Тұран ойпатының климаты, ішкі сулары, органикалық дүниесі
Мазмұны:
Кіріспе
1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
2. Ішкі сулары, топырағы
3. Тұран жазығының органикалық дүниесі
4. Шөлдін негізгі түрлері шөлді игеруге байланысты туындаған
түйінді экологиялық мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
2. Ішкі сулары, топырағы
3. Тұран жазығының органикалық дүниесі
4. Шөлдін негізгі түрлері шөлді игеруге байланысты туындаған
түйінді экологиялық мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің; желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Мақсаты:
- Тұран жазығының геогфиялық орынының ерекшелігінің климаты мен органикалық дүниесінің таралуына ; түзетін әсерін;
- Аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық, және палеогеографиялық жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
- Геотектоникалық құрлысымен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің арасындағы өзара байланыстарды;
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің; желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Мақсаты:
- Тұран жазығының геогфиялық орынының ерекшелігінің климаты мен органикалық дүниесінің таралуына ; түзетін әсерін;
- Аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық, және палеогеографиялық жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
- Геотектоникалық құрлысымен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің арасындағы өзара байланыстарды;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.
5. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.
7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.
8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –
М: Высшая школа, 1986. – С. 250-255.
9. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
11. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
12. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
13. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
14. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
15. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 132.
16. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
17. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.148 – 161
18. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 бет.
19. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.135-140
20. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука,
a. 1969. - С. 120-27.
21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –
a. М: Высшая школа, 1986. – С. 256-260.
22. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -
23. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
24. .Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.
25. .Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
26. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
27. Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
28. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
29. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
30. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
31. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
32. Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
33. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
34. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.
35. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.
36. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г.
37. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии
38. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.
39. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.
40. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
41. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.
42. Атлас СССР. М., 1983 г.
43. Большой Атлас КазССР. С.18-66
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.
5. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.
7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.
8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –
М: Высшая школа, 1986. – С. 250-255.
9. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
11. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
12. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
13. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
14. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
15. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 132.
16. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
17. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.148 – 161
18. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 бет.
19. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.135-140
20. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука,
a. 1969. - С. 120-27.
21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –
a. М: Высшая школа, 1986. – С. 256-260.
22. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -
23. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
24. .Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.
25. .Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
26. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
27. Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
28. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
29. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
30. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
31. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
32. Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
33. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
34. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.
35. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.
36. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г.
37. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии
38. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.
39. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.
40. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
41. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.
42. Атлас СССР. М., 1983 г.
43. Большой Атлас КазССР. С.18-66
Тұран ойпатының климаты, ішкі сулары, органикалық
дүниесі.
Мазмұны:
Кіріспе
1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
2. Ішкі сулары, топырағы
3. Тұран жазығының органикалық дүниесі
4. Шөлдін негізгі түрлері шөлді игеруге байланысты туындаған
түйінді экологиялық мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық
бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі
қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран
жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету
еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер
бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның
өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты
шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл
континеттілігінің; желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер
бедерінің эолдық пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен
өсімдіктер жамылғысының шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді
шөлейтті Тұран жазығының жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын
шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау
мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің
терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Мақсаты:
- Тұран жазығының геогфиялық орынының ерекшелігінің климаты мен
органикалық дүниесінің таралуына ; түзетін әсерін;
- Аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық
кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық, және
палеогеографиялық жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
- Геотектоникалық құрлысымен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің
арасындағы өзара байланыстарды;
- Аумақтық табиғат кешендерінің қалыптасуына әкелетін негізгі
факторларды анықтап,табиғи тепетеңдіктің бұзылу, себептерін
ашып көрсету.
Төмендегі мәселелерді шешу көзделген:
- Физикалық, географиялық орынының негізгі ерекшеліктерін;
- Аймақтың зерттеу тарихын;
- Геологиялық даму тарихымен геотектоникалық құрылысының негізгі
ерекшеліктерін;
- Жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралуын;
- Климаттың түзілу зандылықтарынымен ішкі суларын;
- Топырағымен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
- Табиғат қорғау мәселелерін жанжақты талдап,ой қорытындыларын шығару;
Практикалық манызы: нәтижесінде жинақталған дәлекті матерялдар
ֵГеография мамандығының студенттері, орта мектептің мұғалімі мен оқушылар
Тұран ойпатының табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, туристік фирмалармен
өңдірістің жеке салаларының мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады.
Ішкі сулары, топырағы мен органикалық дүниесі, табиғат байлықтарын
игеруге байланысты туындаған түйінді мәселелермен оны шешу жолдары
көрсетілген.
1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
Тұран ойпатының климатының жалпы ерекшіліктері факторлары. Тұран
жазығынын климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді.
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты раациялық
баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
- атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің
тегіс болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік
мұхиттардан қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып
келеді:
- Орта және төменгі еңдіктерде орналасуына сай күн радияциясының
қарқыны жоғары әрі аумақтың мол жылу алуына аридті шөл ланшафтысының
қалыптасуына ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс болуына орай
трансформатцияланған қоңыржай ауа массаларының кедергісіз өтіп кетіп жауын
шашынның аз түсуіне климаттың шұғыл кантинентті болып күшеитіледі.
Географиялық орынының ерекшелігіне сай жазы өте ыстық ашық әріқұрғақ,
қысы суық аязды болып келеді, температураның жылдық амплетудасы 87-85 0С,
орташа айлық температура 42-30 0С, құрайды.
Тұран жазығының климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің
аздығы мен жыл мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік
және жылдық ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы бұлтсыз
ашық күндердің көптігі тәң.
Тұран оипатында ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа
дейін созылады. Жылдық жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал см²
тең солтүстігінде 120 ккалсм² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі
географиялық орыны қыстың өзінде белгілі мөлшерде күн радиятциясының енуіне
мүмкіндік береді. Ашық күннің көптігі мен жылудың мол түсуі күн энергиясын
пайдалануға мүмкіндік береді .
Тұран оипатының басым бөлігіне қыста Азия максимулының ықпалы күшті
болатындықтан төменгі температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың
түзілуіне мүмкіндік бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан жердің ауамен
әрекеттесетін беткі қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда
құрғақшылығымен ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының
конденсациясын күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы
бұлттар өте биікте түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:
Тұран жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде 180 күннен
оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура радиацияның
жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .
Қыста жиынтық күн радиациясының мөлшері азайып жазда күннің түсу
бұрышы көтерілуіне сай шілде тамыз айларында артады. Шілде тамыз айларында
тұран жазығының орталығы мен оңтүстігі 19-20 ккалсм² дейін жетеді.
Көп жылдық метеорологияалық бақтаулардың деректеріне сүйенсек жиынтық
радияцияның мөлшері күзде 16 ккалсм²,көктемде 14 ккалсм² деиін кемиді
Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу балансы температураның
жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.
Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс
оңтүстігінде + 4ºс дейін артады шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.
Тұран жазығының аумағындағы қаңтардың изотермасы субендік бағытта
оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді оңтүстігінде
әр 100 шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.
Қыста Сібірден суық ауамассасы енгенде солтүстігінде-35º-40ºс,
оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді.
Кіші Азия мен Иранның оңтүстігіндегі түзілген циклон енгенде
температураның көтерілуі байқалады . Тұран жазығының оңтүстігінде жылы
циклонның қайталауы 45-55℅ дейін жетеді.
Жазықтың оңтүстігінде қыс қоңыржай жылы,солтүстігінде қоңыржай суық.
2. Тұран жазығындағы атмосфера циркуляциясының үрдістері.
Тұран жазығының үстінде жүретін атмосфера циркуляциясының урдістері
жылумен ылғалдың таралана әсеретіп, ауарайының анықтайтын манызды
факторлардың бірі болып табылады.
Жазда аймаққа азор максимумының солтүстік шығыс тармағын, (1025 мб)
қыста Азия (сібір) максимумының батыстарларға әсеретеді. (1030 мб)
меридианальды бағытағы циркуляцияның Қыста солтүстік- батыстан және
солтүстіктен ауа массалары енетіндіктен адвекциясының әсерінен аумақ
біршама суынады. Суық фронтың енуінен күшті желдер тұрп қарлы боран болады.
Батыстық еңдік бағыттағы церкуляция кезінде анти циклондық жүйелердін
шығысқа қарай ығысуы байқалып төменгі қысымды жылға тұзіледі.
Ендік бағыттағы циркуляция кезінде Тұран жазығының аумағында жауын –
шашынның жетіспеуінен, температураның көтерілуі байқалады. Қиыр оңтүстік
батыс бөліктен азор максимумының шығыс тариағынан жылы ауа массалары енеді
суық ауа массалары солтүстікке қарай ығысып температураның көтерілуі
байқалады. Желдін соғылуына церкуляция ұрдісімен тығыз байланысты.
Батыстан шығысқа қарай қысымның артуына байланысты жел шығыстан
батысқа бағытталып соғады. Оның айлық орташа жылдамдығы 4-8 мин дейін
жетеді. Тұран ойпатында жауын-шашынның таралуына атмосфера церкуляциясы
тікелей әсер етеді.
Полярлық фронттын Иран тармағы Тәжікстанмен Түркменстанның,
Ауғаныстанмен шекарасында орналасқанымен озінің негізгі жолынан ауытқып,
тұран ойпатының оңтүстік бөлігіне таралатындықтан суық және жылы ауа
массаларының араласуына байланысты жауын-шашын түзіледі. Қыстын соңында
Азия максимумы әлсіреуне байланысты жазыққа солтүстіктен арктикалық суық
ауа ағыны енедіде суық ашық ауарайы қалыптасады.Каспий теңізінің солтүстік-
батыс бөлігінен ылғалды жылы ауа еңгенде бұқлтты жауын-шашынды ауарайы
қалыптасады. Тұранның солтістік бөлігінде қыста жауын шашын қар түрінде
түседі. Оңын қалындағы 20 сантиметрден Арал теңізінің еңдігінде 10
сантимертге дейін кемиді.
Оңтүстігінде жауын-шашын сұйық күйінде түседі. Катты түрінде түсетін
жауын-шашынның мөлшері солтүстігінде 61 мм оңтүстігінде 1 мм дейін кемиді.
Көктемде теріс және оң радиациялық баланстың бір-бірімен алмасатын
кезеңінде ауа –райының режимі жылдам өзгереді. Оңтүстігінде ақпанның екінші
жартысында біртіндеп солтүстікке қарай тарала бастайды. Бұл кезенде ауа мен
топырақтың температурасы жылдам көтерілуі байқалады Полярлық фронттың Иран
тармағы солтүстікке қарай ығысады оның бойында салқын қоныржай және жылы
тропиктік ауа массалары бірбірімен араласқанда қалыптасқан қарқынды
циклогенез үрдісі жүріп жауын-шашынды ауа-райы қалыптасады.
Жазғы бұлтылық шамалы әрі биік қатпарлы болатындықтан күн сәулесін
ұстап тұра алмайды. Тұран жазығы.
Географиялық орны. Тұран – Қазақстанның оңтүстігін батысынан шығысына
дейін созылып жатқан кең жазық. Оған Манғыстау, Үстірт, Торғай үстірті,
Арал маңы, Сырдария бойы Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш Алакөл
аймағы түгел кіреді. Жер бедері мен оның пайда болу тарихы жағынан біркелкі
емес.
Жер бедері мен геологиялық құрылысы. Аймақтың негізгі тұғырын
палеозойда қалыптасқан эпигерциндік платформалық құрылым-Тұран тақтасы
құрайды. Оның жер бедері мен топырақ жамылғысы палеогендік карбонаты
терриген жыныстарымен неоген –антропоген дәуірлерінің құмды,малта тасты
моласса үгінділерінен түзілген.
Манғыстаудың аласа таулы өлкесі мезозой дәуірінде пермь-триас құмтастары
мен әктастарынан,тағы басқа жыныстардың қосындыларынан түзілген. Ең биік
тауы-биіктігі 350-450 м, ұзындығы 130 км болатын Қаратау. Оның ең биік
нүктесі Бесшоқы (556м). Қаратау беткейлері шатқалдарымен, жыралармен
тілімделген толқынды қырат түрінде көрінеді.Тау жотасы ғана тік, жалаңаш,
жартасты. Қаратаумен қатарласа оның солтүстігі мен оңтүстігінде
солтүстікжәне оңтүстік Ақтау созылып жатады.Олар жоғарғы бор дәуірінің
әктасынан тұрады.Ақтау деп аталуы да осыдан.Биіктігі 300 м шамасында.
Ақтаудан оңтүстікке қарай қыратты жартылай шөлді дала басталады. Ол
түгелдей ұлу тасты-олитті әктастардан, Каспий жағасына таяу беті саз
балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да ежелгі
дәуірлердің қатпарлығы жатыр (терендігі 2-3 км).Олардан төмен теңіз
денгейінен аласа бірнеше тұйық қазаншұнқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені-
Қарақиа ойысы теңіз денгейінен 132 м төмен орналасқан.Маңғыстау
түбегіндегі суларының көбі өте ащы, тіпті тұзды (минералдылығы 10-200 гл)
болып келеді. Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін Үстірт қыратты жазығы жатыр.
Оның биіктігі 200-300 м. Аудан 170 мың км². Ұзындығы 600 км, ені 300-400
км. Үстірттің Қазақстанға батыс бөлігі ғана кіреді. Үстірттің жер бедері
тегіс, ұлутасты-оолиттік әктасы мен тұзды мергель және саз араласқан ашық
түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді ойысты қазаншұңқырлар кездеседі.
Олар құрғап,айналасынқұм (Сам, Асмантай-матай құмдары) басқан. Мұнда да
өзендер жоқ.
Торғай үстірті Сарыарқа (Қазақстанның қатпарлы өлкесі) мен Мұғалжар
аралығына орналасқан. Орташа биіктігі 200-300 м. Оның орталық бөлігінде
солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла жатқан кең ойыс бар.Оны Торғай қолаты
деп атайды.Бұл кайназойда Батыс Сібір теңізін Торғай теңізімен жалғастырып
тұрған бұғаз болған.
Ойыстың батыс және шығыс беттері едәуір тілімделген жазық.
Үстірт негізінен,теңіз шөгінділері мен континенттік жыныстардан
тұрады.Олардың қалындығы 5000 м-ге жетеді.Қазіргі жер бедері саздақты құмды
жыныстардан құралған.
Арал теңізі маңында ірі құмды аймақтар бар. Арал теңізі мен Шалқар
көлі аралығында жатқан Арал маңы қарақұмы биіктігі 100 м,
Бұйраты төбелі жазық болып табылады. Бұл құм жасы жағынан басқа
құмдарға қарағанда салыстырмалы түрде ежелгі ішін аражел әрекетінен
өзгерген. Арал теңізінің солтүстігінде орналасқан үлкен және Кіші Борсық
құмдары жер бедері жағынан Арал маңы Қарақұмына ұқсайды. Олар неогеннің құм
шөгінділерінен құралған. Сырдария аңғары мен Арал теңізіне қарай көлбеу
жатқан жазықты Сырдария аллювилі жазығы деп атайды. Ол құмтасты және
сазды,кей жерлерінде құмды шөгінділерден тұрады.
Қызылқұм. Орта Азияның ең үлкен құмды шөлі Қызылқұмның Қазақстанға
солтүстік бөлігі кіреді.Ол эолды,ішінара аллювийлік палеогеннің құмдарынан
құралған.Жер беті құм төбелі, қырқалы боп келеді де,кен сайлармен
кезектесіп отырады.
Мойынқұм-Шу мен Сарысу өзендерінің төменгі ағысында жатқан құмды
жазық. Ол оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс жатыр.Биіктігі оңтүстікте 500-
600 м, орталық бөлігі-400 м, солтүстігі-300 м. Аллювийлі, эолды құмдардан
құралған.
Ал Сарысу өзені мен Балқаш көлінің аралығындағы үстіртті шөл
Бетпақдала деп аталады. Орташа биіктігі 300 м. Көтеріңкі келген оңтүстік
және шығыс бөліктерінде биіктігі 700 м, ең биік жері – Желтау жотасы 974 м-
ге жетеді. Жер бедеріне қарай оңтүстік – батыс және солтүстік- шығыс болып
екіге бөлінеді. Оңтүстік – батыс бөлігінің беті тілімделген тегіс жазықтық.
Ол құмтас,саз және құм араласқан теңіз бен континенттің палеоген
шөгінділерінен құралған. Солтүстік-шығыс бөлігі қыратты келеді. Кей
жерлерде мүжіліп аласарған,тау қалдықтары (Жамбыл, Байқара және т.б.)
кездеседі. Бұл жер палеозои тақтатасынан,құмтас пен магма жыныстарынан,
сұрғылт және қызыл граниттен тұрады.Бетпақдаланың бұлт бөлігінің Сарыарқаға
ұқсастықтары бар.
Балқаш-Алакөл қазаншұңқыры Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы мен Алакөл
көлдері тобын, Жоңғар Алатауы мен солтүстік Тянь-Шань жоталарынан
аралығындағы құмды жазықты қамтиды. Қазаншұңқыр геологиялық құрылысы мен
жер бедері жағынан Мойынқұмға ұқсас. Бұл да неоген дәуірінің аллювийлі,
эолды құмды шөгінділерінен құралған. Ол өзен аңғарлары бөліп жатқан бірнеше
жалды құмды массивтерден тұрады.
Климаты. Климаты жағынан Тұран жазығы құрғақ континентті өлкеге
жатады. Жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте
-18°С, оңтүстікте -5°С. Қыста бұл аймаққа артктикалық ауа массасы мен
Сібірдің суық ауасы жиі кіреді. Бұл кезде ауа температурасы -30°-40°С-қа
жетеді, шілденің орташа температурасы солтүстікте +22°С,оңтүстікте+29°С.
Аңызақ желдер жиі соғады.Көктем мен күз ылғалдырақ келеді. Жалпы жауын
–шашын мөлшері аздау, жылдық мөлшері 80-100 мм. Климаттыңқуаншылығы Тұран
жазығының шөл, шөлейтті табиғатымен тығыз байланысты.
Өзендері мен көлдері.Тұран жазығында өзен жүйесі нашар дамыған.
Сырдария өзені басын Қазақстаннан тысқары жерден алады да, жолшыбай суын
Орта Азияреспубликаларының шексіз мақта плантациаларына тартып алынып, Арал
теңізіне мардымсыз су барады. Сырдария кейінгі жылдары теңізге жетпей
қалып жүр.
Шу мен Талас өзендерінің жағдайы да осыған ұқсас оларда Қазақстан
жеріне талмаусырап жетіп (суының көп мөлшерін Қырғыстан елі бөгеп алады),
Мойынқұм мен Бетпақдаланың қажетін өтей алмай отыр. Торғай үстіртінің
өзендері Торғай, Ырғыз, Жыланшық жазда қарасуларға,ұсақ көлдерге бөлініп
тартылып қалады. Бұл өлкеде Обаған, Шалқар, Шалқартеңіз, Алакөл, Қопа
сияқты көлдер бар. Бірақ олардың көбі тұзды. Жетісу өзендері- Іле, Қаратал,
Ақсу, Лепсі, Тентек қана тұщы. Бірақ олардың да жылдық ағыны жылдан-жылға
кемуде.
Тұран жазығы өзендері суының азаюы Арал теңізі мен Балқаш көлінің
экологиялық жағдайын шиеленістіруде. Арал теңізі тартыла бастады. Балқаштың
деңгейі де төмендеуде. Тұран жазығының су проблемасын шешуде жер асты
суларының маңызы үлкен. Мұнда еспе су 20-50 м терендікте ғана жатыр. Ал,
артезиан суы одан тереңдеу қабаттарда. Шөлді аймақтарда ауыз су
да,шаруашылық үшін қажетті су да жер астынан өндіріледі.
Арал теңізі.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында
құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы
рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет
Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің
жасы 8-10 мың жыл шамасында.
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл ТМД
елдерінде екінші,ал дүние жүзінде төртінші (Каспий,Солтүстік Америкадағы
Жоғарғы көл, Африкадағы Виктория көлінен кейін)орын алатын көл. Қазақстан
мен (Қызылорда, Ақтөбе обылыстары) Өзбекстан елдері арасында, Үстірттің
солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. 1961 жылға дейін Арал теңізі мұхит
денгейінен 53 м биіктікте жатқан. Ауданы 66 мың км², суының көлемі 1064
км³ болатын. Ұзындығы 428 км,ені 235 км еді.Теңіз суы антропогендік
әрекеттің нәтижесінде, шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану
барысында 2002 жылы теңіз деңгейі 20 м төмендеді. Өйткені теңізге құятын
басты өзендер –Сырдария 1974 жылдан және Амудария 1982 жылдан мүлдем
сарқылды.Арал теңізінде ірілі –ұсақты 1100 аралдар тобы болатың, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылып кетті. Кезіндегі ең
ірілері: Көкарал, Барсакелмес аралдары келмеске кетті. Ұзақ уақыт аралында
КСРО-ның бактериологиялық қаруын сынау алаңы болған.
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр
түрлі.Батысы Үстіртке тірелетің жағалауы жарқабақты, биік (190 м) және аз
тілімденген. Теңіздің Қазақстандық солтүстік жағалауы өзен-жылғалардың
құрғақ аңғарлармен, ішке кіріп жатқан шығанақтармен тілімделген, Арал маңы
Қарақұмы мен Үлкен, Кіші Борсық құмдарына жалғасады.Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты, құмды, жазық, ұсақ аралдар мен шығанақтардан тұрады.
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
шілде айының орташа температурасы +24°+26°С, ең жоғарғы температура +45°С.
Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік батыста -6°-8°С, солтүстік және
солтүстік-шығыста -11°-12°С, төменгі температура -38°С. Қыста теңіздің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі қатып жатады. Жылдық жауын-шашын
оңтүстік-батыста 100 мм, солтүстік шығыста 125-130 мм.
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы 40
жылда суармалы жер ұлғайды, Шардара, Арнасай, Сарықамыс бөгендері пайда
болды. Соған байланысты теңіздің тұздылығы 35%-ге жетті.
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз суы тұнық. Арал
теңізінде органикалық дүние Каспий теңізіне қарағанда әлқайда кедей.
Теңізде балықтың 20-дай түрі бар. Кәсіпшілігі жөнінен неғұрлым құндылары:
бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа ауланады. Жерсіндірілген балықтардан
каспий шоқыры мен балтық салақасын атауға болады.
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің
суын қарқынды пайдалану себебінен Арал теңізінің денгейі едәуір төмендеді.
Алып жатқан ауданы 40 мың км²-ге кеміді. Теңіз Үлкен Арал және Кіші Арал
болып екіге бөлінеді. Теңіз жағалауы 100-150 км – дей шегінді.Теңіз түбі
сор,сортанға айналуда. Тартылған теңіз жағалауын тұз бен құм жауып жатыр.
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
егістік жерлер мен мал жайылымдарын құм мен тұз басып пайдаланудан қалды.
Бұл жерлерде 1950-1990 жылдар арасында шаңды дауылдардың жиілігі 60 есе
көбейді. Кеуіп кеткен теңіз түбінен жылына 200 млн тонна көтерілген улы-
тұзды шаң-тзаң ауаға таралады. Егістік жер мен жайылымдарды уландырды,
біраз жерді сортанға айналдырды.Табиғи ортаны азып-тозуы жергілікті
халықтың денсаулығына біраз зардабын тигізіп отыр. 1994 жылы Орта Азия
мемлекеттері Аралды құтқару қорын ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр
аэроғарыштық экологиялық аймағының басшылығымен бірінші рет Арал өңірінің
экологиялық картасы жасалды (1992).1998 жылы Амстердамда 22 мемлекет
қатысқан Қоршаған орта және балалар проблемасына арналған Халықаралық
конгресте Арал балаларының денсаулығы мәселелері қаралды.
Арал теңізі туралы күн тәртібінде тұрған мәселенің бірі-егістерді
суландыруға жұмсалатын суды үнемдеу. Тұздың ұшуын азайтатын, топырақты
бекітетін өсімдіктер егу, бірыңғай мақтадан басқа да мәдени дақылдарды
өсіру,жергілікті халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелері де
өткір қойылып отыр.
2.2. Ішкі сулары, топырағы
2.2.1. Торғай үстірті.
Торғай үстірті оңтүстік Орал мен Мұғалжардың шығысында Сарыарқаның
батыс бөлігімен шектеседі. Ол палезой іргетасы жер бетіне жақын жатқан
эпигерциндік платформаның шеткі бөлігі болып табылады. Тектоникалық
тұрғыдан Батыс Сібір мен Тұран плиталарын бір – бірімен жалғастыратын
Торғай синиклизасы күрделендіреді. Оның ені 40-50 шақырымнан аспайды.
Солтүстіктен оңтүстікке меридианальды бағытта созылып жатыр. Оңтүстігінде
кеңейіп біртіндеп Торғай ойысына ұласады. Торғай қолатының абсалюттік
биіктігі 100-125 метр аралығында ауытқиды. Қолаттағы обаған, Торғай
өзендерінің алабында құсмұрын шошқалы сияқты көптеген көлдер жүйесі бар.
Қолаттың табаны ежелгі алювиальды және көлдік алювиальды шөгінділерден
тұрады. Торғай қолатының батысы мен шығысында абсалют биіктік біртіндеп 200
кейде 300 метрге дейін көтеріледі. Торғай үстіртінің іргетасының бетін
көлденең түзу қабаттасып жатқан палеогеннің теңіздік тұзды – сазды және
неогеннің көлдік – албвиальды құмды шөгінділері жауып жатыр.
Торғай үстіртінің солтүстік бөлігі нашар тілімделгендіктен аласа
төбелі жонды, саяз көлді ойыстар мен төбесі текшелі дөңдер тән. Үстірттің
дөңесті қалдық төбелерінің араларын бөліп жатқан ежелгі ескі өзен арналары
болып табылатын сайлар мен жыралар тобымен тілімделген. Тегістелген
ойыстарында тұзды көлдер мен сорлар пайда болған.
Торғай үстіртінің Атлант мұхитынан алыс жатуына байланысты климат
шұғыл континентті. Қысы суық әрі қатал, жазы ыстық, көктем мен күзі қысқа
температураның тәуліктік және жылдық ауытқу амплетудасы жоғары. Жауын –
шашынның орташа мөлшері солтүстігінде 300-350мм, оңтүстігінде 200-250мм
аралығында ауытқиды. Температураның солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп
артуына орай жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері кеміп булану артады.
50( с.е. аралығында қыста Азия антициклонының батыс тармағы өтетіндіктен
қыста температура күрт төмендеп ашық аязды күндер қалыптасады. Осыған орай
қаңтардың орташа температурасы – 17 - 18(С кей күндері температура – 30 -
40(С төмендейді. Жазда температура + 20...+24(С дейін +35(С дейін
көтеріледі. Жазда Торғай үстіртіне Орта Азиялық тропиктік ауа массалары
енгенде ыстық құрғақ ашық ауа райы қалыптасады. Жазда жауын – шашын
қоңыржай және тропиктік ауа массаларының аралығында қалыптасатын полярлық
фронтық әсерінен түзіледі. Сәуір мен қазан аралығындағы жылы кезеңде 200-
2500мм дейін жауын – шашын түседі. [2;3]
Жаздың екінші жартысында ашық ыстық антиарттикалық ауа массалары
енгенде үсік жүреді. 10(С жоғары жылы кезең 110-120 күнге дейін созылады.
10(С жоғары температураның жиынтығы 2200-3000. Торғай үстіртіндегі
температура жағдайы жаздық бидайдың қатты сортын, тарыны, арпаны, зығыр мен
күнбағысты өсіруге қолайлы. Торғай үстіртінің тобыл ырғыз өзендерінің
алабына жатады. Еріген қар жаңбыр суымен қоректенеді. Ылғалдық жетіспеуіне
байланысты өзендер аз сулы болып келеді. Ағынының 80-90% көктемде ағып
өтетіндіктен жазда көпшілігі кеуіп қалады. Тасыған кезде өзен сулары
минералдық құрамы жағынан гидро корбанатты – кальцитінде жатса, ағыны
азайған сайын құрамындағы минералдары артып хлоридті – натрилі ащы –
тұздыға айналады. Өзендері кеме қатынасына қолайсыз болғанымен ауыз суымен
қамтамасыз етуде маңызы зор.
Өзендері мен көлдері негізінен көктемгі еріген қар жаңбыр суларының
есебінен қоректенеді. Жазда олардың деңгейлері күрт төмен түседі. Көлдердің
деңгейлерінің ауытқуы жауын – шашынның мөлшерінің ауытқуларымен тығыз
байланысты.
Торғай үстіртінде жарық шақты және қабат аралық жерасты сулары кең
тараған. Жарық шақты сулар палеозой эрасының тау жыныстарындағы
тектоникалық жарық шақтарда шоғырланған. Судың мол қоры гранитцидтар мен
әктастардағы дарықтарда кездеседі. Әсіресе жоғарғы девонның кремниленген
әктасты жыныстарында жарық шақты - карстлы жерасты суы кең тараған. Олардың
қоректенуі көктемгі еріген қар суының тау жыныстарына сіңуінің есебінен
жүреді. Негізінен пайдалануға жарайтын тұщы сулар басым. Қиыршық тасты
жыныстардан өткенде олар тұздануы да мүмкін.
Қабат аралық сулар палеоген, неоген және төрттік дәуірлерінің ысырынды
шөгінділері басып жатқан ежелгі аңғарларда тараған. Олардың қоректенуі мен
шығыны жарық шақты сулардыкімен бердей.
2.3.2. Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр.
Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр Тұран эпигерциндік платформасының
шеткі аймағының қатпарлы негіздерінің көтерілуі нәтижесінде түзілген
Мезокайназойдың жабын қабаты болып табылады. Қатпарлы негіздің тау
жыныстары Маңғыстау таулы үстіртінің орталық бөлігі Қаратау мен оның
оңтүстік шығысындағы Тауқыр жүйесіне кіретін Қызылқияда жер бетіне шығып
жатыр. таулы үстірті ядросы жоғарғы пермь, тряс, юра дәуірлерінің тау
жыныстарынан тұратын антиклинальды қатпарлы құрылым болып табылады. [2;3]
Қатпарлану аймағында көтерілулер мен төмен түсулер қатар жүруіне
байланысты герцин көтерілуінің нәтижесінде түзілген Шығыс Қаратау, Батыс
Қаратау және Қаратаушық таулары қатар жатыр. Олардың аралықтарын
синклинорилер бөліп жатыр. Батыс Қаратаудың солтүстігі мен оңтүстігінде
антиклинальдың қанаттарында түзілген бор дәуірінің жыныстарынан тұратын
моноклинальды солтүстік және оңтүстік Ақтау жоталары орналасқан. Маңғыстау
тауларының ең биік нүктесі Бесшоқы. Оның абсалюттік биіктігі 556 мерт.
Қаратау мен Ақтаудың аралықтарын бөліп жатқан тауаралық аңғарлар
төменгі бордың саздары мен құм тастары жер бетіне шығып жатыр. Олар
диаметрі 2 кей жерлерде 3 метрге дейін жететін шарлы құралымдар түзеді.
Құмтастардың үгіліп, құрамындағы құмның бөлінуі нәтижесінде конкрециялар
жер бетіне шығып үрленген шар тәрізді құрылымдар түзді.
Маңғыстау тауларының сыртында абсалют биіктігі 150-175 метрден
аспайтын терең әрі тұйық сорлы ойыстар түзетін әктасты үстірттер алып
жатыр. Онда дүние жүзіндегі терең ойыстардың бірі Қарақия (- 132м)
орналасқан. Маңғыстау тауларының оңтүстігінде Жетібай, Өзен кен орындарында
мұнай мен газ табылған. Маңғыстау тауларының солтүстігі біртіндеп бозащы
мойпатты түбегіне ұласады. Онда да мұнай мен газдың мол қоры бар.
Маңғыстау таулыүстірті солтүстік шөл зонасына жатады. Оның біршама
бөлігін сазды, сортаң, тасты және құмды шөлдер алып жатыр. Түбектің
солтүстік бөлігін жусанды сазды шөлдер алып жатыр. Өсімдік жамылғысында
жусанның солтүстік Тұран түрлері мен сортаң шөптер, бұйырғын мен бпялыштар
басым болып келеді. Оңтүстік бөлігінде сазды шөлдермен үйлесіп отыратын
сортаң шөлдер басым. Олардың аралығында өсімдіктер жамылғысы жоқ Қарақия,
Қауынды қырлы жарық ойстары бар. Негізгі өсімдіктері сортаң тұзды топырақта
өсуге бейімделген сары сазан, сортаң шөп. Маңғыстау тауларының басым
бөлігін тасты субстратта қалыптасқан тасты шөлдер алшып жатыр. Онда биіктік
белдеуліліктің заңдылықтары да байқалады. Біршама биік бөлігі Бесшоқы
маңында шөлдер біртіндеп шөлейтке ұласады. Тауқыр жүйесі өзінің құрылысы
жағынан Маңғыстау тауларына ұқсас. Онда антиклинальды ірге тасының негізі
ортапалеозойдың, пери мен триастың тау жыныстарынан тұратын қатпарлы
құрылым болып табылады. Маңғыстау тауынан айырмашылығы қатпарлы солтүстік
шығыс тармағы палеоген мен неогеннің сазды жыныстарынан құралған.
Торғайдың далалы және шөлейтті жазығы.
Торғай жазығы батыста – Мұғалжар мен Оңтүстік Урал және шығыста
Қазақтың ұсақ шоқылығы арасында орналасқан. Солтүстікте жазық Батыс Сібір
жазығымен, ал оңтүстікте Тұран ойпатымен ұласып жатыр. Торғай жазығы – аса
көлемді Тұран және Батыс Сібір ойпаттарына қарағанда көтеріңкі жазық. Жалпы
алғанда тегіс алқаптың аясында беткейлері тік, қысқа, жайпақ төбелі қалдық
таулар – сандық таулар айрықша көзге түседі, сол қалдық таулардың
арасында түбі кең, жайпақ құрғақ аңғарлар созылып жатыр, үлкен тегіс
учаскелерге барып тірелетін текшелер де жиі кездеседі. Жаз кезінде өсімдік
қурап кетеді, жазық ашық, құқыл сарғыш, қоңырқай реңге енеді. Рельефінің
текшелілігі жақсы байқалады.
Торғай жазығының бүгінгі бейнесі, оның көптеген құрғақ аңғарлар мен
қолаттары, толып жатқан үзік – үзік сандық таулары бар шайынды жер беті
қазіргі климаттың жағдайларына сәйкес келмейді, қайта қалдық түзілім
түрінде көрінеді. Торғай жазығы бетінің шайылуы төрттік дәуірде, артық
ылғалдылық пен Батыс Сібір жазығы жағынан, солтүстіктен келетін еріген
мұздық суларының мүмкін болған ағысы кезеңінде болған. Міне, сол кезде
Торғай жазығының бетін тілімдеген аңғарлар жүйесінің тарамдалуы болды.
Алайда үзік – үзік сандық таулар ландшафтысының қалыптасуы жызықтықтың
эрозиялық тілімделуінің үштік жыныстардың горизонталь жатқан қабаттарының
шайылуымен бірге жүргендігімен түсіндіріледі. Торғай жазығы аумағындағы
қатпарлы палеозой фундаменті төмен түскен алқапты Арал – Торғай ойысы алып
жатыр.
Торғай жазығының оңтүстік бөлігінде бетегелі – жусанды шөлейт, ал
солтүстігінде бозды – бетегелі алқап басым. Жазық, әрі тұзды болып келуінің
салдарынан бүкіл территорияда галофиттер кең тараған. Оңтүстік бөлігінде
жусан – ақ, қара және боз жусан өте көп. Бұл бөліктегі сортаңдар
территорияның жартысына жуығын алып жатыр. Бұларда сораң шөптер – көкпек,
бұйырғын және басқалар басым. Солтүстігінде Лессингтің бетегесі,
сарептский, көптеп ақ жусан, бидайық кездеседі.
Маңғыстаудың аласа таулы шөлі
Маңғыстау түбегі Каспий теңізінің шығыс жағасының аумақты тұмсығы
болып табылады. Орталық бөлігі – Маңғыстау – бір ғана антиклинальды
қатпарлықтан құралған шағын таулы үстірт; оның шығыстан солтүстік – батысқа
қарай созылып жатқан оң қанаты қосымша қатпарлықпен күрделене түскен. Таулы
қырат жоталардың жай ғана жүйесінен тұрады: орталығында Қаратау жотасы
созылып жатыр, ал Қаратауды бойлап солтүстіктен және оңтүстіктен Ақтаудың
Солтүстік және Оңтүстік жоталары созылып жатыр.
Қаратау жотасының үсті ені 3-9км, кей жерлерінде қалдық шоқылары
сақталған, толқындалып жатқан үстірт тәрізді болып келеді. Үстірт толып
жатқан тік, кейде шаншылған тік беткейлі жыра – сайлармен тілімделген.
Қаратаудың оңтүстік беткейіне параллель оңтүстік Ақтау – батыс пен
солтүстікке қарай шұғыл бұрылыс жасайтын енсіз жота созылып жатыр; оны жыра
– сайлар тіке кесіп өтеді.
Солтүстік Ақтау Қаратаудан солтүстікке қарай созылып жатыр; Оңтүстік
Ақтау сияқты мүның да кейбір жерлерін жыралар тіке кесіп өтеді. Жотаның
үсті жон тәрізді, беткейлері тік; солтүстік беткейі жайпақтау келеді,
оңтүстігіне қарағанда көбітек тілімделген. Оңтүстік беткейі тым тік, ұсақ
жыралар ғана кесіп өтеді, ал солтүстік беткейі терең жыралар жал – жал етіп
бөліп тастаған. Солтүстік Ақтаудың беткейлерінде желдің әсерінен пайда
болған неше түрлі қызық пішіндер – бағаналар, үңгірлер мен қуыстар жиі
кездеседі.
Маңғыстау түбегінің рельефі жыныстардың геологиялық құрылысы және
петрографиялық құрамымен тығыз байланысты. Маңғыстау антиклиналының
ядросында тік қатпарларға жиналған триастын шөгінділері жатыр. Осылардан
орталық жота – Қаратау құрылған. Антиклинальдың қанаттары юра және бор
жыныстарынан түзілген, онда да юра құмтасты – сазды жыныстар, ал бор қатты,
тығыз ізбес тастар түрінде болған. Бор жасындағы ізбес тастар
антиклинальдың қанаттарына ойысып, жоталар – Оңтүстік және Солтүстік
Ақтауды құрады, ал оңай бұзылғыш құмтасты – сазды юра шөгінділері рельефтің
ойыс формаларын – Ақтау мен Қаратау жоталары арасындағы аңғарларды
құрайды.
Маңғыстауда құрылымы өте нашар, көбінесе түйіршігі ірі, сұр топырақ
дамыған. Өсімдік жамылғысында жусан басым, рельефтің ояңдарында сораңдар
кездеседі. Маңғыстаудан солтүстікке қарай каспийлік төрттік шөгінділерінен
құралған Бозашы түбегінің кең, аласа және тегіс алқабы орналасқан. Түбектің
беті қыраңды, сәл толқындалған, солтүстікке қарай біртіндеп аласаратын
жазық болып келеді.
Үстірттің шөлді жотасы
Маңғыстаудың түбегі мен Қарабұғаз шығанағынан шығысқа қарай ауданы
200000 км²-ге жуық кең байтақ Үстірт үстірті созылып жатыр. Үстірт барлық
жағы дерлік кемерлермен – шыңқылармен бөлінген, ал шығыс жары көп жерінде
Арал теңізінің батыс жар қабағын құрайды. Жонның біркелкі жер беті кей
тұста ендік немесе меридиан бағытында созылып жатқан толқынды
көтерілулермен бұзылады. Бұл жалпақ көтерілімдер арасында ояңдар
орналасқан. Мысалы, үстірттің солтүстігінде ендік бойымен Солтүстік Үстірт
қырқасы солтүстік шыңқыны бойлай созылып жатыр. Оның абсолюттік биіктігі
200-210м-ге жетеді. Оңтүстікке қарай бұл қырқа жазаңдалып аласарады.
Қырқаның өркештері ояң учаскелермен салыстырғанда 25-40м биік болады.
Қырқалардың оңтүстігінде Солтүстік Үстірт иіні орналасқан, ол солтүстік
қырқаны орталық Үстірт көтерілімінен бөліп тұрады. Осы қазаншұңқырдың
бойында Қосбұлақ, Асмантай, Матай, Сам және басқа да сорлар тізбегі бар.
Биіктігі 240 м-ге жететін әжептәуір қырқа Арал теңізінің батыс
жағалауын бойлай созылып жатыр. Арал теңізінің оңтүстік – батысына қарай
кең ойыс орналасқан, Барсакелместің соры сонда.
Үстірт үстіртінің солтүстік шыңқысы Қайдақ сорынан басталып,
оңтүстікке қарайй терең, көбінесе ұзын жыралармен тілімделген ирелеңді тік
кемер жасап созылады. Кей жерлерде Үстірттен оқшау үстірттер бөліп шығады.
Шығыста шыңқы Шеген өзенінің сағасына қарай созылып барады да, Үлкен Борсық
құмдарына жетпей жоғалып кетеді.
Үстірт құрылымы – тектоникасы жағынан көне теңіздер мен көлдер басып
жатқан ойыстармен қоршалған үштік таған тау болып есептеледі. Тік жыраларды
– шыңқыларды – кей жерлерде үстірттің ежелгі жағалары деп те қарауға
болады. Үстірттің шығыс шетінде террасалар табылды. Үстірттің кеңістігі тым
құрғақ, жауын – шашынның жылдық мөлшері 100мм-ден аздап қана артады.
Үстірттің топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді. Солтүстік,
қыратты бөлігіне шөлейттің белгілері тән және көбінесе карбонатты қоңыр
топырақпен жабылған. Оңтүстікке таман созылып жатқан сор алабының
топырағы кеуек, жетілмеген, оны ішінара әр түрлі сұрғылт топыраққа ауысатын
топырақ болып жатыр. Орталық және оңтүстік аудандар – сортаңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дүниесі.
Мазмұны:
Кіріспе
1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
2. Ішкі сулары, топырағы
3. Тұран жазығының органикалық дүниесі
4. Шөлдін негізгі түрлері шөлді игеруге байланысты туындаған
түйінді экологиялық мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық
бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі
қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран
жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету
еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер
бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның
өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты
шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл
континеттілігінің; желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер
бедерінің эолдық пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен
өсімдіктер жамылғысының шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді
шөлейтті Тұран жазығының жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын
шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау
мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің
терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Мақсаты:
- Тұран жазығының геогфиялық орынының ерекшелігінің климаты мен
органикалық дүниесінің таралуына ; түзетін әсерін;
- Аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық
кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық, және
палеогеографиялық жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
- Геотектоникалық құрлысымен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің
арасындағы өзара байланыстарды;
- Аумақтық табиғат кешендерінің қалыптасуына әкелетін негізгі
факторларды анықтап,табиғи тепетеңдіктің бұзылу, себептерін
ашып көрсету.
Төмендегі мәселелерді шешу көзделген:
- Физикалық, географиялық орынының негізгі ерекшеліктерін;
- Аймақтың зерттеу тарихын;
- Геологиялық даму тарихымен геотектоникалық құрылысының негізгі
ерекшеліктерін;
- Жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралуын;
- Климаттың түзілу зандылықтарынымен ішкі суларын;
- Топырағымен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
- Табиғат қорғау мәселелерін жанжақты талдап,ой қорытындыларын шығару;
Практикалық манызы: нәтижесінде жинақталған дәлекті матерялдар
ֵГеография мамандығының студенттері, орта мектептің мұғалімі мен оқушылар
Тұран ойпатының табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, туристік фирмалармен
өңдірістің жеке салаларының мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады.
Ішкі сулары, топырағы мен органикалық дүниесі, табиғат байлықтарын
игеруге байланысты туындаған түйінді мәселелермен оны шешу жолдары
көрсетілген.
1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
Тұран ойпатының климатының жалпы ерекшіліктері факторлары. Тұран
жазығынын климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді.
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты раациялық
баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
- атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің
тегіс болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік
мұхиттардан қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып
келеді:
- Орта және төменгі еңдіктерде орналасуына сай күн радияциясының
қарқыны жоғары әрі аумақтың мол жылу алуына аридті шөл ланшафтысының
қалыптасуына ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс болуына орай
трансформатцияланған қоңыржай ауа массаларының кедергісіз өтіп кетіп жауын
шашынның аз түсуіне климаттың шұғыл кантинентті болып күшеитіледі.
Географиялық орынының ерекшелігіне сай жазы өте ыстық ашық әріқұрғақ,
қысы суық аязды болып келеді, температураның жылдық амплетудасы 87-85 0С,
орташа айлық температура 42-30 0С, құрайды.
Тұран жазығының климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің
аздығы мен жыл мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік
және жылдық ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы бұлтсыз
ашық күндердің көптігі тәң.
Тұран оипатында ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа
дейін созылады. Жылдық жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал см²
тең солтүстігінде 120 ккалсм² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі
географиялық орыны қыстың өзінде белгілі мөлшерде күн радиятциясының енуіне
мүмкіндік береді. Ашық күннің көптігі мен жылудың мол түсуі күн энергиясын
пайдалануға мүмкіндік береді .
Тұран оипатының басым бөлігіне қыста Азия максимулының ықпалы күшті
болатындықтан төменгі температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың
түзілуіне мүмкіндік бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан жердің ауамен
әрекеттесетін беткі қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда
құрғақшылығымен ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының
конденсациясын күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы
бұлттар өте биікте түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:
Тұран жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде 180 күннен
оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура радиацияның
жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .
Қыста жиынтық күн радиациясының мөлшері азайып жазда күннің түсу
бұрышы көтерілуіне сай шілде тамыз айларында артады. Шілде тамыз айларында
тұран жазығының орталығы мен оңтүстігі 19-20 ккалсм² дейін жетеді.
Көп жылдық метеорологияалық бақтаулардың деректеріне сүйенсек жиынтық
радияцияның мөлшері күзде 16 ккалсм²,көктемде 14 ккалсм² деиін кемиді
Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу балансы температураның
жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.
Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс
оңтүстігінде + 4ºс дейін артады шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.
Тұран жазығының аумағындағы қаңтардың изотермасы субендік бағытта
оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді оңтүстігінде
әр 100 шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.
Қыста Сібірден суық ауамассасы енгенде солтүстігінде-35º-40ºс,
оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді.
Кіші Азия мен Иранның оңтүстігіндегі түзілген циклон енгенде
температураның көтерілуі байқалады . Тұран жазығының оңтүстігінде жылы
циклонның қайталауы 45-55℅ дейін жетеді.
Жазықтың оңтүстігінде қыс қоңыржай жылы,солтүстігінде қоңыржай суық.
2. Тұран жазығындағы атмосфера циркуляциясының үрдістері.
Тұран жазығының үстінде жүретін атмосфера циркуляциясының урдістері
жылумен ылғалдың таралана әсеретіп, ауарайының анықтайтын манызды
факторлардың бірі болып табылады.
Жазда аймаққа азор максимумының солтүстік шығыс тармағын, (1025 мб)
қыста Азия (сібір) максимумының батыстарларға әсеретеді. (1030 мб)
меридианальды бағытағы циркуляцияның Қыста солтүстік- батыстан және
солтүстіктен ауа массалары енетіндіктен адвекциясының әсерінен аумақ
біршама суынады. Суық фронтың енуінен күшті желдер тұрп қарлы боран болады.
Батыстық еңдік бағыттағы церкуляция кезінде анти циклондық жүйелердін
шығысқа қарай ығысуы байқалып төменгі қысымды жылға тұзіледі.
Ендік бағыттағы циркуляция кезінде Тұран жазығының аумағында жауын –
шашынның жетіспеуінен, температураның көтерілуі байқалады. Қиыр оңтүстік
батыс бөліктен азор максимумының шығыс тариағынан жылы ауа массалары енеді
суық ауа массалары солтүстікке қарай ығысып температураның көтерілуі
байқалады. Желдін соғылуына церкуляция ұрдісімен тығыз байланысты.
Батыстан шығысқа қарай қысымның артуына байланысты жел шығыстан
батысқа бағытталып соғады. Оның айлық орташа жылдамдығы 4-8 мин дейін
жетеді. Тұран ойпатында жауын-шашынның таралуына атмосфера церкуляциясы
тікелей әсер етеді.
Полярлық фронттын Иран тармағы Тәжікстанмен Түркменстанның,
Ауғаныстанмен шекарасында орналасқанымен озінің негізгі жолынан ауытқып,
тұран ойпатының оңтүстік бөлігіне таралатындықтан суық және жылы ауа
массаларының араласуына байланысты жауын-шашын түзіледі. Қыстын соңында
Азия максимумы әлсіреуне байланысты жазыққа солтүстіктен арктикалық суық
ауа ағыны енедіде суық ашық ауарайы қалыптасады.Каспий теңізінің солтүстік-
батыс бөлігінен ылғалды жылы ауа еңгенде бұқлтты жауын-шашынды ауарайы
қалыптасады. Тұранның солтістік бөлігінде қыста жауын шашын қар түрінде
түседі. Оңын қалындағы 20 сантиметрден Арал теңізінің еңдігінде 10
сантимертге дейін кемиді.
Оңтүстігінде жауын-шашын сұйық күйінде түседі. Катты түрінде түсетін
жауын-шашынның мөлшері солтүстігінде 61 мм оңтүстігінде 1 мм дейін кемиді.
Көктемде теріс және оң радиациялық баланстың бір-бірімен алмасатын
кезеңінде ауа –райының режимі жылдам өзгереді. Оңтүстігінде ақпанның екінші
жартысында біртіндеп солтүстікке қарай тарала бастайды. Бұл кезенде ауа мен
топырақтың температурасы жылдам көтерілуі байқалады Полярлық фронттың Иран
тармағы солтүстікке қарай ығысады оның бойында салқын қоныржай және жылы
тропиктік ауа массалары бірбірімен араласқанда қалыптасқан қарқынды
циклогенез үрдісі жүріп жауын-шашынды ауа-райы қалыптасады.
Жазғы бұлтылық шамалы әрі биік қатпарлы болатындықтан күн сәулесін
ұстап тұра алмайды. Тұран жазығы.
Географиялық орны. Тұран – Қазақстанның оңтүстігін батысынан шығысына
дейін созылып жатқан кең жазық. Оған Манғыстау, Үстірт, Торғай үстірті,
Арал маңы, Сырдария бойы Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш Алакөл
аймағы түгел кіреді. Жер бедері мен оның пайда болу тарихы жағынан біркелкі
емес.
Жер бедері мен геологиялық құрылысы. Аймақтың негізгі тұғырын
палеозойда қалыптасқан эпигерциндік платформалық құрылым-Тұран тақтасы
құрайды. Оның жер бедері мен топырақ жамылғысы палеогендік карбонаты
терриген жыныстарымен неоген –антропоген дәуірлерінің құмды,малта тасты
моласса үгінділерінен түзілген.
Манғыстаудың аласа таулы өлкесі мезозой дәуірінде пермь-триас құмтастары
мен әктастарынан,тағы басқа жыныстардың қосындыларынан түзілген. Ең биік
тауы-биіктігі 350-450 м, ұзындығы 130 км болатын Қаратау. Оның ең биік
нүктесі Бесшоқы (556м). Қаратау беткейлері шатқалдарымен, жыралармен
тілімделген толқынды қырат түрінде көрінеді.Тау жотасы ғана тік, жалаңаш,
жартасты. Қаратаумен қатарласа оның солтүстігі мен оңтүстігінде
солтүстікжәне оңтүстік Ақтау созылып жатады.Олар жоғарғы бор дәуірінің
әктасынан тұрады.Ақтау деп аталуы да осыдан.Биіктігі 300 м шамасында.
Ақтаудан оңтүстікке қарай қыратты жартылай шөлді дала басталады. Ол
түгелдей ұлу тасты-олитті әктастардан, Каспий жағасына таяу беті саз
балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да ежелгі
дәуірлердің қатпарлығы жатыр (терендігі 2-3 км).Олардан төмен теңіз
денгейінен аласа бірнеше тұйық қазаншұнқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені-
Қарақиа ойысы теңіз денгейінен 132 м төмен орналасқан.Маңғыстау
түбегіндегі суларының көбі өте ащы, тіпті тұзды (минералдылығы 10-200 гл)
болып келеді. Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін Үстірт қыратты жазығы жатыр.
Оның биіктігі 200-300 м. Аудан 170 мың км². Ұзындығы 600 км, ені 300-400
км. Үстірттің Қазақстанға батыс бөлігі ғана кіреді. Үстірттің жер бедері
тегіс, ұлутасты-оолиттік әктасы мен тұзды мергель және саз араласқан ашық
түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді ойысты қазаншұңқырлар кездеседі.
Олар құрғап,айналасынқұм (Сам, Асмантай-матай құмдары) басқан. Мұнда да
өзендер жоқ.
Торғай үстірті Сарыарқа (Қазақстанның қатпарлы өлкесі) мен Мұғалжар
аралығына орналасқан. Орташа биіктігі 200-300 м. Оның орталық бөлігінде
солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла жатқан кең ойыс бар.Оны Торғай қолаты
деп атайды.Бұл кайназойда Батыс Сібір теңізін Торғай теңізімен жалғастырып
тұрған бұғаз болған.
Ойыстың батыс және шығыс беттері едәуір тілімделген жазық.
Үстірт негізінен,теңіз шөгінділері мен континенттік жыныстардан
тұрады.Олардың қалындығы 5000 м-ге жетеді.Қазіргі жер бедері саздақты құмды
жыныстардан құралған.
Арал теңізі маңында ірі құмды аймақтар бар. Арал теңізі мен Шалқар
көлі аралығында жатқан Арал маңы қарақұмы биіктігі 100 м,
Бұйраты төбелі жазық болып табылады. Бұл құм жасы жағынан басқа
құмдарға қарағанда салыстырмалы түрде ежелгі ішін аражел әрекетінен
өзгерген. Арал теңізінің солтүстігінде орналасқан үлкен және Кіші Борсық
құмдары жер бедері жағынан Арал маңы Қарақұмына ұқсайды. Олар неогеннің құм
шөгінділерінен құралған. Сырдария аңғары мен Арал теңізіне қарай көлбеу
жатқан жазықты Сырдария аллювилі жазығы деп атайды. Ол құмтасты және
сазды,кей жерлерінде құмды шөгінділерден тұрады.
Қызылқұм. Орта Азияның ең үлкен құмды шөлі Қызылқұмның Қазақстанға
солтүстік бөлігі кіреді.Ол эолды,ішінара аллювийлік палеогеннің құмдарынан
құралған.Жер беті құм төбелі, қырқалы боп келеді де,кен сайлармен
кезектесіп отырады.
Мойынқұм-Шу мен Сарысу өзендерінің төменгі ағысында жатқан құмды
жазық. Ол оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс жатыр.Биіктігі оңтүстікте 500-
600 м, орталық бөлігі-400 м, солтүстігі-300 м. Аллювийлі, эолды құмдардан
құралған.
Ал Сарысу өзені мен Балқаш көлінің аралығындағы үстіртті шөл
Бетпақдала деп аталады. Орташа биіктігі 300 м. Көтеріңкі келген оңтүстік
және шығыс бөліктерінде биіктігі 700 м, ең биік жері – Желтау жотасы 974 м-
ге жетеді. Жер бедеріне қарай оңтүстік – батыс және солтүстік- шығыс болып
екіге бөлінеді. Оңтүстік – батыс бөлігінің беті тілімделген тегіс жазықтық.
Ол құмтас,саз және құм араласқан теңіз бен континенттің палеоген
шөгінділерінен құралған. Солтүстік-шығыс бөлігі қыратты келеді. Кей
жерлерде мүжіліп аласарған,тау қалдықтары (Жамбыл, Байқара және т.б.)
кездеседі. Бұл жер палеозои тақтатасынан,құмтас пен магма жыныстарынан,
сұрғылт және қызыл граниттен тұрады.Бетпақдаланың бұлт бөлігінің Сарыарқаға
ұқсастықтары бар.
Балқаш-Алакөл қазаншұңқыры Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы мен Алакөл
көлдері тобын, Жоңғар Алатауы мен солтүстік Тянь-Шань жоталарынан
аралығындағы құмды жазықты қамтиды. Қазаншұңқыр геологиялық құрылысы мен
жер бедері жағынан Мойынқұмға ұқсас. Бұл да неоген дәуірінің аллювийлі,
эолды құмды шөгінділерінен құралған. Ол өзен аңғарлары бөліп жатқан бірнеше
жалды құмды массивтерден тұрады.
Климаты. Климаты жағынан Тұран жазығы құрғақ континентті өлкеге
жатады. Жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте
-18°С, оңтүстікте -5°С. Қыста бұл аймаққа артктикалық ауа массасы мен
Сібірдің суық ауасы жиі кіреді. Бұл кезде ауа температурасы -30°-40°С-қа
жетеді, шілденің орташа температурасы солтүстікте +22°С,оңтүстікте+29°С.
Аңызақ желдер жиі соғады.Көктем мен күз ылғалдырақ келеді. Жалпы жауын
–шашын мөлшері аздау, жылдық мөлшері 80-100 мм. Климаттыңқуаншылығы Тұран
жазығының шөл, шөлейтті табиғатымен тығыз байланысты.
Өзендері мен көлдері.Тұран жазығында өзен жүйесі нашар дамыған.
Сырдария өзені басын Қазақстаннан тысқары жерден алады да, жолшыбай суын
Орта Азияреспубликаларының шексіз мақта плантациаларына тартып алынып, Арал
теңізіне мардымсыз су барады. Сырдария кейінгі жылдары теңізге жетпей
қалып жүр.
Шу мен Талас өзендерінің жағдайы да осыған ұқсас оларда Қазақстан
жеріне талмаусырап жетіп (суының көп мөлшерін Қырғыстан елі бөгеп алады),
Мойынқұм мен Бетпақдаланың қажетін өтей алмай отыр. Торғай үстіртінің
өзендері Торғай, Ырғыз, Жыланшық жазда қарасуларға,ұсақ көлдерге бөлініп
тартылып қалады. Бұл өлкеде Обаған, Шалқар, Шалқартеңіз, Алакөл, Қопа
сияқты көлдер бар. Бірақ олардың көбі тұзды. Жетісу өзендері- Іле, Қаратал,
Ақсу, Лепсі, Тентек қана тұщы. Бірақ олардың да жылдық ағыны жылдан-жылға
кемуде.
Тұран жазығы өзендері суының азаюы Арал теңізі мен Балқаш көлінің
экологиялық жағдайын шиеленістіруде. Арал теңізі тартыла бастады. Балқаштың
деңгейі де төмендеуде. Тұран жазығының су проблемасын шешуде жер асты
суларының маңызы үлкен. Мұнда еспе су 20-50 м терендікте ғана жатыр. Ал,
артезиан суы одан тереңдеу қабаттарда. Шөлді аймақтарда ауыз су
да,шаруашылық үшін қажетті су да жер астынан өндіріледі.
Арал теңізі.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында
құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы
рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет
Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің
жасы 8-10 мың жыл шамасында.
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл ТМД
елдерінде екінші,ал дүние жүзінде төртінші (Каспий,Солтүстік Америкадағы
Жоғарғы көл, Африкадағы Виктория көлінен кейін)орын алатын көл. Қазақстан
мен (Қызылорда, Ақтөбе обылыстары) Өзбекстан елдері арасында, Үстірттің
солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. 1961 жылға дейін Арал теңізі мұхит
денгейінен 53 м биіктікте жатқан. Ауданы 66 мың км², суының көлемі 1064
км³ болатын. Ұзындығы 428 км,ені 235 км еді.Теңіз суы антропогендік
әрекеттің нәтижесінде, шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану
барысында 2002 жылы теңіз деңгейі 20 м төмендеді. Өйткені теңізге құятын
басты өзендер –Сырдария 1974 жылдан және Амудария 1982 жылдан мүлдем
сарқылды.Арал теңізінде ірілі –ұсақты 1100 аралдар тобы болатың, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылып кетті. Кезіндегі ең
ірілері: Көкарал, Барсакелмес аралдары келмеске кетті. Ұзақ уақыт аралында
КСРО-ның бактериологиялық қаруын сынау алаңы болған.
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр
түрлі.Батысы Үстіртке тірелетің жағалауы жарқабақты, биік (190 м) және аз
тілімденген. Теңіздің Қазақстандық солтүстік жағалауы өзен-жылғалардың
құрғақ аңғарлармен, ішке кіріп жатқан шығанақтармен тілімделген, Арал маңы
Қарақұмы мен Үлкен, Кіші Борсық құмдарына жалғасады.Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты, құмды, жазық, ұсақ аралдар мен шығанақтардан тұрады.
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
шілде айының орташа температурасы +24°+26°С, ең жоғарғы температура +45°С.
Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік батыста -6°-8°С, солтүстік және
солтүстік-шығыста -11°-12°С, төменгі температура -38°С. Қыста теңіздің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі қатып жатады. Жылдық жауын-шашын
оңтүстік-батыста 100 мм, солтүстік шығыста 125-130 мм.
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы 40
жылда суармалы жер ұлғайды, Шардара, Арнасай, Сарықамыс бөгендері пайда
болды. Соған байланысты теңіздің тұздылығы 35%-ге жетті.
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз суы тұнық. Арал
теңізінде органикалық дүние Каспий теңізіне қарағанда әлқайда кедей.
Теңізде балықтың 20-дай түрі бар. Кәсіпшілігі жөнінен неғұрлым құндылары:
бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа ауланады. Жерсіндірілген балықтардан
каспий шоқыры мен балтық салақасын атауға болады.
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің
суын қарқынды пайдалану себебінен Арал теңізінің денгейі едәуір төмендеді.
Алып жатқан ауданы 40 мың км²-ге кеміді. Теңіз Үлкен Арал және Кіші Арал
болып екіге бөлінеді. Теңіз жағалауы 100-150 км – дей шегінді.Теңіз түбі
сор,сортанға айналуда. Тартылған теңіз жағалауын тұз бен құм жауып жатыр.
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
егістік жерлер мен мал жайылымдарын құм мен тұз басып пайдаланудан қалды.
Бұл жерлерде 1950-1990 жылдар арасында шаңды дауылдардың жиілігі 60 есе
көбейді. Кеуіп кеткен теңіз түбінен жылына 200 млн тонна көтерілген улы-
тұзды шаң-тзаң ауаға таралады. Егістік жер мен жайылымдарды уландырды,
біраз жерді сортанға айналдырды.Табиғи ортаны азып-тозуы жергілікті
халықтың денсаулығына біраз зардабын тигізіп отыр. 1994 жылы Орта Азия
мемлекеттері Аралды құтқару қорын ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр
аэроғарыштық экологиялық аймағының басшылығымен бірінші рет Арал өңірінің
экологиялық картасы жасалды (1992).1998 жылы Амстердамда 22 мемлекет
қатысқан Қоршаған орта және балалар проблемасына арналған Халықаралық
конгресте Арал балаларының денсаулығы мәселелері қаралды.
Арал теңізі туралы күн тәртібінде тұрған мәселенің бірі-егістерді
суландыруға жұмсалатын суды үнемдеу. Тұздың ұшуын азайтатын, топырақты
бекітетін өсімдіктер егу, бірыңғай мақтадан басқа да мәдени дақылдарды
өсіру,жергілікті халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелері де
өткір қойылып отыр.
2.2. Ішкі сулары, топырағы
2.2.1. Торғай үстірті.
Торғай үстірті оңтүстік Орал мен Мұғалжардың шығысында Сарыарқаның
батыс бөлігімен шектеседі. Ол палезой іргетасы жер бетіне жақын жатқан
эпигерциндік платформаның шеткі бөлігі болып табылады. Тектоникалық
тұрғыдан Батыс Сібір мен Тұран плиталарын бір – бірімен жалғастыратын
Торғай синиклизасы күрделендіреді. Оның ені 40-50 шақырымнан аспайды.
Солтүстіктен оңтүстікке меридианальды бағытта созылып жатыр. Оңтүстігінде
кеңейіп біртіндеп Торғай ойысына ұласады. Торғай қолатының абсалюттік
биіктігі 100-125 метр аралығында ауытқиды. Қолаттағы обаған, Торғай
өзендерінің алабында құсмұрын шошқалы сияқты көптеген көлдер жүйесі бар.
Қолаттың табаны ежелгі алювиальды және көлдік алювиальды шөгінділерден
тұрады. Торғай қолатының батысы мен шығысында абсалют биіктік біртіндеп 200
кейде 300 метрге дейін көтеріледі. Торғай үстіртінің іргетасының бетін
көлденең түзу қабаттасып жатқан палеогеннің теңіздік тұзды – сазды және
неогеннің көлдік – албвиальды құмды шөгінділері жауып жатыр.
Торғай үстіртінің солтүстік бөлігі нашар тілімделгендіктен аласа
төбелі жонды, саяз көлді ойыстар мен төбесі текшелі дөңдер тән. Үстірттің
дөңесті қалдық төбелерінің араларын бөліп жатқан ежелгі ескі өзен арналары
болып табылатын сайлар мен жыралар тобымен тілімделген. Тегістелген
ойыстарында тұзды көлдер мен сорлар пайда болған.
Торғай үстіртінің Атлант мұхитынан алыс жатуына байланысты климат
шұғыл континентті. Қысы суық әрі қатал, жазы ыстық, көктем мен күзі қысқа
температураның тәуліктік және жылдық ауытқу амплетудасы жоғары. Жауын –
шашынның орташа мөлшері солтүстігінде 300-350мм, оңтүстігінде 200-250мм
аралығында ауытқиды. Температураның солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп
артуына орай жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері кеміп булану артады.
50( с.е. аралығында қыста Азия антициклонының батыс тармағы өтетіндіктен
қыста температура күрт төмендеп ашық аязды күндер қалыптасады. Осыған орай
қаңтардың орташа температурасы – 17 - 18(С кей күндері температура – 30 -
40(С төмендейді. Жазда температура + 20...+24(С дейін +35(С дейін
көтеріледі. Жазда Торғай үстіртіне Орта Азиялық тропиктік ауа массалары
енгенде ыстық құрғақ ашық ауа райы қалыптасады. Жазда жауын – шашын
қоңыржай және тропиктік ауа массаларының аралығында қалыптасатын полярлық
фронтық әсерінен түзіледі. Сәуір мен қазан аралығындағы жылы кезеңде 200-
2500мм дейін жауын – шашын түседі. [2;3]
Жаздың екінші жартысында ашық ыстық антиарттикалық ауа массалары
енгенде үсік жүреді. 10(С жоғары жылы кезең 110-120 күнге дейін созылады.
10(С жоғары температураның жиынтығы 2200-3000. Торғай үстіртіндегі
температура жағдайы жаздық бидайдың қатты сортын, тарыны, арпаны, зығыр мен
күнбағысты өсіруге қолайлы. Торғай үстіртінің тобыл ырғыз өзендерінің
алабына жатады. Еріген қар жаңбыр суымен қоректенеді. Ылғалдық жетіспеуіне
байланысты өзендер аз сулы болып келеді. Ағынының 80-90% көктемде ағып
өтетіндіктен жазда көпшілігі кеуіп қалады. Тасыған кезде өзен сулары
минералдық құрамы жағынан гидро корбанатты – кальцитінде жатса, ағыны
азайған сайын құрамындағы минералдары артып хлоридті – натрилі ащы –
тұздыға айналады. Өзендері кеме қатынасына қолайсыз болғанымен ауыз суымен
қамтамасыз етуде маңызы зор.
Өзендері мен көлдері негізінен көктемгі еріген қар жаңбыр суларының
есебінен қоректенеді. Жазда олардың деңгейлері күрт төмен түседі. Көлдердің
деңгейлерінің ауытқуы жауын – шашынның мөлшерінің ауытқуларымен тығыз
байланысты.
Торғай үстіртінде жарық шақты және қабат аралық жерасты сулары кең
тараған. Жарық шақты сулар палеозой эрасының тау жыныстарындағы
тектоникалық жарық шақтарда шоғырланған. Судың мол қоры гранитцидтар мен
әктастардағы дарықтарда кездеседі. Әсіресе жоғарғы девонның кремниленген
әктасты жыныстарында жарық шақты - карстлы жерасты суы кең тараған. Олардың
қоректенуі көктемгі еріген қар суының тау жыныстарына сіңуінің есебінен
жүреді. Негізінен пайдалануға жарайтын тұщы сулар басым. Қиыршық тасты
жыныстардан өткенде олар тұздануы да мүмкін.
Қабат аралық сулар палеоген, неоген және төрттік дәуірлерінің ысырынды
шөгінділері басып жатқан ежелгі аңғарларда тараған. Олардың қоректенуі мен
шығыны жарық шақты сулардыкімен бердей.
2.3.2. Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр.
Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр Тұран эпигерциндік платформасының
шеткі аймағының қатпарлы негіздерінің көтерілуі нәтижесінде түзілген
Мезокайназойдың жабын қабаты болып табылады. Қатпарлы негіздің тау
жыныстары Маңғыстау таулы үстіртінің орталық бөлігі Қаратау мен оның
оңтүстік шығысындағы Тауқыр жүйесіне кіретін Қызылқияда жер бетіне шығып
жатыр. таулы үстірті ядросы жоғарғы пермь, тряс, юра дәуірлерінің тау
жыныстарынан тұратын антиклинальды қатпарлы құрылым болып табылады. [2;3]
Қатпарлану аймағында көтерілулер мен төмен түсулер қатар жүруіне
байланысты герцин көтерілуінің нәтижесінде түзілген Шығыс Қаратау, Батыс
Қаратау және Қаратаушық таулары қатар жатыр. Олардың аралықтарын
синклинорилер бөліп жатыр. Батыс Қаратаудың солтүстігі мен оңтүстігінде
антиклинальдың қанаттарында түзілген бор дәуірінің жыныстарынан тұратын
моноклинальды солтүстік және оңтүстік Ақтау жоталары орналасқан. Маңғыстау
тауларының ең биік нүктесі Бесшоқы. Оның абсалюттік биіктігі 556 мерт.
Қаратау мен Ақтаудың аралықтарын бөліп жатқан тауаралық аңғарлар
төменгі бордың саздары мен құм тастары жер бетіне шығып жатыр. Олар
диаметрі 2 кей жерлерде 3 метрге дейін жететін шарлы құралымдар түзеді.
Құмтастардың үгіліп, құрамындағы құмның бөлінуі нәтижесінде конкрециялар
жер бетіне шығып үрленген шар тәрізді құрылымдар түзді.
Маңғыстау тауларының сыртында абсалют биіктігі 150-175 метрден
аспайтын терең әрі тұйық сорлы ойыстар түзетін әктасты үстірттер алып
жатыр. Онда дүние жүзіндегі терең ойыстардың бірі Қарақия (- 132м)
орналасқан. Маңғыстау тауларының оңтүстігінде Жетібай, Өзен кен орындарында
мұнай мен газ табылған. Маңғыстау тауларының солтүстігі біртіндеп бозащы
мойпатты түбегіне ұласады. Онда да мұнай мен газдың мол қоры бар.
Маңғыстау таулыүстірті солтүстік шөл зонасына жатады. Оның біршама
бөлігін сазды, сортаң, тасты және құмды шөлдер алып жатыр. Түбектің
солтүстік бөлігін жусанды сазды шөлдер алып жатыр. Өсімдік жамылғысында
жусанның солтүстік Тұран түрлері мен сортаң шөптер, бұйырғын мен бпялыштар
басым болып келеді. Оңтүстік бөлігінде сазды шөлдермен үйлесіп отыратын
сортаң шөлдер басым. Олардың аралығында өсімдіктер жамылғысы жоқ Қарақия,
Қауынды қырлы жарық ойстары бар. Негізгі өсімдіктері сортаң тұзды топырақта
өсуге бейімделген сары сазан, сортаң шөп. Маңғыстау тауларының басым
бөлігін тасты субстратта қалыптасқан тасты шөлдер алшып жатыр. Онда биіктік
белдеуліліктің заңдылықтары да байқалады. Біршама биік бөлігі Бесшоқы
маңында шөлдер біртіндеп шөлейтке ұласады. Тауқыр жүйесі өзінің құрылысы
жағынан Маңғыстау тауларына ұқсас. Онда антиклинальды ірге тасының негізі
ортапалеозойдың, пери мен триастың тау жыныстарынан тұратын қатпарлы
құрылым болып табылады. Маңғыстау тауынан айырмашылығы қатпарлы солтүстік
шығыс тармағы палеоген мен неогеннің сазды жыныстарынан құралған.
Торғайдың далалы және шөлейтті жазығы.
Торғай жазығы батыста – Мұғалжар мен Оңтүстік Урал және шығыста
Қазақтың ұсақ шоқылығы арасында орналасқан. Солтүстікте жазық Батыс Сібір
жазығымен, ал оңтүстікте Тұран ойпатымен ұласып жатыр. Торғай жазығы – аса
көлемді Тұран және Батыс Сібір ойпаттарына қарағанда көтеріңкі жазық. Жалпы
алғанда тегіс алқаптың аясында беткейлері тік, қысқа, жайпақ төбелі қалдық
таулар – сандық таулар айрықша көзге түседі, сол қалдық таулардың
арасында түбі кең, жайпақ құрғақ аңғарлар созылып жатыр, үлкен тегіс
учаскелерге барып тірелетін текшелер де жиі кездеседі. Жаз кезінде өсімдік
қурап кетеді, жазық ашық, құқыл сарғыш, қоңырқай реңге енеді. Рельефінің
текшелілігі жақсы байқалады.
Торғай жазығының бүгінгі бейнесі, оның көптеген құрғақ аңғарлар мен
қолаттары, толып жатқан үзік – үзік сандық таулары бар шайынды жер беті
қазіргі климаттың жағдайларына сәйкес келмейді, қайта қалдық түзілім
түрінде көрінеді. Торғай жазығы бетінің шайылуы төрттік дәуірде, артық
ылғалдылық пен Батыс Сібір жазығы жағынан, солтүстіктен келетін еріген
мұздық суларының мүмкін болған ағысы кезеңінде болған. Міне, сол кезде
Торғай жазығының бетін тілімдеген аңғарлар жүйесінің тарамдалуы болды.
Алайда үзік – үзік сандық таулар ландшафтысының қалыптасуы жызықтықтың
эрозиялық тілімделуінің үштік жыныстардың горизонталь жатқан қабаттарының
шайылуымен бірге жүргендігімен түсіндіріледі. Торғай жазығы аумағындағы
қатпарлы палеозой фундаменті төмен түскен алқапты Арал – Торғай ойысы алып
жатыр.
Торғай жазығының оңтүстік бөлігінде бетегелі – жусанды шөлейт, ал
солтүстігінде бозды – бетегелі алқап басым. Жазық, әрі тұзды болып келуінің
салдарынан бүкіл территорияда галофиттер кең тараған. Оңтүстік бөлігінде
жусан – ақ, қара және боз жусан өте көп. Бұл бөліктегі сортаңдар
территорияның жартысына жуығын алып жатыр. Бұларда сораң шөптер – көкпек,
бұйырғын және басқалар басым. Солтүстігінде Лессингтің бетегесі,
сарептский, көптеп ақ жусан, бидайық кездеседі.
Маңғыстаудың аласа таулы шөлі
Маңғыстау түбегі Каспий теңізінің шығыс жағасының аумақты тұмсығы
болып табылады. Орталық бөлігі – Маңғыстау – бір ғана антиклинальды
қатпарлықтан құралған шағын таулы үстірт; оның шығыстан солтүстік – батысқа
қарай созылып жатқан оң қанаты қосымша қатпарлықпен күрделене түскен. Таулы
қырат жоталардың жай ғана жүйесінен тұрады: орталығында Қаратау жотасы
созылып жатыр, ал Қаратауды бойлап солтүстіктен және оңтүстіктен Ақтаудың
Солтүстік және Оңтүстік жоталары созылып жатыр.
Қаратау жотасының үсті ені 3-9км, кей жерлерінде қалдық шоқылары
сақталған, толқындалып жатқан үстірт тәрізді болып келеді. Үстірт толып
жатқан тік, кейде шаншылған тік беткейлі жыра – сайлармен тілімделген.
Қаратаудың оңтүстік беткейіне параллель оңтүстік Ақтау – батыс пен
солтүстікке қарай шұғыл бұрылыс жасайтын енсіз жота созылып жатыр; оны жыра
– сайлар тіке кесіп өтеді.
Солтүстік Ақтау Қаратаудан солтүстікке қарай созылып жатыр; Оңтүстік
Ақтау сияқты мүның да кейбір жерлерін жыралар тіке кесіп өтеді. Жотаның
үсті жон тәрізді, беткейлері тік; солтүстік беткейі жайпақтау келеді,
оңтүстігіне қарағанда көбітек тілімделген. Оңтүстік беткейі тым тік, ұсақ
жыралар ғана кесіп өтеді, ал солтүстік беткейі терең жыралар жал – жал етіп
бөліп тастаған. Солтүстік Ақтаудың беткейлерінде желдің әсерінен пайда
болған неше түрлі қызық пішіндер – бағаналар, үңгірлер мен қуыстар жиі
кездеседі.
Маңғыстау түбегінің рельефі жыныстардың геологиялық құрылысы және
петрографиялық құрамымен тығыз байланысты. Маңғыстау антиклиналының
ядросында тік қатпарларға жиналған триастын шөгінділері жатыр. Осылардан
орталық жота – Қаратау құрылған. Антиклинальдың қанаттары юра және бор
жыныстарынан түзілген, онда да юра құмтасты – сазды жыныстар, ал бор қатты,
тығыз ізбес тастар түрінде болған. Бор жасындағы ізбес тастар
антиклинальдың қанаттарына ойысып, жоталар – Оңтүстік және Солтүстік
Ақтауды құрады, ал оңай бұзылғыш құмтасты – сазды юра шөгінділері рельефтің
ойыс формаларын – Ақтау мен Қаратау жоталары арасындағы аңғарларды
құрайды.
Маңғыстауда құрылымы өте нашар, көбінесе түйіршігі ірі, сұр топырақ
дамыған. Өсімдік жамылғысында жусан басым, рельефтің ояңдарында сораңдар
кездеседі. Маңғыстаудан солтүстікке қарай каспийлік төрттік шөгінділерінен
құралған Бозашы түбегінің кең, аласа және тегіс алқабы орналасқан. Түбектің
беті қыраңды, сәл толқындалған, солтүстікке қарай біртіндеп аласаратын
жазық болып келеді.
Үстірттің шөлді жотасы
Маңғыстаудың түбегі мен Қарабұғаз шығанағынан шығысқа қарай ауданы
200000 км²-ге жуық кең байтақ Үстірт үстірті созылып жатыр. Үстірт барлық
жағы дерлік кемерлермен – шыңқылармен бөлінген, ал шығыс жары көп жерінде
Арал теңізінің батыс жар қабағын құрайды. Жонның біркелкі жер беті кей
тұста ендік немесе меридиан бағытында созылып жатқан толқынды
көтерілулермен бұзылады. Бұл жалпақ көтерілімдер арасында ояңдар
орналасқан. Мысалы, үстірттің солтүстігінде ендік бойымен Солтүстік Үстірт
қырқасы солтүстік шыңқыны бойлай созылып жатыр. Оның абсолюттік биіктігі
200-210м-ге жетеді. Оңтүстікке қарай бұл қырқа жазаңдалып аласарады.
Қырқаның өркештері ояң учаскелермен салыстырғанда 25-40м биік болады.
Қырқалардың оңтүстігінде Солтүстік Үстірт иіні орналасқан, ол солтүстік
қырқаны орталық Үстірт көтерілімінен бөліп тұрады. Осы қазаншұңқырдың
бойында Қосбұлақ, Асмантай, Матай, Сам және басқа да сорлар тізбегі бар.
Биіктігі 240 м-ге жететін әжептәуір қырқа Арал теңізінің батыс
жағалауын бойлай созылып жатыр. Арал теңізінің оңтүстік – батысына қарай
кең ойыс орналасқан, Барсакелместің соры сонда.
Үстірт үстіртінің солтүстік шыңқысы Қайдақ сорынан басталып,
оңтүстікке қарайй терең, көбінесе ұзын жыралармен тілімделген ирелеңді тік
кемер жасап созылады. Кей жерлерде Үстірттен оқшау үстірттер бөліп шығады.
Шығыста шыңқы Шеген өзенінің сағасына қарай созылып барады да, Үлкен Борсық
құмдарына жетпей жоғалып кетеді.
Үстірт құрылымы – тектоникасы жағынан көне теңіздер мен көлдер басып
жатқан ойыстармен қоршалған үштік таған тау болып есептеледі. Тік жыраларды
– шыңқыларды – кей жерлерде үстірттің ежелгі жағалары деп те қарауға
болады. Үстірттің шығыс шетінде террасалар табылды. Үстірттің кеңістігі тым
құрғақ, жауын – шашынның жылдық мөлшері 100мм-ден аздап қана артады.
Үстірттің топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді. Солтүстік,
қыратты бөлігіне шөлейттің белгілері тән және көбінесе карбонатты қоңыр
топырақпен жабылған. Оңтүстікке таман созылып жатқан сор алабының
топырағы кеуек, жетілмеген, оны ішінара әр түрлі сұрғылт топыраққа ауысатын
топырақ болып жатыр. Орталық және оңтүстік аудандар – сортаңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz