар мен өз бетінше
атқылайтын ұңғымалардың суын жергілікті тұрғындар пайдаланады. Қазақстанның
таулы-қатпарлы алқаптары мен платформалық аумақтарындағы артезиан
алаптарының қойнауларында гидротермалдық судың мол қоры бар. Олар су
бойынша 10,275 мың км', ал жылу бойынша 680 млрд. Гкал шамасында, бұл
97,115 млрд. т шартты отынға тепе-тең.
1.3. Қазақстанның табиғаты және ішкі сулары
Климаты. Кең байтақ Казақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни
атмосфералық ылғалдықтың негізгі көзі — мұхиттардан тым шалғай орналасуына)
және жер бедерінің сипатына байланысты куаң континентгік климат
қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар сияқты республика климатына
да радивциялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.
Радиация Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты
үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солтүстік, батыс және
оңттүстік) төмен қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының
көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы
ашық күндер ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағаттан
3000 сағатқа дейін артып отырады. Жылына солтүстіктете 120, оңтүстіктете
260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге
дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық
радиация мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500 МДжм2-ге
дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле
қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке
қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыстта түрақты қар
жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары мәніне 70 — 80%-ға жетіп, жазда көпшілік
жерде 20 — 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену
мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДжм2-ге дейін өзгереді. Теріс
мәнді радиациялық баланстың маусымдық үзактығы солтүстіктете 3,5 - 4,5 ай
(қараша — наурыз), оңтүстіктете — 1 ай. Қазақстанда жылудың булануға
жұмсалатын жылдық шығынының мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан
420 МДжм:-ге кемиді. Жазғы шұраттык кұбылыс. яғни булану есебінен күндізгі
ауа температурасынын кала төңірегіне қарағанда төменірек болуы Алматыда
жақсы байкалады. Радиация мен жылу балансының өзгерісі ауа температурасын
өзгертеді. Каңтар айының орташа темперасы Қазақстанның солтүстік және шығыс
аудандарындағы — 18°С-тан онтүстік аудандарында 3ºС-қа дейін көтериіеді.
Шілденің орташа темпертурасы бұл аудандарда тиісінше 19°С-тан 28 — 30°С-қа
дейін. Қазақстанның солтүстік-шығысында климаттынң континенттігі тым
жоғары, бұл өңірде қаңтар мен шілденің орташа температурасының айырмашылығы
41°С-қа жетеді. Оңтүстік аудандарда 10 ай бойы орташа тәуліктік температура
0°С-тан жоғарырақ болады. Республиканың солтүстігінде қыс ұзақ, қарлы әрі
суық, аяз кей уақыттарда -45°С-тан -50СС қа жетеді. Жазы қоныржай жылы,
қыска, кейде ауа температурасы 35°С-тан 45°С-қа дейін қызуы мүмкін.
Көктемнің соңғы үсігі шілдеде, ал күздің ерте үсігі тамыздың аяғында түсуі
мүмкін. Қазақстаннын оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңірдің қыс
айларында жиі-жиі қайталанатын жылымық құбылысы кезінде ауа
температурасының ең жоғарғы деңгейі 15 — 20°С-қа дейін көтеріледі. Соған
қарамастан мұнда кейбір күндері -30—35°С, тіпті —40°С-тан да төмен аяздар
байқалады. Алматыда абс. минимум —42°С-қа жеткен (26 ақпан, 1951).
Республиканын қиыр оңтүстігінде көктемгі соңғы үсік сәуірдің аяғында,
алғашқы үсік қыркүйектің екінші жартысында түсуі ықтимал. Оңтүстік
Қазақстанның таулы өңірінен тыс бөлігінде жаз тым ыстық әрі ұзақ. Кейбір
жылдары ауа температурасы 45 — 47°С-қа, топырақтың беткі қабаты 70°С-қа
және одан да жоғары қызуы мүмкін. Күн энергиясының мұншама көп қоры
Қазақстан аумағында гелиоэнергетиканы дамытуға мүмкіндік береді.
Ішкі суларға республикамыздың аумагындағы судың барлық түрлері, яғни
өзендер, көлдер, жер асты суы мен мүздықтар жатады. Жер бедері мен климат
жағдайларына байланысты еліміздің өзендері әрі түрлі. Климаты құрғақ шөл
және шелейт аймақта су тапшы, ал жауын-шашын мол жауатын орманды-дала
аймағы мен биік таулы аймақтар ағын суларға бай. Өзен суы егістікті
суғаруға, шаруашылықтың басқа да салаларына қолданылумен қатар, арзан
энергия көзі де болып табылады.
Өзен жүйелері меи өзен алаптары. Қазақстан өзендерін ұзындығы бойынша
топтасақ, онда 85 022 өзеннін ішінде 84 694-і шағын (ұзындығы 100 км-ге
дейін), 305-і орташа (500 км-re дейін) және 23-і ірі (500-1000 км-ден
астам) өзендер қатарына жатады. Республиканың шығысындағы Алтай, оңтүстік
шыысындағы Жетісу және Іie Алатаулары ылғалы мол таулы өңірлердегі өзен
торынын жиілігі (барлык өзендер үзындығы косындысының осы алаптың ауданына
катынасы) баска өңірлерге Караганда жоғары, 0,4—1,8 кмкм2 шамасында. Шағын
өзендердің көбі Үлытау, Шыңғыстау, Қарқаралы тауынан, сонымен қатар
Тарбағатай, Қаратау, Мұғалжар жоталарынан басталады. Арал және Каспий маңы
шөлді өңірлерінде өзен торынын жиілігі тым сирек (0,03 кмкм2-ге дейін)
келеді. Әзендердің басым көпшілігі Каспий, Арал теңіздерінің, Балқаш,
Алакөл және Теңіз сияқты көлдердің тұйық алаптарына жатады.Қазақстанның
барлық өзендері негізінен екі алаиқа бөлінеді: Солтүстік Мұзды мүхит алабы
және ішкі түйық көлдер алабы.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы, Солтүстік Мүзды мүхит алабына жататын өзендер
Сауыр-Тарбағатай, Алтай тауларынан, Сарыарқадан және Оңтүстік Орал тауының
оңтүстік-шығысынан басталатын ірі өзендер. Солтүстік Мұзды мүхит алабы
өзендерінің бірі - Ертіс. Қара Ертіс деп аталатын бұл өзен Қытай жеріндегі
Монғол Алтайы тауының батыс беткейінен баетау алып Зайсан көліне құяды, ол
дүние жүзіндегі ірі өзендердің бірі. Жалпы ұзындығы 4248 км, ал Қазақстан
жеріндегі арнасының ұзындығы 1700 км. Ертіс езені Зайсан көлі мен Вұқтырма
бөгетінен кейін Алтай тауының Қалба, Нарын жоталарының тау аралықтары мен
тар шатқалдары арқылы ағады. Ертіс өзеніне көптеген салалар келіп күяды.
Өскемен қаласынан төменірек тұста кең арнамен Ертіске Үлбі мен Об өзендері
келіп қосылады. Ертіс салаларының біразы Алтай тауының мәңгі қары мен
мұздықтарынан, кейбір салалары жер асты суы мен жауын-шашыннан қоректенеді.
Сондықтан Ертістің суы жыл бойы мол болады. Ертіс Ресей жеріне жылына 28
млрд. мЗ су алып барады.
Сарыарқаны тұщы сумен қамтамасыз ету мақсатында Ертіс — Қарағанды каналы
салынды. Канал құрылысы 1962 жылы басталып, 1974 жылы іске қосылды. Оның
ұзындығы 490 км. Қазақстан жерінде Ертістің басынан сағасына дейін кеме
жүзуге қолайлы. Ертістің суы арзан электр энергиясын өндіруге
пайдаланылады. Ертіс бойына бірнеше су электр станциялары салынған. Өскемен
және Бұқтырма СЭС-нан өндірілген энергияны Кенді Алтайдың көсіпорындары
пайдаланады.
Бұқтырма өзені — Ертістің оң жак саласы. Бүл өзен Оңтүстік Алтайдың
мүздықтары мен карынан басталады. Бұктырма - жағалауы жартасты, арнасы
шоңғалды, ағыны қатты тау өзені. Ертістің ең суы мол саласы да осы Бұқтырма
өзені. Өзеннің суы мамырдың аяғынан шілде айына дейін тасып жатады.
Ертістің сол жак салалары — Есіл мен Тобыл өзендері.
Есіл өзені Қазақтың үсақ шоқысының солтүстік-шығыс бөлігіндегі Нияз
тауынан басталады. Оның бірнеше үсақ салаларының суы кейде жазда тартылып
қалады. Есілдің Ақмола қаласына дейінгі аралықта жазда суы тайызданып
қалатын болса, Көкшетау маңында оған бірнеше салалар қосылып суы молая
түседі. Батыс Сібір жазығына жеткенге дейін Петропавл қаласы тұсында жан-
жақтан қосылған салалардан арнасы одан да ұлғаяды. Көктом кезінде еріген
қар, жауын-шашын суымен өзен арнасынан асып ақса, жазға қарай суының
деңгейі күрт төмендей бастайды. Жалпы су деңгейі кыс айларында қатты
төмендейді.
Өзен кішігірім кемелердің жүзуіне қолайлы. Шағын катерлер өзен бойымен 270
км-ге жүзе алады. Алайда жаз айларында суының тартыла бастауынан кемелер
үнемі жүзе бермейді.
Тобыл Оңтүстік Оралдың щығыс беткейінен басталып, Қазақстан жерінен
өзеннің тек басы ғана ағып өтеді. Жол жөнекей оған Торғайдың төрткүл
өлкесінен әр түрлі салалар қосылады. Есіл сияқты Тобылдың суы да көктем
айында молайып, қыс кезінде тартылады. Тобыл өзенінің суы ауыз су ретінде
және егістікке пайдаланылады. Тобыл бойында Қызылжар, Амангелді бөгендері
салынған.
Каспий теңізі алабы
Бұл алапта өзендер сирек. Бірақ өзендерінің суы тұзды келеді. Алаптағы ең
ірі өзен — Жайық. Жайық Орал тауынан басталып, Каспий теңізіне барып құяды.
Өзеннің жалпы ұзындығы 2 428 км, оның 1 107 километрі қазақ жері арқылы
өтеді. Жайықтың төменгі Каспий маңы ойпатында ағысы баяулап, арнасы кеңіп,
жазық жермен ағады. Суы сәуірдің екінші жартысында тасып, арнасынан шығып,
жайылып кетеді. Мамыр бойы суы мол болады. Бұл өзенде ең бағалы бекіре
балығы уылдырық шашады.
Жем езені Мұғалжар тауынан басталып, Каспий теңізіне құяды. Өзен аңғары
жақсы қалыптасқан, суын мұнай кәсіпорындары мен егістікке пайдаланады.
Көктем айында тасиды, ал кей жылдары суы Каспийге жетпей сорға сіңіп
кетеді. Жағасы кұм және саз жыныстарынан түзілген. Қарашадан наурыз айының
соңына дейін теңіз бетінде мүз катып жатады.
Арал теңізінің алабы
Арал теңізінің алабы өзендері сирек, шөлді аймакта орналасқан. Теңізге
Қазақстан аумағы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені құяды. Сырдария деп
Ортальқ Тянь-Шань тауларынан Нарын мен Қарадария өзендері қосылған жерінің
бастауы аталады. Оның жоғары ағысына бірнеше сала қосылса, ал республика
жерінде Арыс және Келес өзендері құяды. Өзеннің жалпы ұзындығы 2212 км,
оның 1400 километрі құмды аңғармен ағып етеді. Арналары иір-иір, жарқабақты
келеді, лёсті-саздақты жыныстарды шайып әкетеді.
Соңғы жылдары Сырдария суын толық дерлік шаруашылық пен егістіктің
өртурлі салаларына пайдалануға байланысты суы Арал теңізіне жетпей тартылып
кдлады. Қазақстан жеріндегі Сырдария өзені бойында Шардара су қоймасы,
Қызылорда бөгеті, Қызылқұм, Қазалы суару жүйелері салынған. Шу, Сарысу,
Торғай және Ырғыз өзендері кішігірім көлдерге қүядьт, кейбір қуаңшылық
жылдары олардың да арналары кеуіп қалады.
Балқаш-Алакөл алабы
Іле — Балқашқа қүятын ағысы қатты тау өзендерінін ішіндегі ең ірісі Іле
өзені шығыс Тянь-Шань шегінде Текес пен Күнес өзенінің қосылуынан пайда
болады.
Қапшағай су қоймасы салынғаннан кейін Іле жазықтық өзенге айналды. Жоғары
және орта ағысында оған бірнеше сала келіп қосылады: Олар: Шарын, Шелек,
Қаскелең, Күрті, Түрген өзендері. Қаскелең өзенінің салалары - Үлкен Алматы
мен Кіші Алматы өзендері. Шарын озенінің аңғары құлама жартасты болып
келеді, қат-қабат жарқабағы (каньоны Испан тілінен ауд. Canon - қүбыр,
шаткдл деген сөз) қайталанбас әсем көрініс береді.
Іле ұзындығы жағынан Қазақстандағы үшінші өзен. Оның жалпы ұзындығы 1439
км, республика жеріндегісі 815 км. Суы егін суаруға, электр энергиясын
ендіруге пайдаланылады.
Іле өзеніне жоғары жене орта ағысына Тянь-Шаньнан бастау алатын бірнеше
салалар келіп құяды. Бұлардың ішіндегі ең ірілері — Шарын, Шелек және
Қаскелең өзендері.
Іле мұздық және кар суымен қорланатын езендер қатарына жатады. Оның суы
сәуірдің аяғынан тамызға дейінгі аралықта тасып жатады. Жазда тау басындағы
қар мен мұздықтардың еруінен өзен суы мол болады. Күз айларында биік
таулардың басындағы қар мен мұз баяу еріп, өзен суының деңгейі төмендейді.
Іле алабындағы езендер таудан басталатындықтан, тасты, лайлы тасқындар
(селдер) жиі болып түрады. Тасқын жолындағы тау беткейлерін бүзып, өзен
арнасын бұрып әкетеді, жолындағы көпірлер мен құрылыстарды қиратып, елді
мекендерге қауіп төндіреді, халық шаруашылығына да көп зиян келтіреді. 1963
жылғы 7 шілде күні орасан зор сел әдемі Есік көлінің табиғи бөгетін бұзып,
көл әпсәтте жойылып кетті.
Соңғы жылдары су эрозиясына қарсы күрее жүргізіліп, түрлі агротехникалық
Іларалар колданылуда. Мысалы, тау беткейлерін бұзылудан сақтау үшін ағаш
отырғызыльш, екпе шөп өсіріледі, бөгеттер салынады. Медеу шатқалында ағып
жатқан Кіші Алматы өзенін бөгеп, үлкен бөгет (биіктігі 100 метрге,
табанының ені 600 метрге жуық) салынған. Ол Алматы қаласын 1973 жылғы
шілдеде болған жойқын селден сақтап қалды.
Іле езенінің Қытай шекарасына дейінгі жері кеме қатынасына қолайлы. Іле
салаларының суы егін суаруға пайдаланылады, өзен бойында электр станциялары
салынған.
Шекарааралық проблемалар: Ертіс, Іле сияқты негізгі өзендер бойынша
шекарааралық проблемалар Қытай мен Қазақстан арасындағы сулық қарым-
қатынасқа бағытталған. Мұндағы басты проблемалар мыналар:
1. ағын суларға өнеркәсіптік және комуналды – тұрмыстық қалдықтарды
тастау:
2. өзендердің жағалауына, су қорғау зоналарына және өзнедердің өзіне
қоқыстар тастау:
3. су қорғау мекемелерінің рұқсатынсыз су қорғау зоналарына тұрғын үй,
гараж, монша т.б обьектілер салу.
2001 жылы Шекарааралық өзендерді пайдалану мен қорғау Қазақстан
Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында “Шекарааралық өзендерді
пайдалану мен қорғау”жайында келісім бекітілген. Осы құжатты дамыту
мақсатында мынадай жұмыстар атқарылмақ.
1. шекарааралық өзендерді пайдалану мен қорғау бойынша біріккен су
коммиссиясын құру;
2. шекарааралық өзендерде судың сапасын, көлемі мен деңгейін
бақылауға арналған гидробекеттер құру және оларды жабжықтау;
3.төтенше су жағдайларының алдын- алуда, трансшекаралық судың сапасы
мен сулылығының өзгеруін өлшеуде бірігіп зерттеулер жүргізу.
Республикадағы барлық су ресурстарын кешенді және үнемді пайдалану
мақсатында жүргізілетін барлық шарттарды Қытай Халық Республикасының
жоспарын ескере отырып орындау қажет. Судың қазіргі экологиялық,
экономикалық жағдайларды ескере отырып, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбіш
ұлы Назарбаев 2006 жылы 19 желтоқсандағы Қытай Халық Республикасындағы
ресми сапра барысында, трансшекаралық өзендердегі шекаралық гидробекеттер
арасында өзара гидрологиялық ахпараттармен алмасу жөніндегі,
трансшекаралық өзендерде ғылыми- зерттеу жасау саласындағы
ынтымақтастықты дамыту туралы келісімдерге қол қойылды.
Көлдері. Каспий теңізі Қазақстанның батыс бөлігінде орналасқан дүние
жүзіндегі ең үлкен көл. Жалпы көлемі 400 мың купке жуық. Айдыны өтн үлкен
болғандықтан, теңіз деп аталады. Теңіздің су деңгейі дүние жүзілік мұхит
деңгейінен 28 м төмен жатыр.
Арал теңізі. Қазақстанның оңтүстік аймағында жатқан бұл теңіз көлемі
жығынан екінші орынды йеленеді. Ол Тұран ойпатының тектоникалық қазан
шұңқырында жатыр. Дүние жүзілік мұхит деңгейінен 53 м биктікте орныласқан.
Жалпы ауданы 64,5 мың шаршы километр, ұзындығы 428 километр, жағалаулары
көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді.
Балқаш Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан көл. Көлдің ауданы
18,2 мың шаршы километр, көл ендік бағытта созылып жатыр. Ұзындығы 605
километр, еғ тар жерінің ені 8 километр. Суының деңгейі жыл мезгіліне
байланысты өзгеріп отырады. Ең терең жері 27 м. Балқаш көліне Іле, Қаратал,
Ақсу, Лепсі, Аякөз өзендері келіп құяды.
1.4. Қазақстанның халқы
Халықтың саны бойнша біздің республика ТМД елдері арасында Рессей
федерациясы, Украина Және Өзбекстаннан кейін төртінші орында. Қазақстан
әлемдегі халық ең аз қоныстанған елдердің бірі болып табылады. 1897 жылы
Бүкіл Ресейлік халық санағьшың мәліметі бойынша Қазақстан казіргі
Қазақстан аумағындағы халыктың 80%-ын қазақтар. 12%-ын славян тектес
хааықтар кұраған. 1897 -1913 ж. аралығында мұндағы халық саны қоныс
аударған орыс, украин. беларусь, татар, үйғыр. дунген, т.б. шет жұрттықтар
есебінен 1 264,0 мың адамға көбейген. Қазақстан аумағындағы халық санының
өсу керсеткіші мынадай: 1897 ж. 4333 мың адам. 1913 ж. - 5597 мың. 1939 ж.
6082 мың. 1959 ж. 9295 мың, 1970 ж. 13009 мың. 1979 ж. - 14684 мың.
Кеңестік дәуірде, әсіресе, 1930 жылдан кейін Қазақстан жеріне сырт өлкеден
халық толассыз келумен болды. 1937 - 44 ж. тұтас халыктарды ата жұрттарынан
Қазақстан аумағына күштеп көшіру науқаны жүргізілді. 1937 ж. алғашқылардың
бірі болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшірілді. Олар негізінен Қазақстанның
оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды. Сол жылы Армения
және Әзірбайжаннан, 1944 ж. Грузиядан күштеп көшірілген күрдтер Қазақстан
мен Орта Азияға қоныстандырылды. Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңында КСРО
1940 ж. 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтың батыс
облыстарынан поляктар көшіріліп әкелінді. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай.
Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Семей облыстарына ірге тепті. Соғыс
бастатысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Еділ бойынан неміс
жұртшылығы, сонан соң 1944 - 45 ж. Украинада. Беларусьта, Балтық
жағалауында тұратын немістер көшірлді. 1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызстан мен Өзбекстанға
көшірілді. Одактық үкіметтің 1943 жылы күзде қабылдаған шешімі бойынша
келесі жылдың көктемі мен күзінде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы
Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге
көшірілді. 1944 жылы ақпанда Қазақстан аумагына чечендер мен ингуштер жер
аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның оңтүстігі аймағына және
Қырғызстанға балқарлар әкелінді. Л.Берияның "Қырым АКСР-нын аумағынан
Кеңеске қарсы элементтерді тазарту туралы" 1944 жылы 13 сәуірдегі
бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректерді көшіру науқаны
жүргізілді. Олар Өзбекстанға және Қазакстанның онтүстік аймақтарына қоныс
тепті. 1944 жылы 13 маусымда Мемлекеттік қорғаныс кмитетінің қаулысымен
Грузиядан көшірілетін арнайы қоныс аударушыларды республика аумағына
қоныстандыру туралы Қазақстан үкіметіне өкім берілді. 1944 жылы қарашада
Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан
облтарына месхеттік түріктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды. Бұдан
кейін Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшіп келуі тың және
тыңайған жерлерді игеру кезеңінде (1954 - 56 ж.ж) және өнеркәсіп нысандарын
қарқынды салу жылдары (1959 - 65) көбейді. Осы жылдары Қазақстанда тұратын
жергілікті халық саналатын қазақтардың үлесі ең төмен деңгейге жетті (30%).
Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұратын
мекенге айналды. 1960 жылдан бастап көшіп келушілер мөлшері біршама азайып,
жыл сайынғы мөлшері 60 — 70 мыңдай адам болды. 80-жылдардың екінші
жартысынан, әсіресе, 1990 жылдан кейін Казақстанды мекендеген шет
жұрттықтардан көшіп кетушілер саны өсе бастады. Қазакстан халқының саны
2003 жыл қаңтарда 14862,5 мың адамға жетті. 1990 жылға дейін Қазақстан
халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуімен,
қалада тұрушылар үлесінің шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды
араласуымен, халық тығыздығының біркелкі болмауымен сипатталды. 1990 жылдан
кейінгі кезенде славян, герман тектес тұрұындардың өз еліне қоныс аударуы
көбейіп, республика халқы едәуір азайды. Қазақ және басқа түркі тектес
халықтардың үлесі артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты ішкі
көші-қонның әсерімен қала тұрғындарының саны өсе бастады. Төңкеріске дейін
Қазақстан қалалрында жалпы халықтың 9,7%-ы тұрды. Соғысқа дейінгі жыддарда
қала халқының өсуіне Қазақстанның бай минералдық шикізат қорларын игеру,
ірі құрылыстар салу, т.б. факторлар әсер етті.
Әдетте Қазақтар көбінесе ауылдық жерлерде тұрады. соңғы он жылдықта
олардың қалаға көшу қарқыны жоғары болды. 1989 жылы қалада тұратын Қазақтар
үлесі 38,8% болса, 1999 жылы 45,3%- ға жетті. Консулдық қызымет
департаменті басқармасының соңғы мәліметі бойынша (2003) әрбір үшінші қазақ
шет елдерде тұрады. Олардың жалпы саны 3,5 миллион адам. Алыс шет елдерде:
Кытайда — 1258500, Моңғолияда — 83000, Ауғанстанда - 28000, Түркияда —
20000, Иранда 3450; Балтық жағалауы елде-рінде — 2500, Германияда — 700,
Жапонияда - 400, Австралияда — 400. Бельгияда — 28, Сауд Аравиясында 28,
Норвегияда — 20, Кубада — 2 адам тұрады. Барлығы 1397028 адам. Сонымен
бірге Францияда — 172, Швецияда — 51, Пәкстанда — 36, АҚШ-та — 23;
Австрияда — 18, Швейцарияда — 4, Данияда — 4 отбасы тұрады. Жақын шет
елдерде 1814300 қазақ, оның ішінде Өзбекстанда – 966000, Ресейде -687800,
Түрікменстанда -87600, Қырғызстанда - 42600, Украинада — 10500, Тәжікстанда
— 10000. Әзербайжанда - 4000. Грузияда - 3000, Молдовада — 2000, Арменияда
— 500, Беларусьте -300 адам тұрады. Қазақстанда ер балалардың дүниеге келуі
басым болғанымен әйелдер саны 30 — 34 жастан бастап айтарлықтай көбейеді.
60 — 69 жаста 1,5 есе, 70 жаста 3 есе артады.
1990 – жылдар басынан бұрынғы кеңес одағының басқа көптеген
республикалаларындағыдай, Қазақстанда көші-қон үрдістері күшейді. Бұл
көбіне бөлек этностық топтардың тарихи отанына оралу мүмкіндігінің
кеңеюімен байланыстырылады. 1994 жылы республика халқының көші- қонға
байланысты кемуі ең жоғары болып, 400мың адамнан асты. Көші-қон салдосының
коэффиценті (1000 тұрғынға шаққанда) минус 25 адамды құрады.
Қазакстан Республика 1989 жылғы қаңтарында халык санағында 16199,2 мың
адам тіркелді. 1999 жылғы санаққа дейінгі аралықта Қазақстан халқы 1246,1
мың адамға кеміген. Мұның басты себебі бұрын қуғын-сүргінге ұшырап,
Казақстан жеріне көшіріліп, қоныстандырылған өзге ұлт өкілдерінің,
әсіресе, орыстардың, украиндардың, немістердің, кавказ халықтарының, т.б.
өз ата мекендеріне кешіп кетуі болды. Өсу тек Оңтүстік Қазакстан,
Қызылорда. Атырау облыстарында, Алматы, Астана қаларында байқалды.
Ерлердің саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мынды кұрады. Соңғы он
жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгеріс болды. Мысалы, Қазақ ұлты
1468,1 мың адамға (22,9%) көбейіп, республика халқының жартысынан астамын
(53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр
15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарьшың саны да өсті. Оның есесіне орыс
ұлты өкілдерінің саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кеміді, немістер 593,5
мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%),
беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кеміген.
1999 жылғы санақ жүргізілген кездегі ҚР-ның әкімшілік аумағы
бірлігінде 84 қала, 200 кент, 2036 ауылдык округ, 7684 ауылдык елді мекен
болады. Ресми статистикалық мәлімет бойынша, Қазақстан тұрғындарының 56%-ы
қалалық елді мекендерде, 44%-ы ауылдық елді мекендерде тұрады. Қала
тұрғындары ең көп облыстар: Қарағанды (қала тұрғындарының үлесі 82,2%),
Маңғыстау (78,4%), Павлодар (63,4%), Қызылорда (60,5%), Атырау (58,2%),
Ақтөбе (56,2%), Қостанай (54,2%). Республиканың ең ірі қалалары — Алматы
(1129356 адам) Қарағанды (43664), салыстырмалы түрде ірілері: Шымкент
(360078), Тараз (330125), Астана (312965), Өскемен (310950), Павлодар
(300503), Семей (269574), Ақтөбе (253088), Қостанай (221429), Петропавл
(203533), Орал (195459), Теміртау (170481), Қызылорда (157364), Атырау
(142497), Ақтау (143396), Екібастұз (127197), Көкшетау (123389), Рудный
(109515). Калған қалалардағы тұрғындар саны 100 мың адамнан кем.
2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша республикадағы халық
тығыздығы бір шаршы километрге 5,6 адамды құрады. 1991 жлы Қазақстан
республикасы мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін, транцформациялық үрдіс
басталып, бөлек этностық топтар тарихи отанына оралу мүмкіндігі ашылған
сайын, ТМД- ның бақа елдеріндегідей, Қазақстандада халықтың санында және
ұлттық құрамында айтарлықтай өзгерістер болды. Туу деңгейі төмендеп және
өлім-жітімнің көбеюінің, сонымен қатар халық санының табиғи өсімінен асатын
көші- қонның айтарлықтай жағымсыз салдосының нәтижесінде 1992 жылдан бастап
республикадағы халық санында 2001 жылдың соңына дейін төмендеу беталысы
болды. 2002 жыддың 1 қаңтарынан бастап халықтың туу өсімінің, көшіп
келушілер ағымының өсімі мен көшіп кетушілер ағымының төмендеуі нәтижесінде
халық санының өсуі байқалды. 2006 жылыдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ол
15219,3 мың адамды құрады. Соның ішінде қалалық тұрғындар саны 86996,5 мың
адам(57,1%) және ауыл тұрғындарының саны 6522,8 мың адам (42,9%). 1991 жыл
басымен салыстырғанда халықтың жалпы саны азайды. Ол кезде республикада
16358,2 мың адам тұрып жатты. 2006 жылдың 1 қаңтарындаы жағдай бойынша оның
кемуі 1138,9 мың адамды енмесе 7%- ды құрады. Жынысы боиынша халық құрлымы
негізінен демографияллық және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерінен
қалыптпсады. Гендерлік әспектіде Қазақстанда әйел жынысы үлесінің азғантай
басымдылығы бар арақатынас қалыптасты. 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай
бойынша ерлер саны 7324,8 мың адамды(48,1%), әйелдер саны 7894,5 мың адамды
(51,9%) құрады. әр 1000 әйелге 928 ер ара қатынасы қалыптасты. 1990-2005
жылдары елдегі халықтың жас бойынша құрлымы белгілі бір өзгерістерге
ұшырады. Негізгі демографиялық көрсеткіштер
Кесте 1. Негізгі демографияық көрсеткіштер
2001 2002 2003 2004 2005
Халықтың жалпы саны, жыл 1485,11 14866,8 14951,2 15074,8 15219,3
аяғына, мың адам
Қала халқы 8429,4 8457,1 8518,2 8614,7 8696,5
Ауыл халқы 6421,7 6409,7 6433,0 6460,1 6522,8
Халықтың жалпы санынан мына жастағылары
Еңбекке қаблетті жасқа 4256,9 4148,4 4064,7 4012,6 3982,1
дейнгілер
Еңбекке қаблетті жастағылар8999,9 9140,2 9318,4 9488,8 9652,5
Еңбекке қаблетті жастан 1594,5 1578,2 1568,1 1573,4 1584,7
асқандар
Туған кезден күтілетін өмір ұзақтығы, жыл
Барлық халық 65,8 66,00 65,83 66,18 65,91
Ерлер 60,50 60,70 60,45 60,62 60,30
Әйелдер 71,32 71,52 71,46 72,00 71,77
1000 адамға шаққанда
Туғандар 14,91 15,29 16,63 18,19 18,42
Өлгендер 9,95 10,05 10,41 10,14 10,37
Соның ішінде 1 жасқа
дейнгі нәрестелер 19,13 17,02 15,67 14,50 15,15
(туған 1000 нәрестеге
шаққанда)
Табиғи өсімі 4,96 5,24 6,22 8,05 8,05
Неке саны 6,25 6,66 7,41 7,64 8,12
Ажырасу саны 1,99 2,10 2,13 2,10 2,14
Халықтың көші қонөсімі -5,9 -4,2 -0,6 0,2 1,5
2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша құрамы келесі түрде
қалыптасты: 15 жасқа дейіегі балалар 3680,6 мың адамды (24,2%), 15 жастан
65 жасқа дейінгі тұлғалар саны 10344,7 мың адамды(68%), 65 және одан
жоғарғы жастағы тұлғалар саны 1194 мың адамды( 7,8%) құрады. Республика
халқының жалпы санындағы жастардың үлесі ( ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы: Қытай Халық Республикасы -
Қазақстанның тәуелсіздігін алғашқылардың бірі болып таныған мемлекет. 1992
жылғы қаңтарда, дипломатиялық қарым-қатынас орнатқаннан бері екі ел өз
экономикаларының дамуында зор табыстарға қол жеткізді. Екі ел бір-біріне
етене жақындай түсті. Шекаралық аймақтарда өзара сенім ахуалын орнатты. Екі
ел арасындагы экономиқалық ынтымақтастық нығайтылып, өзара сауда-саттық
байланыстары жыл өткен сайын өсіп келеді.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық-
географиялық байланыстарға баға бере отырып, екі ел арасындағы жыл сайын
артып келе жатқан сауда қатынастарына және оның жоспарлы бағыт-бағдарына
тұжырым жасап, екі ел арасындағы ынтымақтастық, достық қарым-қытынысының
дами түсуі және халықтың әл-аухатының жақсара түсуі үшін жүргізіліп жатқан
жұмыстарға аз да болса көмегі тиер деген оймен осы тақырыпты зерттеуді жөн
көрдім..
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселлелер қарастырылды:
.екі елге географиялық сипаттама бере отырып, екі ел байланысына әсер
ететін факторларға талдау жасау.
.екі ел арасындағы сыртқы сауда байланыстары және Қазақстанның экономикалық
дамуына, халықтың әл-ауқатының көтерілуіне зор рол ойнаитын Мұнай экспорты
туралы ізденістер.
Зертеудің теориялық және әдістемелік негізі: бітіру жұмысына бұрынғы Кеңес
кезіндегі геосаяси зерттеушілер Түркебаев А.Е , Двоскин Б.Я, ал қазіргі
кезде зерттеушілерден Надыров Ш.М, Әубакіровна Әмина және Қытайдағы
Циньзиян география инистутіндағы Шы шы фаңның қатарлы зерттеушілердің
еңбектері теориялық негіз болды.
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1. Қазақстан Республикасының географиялық орны
Қазақстан Республикасы Евразия құрлығындағы мемілекет. Құрлықтың орта
бөлігінде ( 55°26´- 40º 56´с.е және 45º 27´ – 87º 18´ш.б аралығында )
орналасқан. Республика жері батыстан шығысқа қарай 3000 км–ге, солтүстіктен
оңтүстікке 1600 км –ге созылып жатыр. Солтүстігінде Ресей Федерациясымен
(ұзындығы 6467 км), оңтүстігінде Түркменстан( 380 км),Өзбекстан (2300 км),
Қырғызстан ( 980км) республикасымен, шығысында Қытаймен ( 1460 км)
шектеседі. Батысында Каспий теңізі ( 600 км) орналасқан. Жалпы жер көлемі
2724.9 мың шаршы километр. Жер аумағы жағынан дүние жүзінде тоғызыншы
орынды, Евразия материігінде Ресей, Қытай,Үндістан мемілекеттерінен кейін
төртінші орынды йеленеді. әкімшілік жағынан 14 обылстан және республикалық
маңызы бар 2 қаладан тұрады. 85 қала, 160 аудан, 2237 ауылдық елді
мекенге біріккен 7719 лдық елді мекен бар.
Қазақстан Республикасы 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған Конситуция
бойынша өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және ілеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы
біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді органы Парламент. Ол
республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламентте тұрақты жұмыс
істейтін екі палатадан: сенаттан және мәжілістен тұрады. Сенатқа әр
облыстан және Республикалық маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайлайды.
Сенаттың жеті депутатын парламент өкілеттілігі мерзіміне Республика
Президенті тағайындайды.
Мемлекет тілі- Қазақ тілі. Ұлттық валютасы – теңге.
2. Қазақстанның табиғи ресурстары.
Кен байлықтары. Казақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан
Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның
ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен кауіпсіздігінің маңызды кепілі.
Қуатты минералдық шикізат базасының казіргі жай-күйі республиканы шет
елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның
дүниежүзі рынокка минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін
шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму
стратегиясын аныктайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар
үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін
және эконмикалық-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай,
газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Е к і н ш і т о п т ы каржы түсімін
камтамасыз ететін әрі Қазакстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі
болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс,
қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орьндары. Үш і н ш і топқа ішкі
және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен
орындары кіреді. Кен байлықгардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-
газ және кентас өндіретін кәсіпорыңдар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр
түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.
Мұнай мен газ. Казақстанда 200-дей мүнай және газ кен орындары аныкталып
барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат, 30 мұнай-газ-
конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ-конденсат, 19 газ кен орындары бар.
Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд. т, газ — 2,5 трлн.м3, конденсат
— 0,7 млрд. м3. Қазақстанда мұнайдың болжамдық корлары 20 — 25 млрд, т деп
бағаланады. Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий маңы
мұнайлы-газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны ашылған, оларда
республикадағы көмірсутек қорының 80%-ы (1,3 млрд, т мұнай, 700 млн. т
шамасында конденсат, 1,7 млрд. м3 бос және 577 млрд. м3 сұйытылған газ)
шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және Қарашығанақ
сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық үлесі мұнай мен газ
ендірісінің жалпы балансында 30%-дан асады. Оңтүстік Маңғыстау мен
Солтүстік Үстірт — Бозащы аймағыңдағы ең ірі кен орындар — Өзен, Жетібай,
Қаражанбас, Солтүстік Бозащы. Мұндағы мұнайдың барланған коры 700 млн. т,
конденсат — 1,4 млн. т және газ — 141,0 млрд. м3 құрайды. Жалпы республика
баланста бұл аймақтағы көмірсутек өндірісінің үлесі 50% шамасына тең.
Мұнайдың өнеркәсіптік мол коры Оңтүстік Торғай мұнайлы-газды алабында
анықталған (Құмкөл,Майбұлақ, Ащысай, Арыскұм, т.б. кен орындары). Бұл жерде
жиынтық болжамдық коры 400 млн. т шамасындағы 11 кен орыны барланған.
Олардың ең ірісі — Құмкөл кен орыны (1990 жылдан мұнай өндіріле бастады).
Бұл аймақтың мұнай өндірісіндегі үлесі 10% шамасында.
К ө м і р . Қазақстанда тас және коңыр көмірдің мол корлары бар.
Республикада 200-ге жуык көмір кен орыны барланған. Қазакстан көмірінің
жалпы геологиялық қоры 164,4 млрд, т шамасында бағаланады, оның ішінде: тас
көмір 17,6 млрд. т, коңыр көмір 92,8 млрд. т. Барланған қорлар 60 млрд. т
шамасында, баланстан тыс қорлар 19,3 млрд. т. Олардың 63%-ы тас көмір (оның
кокстелетіні 17%), 37% - коңыр көмір. Республикадағы ең ірі көмірлі алаптар
Орталық Қазакстанда орналасқан (Қарағанды, Екібастұз, Майкөбен). Ірі кен
орындары — Шұбаркөл (қоры 2,2 млрд. т), Борлы (0,5 млрд. т), Самара (1,3
млрд. т), сондай-ак, Теңіз-Қоржынкөл көмір алабы (шамамен 2,7 млрд. т).
Торғай энергетикалық коңыр көмір алабының қоры 52 млрд. т, оның барланғаны
7 млрд. т. Оңтүстік Қазакстанда Іле және Төменгі Іле коңыр комір алаптары
орналасқан. Іле алабының геологиялық корлары 14,8 млрд, т-ға бағаланады,
барланған қоры 0,9 млрд. т. Төменгі Іле алабының геолгиялық коры 9,9 млрд.
т, онын 3 млрд. т-сы барланған. Шығыс Қазақстанда Қаражыра (Юбилейное)
(қоры 1,5 млрд. т), Кендірлік (1,6 млрд. т, барланғаны 250 млн. т) кен
орындары белгілі. Кендірлікте көмірден басқа жанғыш тактатастар бар. Оның
жалпы қоры 4 млрд. т, барланғаны 20.3 млн. т. Казақстанның батысындағы ең
ірісі — Мамыт коңыр көмір кен орны. Жалпы геологиялық коры - 1,5 млрд. т,
оның 0.6 млрд. т-сы барланған. Қазақстан Республикасының бүкіл дерліктей
аумағын кара металл кендерінің алып кентастық аймағы ретінде қарастыруға
болады. Мұнда оның бүкіл әлемге белгілі барлық генетикалық және өндірістік,
онын ішінде бірегей турлері кездеседі. Қазақстанда қара металл
кентастарының 1000-нан аса кен орындары мен кен білінімдері анықталған.
Темір. хром, марганец пен титан кентастарының кен орындары игерілуде.
Балансқа алынганы 17 кен орны. баланстан тыс 11 кен орны бар. Темір
кентасының жиынтық қоры 17 млрд. т. Онын 93% мөлшері бес ірі кен орында:
Қашар, Сарыбай. Соколов. Әйет, Лисаковта шоғырланған. Бұл кен орындарының
барлығы Солтүстік Қазакстанда (Торғай ойысының солтүстік-батыс бөлігінде)
орнатасқан. Орталық Қазақстанда пайдаланылып келе жаткан Батыс Қаражал,
Үшкатын мен Кентөбе кен орындарының барланған коры 300 млн. т-дан асады.
Оңтүстік Қазакстанда Иірсу (коры 327,7 млн. т) мен Абайыл (28.3 млн.
т) кен орындары барланған. Батыс Қазақстанда (Солтүстік-Шығыс Арал маңы) ең
ірісі — баланстан тыс солитті қошкыл теміртас кентасты Көкбұлақ кен орны
(1,9 млрд. т), сонымен қатар титан-магнетитті кентастарының болжамдық коры
1 млрд, т болатын Беликов ірі кен орны бар. Қазақстан хромит кентасының
коры бойынша әлемде екінші орында. Балансқа алынғаны 21 кен орны (шамамен
230 млн, т). Қорлардың барлығы Кемпірсай кенді ауданында (Мұғалжар тауында)
шоғырланған. Аса ірі хромит кен орындарының қатарына Алмас-Жемчужина кен
орны жатады. (қоры 100 млн. т-дан асады). Бұл алапта кобальт-никель кенінің
де бай қоры бар. Қазақстанда марганец кентастарының баланестық қоры 400
млн. т-дан асады. Болжамдық қорлары 850 — 900 млн. т деп бағаланады. Қорлар
негізінен (99%) Орталық Қазақстанның Атасу кенді ауднда шоғырланған (Батыс
Қаражал, Үшқатын, Қамыс кен орындары). Қаратау, Байқоңыр, Кіндіктас. Жетісу
Алатауындағы көмір-кремнийлі тақтатас қабаттарында орналасқан ванадий
кендері мен Батыс және Солтүстік Қазакстандағы, жердің беткі қабаттарында
жаткан титан кендерінің де маңызы аса зор.
Түсті металдар. Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы
қалыптасқан. Олардың ішінде жетекші орынды мырыш, қорғасын және мыс кендері
алады. Бұл металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші,
екінші және үшінші орын алады. Олар Қазакстан түсті металлургиясы базалық
кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен
корғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту завоттары) шикізат көзі болып
табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика
аумағында мыс кентасының порфирлі, мысты құмтас, колчеданды, скарндық мысты-
цеолитті, мысты-никельді, т.б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі.
Мыс кентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы,
Жаманайбат, Бозша көл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрказған (Самара), т.б. жатады.
Жекелеген кен орындарының (Жезказған мыс кені, Жаманайбат мыс кені) мыс
коры 10 млн. тоннадан асады. Қ о р ғ а с ы н мен м ы р ы ш тың 100-ден аса
кен орындары анықталып, 58-і баланска алынған. Олардың негізгі қоры Шығыс
Қазакстанда (Кенді Алтай) және Орталық Казақстанда шоғырланған. сондай-ак,
Орталық Қазакстанда да (Қаратау) кездеседі. Казір қорғасын мен мырыштың 30-
ға жуық кен орындары игерілуде. А л ю м и н и и шикізаты ретінде ең көп
таралғаны — боксит. Қазакстанда бокситтің қоры коп. Анықталған 200 кен орны
мен кен білінімдерінің (есепке атынғаны) 50-ден астамы платформалық типті.
Олардың ішіндегі ірілері: Краснооктябрь, Белинское, Тауынсор, Шығыс Әйет,
Көктал, Наурызым, Жоғарғы Әйет. Арқалық кен орындары. Бұлардың барлығы
Торғай ойысында орналасып, Батыс Торғай, Шығыс Торғай (Амангелді) және
Орталық Торғай бокситті аудандарын құрайды. Қазақстан сирек металладрға бай
өлке. Молибден қоры жөнінен республика әлемде төртінші. Азия елдері
арасында бірінші орын алады. Молибден кентастарының қоры 34 кен орны
бойынша есепке алынған, олардың 26-сы баланстық. Ірілері: Көктіңкөлі,
Оңтүстік Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғарғы Қайрақты, Қараоба, Ақшатау.
Молибден кен орындары негізінен штокверктік (порфирлік) типті. Қазақстан
КСРО-дағы жоғары сапалы тантал концентраты мен ниобийдің негізгі өндірушісі
болды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат базасы терт кен орында
шоғырланды: Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғарғы Баймырза. Кен
орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан. Солтүстік Қазақстанда ірі
Сырымбет пен Донецк калайы кен орындарынын, ашылуы қалайы шикізат базасын
айтарлыктай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен орны балансқа
алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты Калайытапқан
(жалпы қордың 70%-ға жуығы), Қараоба, Бәкен, Юбилейное және Ахметкин кен
орындары. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады.
Вольфрам қорының 53%-дан астамы 16 кен орнында шоғырланған. оның 12-сі
баланстык. Вольфрам кенінің басым типтері - кварц-желілі-грейзенді және
штокверкті, оларға Қараоба. Ақшатау, Жоғарғы Кайракты, Бұтыты, т.б. кен
орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-грейзендік кен
орындарында (Солтүстік Катпар, Баян) немесе олардың мүжілген қатпарларында
(Көктіңкөлі) кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%-на
жуығы штокверк кендері (Шығыс Қайрақты, Бұғыты. Көктіңкөлі. Қараоба, т.б.).
ондағы вольфрам триоксидінің мөлш. 0,12 — 0.19%. Негізгі қорлар 6 ірі және
аса ірі: Жоғарғы Қайрақты. Бұтыты. Қараоба (штокверк), Солтүстік Катпар,
Көктіңкөлі, Баян, Ақсоран кен орындарында шоғырланған.
Асыл металдар. Қазақстан алтын кені бар ежелгі өлкелердің бірі саналады.
Ол алтынның нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші ондығына, ал
өндірісі бойынша — үшінші ондығына кіреді. Оның баланстық қоры 196 кен
орнында (126-сы түпкі жыныстарда, 47 кешенді, 23 кенқайраңдық) есептелген.
Алтын өндірілетін ірі кен орындары: Солтүстік және Орталық Қазақстанда —
Жолымбет алтын кені, Бестөбе алтын кені, Ақсу алтын кені, Ақбейіт алтын
кені; Батыс Қазақстанда — Юбилейное; Шығыс Қазакқстанда — Бақыршык алтын
кені, Суздаль, т.б.; Онтүстік Қазақстанда — Ақбақай алтын кені.
Өнеркәсіптік игерілуге Көкшетау аудндагы аса ірі Васильков кен орны
даярланған. Қазақстанда негізгі атгын көздерінің бірі Кенді Алтайдағы
колчедан-полиметалл кен орындары: Риддер-Сокол, Тишин, Матаев, Грехов.
Алтын, сондай-ак, мысты-порфирлі Бозшакөл, Самара, Ақтоғай мыс кені,
Айдарлы, мыс-колчеданды Аралшың, Лиманды, колчедан-полиметалды Абыз,
Майқайың, Миөзек, Құсмұрын, Ақбастау, скарндық мыс кентасты Саяқ тобының
кен орындарында бар. Ондаған тұпкі және кенкайраңдық алтын кен орындары
консервацияланған (Бақыршык, Жітіқара, Жарқұлақ, Ақжал, БалажаОлимпиялык,
Кенгір, Миялы, Құлынжон, т.б.) немесе жете барланбаған (Васильев, Орлов,
Прогресс. Сувенир, Аттынсай, Бақтай, Далабай, Гагарин, Шоқпар. Кепкен,
Восток V. Комаров I. Қаншыңғыс, т.б.).
Казакстанда к ү м і с ертеден өндіріледі. Оны өндіру көлемі бойынша
республика Азия елдері ішінде бірінші орын алады. Оны полиметалл кентасын
кешенді өндеу кезінде бөліп алады. Казакстан аумағында 100-ден астам уран
кен орны барланған. Аумақтық белгісі бойынша және геотектониқ. көзқарас
тұрғысынан кен орындары уран кені бар он өлке мен аудандарға бөлінеді.
Олар: Солтүстік Қазақстан (50-ге жуық кен орны бар), Шу — Іле — Кіндіктас —
Балқаш жағалауы және Шу — Бетпақдала өлкелері, Шу-Сарысу және Сырдария
өлкелерін біріктіретін Қаратау мегаөлкесі , Жоңғар — Кетпен және Каспий
жағалауы өлкелері, Ұлытау , Шыңғыс-Тарбағатай және Мұғалжар — Арал
жағалауы аудандары.
Бейметалл кен байлықтарының барланған және әлуеттік қоры мол. Республика
аумағыңда бейкентасты шикізатгың 2000-нан аса барланған кен орындары бар,
оның 1200-і құрылыс материалдарының кен орындары. Республикада шипалы
балшықтың 30-дан астам кен орны тіркелген. Олардың көпшілігі Қазақстанның
батысы мен солтүстігінде орналасқан. Қазақстанда м и н е р а л д ы және
термалдық жер а с ты суларының ірі қорлары бар. Минералды сулардың
пайдаланылатын қоры 48 кен орны бойынша тәуілігіне 31,0 мың м3 мөлшерінде
есепке алынған. Барланған кен орындарының ең көбі (18) Оңтүстік
Қазақстанда, Батыс Қазақстанда — 9, Солтүстік Қазақстанда — 7, Орталық
Қазақстанда -- 10 және Шығыс Қазақстанда — 4. Барланған минералдық жер асты
суы кен орындары негізінде санаторийлер, курорттар, профилакторийлер,
емханалар жұмыс істейді, ал көптеген арасан бұлақтар мен өз бетінше
атқылайтын ұңғымалардың суын жергілікті тұрғындар пайдаланады. Қазақстанның
таулы-қатпарлы алқаптары мен платформалық аумақтарындағы артезиан
алаптарының қойнауларында гидротермалдық судың мол қоры бар. Олар су
бойынша 10,275 мың км', ал жылу бойынша 680 млрд. Гкал шамасында, бұл
97,115 млрд. т шартты отынға тепе-тең.
1.3. Қазақстанның табиғаты және ішкі сулары
Климаты. Кең байтақ Казақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни
атмосфералық ылғалдықтың негізгі көзі — мұхиттардан тым шалғай орналасуына)
және жер бедерінің сипатына байланысты куаң континентгік климат
қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар сияқты республика климатына
да радивциялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.
Радиация Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты
үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солтүстік, батыс және
оңттүстік) төмен қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының
көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы
ашық күндер ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағаттан
3000 сағатқа дейін артып отырады. Жылына солтүстіктете 120, оңтүстіктете
260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге
дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық
радиация мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500 МДжм2-ге
дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле
қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке
қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыстта түрақты қар
жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары мәніне 70 — 80%-ға жетіп, жазда көпшілік
жерде 20 — 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену
мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДжм2-ге дейін өзгереді. Теріс
мәнді радиациялық баланстың маусымдық үзактығы солтүстіктете 3,5 - 4,5 ай
(қараша — наурыз), оңтүстіктете — 1 ай. Қазақстанда жылудың булануға
жұмсалатын жылдық шығынының мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан
420 МДжм:-ге кемиді. Жазғы шұраттык кұбылыс. яғни булану есебінен күндізгі
ауа температурасынын кала төңірегіне қарағанда төменірек болуы Алматыда
жақсы байкалады. Радиация мен жылу балансының өзгерісі ауа температурасын
өзгертеді. Каңтар айының орташа темперасы Қазақстанның солтүстік және шығыс
аудандарындағы — 18°С-тан онтүстік аудандарында 3ºС-қа дейін көтериіеді.
Шілденің орташа темпертурасы бұл аудандарда тиісінше 19°С-тан 28 — 30°С-қа
дейін. Қазақстанның солтүстік-шығысында климаттынң континенттігі тым
жоғары, бұл өңірде қаңтар мен шілденің орташа температурасының айырмашылығы
41°С-қа жетеді. Оңтүстік аудандарда 10 ай бойы орташа тәуліктік температура
0°С-тан жоғарырақ болады. Республиканың солтүстігінде қыс ұзақ, қарлы әрі
суық, аяз кей уақыттарда -45°С-тан -50СС қа жетеді. Жазы қоныржай жылы,
қыска, кейде ауа температурасы 35°С-тан 45°С-қа дейін қызуы мүмкін.
Көктемнің соңғы үсігі шілдеде, ал күздің ерте үсігі тамыздың аяғында түсуі
мүмкін. Қазақстаннын оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңірдің қыс
айларында жиі-жиі қайталанатын жылымық құбылысы кезінде ауа
температурасының ең жоғарғы деңгейі 15 — 20°С-қа дейін көтеріледі. Соған
қарамастан мұнда кейбір күндері -30—35°С, тіпті —40°С-тан да төмен аяздар
байқалады. Алматыда абс. минимум —42°С-қа жеткен (26 ақпан, 1951).
Республиканын қиыр оңтүстігінде көктемгі соңғы үсік сәуірдің аяғында,
алғашқы үсік қыркүйектің екінші жартысында түсуі ықтимал. Оңтүстік
Қазақстанның таулы өңірінен тыс бөлігінде жаз тым ыстық әрі ұзақ. Кейбір
жылдары ауа температурасы 45 — 47°С-қа, топырақтың беткі қабаты 70°С-қа
және одан да жоғары қызуы мүмкін. Күн энергиясының мұншама көп қоры
Қазақстан аумағында гелиоэнергетиканы дамытуға мүмкіндік береді.
Ішкі суларға республикамыздың аумагындағы судың барлық түрлері, яғни
өзендер, көлдер, жер асты суы мен мүздықтар жатады. Жер бедері мен климат
жағдайларына байланысты еліміздің өзендері әрі түрлі. Климаты құрғақ шөл
және шелейт аймақта су тапшы, ал жауын-шашын мол жауатын орманды-дала
аймағы мен биік таулы аймақтар ағын суларға бай. Өзен суы егістікті
суғаруға, шаруашылықтың басқа да салаларына қолданылумен қатар, арзан
энергия көзі де болып табылады.
Өзен жүйелері меи өзен алаптары. Қазақстан өзендерін ұзындығы бойынша
топтасақ, онда 85 022 өзеннін ішінде 84 694-і шағын (ұзындығы 100 км-ге
дейін), 305-і орташа (500 км-re дейін) және 23-і ірі (500-1000 км-ден
астам) өзендер қатарына жатады. Республиканың шығысындағы Алтай, оңтүстік
шыысындағы Жетісу және Іie Алатаулары ылғалы мол таулы өңірлердегі өзен
торынын жиілігі (барлык өзендер үзындығы косындысының осы алаптың ауданына
катынасы) баска өңірлерге Караганда жоғары, 0,4—1,8 кмкм2 шамасында. Шағын
өзендердің көбі Үлытау, Шыңғыстау, Қарқаралы тауынан, сонымен қатар
Тарбағатай, Қаратау, Мұғалжар жоталарынан басталады. Арал және Каспий маңы
шөлді өңірлерінде өзен торынын жиілігі тым сирек (0,03 кмкм2-ге дейін)
келеді. Әзендердің басым көпшілігі Каспий, Арал теңіздерінің, Балқаш,
Алакөл және Теңіз сияқты көлдердің тұйық алаптарына жатады.Қазақстанның
барлық өзендері негізінен екі алаиқа бөлінеді: Солтүстік Мұзды мүхит алабы
және ішкі түйық көлдер алабы.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы, Солтүстік Мүзды мүхит алабына жататын өзендер
Сауыр-Тарбағатай, Алтай тауларынан, Сарыарқадан және Оңтүстік Орал тауының
оңтүстік-шығысынан басталатын ірі өзендер. Солтүстік Мұзды мүхит алабы
өзендерінің бірі - Ертіс. Қара Ертіс деп аталатын бұл өзен Қытай жеріндегі
Монғол Алтайы тауының батыс беткейінен баетау алып Зайсан көліне құяды, ол
дүние жүзіндегі ірі өзендердің бірі. Жалпы ұзындығы 4248 км, ал Қазақстан
жеріндегі арнасының ұзындығы 1700 км. Ертіс езені Зайсан көлі мен Вұқтырма
бөгетінен кейін Алтай тауының Қалба, Нарын жоталарының тау аралықтары мен
тар шатқалдары арқылы ағады. Ертіс өзеніне көптеген салалар келіп күяды.
Өскемен қаласынан төменірек тұста кең арнамен Ертіске Үлбі мен Об өзендері
келіп қосылады. Ертіс салаларының біразы Алтай тауының мәңгі қары мен
мұздықтарынан, кейбір салалары жер асты суы мен жауын-шашыннан қоректенеді.
Сондықтан Ертістің суы жыл бойы мол болады. Ертіс Ресей жеріне жылына 28
млрд. мЗ су алып барады.
Сарыарқаны тұщы сумен қамтамасыз ету мақсатында Ертіс — Қарағанды каналы
салынды. Канал құрылысы 1962 жылы басталып, 1974 жылы іске қосылды. Оның
ұзындығы 490 км. Қазақстан жерінде Ертістің басынан сағасына дейін кеме
жүзуге қолайлы. Ертістің суы арзан электр энергиясын өндіруге
пайдаланылады. Ертіс бойына бірнеше су электр станциялары салынған. Өскемен
және Бұқтырма СЭС-нан өндірілген энергияны Кенді Алтайдың көсіпорындары
пайдаланады.
Бұқтырма өзені — Ертістің оң жак саласы. Бүл өзен Оңтүстік Алтайдың
мүздықтары мен карынан басталады. Бұктырма - жағалауы жартасты, арнасы
шоңғалды, ағыны қатты тау өзені. Ертістің ең суы мол саласы да осы Бұқтырма
өзені. Өзеннің суы мамырдың аяғынан шілде айына дейін тасып жатады.
Ертістің сол жак салалары — Есіл мен Тобыл өзендері.
Есіл өзені Қазақтың үсақ шоқысының солтүстік-шығыс бөлігіндегі Нияз
тауынан басталады. Оның бірнеше үсақ салаларының суы кейде жазда тартылып
қалады. Есілдің Ақмола қаласына дейінгі аралықта жазда суы тайызданып
қалатын болса, Көкшетау маңында оған бірнеше салалар қосылып суы молая
түседі. Батыс Сібір жазығына жеткенге дейін Петропавл қаласы тұсында жан-
жақтан қосылған салалардан арнасы одан да ұлғаяды. Көктом кезінде еріген
қар, жауын-шашын суымен өзен арнасынан асып ақса, жазға қарай суының
деңгейі күрт төмендей бастайды. Жалпы су деңгейі кыс айларында қатты
төмендейді.
Өзен кішігірім кемелердің жүзуіне қолайлы. Шағын катерлер өзен бойымен 270
км-ге жүзе алады. Алайда жаз айларында суының тартыла бастауынан кемелер
үнемі жүзе бермейді.
Тобыл Оңтүстік Оралдың щығыс беткейінен басталып, Қазақстан жерінен
өзеннің тек басы ғана ағып өтеді. Жол жөнекей оған Торғайдың төрткүл
өлкесінен әр түрлі салалар қосылады. Есіл сияқты Тобылдың суы да көктем
айында молайып, қыс кезінде тартылады. Тобыл өзенінің суы ауыз су ретінде
және егістікке пайдаланылады. Тобыл бойында Қызылжар, Амангелді бөгендері
салынған.
Каспий теңізі алабы
Бұл алапта өзендер сирек. Бірақ өзендерінің суы тұзды келеді. Алаптағы ең
ірі өзен — Жайық. Жайық Орал тауынан басталып, Каспий теңізіне барып құяды.
Өзеннің жалпы ұзындығы 2 428 км, оның 1 107 километрі қазақ жері арқылы
өтеді. Жайықтың төменгі Каспий маңы ойпатында ағысы баяулап, арнасы кеңіп,
жазық жермен ағады. Суы сәуірдің екінші жартысында тасып, арнасынан шығып,
жайылып кетеді. Мамыр бойы суы мол болады. Бұл өзенде ең бағалы бекіре
балығы уылдырық шашады.
Жем езені Мұғалжар тауынан басталып, Каспий теңізіне құяды. Өзен аңғары
жақсы қалыптасқан, суын мұнай кәсіпорындары мен егістікке пайдаланады.
Көктем айында тасиды, ал кей жылдары суы Каспийге жетпей сорға сіңіп
кетеді. Жағасы кұм және саз жыныстарынан түзілген. Қарашадан наурыз айының
соңына дейін теңіз бетінде мүз катып жатады.
Арал теңізінің алабы
Арал теңізінің алабы өзендері сирек, шөлді аймакта орналасқан. Теңізге
Қазақстан аумағы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені құяды. Сырдария деп
Ортальқ Тянь-Шань тауларынан Нарын мен Қарадария өзендері қосылған жерінің
бастауы аталады. Оның жоғары ағысына бірнеше сала қосылса, ал республика
жерінде Арыс және Келес өзендері құяды. Өзеннің жалпы ұзындығы 2212 км,
оның 1400 километрі құмды аңғармен ағып етеді. Арналары иір-иір, жарқабақты
келеді, лёсті-саздақты жыныстарды шайып әкетеді.
Соңғы жылдары Сырдария суын толық дерлік шаруашылық пен егістіктің
өртурлі салаларына пайдалануға байланысты суы Арал теңізіне жетпей тартылып
кдлады. Қазақстан жеріндегі Сырдария өзені бойында Шардара су қоймасы,
Қызылорда бөгеті, Қызылқұм, Қазалы суару жүйелері салынған. Шу, Сарысу,
Торғай және Ырғыз өзендері кішігірім көлдерге қүядьт, кейбір қуаңшылық
жылдары олардың да арналары кеуіп қалады.
Балқаш-Алакөл алабы
Іле — Балқашқа қүятын ағысы қатты тау өзендерінін ішіндегі ең ірісі Іле
өзені шығыс Тянь-Шань шегінде Текес пен Күнес өзенінің қосылуынан пайда
болады.
Қапшағай су қоймасы салынғаннан кейін Іле жазықтық өзенге айналды. Жоғары
және орта ағысында оған бірнеше сала келіп қосылады: Олар: Шарын, Шелек,
Қаскелең, Күрті, Түрген өзендері. Қаскелең өзенінің салалары - Үлкен Алматы
мен Кіші Алматы өзендері. Шарын озенінің аңғары құлама жартасты болып
келеді, қат-қабат жарқабағы (каньоны Испан тілінен ауд. Canon - қүбыр,
шаткдл деген сөз) қайталанбас әсем көрініс береді.
Іле ұзындығы жағынан Қазақстандағы үшінші өзен. Оның жалпы ұзындығы 1439
км, республика жеріндегісі 815 км. Суы егін суаруға, электр энергиясын
ендіруге пайдаланылады.
Іле өзеніне жоғары жене орта ағысына Тянь-Шаньнан бастау алатын бірнеше
салалар келіп құяды. Бұлардың ішіндегі ең ірілері — Шарын, Шелек және
Қаскелең өзендері.
Іле мұздық және кар суымен қорланатын езендер қатарына жатады. Оның суы
сәуірдің аяғынан тамызға дейінгі аралықта тасып жатады. Жазда тау басындағы
қар мен мұздықтардың еруінен өзен суы мол болады. Күз айларында биік
таулардың басындағы қар мен мұз баяу еріп, өзен суының деңгейі төмендейді.
Іле алабындағы езендер таудан басталатындықтан, тасты, лайлы тасқындар
(селдер) жиі болып түрады. Тасқын жолындағы тау беткейлерін бүзып, өзен
арнасын бұрып әкетеді, жолындағы көпірлер мен құрылыстарды қиратып, елді
мекендерге қауіп төндіреді, халық шаруашылығына да көп зиян келтіреді. 1963
жылғы 7 шілде күні орасан зор сел әдемі Есік көлінің табиғи бөгетін бұзып,
көл әпсәтте жойылып кетті.
Соңғы жылдары су эрозиясына қарсы күрее жүргізіліп, түрлі агротехникалық
Іларалар колданылуда. Мысалы, тау беткейлерін бұзылудан сақтау үшін ағаш
отырғызыльш, екпе шөп өсіріледі, бөгеттер салынады. Медеу шатқалында ағып
жатқан Кіші Алматы өзенін бөгеп, үлкен бөгет (биіктігі 100 метрге,
табанының ені 600 метрге жуық) салынған. Ол Алматы қаласын 1973 жылғы
шілдеде болған жойқын селден сақтап қалды.
Іле езенінің Қытай шекарасына дейінгі жері кеме қатынасына қолайлы. Іле
салаларының суы егін суаруға пайдаланылады, өзен бойында электр станциялары
салынған.
Шекарааралық проблемалар: Ертіс, Іле сияқты негізгі өзендер бойынша
шекарааралық проблемалар Қытай мен Қазақстан арасындағы сулық қарым-
қатынасқа бағытталған. Мұндағы басты проблемалар мыналар:
1. ағын суларға өнеркәсіптік және комуналды – тұрмыстық қалдықтарды
тастау:
2. өзендердің жағалауына, су қорғау зоналарына және өзнедердің өзіне
қоқыстар тастау:
3. су қорғау мекемелерінің рұқсатынсыз су қорғау зоналарына тұрғын үй,
гараж, монша т.б обьектілер салу.
2001 жылы Шекарааралық өзендерді пайдалану мен қорғау Қазақстан
Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында “Шекарааралық өзендерді
пайдалану мен қорғау”жайында келісім бекітілген. Осы құжатты дамыту
мақсатында мынадай жұмыстар атқарылмақ.
1. шекарааралық өзендерді пайдалану мен қорғау бойынша біріккен су
коммиссиясын құру;
2. шекарааралық өзендерде судың сапасын, көлемі мен деңгейін
бақылауға арналған гидробекеттер құру және оларды жабжықтау;
3.төтенше су жағдайларының алдын- алуда, трансшекаралық судың сапасы
мен сулылығының өзгеруін өлшеуде бірігіп зерттеулер жүргізу.
Республикадағы барлық су ресурстарын кешенді және үнемді пайдалану
мақсатында жүргізілетін барлық шарттарды Қытай Халық Республикасының
жоспарын ескере отырып орындау қажет. Судың қазіргі экологиялық,
экономикалық жағдайларды ескере отырып, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбіш
ұлы Назарбаев 2006 жылы 19 желтоқсандағы Қытай Халық Республикасындағы
ресми сапра барысында, трансшекаралық өзендердегі шекаралық гидробекеттер
арасында өзара гидрологиялық ахпараттармен алмасу жөніндегі,
трансшекаралық өзендерде ғылыми- зерттеу жасау саласындағы
ынтымақтастықты дамыту туралы келісімдерге қол қойылды.
Көлдері. Каспий теңізі Қазақстанның батыс бөлігінде орналасқан дүние
жүзіндегі ең үлкен көл. Жалпы көлемі 400 мың купке жуық. Айдыны өтн үлкен
болғандықтан, теңіз деп аталады. Теңіздің су деңгейі дүние жүзілік мұхит
деңгейінен 28 м төмен жатыр.
Арал теңізі. Қазақстанның оңтүстік аймағында жатқан бұл теңіз көлемі
жығынан екінші орынды йеленеді. Ол Тұран ойпатының тектоникалық қазан
шұңқырында жатыр. Дүние жүзілік мұхит деңгейінен 53 м биктікте орныласқан.
Жалпы ауданы 64,5 мың шаршы километр, ұзындығы 428 километр, жағалаулары
көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді.
Балқаш Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан көл. Көлдің ауданы
18,2 мың шаршы километр, көл ендік бағытта созылып жатыр. Ұзындығы 605
километр, еғ тар жерінің ені 8 километр. Суының деңгейі жыл мезгіліне
байланысты өзгеріп отырады. Ең терең жері 27 м. Балқаш көліне Іле, Қаратал,
Ақсу, Лепсі, Аякөз өзендері келіп құяды.
1.4. Қазақстанның халқы
Халықтың саны бойнша біздің республика ТМД елдері арасында Рессей
федерациясы, Украина Және Өзбекстаннан кейін төртінші орында. Қазақстан
әлемдегі халық ең аз қоныстанған елдердің бірі болып табылады. 1897 жылы
Бүкіл Ресейлік халық санағьшың мәліметі бойынша Қазақстан казіргі
Қазақстан аумағындағы халыктың 80%-ын қазақтар. 12%-ын славян тектес
хааықтар кұраған. 1897 -1913 ж. аралығында мұндағы халық саны қоныс
аударған орыс, украин. беларусь, татар, үйғыр. дунген, т.б. шет жұрттықтар
есебінен 1 264,0 мың адамға көбейген. Қазақстан аумағындағы халық санының
өсу керсеткіші мынадай: 1897 ж. 4333 мың адам. 1913 ж. - 5597 мың. 1939 ж.
6082 мың. 1959 ж. 9295 мың, 1970 ж. 13009 мың. 1979 ж. - 14684 мың.
Кеңестік дәуірде, әсіресе, 1930 жылдан кейін Қазақстан жеріне сырт өлкеден
халық толассыз келумен болды. 1937 - 44 ж. тұтас халыктарды ата жұрттарынан
Қазақстан аумағына күштеп көшіру науқаны жүргізілді. 1937 ж. алғашқылардың
бірі болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшірілді. Олар негізінен Қазақстанның
оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды. Сол жылы Армения
және Әзірбайжаннан, 1944 ж. Грузиядан күштеп көшірілген күрдтер Қазақстан
мен Орта Азияға қоныстандырылды. Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңында КСРО
1940 ж. 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтың батыс
облыстарынан поляктар көшіріліп әкелінді. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай.
Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Семей облыстарына ірге тепті. Соғыс
бастатысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Еділ бойынан неміс
жұртшылығы, сонан соң 1944 - 45 ж. Украинада. Беларусьта, Балтық
жағалауында тұратын немістер көшірлді. 1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызстан мен Өзбекстанға
көшірілді. Одактық үкіметтің 1943 жылы күзде қабылдаған шешімі бойынша
келесі жылдың көктемі мен күзінде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы
Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге
көшірілді. 1944 жылы ақпанда Қазақстан аумагына чечендер мен ингуштер жер
аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның оңтүстігі аймағына және
Қырғызстанға балқарлар әкелінді. Л.Берияның "Қырым АКСР-нын аумағынан
Кеңеске қарсы элементтерді тазарту туралы" 1944 жылы 13 сәуірдегі
бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректерді көшіру науқаны
жүргізілді. Олар Өзбекстанға және Қазакстанның онтүстік аймақтарына қоныс
тепті. 1944 жылы 13 маусымда Мемлекеттік қорғаныс кмитетінің қаулысымен
Грузиядан көшірілетін арнайы қоныс аударушыларды республика аумағына
қоныстандыру туралы Қазақстан үкіметіне өкім берілді. 1944 жылы қарашада
Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан
облтарына месхеттік түріктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды. Бұдан
кейін Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшіп келуі тың және
тыңайған жерлерді игеру кезеңінде (1954 - 56 ж.ж) және өнеркәсіп нысандарын
қарқынды салу жылдары (1959 - 65) көбейді. Осы жылдары Қазақстанда тұратын
жергілікті халық саналатын қазақтардың үлесі ең төмен деңгейге жетті (30%).
Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұратын
мекенге айналды. 1960 жылдан бастап көшіп келушілер мөлшері біршама азайып,
жыл сайынғы мөлшері 60 — 70 мыңдай адам болды. 80-жылдардың екінші
жартысынан, әсіресе, 1990 жылдан кейін Казақстанды мекендеген шет
жұрттықтардан көшіп кетушілер саны өсе бастады. Қазакстан халқының саны
2003 жыл қаңтарда 14862,5 мың адамға жетті. 1990 жылға дейін Қазақстан
халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуімен,
қалада тұрушылар үлесінің шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды
араласуымен, халық тығыздығының біркелкі болмауымен сипатталды. 1990 жылдан
кейінгі кезенде славян, герман тектес тұрұындардың өз еліне қоныс аударуы
көбейіп, республика халқы едәуір азайды. Қазақ және басқа түркі тектес
халықтардың үлесі артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты ішкі
көші-қонның әсерімен қала тұрғындарының саны өсе бастады. Төңкеріске дейін
Қазақстан қалалрында жалпы халықтың 9,7%-ы тұрды. Соғысқа дейінгі жыддарда
қала халқының өсуіне Қазақстанның бай минералдық шикізат қорларын игеру,
ірі құрылыстар салу, т.б. факторлар әсер етті.
Әдетте Қазақтар көбінесе ауылдық жерлерде тұрады. соңғы он жылдықта
олардың қалаға көшу қарқыны жоғары болды. 1989 жылы қалада тұратын Қазақтар
үлесі 38,8% болса, 1999 жылы 45,3%- ға жетті. Консулдық қызымет
департаменті басқармасының соңғы мәліметі бойынша (2003) әрбір үшінші қазақ
шет елдерде тұрады. Олардың жалпы саны 3,5 миллион адам. Алыс шет елдерде:
Кытайда — 1258500, Моңғолияда — 83000, Ауғанстанда - 28000, Түркияда —
20000, Иранда 3450; Балтық жағалауы елде-рінде — 2500, Германияда — 700,
Жапонияда - 400, Австралияда — 400. Бельгияда — 28, Сауд Аравиясында 28,
Норвегияда — 20, Кубада — 2 адам тұрады. Барлығы 1397028 адам. Сонымен
бірге Францияда — 172, Швецияда — 51, Пәкстанда — 36, АҚШ-та — 23;
Австрияда — 18, Швейцарияда — 4, Данияда — 4 отбасы тұрады. Жақын шет
елдерде 1814300 қазақ, оның ішінде Өзбекстанда – 966000, Ресейде -687800,
Түрікменстанда -87600, Қырғызстанда - 42600, Украинада — 10500, Тәжікстанда
— 10000. Әзербайжанда - 4000. Грузияда - 3000, Молдовада — 2000, Арменияда
— 500, Беларусьте -300 адам тұрады. Қазақстанда ер балалардың дүниеге келуі
басым болғанымен әйелдер саны 30 — 34 жастан бастап айтарлықтай көбейеді.
60 — 69 жаста 1,5 есе, 70 жаста 3 есе артады.
1990 – жылдар басынан бұрынғы кеңес одағының басқа көптеген
республикалаларындағыдай, Қазақстанда көші-қон үрдістері күшейді. Бұл
көбіне бөлек этностық топтардың тарихи отанына оралу мүмкіндігінің
кеңеюімен байланыстырылады. 1994 жылы республика халқының көші- қонға
байланысты кемуі ең жоғары болып, 400мың адамнан асты. Көші-қон салдосының
коэффиценті (1000 тұрғынға шаққанда) минус 25 адамды құрады.
Қазакстан Республика 1989 жылғы қаңтарында халык санағында 16199,2 мың
адам тіркелді. 1999 жылғы санаққа дейінгі аралықта Қазақстан халқы 1246,1
мың адамға кеміген. Мұның басты себебі бұрын қуғын-сүргінге ұшырап,
Казақстан жеріне көшіріліп, қоныстандырылған өзге ұлт өкілдерінің,
әсіресе, орыстардың, украиндардың, немістердің, кавказ халықтарының, т.б.
өз ата мекендеріне кешіп кетуі болды. Өсу тек Оңтүстік Қазакстан,
Қызылорда. Атырау облыстарында, Алматы, Астана қаларында байқалды.
Ерлердің саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мынды кұрады. Соңғы он
жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгеріс болды. Мысалы, Қазақ ұлты
1468,1 мың адамға (22,9%) көбейіп, республика халқының жартысынан астамын
(53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр
15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарьшың саны да өсті. Оның есесіне орыс
ұлты өкілдерінің саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кеміді, немістер 593,5
мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%),
беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кеміген.
1999 жылғы санақ жүргізілген кездегі ҚР-ның әкімшілік аумағы
бірлігінде 84 қала, 200 кент, 2036 ауылдык округ, 7684 ауылдык елді мекен
болады. Ресми статистикалық мәлімет бойынша, Қазақстан тұрғындарының 56%-ы
қалалық елді мекендерде, 44%-ы ауылдық елді мекендерде тұрады. Қала
тұрғындары ең көп облыстар: Қарағанды (қала тұрғындарының үлесі 82,2%),
Маңғыстау (78,4%), Павлодар (63,4%), Қызылорда (60,5%), Атырау (58,2%),
Ақтөбе (56,2%), Қостанай (54,2%). Республиканың ең ірі қалалары — Алматы
(1129356 адам) Қарағанды (43664), салыстырмалы түрде ірілері: Шымкент
(360078), Тараз (330125), Астана (312965), Өскемен (310950), Павлодар
(300503), Семей (269574), Ақтөбе (253088), Қостанай (221429), Петропавл
(203533), Орал (195459), Теміртау (170481), Қызылорда (157364), Атырау
(142497), Ақтау (143396), Екібастұз (127197), Көкшетау (123389), Рудный
(109515). Калған қалалардағы тұрғындар саны 100 мың адамнан кем.
2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша республикадағы халық
тығыздығы бір шаршы километрге 5,6 адамды құрады. 1991 жлы Қазақстан
республикасы мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін, транцформациялық үрдіс
басталып, бөлек этностық топтар тарихи отанына оралу мүмкіндігі ашылған
сайын, ТМД- ның бақа елдеріндегідей, Қазақстандада халықтың санында және
ұлттық құрамында айтарлықтай өзгерістер болды. Туу деңгейі төмендеп және
өлім-жітімнің көбеюінің, сонымен қатар халық санының табиғи өсімінен асатын
көші- қонның айтарлықтай жағымсыз салдосының нәтижесінде 1992 жылдан бастап
республикадағы халық санында 2001 жылдың соңына дейін төмендеу беталысы
болды. 2002 жыддың 1 қаңтарынан бастап халықтың туу өсімінің, көшіп
келушілер ағымының өсімі мен көшіп кетушілер ағымының төмендеуі нәтижесінде
халық санының өсуі байқалды. 2006 жылыдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ол
15219,3 мың адамды құрады. Соның ішінде қалалық тұрғындар саны 86996,5 мың
адам(57,1%) және ауыл тұрғындарының саны 6522,8 мың адам (42,9%). 1991 жыл
басымен салыстырғанда халықтың жалпы саны азайды. Ол кезде республикада
16358,2 мың адам тұрып жатты. 2006 жылдың 1 қаңтарындаы жағдай бойынша оның
кемуі 1138,9 мың адамды енмесе 7%- ды құрады. Жынысы боиынша халық құрлымы
негізінен демографияллық және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерінен
қалыптпсады. Гендерлік әспектіде Қазақстанда әйел жынысы үлесінің азғантай
басымдылығы бар арақатынас қалыптасты. 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай
бойынша ерлер саны 7324,8 мың адамды(48,1%), әйелдер саны 7894,5 мың адамды
(51,9%) құрады. әр 1000 әйелге 928 ер ара қатынасы қалыптасты. 1990-2005
жылдары елдегі халықтың жас бойынша құрлымы белгілі бір өзгерістерге
ұшырады. Негізгі демографиялық көрсеткіштер
Кесте 1. Негізгі демографияық көрсеткіштер
2001 2002 2003 2004 2005
Халықтың жалпы саны, жыл 1485,11 14866,8 14951,2 15074,8 15219,3
аяғына, мың адам
Қала халқы 8429,4 8457,1 8518,2 8614,7 8696,5
Ауыл халқы 6421,7 6409,7 6433,0 6460,1 6522,8
Халықтың жалпы санынан мына жастағылары
Еңбекке қаблетті жасқа 4256,9 4148,4 4064,7 4012,6 3982,1
дейнгілер
Еңбекке қаблетті жастағылар8999,9 9140,2 9318,4 9488,8 9652,5
Еңбекке қаблетті жастан 1594,5 1578,2 1568,1 1573,4 1584,7
асқандар
Туған кезден күтілетін өмір ұзақтығы, жыл
Барлық халық 65,8 66,00 65,83 66,18 65,91
Ерлер 60,50 60,70 60,45 60,62 60,30
Әйелдер 71,32 71,52 71,46 72,00 71,77
1000 адамға шаққанда
Туғандар 14,91 15,29 16,63 18,19 18,42
Өлгендер 9,95 10,05 10,41 10,14 10,37
Соның ішінде 1 жасқа
дейнгі нәрестелер 19,13 17,02 15,67 14,50 15,15
(туған 1000 нәрестеге
шаққанда)
Табиғи өсімі 4,96 5,24 6,22 8,05 8,05
Неке саны 6,25 6,66 7,41 7,64 8,12
Ажырасу саны 1,99 2,10 2,13 2,10 2,14
Халықтың көші қонөсімі -5,9 -4,2 -0,6 0,2 1,5
2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша құрамы келесі түрде
қалыптасты: 15 жасқа дейіегі балалар 3680,6 мың адамды (24,2%), 15 жастан
65 жасқа дейінгі тұлғалар саны 10344,7 мың адамды(68%), 65 және одан
жоғарғы жастағы тұлғалар саны 1194 мың адамды( 7,8%) құрады. Республика
халқының жалпы санындағы жастардың үлесі ( ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz