Кәсіпкерлікті несиемен қамтамасыз ету анализі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Банктің несиемен қамтамасыз етуі және оның экономикалық мәні ... 5
1.2 Кәсіпкерлікті несиелеу көздерінің құрылымын талдау ... ... 12
2 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ АНАЛИЗІ ... ... ... ... ... 19
2.1 Шағын және орта кәсіпкерлік және оларды несиелендіру проблемалары ... . 19
2.2 Практика және кәсіпкерлікті несиелендіру механизімі ... ... ... . 28
2.3 Әлемдегі дамыған және дамып келе жатқан елдерінің кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және несиемен қамтамасыз ету тәжірибесі ...36
3 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ..43
3.1 Кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен несие жүйесін жетілдіру ... ... ..43
3.2 Кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесін жетілдіру нәтижесінің моделі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Банктің несиемен қамтамасыз етуі және оның экономикалық мәні ... 5
1.2 Кәсіпкерлікті несиелеу көздерінің құрылымын талдау ... ... 12
2 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ АНАЛИЗІ ... ... ... ... ... 19
2.1 Шағын және орта кәсіпкерлік және оларды несиелендіру проблемалары ... . 19
2.2 Практика және кәсіпкерлікті несиелендіру механизімі ... ... ... . 28
2.3 Әлемдегі дамыған және дамып келе жатқан елдерінің кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және несиемен қамтамасыз ету тәжірибесі ...36
3 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ..43
3.1 Кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен несие жүйесін жетілдіру ... ... ..43
3.2 Кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесін жетілдіру нәтижесінің моделі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
АЛЬ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және Бизнес факультеті
“Макро-микроэкономика” кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті несиелендіру:
даму факторлары
Орындаған:
4-ші курс студенті
А.Е. Даутбаева
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент _________________ Р.Т.
Дуламбаева
(қолы, күні)
Норма бақылаушы __________________ М.А. Саметеева
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі __________________ Б.М. Мухамедиев
(қолы, күні)
Алматы 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Банктің несиемен қамтамасыз етуі және
оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Кәсіпкерлікті несиелеу көздерінің құрылымын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 12
2 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
АНАЛИЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .19
1. Шағын және орта кәсіпкерлік және
оларды несиелендіру проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Практика және кәсіпкерлікті несиелендіру
механизімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 28
2.3 Әлемдегі дамыған және дамып келе
жатқан елдерінің кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау және несиемен
қамтамасыз ету тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ЖОЛДАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..43
3.1 Кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен несие жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесін жетілдіру
нәтижесінің моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 62
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік – экономиканың реформалауының локомативі, нарықтың
қалыптасып, нығайып күшеюінің қозғалыс қуаты болып табылады. Кәсіпкерлік
айтарлықтай едәуір және елеулі капитал салымдарсыз тұтыну товарлар мне
қызметтер өндірісін кеңейтуге; халықтың тұрмыс жағдайын түзетуіне
көмектесуге; еңбек, материалды және қаржы ресурстарын өндіріске тартып
қатыстыруға; өндіріс қуатын жеделдетуге; бәсекені жетілдіруге; қоғамның
орта класының негізі ретінде жекеменшіктер қабатының бұқарасын қалыптастыру
базасы болуына және оның тұрақтығының кепілдігі ретінде көрінуіне;
сезінерлік бюджеттік кірістердің қайнар көзі болуына үнделеді.
01.06.2002 жылдың мәліметтері бойынша Қазақстанда 121 мың кәсіпорын
тіркелген, олардың ішінде 110 мың кәсіпорын әрекет етеді. Шағын бизнес ел
бюджетінің 11 пайызын қалыптастырады, оның елдің ЖІӨ-де сыбағасы 17
пайызын құрайды. Бұл жерде бір миллион адамдай жұмыс істейді. 1,с.1
Кәсіпкерліктің динамикалық дамуы қаржылық қамтамасыз етуін, соның
ішінде бұл секторға бағытталған кредиттік ресурстар ағымының нығаюын және
оларды тиімді пайдалануды жоғарылатуын керек етеді.
Дүниежүзілік тәжірибе кәсіпкерлікті несиелендіру халықтың жұмыспен
қамтамасыз етуінің, жұмыс белсенділігінің дамуның және оның әлеуметтік
жағдайларының шешілуінің, экономиканың нақты секторын және қызмет
сферасының кеңеюінің өзін-өзі қолдайтын процесін туғызатынына куәландырады.
Кәсіпорындарды несиелендіру тұтыну нарығын сапалы товар мен қызметтердің
кең түрлерімен толықтыруға мүмкіндік беретін жаңа технологиялық құралдар
мен алдыңғы қатарлы техниканы енгізу процесін жұмыс істетуге мүмкіндік
береді.
Соны айта келе, кәсіпкерлердің қаржылық-несиелік ресурстарына қол
жеткізуінің қиындығының проблемасы соңғы жылдары Қазақстанда бұл жүйенің
дамуының жолында тұрған алдыңғы қатарлы проблемаларының бірі болып тұр.
Несиені алудың жолында негізгі тұрған бөгет коммерциялық банктердегі жоғары
ссудалық пайыз 16-18 пайызға дейін.
Сонымен қатар, коммерциялық банктер проектердің өздерінің
табыстылығының төмендігінен және несиені қайтарудың алыстығынан шағын
кәсіпкерлікті несиелендіруге қызығушылықтарын білдірмейді. Несиелік
ресурстарды алудың ерекше қиыншылықтарымен жаңадан өз жұмысын ашып жатқан,
өз істеріне даму үшін қосымша инвестициялар қажет ететін кәсіпкерлер
кездеседі. Бұл банктердің капиталды тұрақты табыс әкелмейтін және алғашқы
этаптарда банкротқа ұшырауға тәуекелдігі бар компанияларға салуға ынталары
жоқ екендігімен түсіндіріледі.
Бұл жұмыстың мақсаты болып кәсіпкерліктің Қазақстан Республикасының
экономикасындағы маңыздылығын зерттеп оларды несиелік ресурстармен
қамтамасыз етуінің оптимизациялауын зерттеу. Жалпы несие туралы түсінік
беріп, оның түрлерін, атқаратын қызметтерін, экономикаға тигізетін әсерін
және экономика үшін маңыздылығын көрсету. Сонымен қатар кәсіпорындарды
қаржыландыру, несиелеу үшін банктердің жасайтын жұмыстарын, тәртіптерін
зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1) несиелік ресурстардың экономикалық табиғатын зерттеп, олардың
анықтамаларын беру;
2) кәсіпкерлікті қамтамасыз ету проблемаларын анықтау;
3) кәсіпкерлікті банктік несиелеудің анализін жасау;
4) практикамен жалпыландырып, кәсіпкерлікті несиелендірудің қалпы мен
механизімін талдау;
5) кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесінде шетелдік тәжірибені
қарастыру.
Қазақстан Республикасының кәсіпкерлерді несиелендіру және оның
экономикаға тигізетін әсерін және қазіргі кезде еліміздегі несие
жүйесіндегі жағдайды талдаудың теориялық және методологиялық негізі ретінде
ғалым-экономистердің ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының нормотивті
және құқықтық актілері, статистикалық жылдық журналдарының мәліметтері,
қазақстандық және ресей журналдарындағы авторларының статьялары қолданылды.
Диплом жұмысының заты ретінде несиенің кәсіпкерліктердің дамуындағы
ролі және оның жалпы республиканың экономикасына әсері болып табылады.
Жазылған жұмыстың объектісі болып қазақстандық коммерциялық банктердің
кәсіпкерліктерді несиелендіру бойынша ісі қарастырылады. Сонымен қатар, бұл
жұмыста кәсіпкерлікті несиемен қамтамасыз етудің практикалық және теориялық
сұрақтарының комплексті анализіне көңіл бөлініп, Қазақстандағы орта және
шағын бизнесті несиелендірудің оптимизациялау және жетілдіру жолдары
анықтауға арналған.
1 Банктік несиелеудің теориялық негіздері және кәсіпкерлікті
онымен қамтамасыз ету проблемалары
1.1 Банктің несиемен қамтамасыз етуі және оның экономикалық мәні
Несие жүйесінің негізгі буыны-банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектертер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс-жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.
“Банк” деген ұғым италиян сөзі “bank” –орындық, “айырбас орындығы-
айырбас орны” дегенді білдіреді.
К. Маркс банктердің пайда болуы туралы былай деген: “Кәсіпкерліктің
ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық таптардың
ақша механизмін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта
жүргізіледі...”.
Сонымен қатар банктер “несие ісінің екінші жағы-өсім әкелетін
капиталды да” басқарыды. Өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің
және халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзіне
шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс
табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік
кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Банк ісі - қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар
жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, санымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал
кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары
жүргізіледі. [1,298 б.]
“Банкт ресурстары,-жазады Г.Белоглязова,- банктердің пассив
операцияларды жүргізу арқасында қалыптасады, және олар банктің пассив
балансында көрінеді. Банк ресурстарына банктің жеке қаражаттары және заемға
алынған және тартылған қаражаттар жатады. Оларды біріктіріп банк өзінің
актив операцияларын жүргізу үшін жұмсайды, яғни ресурстарды пайда алу үшін
орналастыру. Пассив және актив операциялары тығыз байланысты: пассивтердің
құрамы мен мінездемесі көбіне банктің актив операцияларын жүргізу
мүмкіндігін анақтайды. Сонымен бірге, несиелеу саласында банктің
саясатының өзгеруі ресурстардың мінездемесіне айтарлықтай ықпал етуі
мүмкін”.[2, 6 б.]
Несие ұғымын толығымен түсіну үшін несие категориясына көзқарастарының
эволюциясын қарастырайық.
Несие деген ұғым кең ауқымды түсінікте Батыс елдерінде алғашқы пайда
болып, содан бері басқа да мемлекеттерде өріс алып келеді. Осы тұрғыда
кредиттің сатылып, пайызға берілуі – кредит ұғымының негізін
қалыптастырады. Енді кредиттің қазіргі уақыттағы экономикалық жүйеде
кеңінен қолданылып жүрген бір қатар анықтамаларына тоқталайық:
Мысалы, “ несие – тауарды немесе ақшаны несиеге беру” деп
қарастырылады.
Келесі көзқараста “капиталистік кредит – бұл қарыз капиталының нақты
қозғалысы...ол капиталист қарыз алушыға қайтарымдылық және пайыз төлеу
шартымен беріледі”.
Тағы бірнеше анықтамаларға тоқталсақ, “несие шаруашылық субъектілері
арасында уақытша бос ақша қаражаттарын мерзімділік, төлемділік,
қайтарымдылық шартында экономикалық қатынастарды білдіретін экономикалық
категория” немесе “ несие – бұл ақша және тауарларды қайтарымдылық,
төлемділік, мерзімділік шартында қарызға беру. Осы кезеңде несиенің
жоғарыда келтірілген екі шартына қосымша ретінде оның үшінші шарты
беріледі, яғни бұрын кредиттің сатылуы әрі қайтарылуы міндеті болса, енді
оның мерзімі анықталынады. Несиеге берген анықтамалары барлығы да
капитализм дәуіріндегі экономикалық жүйеге қаншалықты тән болса, одан бергі
социалистік қоғамдағы экономикада да маңызын жоғалған жоқ, тіпті қазіргі
нарықтық экономиканың өзінде несиенің дәстүрлі анықтамаларының қатарына
жатады.
Несиенің ұсақ буржуазиялық, теориялық, монополиялық капитализмге
дейінгі кезеңде капитализмнің ұсақ буржуазиялық реакцияшыл сыншылары
ұсынады. Олар тегін несие немесе пайызсыз несие теориясын алға тартты.
Мұнда тауарлы шаруашылық сақталады, бірақ несие айырбас банктері арқылы
еңбек ақшаларын (талондарды) шығару жолымен беріледі.
Бұл теорияның үлгілі өкілдерінің қатарына француздың ұсақ
буржуазиялықөкілі П.Ж.Прудонды жатқызуға болады. Прудон процентті
қайыршылықтың, жоқтылықтың басты ебебіне жатқызды. Осыған байланысты
халықтың қайыршылығы мен жоқшылығын тегін несие беру арқылы жоюға, ұсақ
тауарлы шаруашылықты қолдап нығайтуға болатындығы туралы пікірді ұстанды.
Прудон көзқарастарын К.Маркс қатты сынға ала отырып, оған былайша
сипаттама береді. “Прудон секілді осындай сенсациялық жазушы ғана ... “тегін
неиенің” орындалмас қиялын, ұсақ буржуазиялық ігі тілегін жалған жүзеге
асырылуын жасауға қабілетті.
Дегенмен, несиенің әлеуметтік теориясына қарсы шығушылардың оның жүзеге
асырылмайтындығы туралы айтылған пікірлердің соншалықты басым болғанына
несиенің осы күнгі статусы, яғни оның әлі күнге дейінгі барлық жаеғдайда
пайызбен берілетіне куә.
Несиенің капитал жасаушы концепциясының ізбасарларының және оны одан
әрі дамытушы теориктерінің қатарына И.Шумпетер (Австрия), А.Ган (Германия),
Дж. Кейнс пен Хаутрилерді (Англия) жатқызуға болады. Олардың теориясы
“несиенің экспансионалдық немесе өктемділік теориясы” деген атқа ие болды.
Себебі Ган мен Шумпетер банкке жан-жақты күшті рөл берді, өйткені несие
депозиттерді де жасаушы, яғни капиталды да жасаушы. Ган банктердің актив
операцияларын пассивті операцияларынан жоғары қойды. Ол “банктің барлық
операцияларының, яғни банк жасаған несиенің жемісі” деген тұжырымда болды.
Несиені Ган әуелгіде таза идеалистік тұрғыда түсінеді. Оның сөзінше
несие – бұл сенім. Банктік несиенің көлемін Ган сенімділік салмағымен
түсіндіре келе “берілген несиелердің көлемі еркін, еш нәрсемен байланыссыз
әрі шексіз немесе идеалды түбірі сенімділікте жататын жәйт” дейді. Олар
несие шексіз бола алатындықтан оның жасайтын депозиті мен капиталы да
шексіз болады деп пайымдады. Олардың пікірінше инфляциялық несие (яғни
өндірівті шексіз ұлғайтуға қабілетті несие) ұдайы өндірістің экономикалық
дамудың қозғаушы күші және тұрақты экономикалық өсуге ықпал жасайды. Бұл
теорияның “несиенің өтімділік теориясы” деп аталуы да сондықтан.
Несиені экономикалық категория ретінде қарастыра отырып, осы заманғы
ресейлік зерттеушілер кредитті ссудалық капиталдың қозғалысы деп ұғады.
Ссудалық капитал – пайыз ретіндегі төлеммен қайтарылатын шарттармен меншік
иесімен ссудаға берілетін ақшалай капитал. Бұл капиладың айрықша тарихи
формасы. Оның ақшалай капиталдан сапалық айырмашылығы болып - бұл ссудалық
капиталдың өз құнының өсетін форма болып табылатындығында, ал ақша
өздігінен өсім жасамайды. [3, 73б.]
Несие – ақшалай-товарлы қатынастары бар барлық қоғамдық-экономикалық
формацияларға, өндіріс тәсілдеріне, экономика типтеріне, дамыған жүйелерге,
технологиялық салаларға сай экономикалық категория.
“Кредит” сөзінің өзі латынның “кредитум” – ссуда, “кредо” – сенемін,
сенім білдіремін сөздерінен шыққан. Кредит экономикалық қатынас ретінде-
бұл әрдайым тәуекел, сондықтан кредитордың және кредит алушының сенімінсіз
болмайды. Сенім, әрине, субъектіні немесе объектіні білуіне, немесе несиені
қамсыздандыруына негізделеді.
Бұл категорияның мазмұнының мәні – құнның қайтару қозғалысында болып
табылады. К.Маркс жазғандай: “Ал бұл қозғалыс – қайтару шартымен беру –
берілетін ссуданың және алынатын ссуданың жалпы қозғалысы, бұл ақшаның
немесе товардың тек шартты жоғалтудың спецификалық формасы ретінде
көрінеді”. [4, 721 б.]
Несие – бұл адамдар арасында экономикалық байланыстар сферасын
мінездейтін қоғамдық қатынастардың бір түрі. Олардың материялдық негізі
болып құн қозғалысы көрінеді. Құн несиені басқа экономикалық
категориялармен байланыстырады, ол өндірістің әр түрлі стадияларында пайда
болатын экономикалық құбылыстардың негізінде жатыр. Сонымен қатар, несие
экономикалық категория ретінде оны басқа құндық категориялардан
өзгешелейтін өзіне сай ерекшелері бар. Бұндай спецификалық ерекшелік
ретінде қайтарымға сүйенген құн қозғалысы болады. Қайтарымдылық, айтып
кеткендей, несиеге сай негізгі ерекшелік белгісі болып табылады.
Қайтарымдылық кредиторға да, кредит алушыға да маңызды. Кредитор несиені
беру себебінің өзі, қайтарылым ағымының міндетті түрде болатынын
қарастырғандығынан болады. Ал несие алушы уақытша алған құнды пайдалануын
оның шаруашылық айналымнан босайтынын және қайтарымдылығын кепілдікпен
қамтамасыз етеді.
Несиенің экономиканы дамытудағы маңызы деп несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оны қайтарып беру (несиенің қайтарылуы),
белгілі бір мерзім аралығында пайдалану (несиенің мерзімділігі),
пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенің ақылылығы) жатады. Несиенің бұл
ерекшеліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор.[5,129б.]
Несиенің маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық
жағдайда байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлытүрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді
пайдалану жаңғыртылды, сонымен бірге несие қатынастары мен несиенің көлемі
де өзгерді.
Акционерлік компаниялардың пайда болып, олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әр түрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржысын кеңейтуі бағалы
қағаздар мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты. Сондай-ақ несие беру
тәсілдерінің жоғары сатыға көтерілуі несиенің маңызын арттырды. Оған дәлел
ретінде мынадай мысал келтіруге болады. Бұрын банктік несие орталықтан
қатаң басқарылып, қарыз алушыларға белгілі бір мақсатқа және белгілі бір
шектеулі (лимит) сома берілетін. Қазір нарықтық экономика жағдайында
жылжымайтын мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат алуға мүмкіндік
бар.5
Әр әлеуметтік-экономикалық жүйе құрамында кәсіпорын элементтері болады.
Кәсіпкерлік типіндегі экономика – бұл ең алдымен бәсекелестік белсенді
дәрежесіндегі экономика, бәсекелестік дәрежесі неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым кәсіпкерлік белсенділігі жоғары болады. Бұл жерден, нарық
экономикасына сәйкес мәселелерді шешуіндегі несиенің жаңа мазмұнын дамытуды
есепке ала отырып, несиенің бұрынғы формалаларын жетілдірудің қажеттілігі
туады. Шетелдік ұзақ уақатты тәжірибесі көрсеткендей депозиттерге және
кәсіпорындарды несиелеуге үлкен бәсеке жағдайында жаңа, осы заманғы банктік
қызметтерінің формалары пайда болады:
1) тұтыну несиесін ұсыну, жеке тұлғалар үшін ссудалық шоттарын ашу;
2) несиені оптималды қолдану жайында клиенттерді қаржылық кеңес беру;
3) құрал-жабдықтарды лизингі, банк құрал-жабдықты сатып алады да, оны
өз клиентіне арендаға беру;
4) тәуекел капиталды ұсыну, жаңа компанияларды құрудағы шығындарды
қаржыландыру, әсіресе технологиялардың жоғары дәрежесі бар
салаларда;
5) сақтандыру қызметін сату, клиетке стандартты сақтандыру полюсін
ұсыну. [6, 95 б.]
Несиелеудің жаңа формаларын іздеу несиелік ресурстардың көлеміне және
құрамына принципиалды әсер етеді, сәйкесінше олардың экономикалық мазмұнына
да әсер етеді. Несиелік ресурстардың қалыптасуы жалпы ішкі өнімнің
қалыптасуымен және оның бірінші текті бөлумен тығыз байланысты.
Қазақстан экономикасының нарық қатынастарына өтуінің алғашқы кезеңі
кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Айтып кететін жай, шағын және орта
кәсіпкерліктің аяғына тұруы өте қиын өтіп жатыр, организациялық құрылуында
көптеген қиыншылықтарын кешіріп отыр.
Нарыққа өту жағдайларында республикада жекеменшік формаларының өзгеруі,
ішкі экономиканың қалыптасуы, экономикалық заңдардың және қаржы мен несие
сияқты тұтқаларын қолдану механизімін жетілдіру жүріп жатыр.
Шаруашылық практикада қаржылық-несиелік қатынастарды қолдану оларды
нақты құбылыс ретінде зерттеуін қарастырады. Нақты ақшалардың салыстырмалы
дербес қозғалысы салық, жинақтар, үлес, дотация, трансферттер,
инвестициялар және т.б. формаларында жүзеге асады. Айтылған формаларында
ақшалардың нақты қозғалысынан келе көптеген экономистер қаржыларды
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша фондтарды қолдану мен
құрастыру мақсатында ақшалардың салыстырмалы дербес қозғалысынан пайда
болатын экономикалық қатынастар болып табылады. Қаржылар арқылы жалпы
мемлекеттік дәрежеде бюджетті қаржылар фонды және бюджеттен тыс фондтар
құрылады. Кәсіпорындарда жинақтау, тұтыну, резрвті, амортизациялық фондтар
және басқа кәсіпкерлік ісі үшін қажетті ақша ресурстары құрылады.
Қаржыларға қарағанда, несие қайтарымдылық шарттарында ақша қозғалысын
айқындайтын экономикалық қатынастарды білдіреді. Көптеген экономистер
қаржылар арқылы құрылатын ақша фондтарын жұмсаудың да қайтарымды
мінездемесі бар деп тұжырымдайды. Принципиалды келсек – ақша қатынастарына
қайтарымдылық сай. Бірақ та, қаржы ресурстарының, несие ресурстарына
қарағанда шартты болып келеді, өйткені қаржы қатынастарында қаржы
қайтарылымдылығы қайта тудырған құнның арқасында болады.
Кәсіпкерліктің дамуын қаржылық қолдау тікелей ссудалық капитал нарығы
арқалы жүреді. Сондықтан кәсіпкерлік субъектілеріне банктік жүйелерімен
қарым қатынасы өте маңызды болып келеді.
Айтылғандардан банктердің кәсіпкерліктердің жұмысында айтарлықтай
маңызын қарастыра келе, банктердің атқаратын қызметтерін топтастыруға
болады:
1) Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны
қарыз капиталына айналдыру.
2) Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие
беру, бағалы қағаздармен операция жүргізу.
3) Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық
субъектілерінің төлем айналымы жүретін орталық. Банк
өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы клиенттеріне
айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге
мүмкіндік туғызады.
4) Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентін тек
жинаған уақытша бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай,
сонымен қатар депозиттік чектерді, вексельдерді
шығарумен де несиелейді.
5) Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға (шығаруға)
құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Қазақстан Республикасында ол Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі деп аталады. Мемлекеттік Орталық банкінің негізгі мақсаты –
айналысқа ақша бірлігін шығару, банктерге ерекше тауар – ақша белгісін сату
және банк жүйесінің несие-есеп, эмиссиялық жұмысын басқару. Ол – елдің екі
деңгейлі банк жүйесінің – жоғары деңгейдегі банк.
Капитализмнің алғашқы даму сатысында коммерциялық банктер банкнота
шығаруға капитал жинақтаудың бір көзі ретінде кеңінен қолданды. Дегенмен
несие жүйесінің даму барысында ақша шығару сенімді ірі банктерде
шоғырланды. Бұл банкноталардың төлем айналымында кең қолданылуын қамтамасыз
етті. Сөйтіп тарихи орталық банктердің пайда болуы коммерциялық банктердің
банкнота шығаруының бір жерде орталықтандырумен байланысты.
Кез келген орталық банктің міндеті – ұлттың ақша өлшемінің төлем
қабілеттілігі мен валюталық курсының тұрлаулылығын қамтамасыз ету, банк
жүйесінің өтімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету. Осы міндеттерді
атқару үшін орталық банк негізінен мынадай қызметтерді орындайды:
банкноталарды монополиялы түрде эмиссиялау; ақша-несиелік қатынастарды
реттеу; сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізу; банктердің банкісі болу
және үкімет банкісі қызметі. Осы аталған қызметтер орталық банктіқ
балансында көрініс табады.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инновациялық,
ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер клиенттерге көрсететін
қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап үлгідегі банк.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке алып,
ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Мемлекеттік несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді. Коммерциялық банктер несие ресуртарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
[1, 298б.]
Дүние жүзінде нарық экономика жағдайларында банктер өзінің функционалды
ісінде банк жүйесінің жалпы принциптеріне сүйенеді. Оларды былай
топтастыруға болады:
1) табысқа бағытталу, банктер “тәуекел-пайда”
концепциясын ұстанған кезде. Тәуекел мен табысты алу
мүмкіндігін дұрыс үйлестіру банктің мінезі мен
тактикасын анықтайды, бәсекелес ортасында
тұрақтылықты қамтамасыз етеді;
2) нарық ықпалынан банктер ресурстарды бағыттайды және
орналастырады. Ресурстарға біріккен сұраныс пен
ұсыныс нарық қатыныстарымен анықталады, капитал
өзінің сұранысын, орналасуын іздеген кезде.
3) нарық банктің өзінің құнын анықтайды. Банктер өзінің
құрылымын, бағытын, ресурстар потенциалын иемдене
өздерін бірдей дәрежеде көрсетпейді және бірдей
танылмайды;
4) банктер бәсекелеске негізделген. Коммерциялық
есептеуге негізделген банктік оперецияларының түрлері
әр банкті, оның тәуекелдігін жоғарылатып, бәсекелес
ортаға шығарады. Жоғары бәсеке нарық экономикасында
жалпы банк ісінің жанында жүреді.
Жоғарыда айтылған жалпы принциптер банктер нарық институты және
экономиканың дамуына әсерін тигізетіндігінің күмәнсіздігін растайды.
Банктердің барлық түрлері елдің экономикасына қызмет етуге міндеттеледі, ал
нарықтық экономика жағдайында күрделі ақшалай, қаржылық-несиелік
қатынастарды реттеуді қолдау, қаржыны басқару орталықтары болуға
міндеттеледі. [7, 466б.]
Қазақстанның қазіргі банктік жүйесі негізінен нақты экономика
секторындағы кәсіпорындарды несиелеу мақсатына бағытталған. Сонымен қатар,
соңғы жылдары банктер шағын бизнесті де несиелеуді бастады, бірақ бұл
процесс жеткілікті темпен жүріп жатқан жоқ: оның жолында көптеген
тосқауылдар бар. Сондықтан, жергілікті банктік жүйелердің негізгі
проблемаларын және қазіргі жағдайын талқылау керектігі туады.
2. Кәсіпкерлікті несиелеу көздерінің құрылымын талдау
Инвестициялардың әрдайымдылығы, оларды қаржыландыру сұрақтарын шешу
кәсіпорындардың және жалпы экономиканың дамуының негізгі факторлары болып
табылады.
Банктік несиелеу облысындағы жағдайды жағымсыз деп санау керек.
Біріншіден, шағын кәсіпкерлікті несиелендіру елдің жалпы төмен
инвестициялық белсенділігінің суретінде де аз сезінерлік болып табылады.
Бір жағынан кәсіпкерлікті несиелендіру көлемінің аздығы банктерге маңызды
табыс әкелмейді, ал екінші жағынан кәсіпкерліктердің несие қаржыларындағы
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды.
Екіншіден, банктердің кәсіпкерліктерге беретін несиелердің көпшілігі
негізінен қысқа мерзімділігі, яғни несие алушының кеңею проблемаларын
шешуге аса көмегін тигізбейтін несиелер. Айналым заттарына арналған
несиелер, әрине, маңызды болып келеді, бірақ-та ұзақ мерзімді несие алу
мүмкіндігінсіз шағын және орта кәсіпкерлерінің барлық ісі әдетте өмір
сүруіне талпынысы үш-төрт аймен ғана шектеледі.
Егер банктердің жалпы несиелік салымдарын бағаласақ, онда жалпы 2002-
2005 жылдар аралығында республика бойынша несиелік салымдардың 3,3 есе,
яғни айтарлықтай өскені байқалады, соның ішінде қысқа мерзімді 2,2 есе,
ұзақ мерзімді 3,9 есе. Сонда, ұзақ несиелердің асып өсуінің жағымды
тенденциясы байқалады (1-Кесте).
Кесте 1. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің несиелік
салымдары
(млрд.тенге)
2005ж
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж %да-200
2ж
1 3 4 5 6 6
Несиенің барлығы: 672407 978128 1484010 2187021 325
Қысқа мерзімді: 289014 369775 508596 635690 220
Ұзақ мерзімді: 383393 608353 975414 126984 331
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті несиелендірудің дамуы 1992
жылы құқықтық және әлеуметтің базаның қалыптасу уақытынан басталды. 1997
жылғы 8 сәуір Ұлттық банктің №100 “коммерциялық банктердің шағын
кәсіпкерлікті несиелендірудің минималды шамасы жайлы” қаулысының негізінде
1999 жылы Қазақстан Республикасы бойынша 39,9 млрд. шамасында жалпы несие
бөлінді. Бұл қаулы бойынша екінші дейгейдегі банктер өздерінің несиелік
пакетінің 10 пайыз шамасынан кем емес шамасында шағын кәсіпкерлік сферасын
несиелеуге міндетті. Шағын кәсіпкерлікті ең белсенді несиелейтін Алматы
қаласы – 52,2, Астана қаласы – 4,6 млрд. тенге, Алматы облысы – 4,1 млрд.
тенге, Шығыс-Қазақстан облыстары – 3,8 млрд. тенге., Қарағанды облыстары –
2 млрд. тенге, ал ең аз несиелейтін Ақмола облыстары – 0,4 млрд. тенге,
Қызыл-Орда облыстары-0,8 млрд. тенде және басқалары.
2002-2005 жылдар аралығында екінші деңгейдегі банктермен шағын және
орта кәсіпкерлікке жалпы республика бойынша берілген несиелер 995675 млн.
тенге құрады, бұл өткен төрт жыл бойынша республикада несие салымдарының
жалпы көлемінің жуықтап 29 пайызын құрады.
2-ші кестеден көріп отырғанымыздай шағын және орта кәсіпкерлікке
несиенің айтарлықтай өсімі байқалады, жалпы 2002-2005 жылдар арасында 2,5
есе, соның ішінде қысқа мерзімді несиелер 1,9 есе, ал орта және қысқа
мерзімді – 2,3 есе.
Кесте 2. Қазақстан Республикасы бойынша шағын және орта кәсіпкерлікке
екінші деңгейдегі банктердің несиелері
(млн.тенге)
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2005ж.%-да
2002ж-ға
1 3 4 5 5 6
Несиенің 146515 196212 288367 364581 249
барлығы
Соның ішінде:
Қысқа мерзімді63048 80583 97552 120874 192
Орта және ұзақ83467 115629 190815 187692 225
мерзімді
Енді 1-ші мен 5-ші кестелердің мәліметтерін жалпы несие салымдарының
көлемінде шағын және орта бизнеске салымдарының сыбағасын көру үшін бір 3-
ші кестеге жинастырайық. [8, 343б.]
Кесте 3. Республика бойынша жалпы несие салымдарының көлемінде шағын және
орта бизнеске салымдарының сыбағасы
(млрд.тенге)
Көрсеткіштер 2002ж. 2003ж. 2004ж. 2005ж.
1 2 3 4 5
ҚР бойынша барлық 672407 978128 1484010 2187021
несиелер
Соның ішінде ШОБ-ке 146515 196212 288367 364581
ШОБ-ке бөлінген 22 20 19 17
несиелердің жалпы
несиелер көлеміндегі
сыбағасы, %
Депозиттік базаның үнемі ұлғаюы және қол жеткізген экономиканың негізгі
салаларының тұрақты жұмысы банктерді нақты секторды несиелендіруді
кеңейтуге итермелеуі керек еді. Сонымен қатар, қазір банктердің
кәсіпкерлерге беретін неселердің түрлерін ұлғайтып, жаңа қолайлы түрлерін
енгізу тиімді болады. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі Ұлттық
заңдылықтың дамуы банктік, соның ішінде несиелік операциялардың әрі қарай
жетілдіруіне бағытталған нормалардың пайда болуына әсер етеді. Бұған
байланысты жергілікті банктік практикада клиенттердің қажеттіліктерін толық
қанағаттандыруға бағытталған несиелік операциялардың жаңа түрлерін қолдануы
пайдалы болатын еді:
1) Негізгі қарыз бойынша төлемдерді қайта бағалау.
Ұлттық валютада кредит беруді практикада қолдануы
төлемдерді өтеу үшін базис ретінде қабылданған валюта
курсына байланысты әр келесі төлем қайта бағаланатын
кездегі кредит бойынша негізгі қарыздың сомасын өтеу
тәсілін қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
пайыз қойылым кредиттік келісімнің толық уақыты
бойында қайта бағаланбайтын қарыз қалдығынан
есептеледі.
2) Жобаны қаржыландыру – бұл экономика секторына банктік
инвестициялардың салыстырмалы жаңа формасы болып
келеді. Соған қарамастан, ол АҚШ, Япония, Батыс
Европа елдерінде кеңінен қолдануда.
Жобаны қаржыландыру банкттердің инвестициялық проектерді дәстүрлі
несиелеуден барынша өзгешеленеді:
1) Жобаны қаржыландыру ресурстармен қамтамасыз етудегі
ерекше тәсілмен сипатталады. Банктердің алдында
қарыздық міндеттерді өтеудің негізгі, тіпті жиі
жағдайларда жалғыз ғана көзі болып несиелік
(инвестициялық) проект, басқаша айтқанда, олардың
жаңадан құрастырып жатқан кәсіпорынның болышақта
әкелетін табыстары болып табылады. Сондықтан
банктердің бизнес – жоспарда көрсетілген
инвестициялық жобаны өткізуден түсетін ақшалай
ағымның іс жүзінде бола алатынын тексеруі өте
маңызды.
2) Жобаны қаржыландыру несенің әр түрлі формаларын
қолдануды қарастырады. Жобаны қаржыландыру
схемаларында банктер ғана емес басқа да кредиторлар
болуы мүмкін: инвестициялық және лизингтік
компаниялар, зейнетақы фондтары, венчурлік фирмалар,
мемлекеттік органдар, болашақ кәсіпорынның тауарын
тұтынушылары. Бірақ әрдайым ең негізгі кредитор банк
болып табылады.
3) Жобаны қаржыландыру несие беруден өзгешелігі,
инвестицияланған капиталды міндетті қайтаруды
қарастырмайды. Бұл жағдайда банк құрылып жатқан
кәсіпорынның мүлігінің бір бөлігіне акция пакетімен
немесе паймен бекітілетін өз құқығын алады. Капиталды
салған кәсіпорыннан дивиденттерді алып отырып,
қарыздың қайтарылымдығын қамтамасыз етеді.
4) Жобаны қаржыландыру тәуекелділіктің өсуімен
сипатталады. Сондықтан банк инвестициялық проекттерді
өткізу және өндіру сұрақтарына белсенді көңіл бөледі;
оны барлық жағынан бағалайды, жобаның тәуекелдігін
анықтап, талқылайды, және оларды жобаның негізгі
қатысушылар арасында бөледі, тәуекелдікті азайту
жолында шаралар қолданады, инвестиция жасаудың
жағдайларын және көздерін анықтайды, эксплуатацияға
енгізген кәсіпорынды басқаруда қатысады. Сонда жобаны
қаржыландыру кезінде банктің функциялары жай
инвестициялық кредиттеу кезіне қарағанда неғұрлым
кең.
– Онкольді несилер (Сұрауына дейінгі несиелер). Несие
берудің бір принципі болып жеделдік болып табылады.
Сонымен бірге, дүниежүзілік практикада клиенттерді несиелендірудің
мерзімінің ұзақтығы тұрақты эталоны жоқ.
Мысалы, американдық банктер “сұрауына дейінгі кредиттерді” (онкольді
кредиттер) практикада қолдануда. Бұндай кредитте келісілген қайтару мерзімі
жоқ және банк кез-келген кезде қарызды қайтаруды талап етуі мүмкін. Клиент
банктің бұл сұрауын орындыу қажет. “Сұрауына дейінгі кредитті” беру кредит
алушының ликвиттілігі жоғарылығын және банктің қаражаттары салынған
активтер қолдағы ақшаға тез арада айналуының мүмкіндігін талап етеді.
Соңғы жылдары кредиттің бұл түрі ресейлік банктермен белсенді
қолдануда.
Онкольді несие – қысқа мерзімді банктік кредиттің түрі.
Жеделді несиелерге қарағанда бұл несиеде пайыз қойылымы төмен екені
клиенттерге онкольді несенің пайдалы жағы болып табылады. Ал банк үшін
онкольді несие кассадағы қолдағы ақшадан кейін ең ликвидті бөлім болып
табылады. Жеделдік принципінің сақталуын қарастыра отырып, онкольді
кредиттік максималды мерзімі 1 жыл деп қою керек.
Әрине, қаржылық ресурстарды орналастыру және кәсіпкерліктерді
несиемен қамтамасыз ету тәсілдері жоғарыда айтылғандармен шектелмейді.
Бірақ оларды қолдану да жергілікті банктерге экономиканың нақты секторын
несиемен қамтамасыз ету бойынша олардың алдына қойған мақсаттарды толық
және сапалы орындауға және бар өндірістердің техникалық қайта жабдықтауды,
негізгі өндірістік фондтардың тез арада жаңартылуын, экономиканың жүйелік
қайта құру міндеттерін орындауға жағдай жасайды. [9, 43 б.]
Ресей Федерациясында кәсіпкерлікті қаржыландырудың көздерінің жүйесін
талдасақ, қаржыландыру көздерінің көп бөлігін банк кредиттері алады –
43,4%. Мемлекеттің қаржылары – 33,8 %-ды құрайды, ал қалған бөлігі – 22,8 %
кәсіпкерлердің өздерінің жеке қаржыларына келеді және олар қаржыландыру
көздерінің жүйесінде минималды көлемін құрайды. Ресейдің экономикасында
өткізілетін саясат көрсеткендей, коммерциялық банктермен бірге өкімет
жергілікті бюджетті, кәсіпкерлікті қолдайтын жергілікті және регионалды
фондтар арқылы кәсіпкерлікті несиелеп үлкен көмек көрсетеді.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі формалары болып
табылатындар:
1) облыстың, қаланың, ауданның әлеуметтік-экономикалық
маңызды, керекті өндірістің дамуы үшін мақсатты
несиелерді жергілікті бюджеттен бөліп беру;
2) несиелеу кезінде екінші деңгейдегі банктер арқылы
халықаралық қаржылық-несиелік ұйымдар жағынан
мақсатты займдар есебінен (ҚР өкіметімен
кепілденген) кәсіпорындарға қаржы ұсыну;
3) барлық шаруашылық субъектілерімен біріккен қолданыста
жүретін инфраструктура объектілерін жергілікті және
республикалық бюджеттер сарапынан қаржыландыру арқылы
жанама қолдау;
4) Ақырында республикалық және жергілікті бюджеттің
кірістері мен шығыстарының көлемдеріне әсер ететін
информациялық, консультациялық, басқарушылық, құқық
сақтаушылық және тағы басқа қызметтерді көрсету,
жеңілдіктер көрсету.
2004 жылы республикалық бюджетпен көктемдік-суармалы және жинақтау
жұмыстарына 4 млрд. тенге сомасында жергілікті бюджет несиелендірді. Ал осы
жылы республикалық бюджетпен екінші деңгейдегі банктер арқылы ауыл
шаруашылық тауарларын өндірушілерді қолдауға бағытталатын 4,5 млрд. тенге
бөлуге жоспарлануда. Сонымен қатар, республикалық бюджеттен ауыл
шаруашылығын өңдеу бойынша кәсіпкерлерге құрал жабдықтар лизингі қызметіне
500 млн.тенге және басқа қатар бюджет статьяларын қаржыландыру көзделген.
Кәсіпкерліктің қажеттіліктерін қаржыландыру бағытының перспективалы
бағыты қор нарығының қаржыларын тарту болып табылады. Алайда қаржылық
ресурстардың кәсіпорындар, салалар мен аймақтар арасында бос ағуының
экономикалық бұндай механизімі Қазақстанда жұмыс істемейді. Қор нарығының
дамуы капиталдың нақты секторға, соның ішінде шағын және орта бизнеске,
ауысуының мүмкіндігін қамтамасыз ететін еді. Соған қоса, қор нарығында 1998
жылдан бастап ірі институционалдық инвесторлар жинақтаушы зейнетақы қоры
пайда болды. Олардың активтері 2006 жылдың ақпан айының мәліметтері
бойынша 669518940 тенгені құрады. Өкінішке орай, зейнетақы ақшалары нақты
секторға бүгін жұмыс істемейді. Реформаның басында зейнетақы қорлары
өздерінің активтерінің 40 пайызын банкке орналастыра алған болатын, ал
қазіргі кезде бұл норма 10 пайызға қысқартылған болатын. Зейнетақы
ақшаларының банкке ағуы кәсіпорындарды неселендіруідің өсуін білдіретін
еді.
Сондықтан қорлардың мүмкіндіктерін кеңейту керек, 2-3 жылға активтердің
жалпы көлемінің ең болмағанда 30 пайызға дейін коммерциялық банктерге
депозит ретінде салымдар нормасын өсіру керек. Бұл үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттың банктінің сәйкес қаулысын қабылдауы жеткілікті. [10,
25б.]
Дамыған экономикасы бар елдерде кәсіпкерлік дамуының белсенділігін
нысандыратын факторларының бірі болып кәсіпкерлікті несиелендіруге
бағытталған шетел банктерінің белсенді саясаты болып табылады. Және ол
көбінесе сәйкес мемлекеттік шағын және орта бизнесті қолдау саясатымен
байланысты.
Жалпы алғанда кәсіпкерлік ісін дамыған елдерде мемлекеттік бақылаудың
механизімдеріне тән белгілері АҚШ тәжірибесінен көрініс табады. Бұл жерде
бұл механизм күрделі және көп компонетті жүйені құрайды. Оған: шағын бизнес
администрациясы (ШБА), шағын және орта бизнес сұрақтары бойынша Конграсс
комитеттері, атқарушы биліктің жергілікті органдарындағы кәсіпкерлік
бойынша күрделі желісі.
ШБА-сының алдында тұрған негізгі үш мақсаты:
1) кәсіпкерліктерді мемлекеттік қаржылық қолдауымен
қамтамасыз ету, оған коммерциялық көздерінің
қаржыларының қолайлығын жеңілдету;
2) мемлекеттік заказдарын алуына жәрдемдесу;
3) басқару сұрақтару бойынша техникалық және
консультациялық қызметтерді ұсыну.
ШБА арқылы шағын және орта бизнеске мемлекетпен көрсететін қаржылық
қолдау тура және кепілденген ссудаларды қарастырады. Әр түрлі мақсаттармен
20 ссудалық программалардан артығы саналынады. АҚШ-тың өкіметімен енгізген
программалардың бірі болып кәсіпкерлік үшін инновация программасы. Өкімет
мақсатты “шағын бизнес инкубаторларын” және инновациялық “парктерді” құруды
қолдайды. Инновациялық парктер әдетте жоғары технологиялық шағын фирмаларға
өнім шығаруында қатысуға және ғылыми-консультациялық көмек көрсете алатын
ірі университеттік және зерттеушілік орталықтар айналасында орналасады.
Көптеген кәсіпорындардың белгілі бір жерде концентрациясы оларға бірігіп
көп проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, технологиялар мен мамандардың
алмасуына жол ашады. Парктердің құрылуында федералды үкіметі мен бөлек
штаттардың үкіметі де, жеке фирмалар мен университеттер де қатысады.
АҚШ-та кәсіпкерлерге тиімді жалпы экономикалық жағдай жасау үшін түрлі
салықты-несиелік тұтқаларына негізгі басылым жасалады. Европалық елдерде
басқарудың жанама тәсілдерінен басқа, сонымен қатар жұмыстарының белгілі
бағыттарына қарай кәсіпкерліктердің нақты түрлерін қолдауға бағытталған
арнайы программалары қолданылады. Мысалы, Германияда ғылыми зерттеулер мен
технолагиялар Министірлігі фирмалардың дамуының стадияларына байланысты
кәсіпкерліктерге түрлі көмек инструменттерін қарастыратын жоғары
технологиялық кәсіпкерліктерді құру моделін енгізді. Кәсіпкерліктерге
ұсынылатын консультациялар мемлекетпен 90 пайызы төленеді, сонымен қатар
кәсіпкерліктер алатын банктік несиелердің көп бөлігін мемлекет өзіне алады.
Ұлыбританияда жастардың құратын кәсіпкерлікке жағдай жасауға мемлекет
көп көңіл бөледі. “Жас кәсіпкерлері” программасы бизнеспен айналысамын деп
шешетін жас адамдар мен жастар кооперативтеріне қаржылық, құқықтық,
консультациялық көмем көрсетеді.
Кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдауындағы, кәсіпкерлікті несиемен
қамтамасыз етуге көмек беру тәсілдеріндегі шет елдер практикасын талдай
отырып, мемлекетпен қолданылатын негізгі тұтқалары осылар деп қорытынды
жасауға болады:
1) Кәсіпкерлерге тура қаржылық көмек;
2) Жанама салықтық және несиелік жеңілдіктерді беру;
3) Консультациялық-информациялық көмек;
4) Оқытуды ұйымдастыру;
5) Кәсіпкерлікті қолдайтын маманданған ұйымдардың
құрылуына жәрдемдесу: “инкубаторларын”, технолагиялық
орталықтарын, инновациялық фондтарын,
кәсіпкерліктерді несиелеу кезіндегі банктердің тура
тәуекелдігін төмендетуге мүмкіндік беретін тәуекел
қаржылындыру фирмаларын. [11, 21 б.]
Шағын кәсіпкерлікті несиелендірудің, қаржыландырудың көздерін
талқылағанда, негізгі көздері болып кәсіпорындардың жеке қаржылары және
коммерциялық банктердің несиелері болып шықты. Мемлекет тарапынан
кәсіпкерлікті несиемен қамтамасыз етудегі минималды қолдау көрсетіледі.
Бірақ шетел және Ресей федерациясының тәжірибесі көрсеткендей, елдегі
кәсіпкерліктің дамуы мемлекет жүргізетін саясатына байланысты. Бұған
байланысты шағын және орта бизнес кәсіпорындарын несиелік ресурстармен
қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының өкіметі тарапынан, жергілікті
билік органдары тарапынан нақты қолдау көрсету, республикада шағын
кәсіпкерліктің дамуы үшін қолайлы жағдай жасау керек деген ойдамыз.
2 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ АНАЛИЗІ
2.1 Шағын және орта кәсіпкерлік және оларды несиелендіру
проблемалары
Қазақстанның екінші деңгейдегі банктері, кредит процессінің
орындаушыларындай, банк жүйесінің ары қарай дамуының перспективасын нақты
сектордың көтерілуімен байланыстырып, экономиканың салаларын несиелендіру
көлемін әрдайым өсіруде. Банктердің несие ісіндегі жағымды өзгерулері
негізінен өндіріс саласындағы жағымды тенденцияларының әсерінен болып
жатыр, соның ішінде кәсіпорындардың қаржылық жағдайының жақсаруы көзделді,
есептеулер жағдайы, халықтың ақшалай түсімдері өсті, несиеге деген сұраныс
өсті. Айтылған факторлар банк секторының несие ресурстарының өсуіне ықпалын
тигізді, бұл несиелеудің тәуекелділігінің азаюымен бірге банктерге
экономикаға несиелік салымдарының масштабтарын үлкейтуге мүмкіндік берді.
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
несиелендірудің дамуын ұстап тұрған негізгі проблемаларының бірі болып
банктерге ірі инвестициялық жобаларды несиелендіруге мүмкіндік бермейтін
олардың жеткілікті капитализацияланбауы. Соңғы жылдары жеке капиталын
көпретте өсіруіне қарамастан олардың көлемі әлі де жеткіліксіз болып
табылады. Қазақстанның жалпы банк секторының біріккен активтері 10 млрд.
АҚШ доллар көрсеткішіне жетті, ал дүниежүзілік банк жүйесінде бір ғана
банктің біріккен активтері 100 млрд. АҚШ долларын құрайды.
Банктік капиталының негізгі көзі – оның табысы болып табылады. Банк
өзінің несиелік қоржынын құрғанда ең алдымен оның табысының негізгі бөлігі
ссудалық операцияларында құрылатынын ұйғарады. Солай, соңғы жылдары екінші
деңгейдегі банктердің табыстылық бөлігінде клиенттеге берілген несиелерден
түскен табыстар көп орын алатын болды, 2003 жылы олар табыстың жалпы
көлемінде 38 пайызын құрады.
Жеке капиталдың керекті көлемінен (ЖІӨ 6-7 %) минималды алғанда 1,5-ке
кейін қалған (ЖІӨ 4 % жуығында) қазіргі қаржылық жүйенің ерекшеліктерін (
бір жағынан банктік жүйенің үлкен ықпалдығы, және банк жүйесінің өзінің аз
қуаттылығы екінші жағынан) ескере отырып Қазақстанға тұрақты экономикалық
даму үшін несиенің сыбағалы көлемін 80 пайызға өсіру қажет. Несиелік
қоржынның құрылымы банктің капиталының мөлшеріне байланысты. Осы негізгі
көрсеткішке (банктің капиталының мөлшері) байланысты бір несие алушыға
ұсыныла алатын несиенің шекті сомасы анықталады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктері активтерінде несиелерінің
сыбағасын 83 пайызға дейін жеткізе алады, ал бүгін ол 60 пайызының жуығын
құрайды. Бірақ Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің
ресурс базасының ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар сапалы
жобалардың жоқтығы бұл сұрақты тез арада және сапалы шешуге мүмкіндік
бермейді.
Екінші деңгейдегі банктердің ресурс базасын сипаттай келе, банктерде
“қысқа ақшалар” (1 жылға дейінгі) жиналғанын айтуға болыды, ал экономиканың
нақты секторына 2-3 және одан көп жылға несиелер қажет.
Нақты секторды ұзақ мерзімді несиелендіру перспективалары коммерциялық
банктерде ұзақ мерзімді несиелік ресурстардың бар болуына тікелей
байланысты. Сондықтан да, орта және ұзақ мерзімді несиелердің сыбағасының
тұрақты өсуіне қарамастан екінші деңгейдегі банктердің ресурс базасы
экономиканың нақты секторының сұрауына әлі де жеткілікті дәрежеде сәйкес
келмеуі туралы қорытынды жасауға болады. Өз қатарында “ұзақ уақытты
қаржының” болуы ұзақ мерзімді несиені, соның ішінде экономиканың нақты
секторына несиені болжайтыны шарт емес.
Қазіргі кезде банк жүйесінің ісіне алаң болуының бір шарты несие
алушылардың санының қысқаруы, ал несие көлемінің әрдайым өсуі. Бұл құбылыс
Қазақстандық қаржылық-банктік менеджментінің ғылыми-зерттеулік институтымен
келесідей түсіндіріледі. Кәсіпкерге ұзақ мерзімді несиелер және несиенің
бағасының азаюы керек болған жағдайда, ал банктерде негізінен тек қысқа
мерзімді несие үшін ресурстар бар болғанда (бұл депозит құрылымының,
капитализацияның жеткіліксіздігімен түсіндіріледі), кәсіпкерлердің көбісі
дұрыс жұмысы үшін әр түрлі банктерден несие алуға баруына мәжбүр. Осымен
байланысты, уақыт тарапынан несиенің сапасын бағалау өзекті проблемасына
айналып тұр.
Бұл проблеманың түпкі тамыры берілген несиелер қандай мақсаттармен
жұмсалатыны банк үшін аса қажеттілікті білдірмейді, әдетте банкте негізгі
соманы және пайыздардың төлемдер графигі бойынша кешіктірулер болғанда ғана
сұрақтар туады. Бұл өз кезегінде банктердің ссудалық қоржынының сапасының
нашарлауына әкеледі. Осылай 2003 жылы активтердің мен келісілген
міндеттемелерінің сапасының нашарлауы байқалады. Сенімді несиелер банктер
арасындағы сайыстан және табыс пен дамудан маңыздырақ болу керек.
Елдің несиелік-банктік жүйенің жалпы тұрақтылығың қамтамасыз ету және
экономиканың нақты секторын несиелендіруді кеңейту өкіметтің экономикалық
саясатының негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Бұл мәселенің
шешуіндегі маңызды рөл атқаратын ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыздық
қойылымдар болып табылады. Ауыспалы периодта экономиканың анықталмаған
кезіндегі және қаржылық – экономикалық кризис жағдайындағы банктік несие
үшін пайыз қойылымын объективті дәлелдеу мүмкін емес. 1993-1994 жылдар
аралығында пайыздық қойылымдар күрт өсіп кетті (25% дейін). 1997 жылға
қарай олар сезілмелі төмендеді. Банктік несиелерінің өсуі бағаларының
өсуіне ықпал жасады және қазақстандық экономика потенциалының төмендетті.
Жоғары пайыз нормасында инвестициялар тиімді болмай қалады, өйткені
салыстырмалы жоғары емес рентабельділік кезінде кәсіпкерлікпен жылда алатын
табыс, әдетте, алынатын банк пайыздарынан төмен болады. Мамандардың ойынша,
жылдық инфляцияның 10 %-ы кезінде банктің 15-20% жылдық қойылымы – бұл
инвестициялық несие үшін қол жеткізерлік төлем. Кәсіпкерліктің табыстылығы
банк қойылымынан жоғары болып, жуығында 20-25 % құру керек.
Банктер экономиканың нақты секторымен жұмыс істеуінде негізінен өз
күштерін бағыттау керек. Бұл банктердің өздерінің дамуымен байланысты ішкі
мақсаты болып табылады. Пайда болып жатқан жағдайларда өз активтерін
экономиканың нақты секторына бағыттау үшін қайта құру қажет, нақты секторға
жақын болу үшін, есеп берулер әлі айқын болмаса да және тәуекелдіктер әлі
жоғары болса да кәсіпорындарды білу қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және Бизнес факультеті
“Макро-микроэкономика” кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті несиелендіру:
даму факторлары
Орындаған:
4-ші курс студенті
А.Е. Даутбаева
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент _________________ Р.Т.
Дуламбаева
(қолы, күні)
Норма бақылаушы __________________ М.А. Саметеева
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі __________________ Б.М. Мухамедиев
(қолы, күні)
Алматы 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Банктің несиемен қамтамасыз етуі және
оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Кәсіпкерлікті несиелеу көздерінің құрылымын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 12
2 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
АНАЛИЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .19
1. Шағын және орта кәсіпкерлік және
оларды несиелендіру проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Практика және кәсіпкерлікті несиелендіру
механизімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 28
2.3 Әлемдегі дамыған және дамып келе
жатқан елдерінің кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау және несиемен
қамтамасыз ету тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ЖОЛДАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..43
3.1 Кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен несие жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесін жетілдіру
нәтижесінің моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 62
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік – экономиканың реформалауының локомативі, нарықтың
қалыптасып, нығайып күшеюінің қозғалыс қуаты болып табылады. Кәсіпкерлік
айтарлықтай едәуір және елеулі капитал салымдарсыз тұтыну товарлар мне
қызметтер өндірісін кеңейтуге; халықтың тұрмыс жағдайын түзетуіне
көмектесуге; еңбек, материалды және қаржы ресурстарын өндіріске тартып
қатыстыруға; өндіріс қуатын жеделдетуге; бәсекені жетілдіруге; қоғамның
орта класының негізі ретінде жекеменшіктер қабатының бұқарасын қалыптастыру
базасы болуына және оның тұрақтығының кепілдігі ретінде көрінуіне;
сезінерлік бюджеттік кірістердің қайнар көзі болуына үнделеді.
01.06.2002 жылдың мәліметтері бойынша Қазақстанда 121 мың кәсіпорын
тіркелген, олардың ішінде 110 мың кәсіпорын әрекет етеді. Шағын бизнес ел
бюджетінің 11 пайызын қалыптастырады, оның елдің ЖІӨ-де сыбағасы 17
пайызын құрайды. Бұл жерде бір миллион адамдай жұмыс істейді. 1,с.1
Кәсіпкерліктің динамикалық дамуы қаржылық қамтамасыз етуін, соның
ішінде бұл секторға бағытталған кредиттік ресурстар ағымының нығаюын және
оларды тиімді пайдалануды жоғарылатуын керек етеді.
Дүниежүзілік тәжірибе кәсіпкерлікті несиелендіру халықтың жұмыспен
қамтамасыз етуінің, жұмыс белсенділігінің дамуның және оның әлеуметтік
жағдайларының шешілуінің, экономиканың нақты секторын және қызмет
сферасының кеңеюінің өзін-өзі қолдайтын процесін туғызатынына куәландырады.
Кәсіпорындарды несиелендіру тұтыну нарығын сапалы товар мен қызметтердің
кең түрлерімен толықтыруға мүмкіндік беретін жаңа технологиялық құралдар
мен алдыңғы қатарлы техниканы енгізу процесін жұмыс істетуге мүмкіндік
береді.
Соны айта келе, кәсіпкерлердің қаржылық-несиелік ресурстарына қол
жеткізуінің қиындығының проблемасы соңғы жылдары Қазақстанда бұл жүйенің
дамуының жолында тұрған алдыңғы қатарлы проблемаларының бірі болып тұр.
Несиені алудың жолында негізгі тұрған бөгет коммерциялық банктердегі жоғары
ссудалық пайыз 16-18 пайызға дейін.
Сонымен қатар, коммерциялық банктер проектердің өздерінің
табыстылығының төмендігінен және несиені қайтарудың алыстығынан шағын
кәсіпкерлікті несиелендіруге қызығушылықтарын білдірмейді. Несиелік
ресурстарды алудың ерекше қиыншылықтарымен жаңадан өз жұмысын ашып жатқан,
өз істеріне даму үшін қосымша инвестициялар қажет ететін кәсіпкерлер
кездеседі. Бұл банктердің капиталды тұрақты табыс әкелмейтін және алғашқы
этаптарда банкротқа ұшырауға тәуекелдігі бар компанияларға салуға ынталары
жоқ екендігімен түсіндіріледі.
Бұл жұмыстың мақсаты болып кәсіпкерліктің Қазақстан Республикасының
экономикасындағы маңыздылығын зерттеп оларды несиелік ресурстармен
қамтамасыз етуінің оптимизациялауын зерттеу. Жалпы несие туралы түсінік
беріп, оның түрлерін, атқаратын қызметтерін, экономикаға тигізетін әсерін
және экономика үшін маңыздылығын көрсету. Сонымен қатар кәсіпорындарды
қаржыландыру, несиелеу үшін банктердің жасайтын жұмыстарын, тәртіптерін
зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1) несиелік ресурстардың экономикалық табиғатын зерттеп, олардың
анықтамаларын беру;
2) кәсіпкерлікті қамтамасыз ету проблемаларын анықтау;
3) кәсіпкерлікті банктік несиелеудің анализін жасау;
4) практикамен жалпыландырып, кәсіпкерлікті несиелендірудің қалпы мен
механизімін талдау;
5) кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесінде шетелдік тәжірибені
қарастыру.
Қазақстан Республикасының кәсіпкерлерді несиелендіру және оның
экономикаға тигізетін әсерін және қазіргі кезде еліміздегі несие
жүйесіндегі жағдайды талдаудың теориялық және методологиялық негізі ретінде
ғалым-экономистердің ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының нормотивті
және құқықтық актілері, статистикалық жылдық журналдарының мәліметтері,
қазақстандық және ресей журналдарындағы авторларының статьялары қолданылды.
Диплом жұмысының заты ретінде несиенің кәсіпкерліктердің дамуындағы
ролі және оның жалпы республиканың экономикасына әсері болып табылады.
Жазылған жұмыстың объектісі болып қазақстандық коммерциялық банктердің
кәсіпкерліктерді несиелендіру бойынша ісі қарастырылады. Сонымен қатар, бұл
жұмыста кәсіпкерлікті несиемен қамтамасыз етудің практикалық және теориялық
сұрақтарының комплексті анализіне көңіл бөлініп, Қазақстандағы орта және
шағын бизнесті несиелендірудің оптимизациялау және жетілдіру жолдары
анықтауға арналған.
1 Банктік несиелеудің теориялық негіздері және кәсіпкерлікті
онымен қамтамасыз ету проблемалары
1.1 Банктің несиемен қамтамасыз етуі және оның экономикалық мәні
Несие жүйесінің негізгі буыны-банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектертер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс-жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.
“Банк” деген ұғым италиян сөзі “bank” –орындық, “айырбас орындығы-
айырбас орны” дегенді білдіреді.
К. Маркс банктердің пайда болуы туралы былай деген: “Кәсіпкерліктің
ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық таптардың
ақша механизмін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта
жүргізіледі...”.
Сонымен қатар банктер “несие ісінің екінші жағы-өсім әкелетін
капиталды да” басқарыды. Өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің
және халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзіне
шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс
табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік
кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Банк ісі - қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар
жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, санымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал
кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары
жүргізіледі. [1,298 б.]
“Банкт ресурстары,-жазады Г.Белоглязова,- банктердің пассив
операцияларды жүргізу арқасында қалыптасады, және олар банктің пассив
балансында көрінеді. Банк ресурстарына банктің жеке қаражаттары және заемға
алынған және тартылған қаражаттар жатады. Оларды біріктіріп банк өзінің
актив операцияларын жүргізу үшін жұмсайды, яғни ресурстарды пайда алу үшін
орналастыру. Пассив және актив операциялары тығыз байланысты: пассивтердің
құрамы мен мінездемесі көбіне банктің актив операцияларын жүргізу
мүмкіндігін анақтайды. Сонымен бірге, несиелеу саласында банктің
саясатының өзгеруі ресурстардың мінездемесіне айтарлықтай ықпал етуі
мүмкін”.[2, 6 б.]
Несие ұғымын толығымен түсіну үшін несие категориясына көзқарастарының
эволюциясын қарастырайық.
Несие деген ұғым кең ауқымды түсінікте Батыс елдерінде алғашқы пайда
болып, содан бері басқа да мемлекеттерде өріс алып келеді. Осы тұрғыда
кредиттің сатылып, пайызға берілуі – кредит ұғымының негізін
қалыптастырады. Енді кредиттің қазіргі уақыттағы экономикалық жүйеде
кеңінен қолданылып жүрген бір қатар анықтамаларына тоқталайық:
Мысалы, “ несие – тауарды немесе ақшаны несиеге беру” деп
қарастырылады.
Келесі көзқараста “капиталистік кредит – бұл қарыз капиталының нақты
қозғалысы...ол капиталист қарыз алушыға қайтарымдылық және пайыз төлеу
шартымен беріледі”.
Тағы бірнеше анықтамаларға тоқталсақ, “несие шаруашылық субъектілері
арасында уақытша бос ақша қаражаттарын мерзімділік, төлемділік,
қайтарымдылық шартында экономикалық қатынастарды білдіретін экономикалық
категория” немесе “ несие – бұл ақша және тауарларды қайтарымдылық,
төлемділік, мерзімділік шартында қарызға беру. Осы кезеңде несиенің
жоғарыда келтірілген екі шартына қосымша ретінде оның үшінші шарты
беріледі, яғни бұрын кредиттің сатылуы әрі қайтарылуы міндеті болса, енді
оның мерзімі анықталынады. Несиеге берген анықтамалары барлығы да
капитализм дәуіріндегі экономикалық жүйеге қаншалықты тән болса, одан бергі
социалистік қоғамдағы экономикада да маңызын жоғалған жоқ, тіпті қазіргі
нарықтық экономиканың өзінде несиенің дәстүрлі анықтамаларының қатарына
жатады.
Несиенің ұсақ буржуазиялық, теориялық, монополиялық капитализмге
дейінгі кезеңде капитализмнің ұсақ буржуазиялық реакцияшыл сыншылары
ұсынады. Олар тегін несие немесе пайызсыз несие теориясын алға тартты.
Мұнда тауарлы шаруашылық сақталады, бірақ несие айырбас банктері арқылы
еңбек ақшаларын (талондарды) шығару жолымен беріледі.
Бұл теорияның үлгілі өкілдерінің қатарына француздың ұсақ
буржуазиялықөкілі П.Ж.Прудонды жатқызуға болады. Прудон процентті
қайыршылықтың, жоқтылықтың басты ебебіне жатқызды. Осыған байланысты
халықтың қайыршылығы мен жоқшылығын тегін несие беру арқылы жоюға, ұсақ
тауарлы шаруашылықты қолдап нығайтуға болатындығы туралы пікірді ұстанды.
Прудон көзқарастарын К.Маркс қатты сынға ала отырып, оған былайша
сипаттама береді. “Прудон секілді осындай сенсациялық жазушы ғана ... “тегін
неиенің” орындалмас қиялын, ұсақ буржуазиялық ігі тілегін жалған жүзеге
асырылуын жасауға қабілетті.
Дегенмен, несиенің әлеуметтік теориясына қарсы шығушылардың оның жүзеге
асырылмайтындығы туралы айтылған пікірлердің соншалықты басым болғанына
несиенің осы күнгі статусы, яғни оның әлі күнге дейінгі барлық жаеғдайда
пайызбен берілетіне куә.
Несиенің капитал жасаушы концепциясының ізбасарларының және оны одан
әрі дамытушы теориктерінің қатарына И.Шумпетер (Австрия), А.Ган (Германия),
Дж. Кейнс пен Хаутрилерді (Англия) жатқызуға болады. Олардың теориясы
“несиенің экспансионалдық немесе өктемділік теориясы” деген атқа ие болды.
Себебі Ган мен Шумпетер банкке жан-жақты күшті рөл берді, өйткені несие
депозиттерді де жасаушы, яғни капиталды да жасаушы. Ган банктердің актив
операцияларын пассивті операцияларынан жоғары қойды. Ол “банктің барлық
операцияларының, яғни банк жасаған несиенің жемісі” деген тұжырымда болды.
Несиені Ган әуелгіде таза идеалистік тұрғыда түсінеді. Оның сөзінше
несие – бұл сенім. Банктік несиенің көлемін Ган сенімділік салмағымен
түсіндіре келе “берілген несиелердің көлемі еркін, еш нәрсемен байланыссыз
әрі шексіз немесе идеалды түбірі сенімділікте жататын жәйт” дейді. Олар
несие шексіз бола алатындықтан оның жасайтын депозиті мен капиталы да
шексіз болады деп пайымдады. Олардың пікірінше инфляциялық несие (яғни
өндірівті шексіз ұлғайтуға қабілетті несие) ұдайы өндірістің экономикалық
дамудың қозғаушы күші және тұрақты экономикалық өсуге ықпал жасайды. Бұл
теорияның “несиенің өтімділік теориясы” деп аталуы да сондықтан.
Несиені экономикалық категория ретінде қарастыра отырып, осы заманғы
ресейлік зерттеушілер кредитті ссудалық капиталдың қозғалысы деп ұғады.
Ссудалық капитал – пайыз ретіндегі төлеммен қайтарылатын шарттармен меншік
иесімен ссудаға берілетін ақшалай капитал. Бұл капиладың айрықша тарихи
формасы. Оның ақшалай капиталдан сапалық айырмашылығы болып - бұл ссудалық
капиталдың өз құнының өсетін форма болып табылатындығында, ал ақша
өздігінен өсім жасамайды. [3, 73б.]
Несие – ақшалай-товарлы қатынастары бар барлық қоғамдық-экономикалық
формацияларға, өндіріс тәсілдеріне, экономика типтеріне, дамыған жүйелерге,
технологиялық салаларға сай экономикалық категория.
“Кредит” сөзінің өзі латынның “кредитум” – ссуда, “кредо” – сенемін,
сенім білдіремін сөздерінен шыққан. Кредит экономикалық қатынас ретінде-
бұл әрдайым тәуекел, сондықтан кредитордың және кредит алушының сенімінсіз
болмайды. Сенім, әрине, субъектіні немесе объектіні білуіне, немесе несиені
қамсыздандыруына негізделеді.
Бұл категорияның мазмұнының мәні – құнның қайтару қозғалысында болып
табылады. К.Маркс жазғандай: “Ал бұл қозғалыс – қайтару шартымен беру –
берілетін ссуданың және алынатын ссуданың жалпы қозғалысы, бұл ақшаның
немесе товардың тек шартты жоғалтудың спецификалық формасы ретінде
көрінеді”. [4, 721 б.]
Несие – бұл адамдар арасында экономикалық байланыстар сферасын
мінездейтін қоғамдық қатынастардың бір түрі. Олардың материялдық негізі
болып құн қозғалысы көрінеді. Құн несиені басқа экономикалық
категориялармен байланыстырады, ол өндірістің әр түрлі стадияларында пайда
болатын экономикалық құбылыстардың негізінде жатыр. Сонымен қатар, несие
экономикалық категория ретінде оны басқа құндық категориялардан
өзгешелейтін өзіне сай ерекшелері бар. Бұндай спецификалық ерекшелік
ретінде қайтарымға сүйенген құн қозғалысы болады. Қайтарымдылық, айтып
кеткендей, несиеге сай негізгі ерекшелік белгісі болып табылады.
Қайтарымдылық кредиторға да, кредит алушыға да маңызды. Кредитор несиені
беру себебінің өзі, қайтарылым ағымының міндетті түрде болатынын
қарастырғандығынан болады. Ал несие алушы уақытша алған құнды пайдалануын
оның шаруашылық айналымнан босайтынын және қайтарымдылығын кепілдікпен
қамтамасыз етеді.
Несиенің экономиканы дамытудағы маңызы деп несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оны қайтарып беру (несиенің қайтарылуы),
белгілі бір мерзім аралығында пайдалану (несиенің мерзімділігі),
пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенің ақылылығы) жатады. Несиенің бұл
ерекшеліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор.[5,129б.]
Несиенің маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық
жағдайда байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлытүрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді
пайдалану жаңғыртылды, сонымен бірге несие қатынастары мен несиенің көлемі
де өзгерді.
Акционерлік компаниялардың пайда болып, олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әр түрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржысын кеңейтуі бағалы
қағаздар мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты. Сондай-ақ несие беру
тәсілдерінің жоғары сатыға көтерілуі несиенің маңызын арттырды. Оған дәлел
ретінде мынадай мысал келтіруге болады. Бұрын банктік несие орталықтан
қатаң басқарылып, қарыз алушыларға белгілі бір мақсатқа және белгілі бір
шектеулі (лимит) сома берілетін. Қазір нарықтық экономика жағдайында
жылжымайтын мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат алуға мүмкіндік
бар.5
Әр әлеуметтік-экономикалық жүйе құрамында кәсіпорын элементтері болады.
Кәсіпкерлік типіндегі экономика – бұл ең алдымен бәсекелестік белсенді
дәрежесіндегі экономика, бәсекелестік дәрежесі неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым кәсіпкерлік белсенділігі жоғары болады. Бұл жерден, нарық
экономикасына сәйкес мәселелерді шешуіндегі несиенің жаңа мазмұнын дамытуды
есепке ала отырып, несиенің бұрынғы формалаларын жетілдірудің қажеттілігі
туады. Шетелдік ұзақ уақатты тәжірибесі көрсеткендей депозиттерге және
кәсіпорындарды несиелеуге үлкен бәсеке жағдайында жаңа, осы заманғы банктік
қызметтерінің формалары пайда болады:
1) тұтыну несиесін ұсыну, жеке тұлғалар үшін ссудалық шоттарын ашу;
2) несиені оптималды қолдану жайында клиенттерді қаржылық кеңес беру;
3) құрал-жабдықтарды лизингі, банк құрал-жабдықты сатып алады да, оны
өз клиентіне арендаға беру;
4) тәуекел капиталды ұсыну, жаңа компанияларды құрудағы шығындарды
қаржыландыру, әсіресе технологиялардың жоғары дәрежесі бар
салаларда;
5) сақтандыру қызметін сату, клиетке стандартты сақтандыру полюсін
ұсыну. [6, 95 б.]
Несиелеудің жаңа формаларын іздеу несиелік ресурстардың көлеміне және
құрамына принципиалды әсер етеді, сәйкесінше олардың экономикалық мазмұнына
да әсер етеді. Несиелік ресурстардың қалыптасуы жалпы ішкі өнімнің
қалыптасуымен және оның бірінші текті бөлумен тығыз байланысты.
Қазақстан экономикасының нарық қатынастарына өтуінің алғашқы кезеңі
кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Айтып кететін жай, шағын және орта
кәсіпкерліктің аяғына тұруы өте қиын өтіп жатыр, организациялық құрылуында
көптеген қиыншылықтарын кешіріп отыр.
Нарыққа өту жағдайларында республикада жекеменшік формаларының өзгеруі,
ішкі экономиканың қалыптасуы, экономикалық заңдардың және қаржы мен несие
сияқты тұтқаларын қолдану механизімін жетілдіру жүріп жатыр.
Шаруашылық практикада қаржылық-несиелік қатынастарды қолдану оларды
нақты құбылыс ретінде зерттеуін қарастырады. Нақты ақшалардың салыстырмалы
дербес қозғалысы салық, жинақтар, үлес, дотация, трансферттер,
инвестициялар және т.б. формаларында жүзеге асады. Айтылған формаларында
ақшалардың нақты қозғалысынан келе көптеген экономистер қаржыларды
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша фондтарды қолдану мен
құрастыру мақсатында ақшалардың салыстырмалы дербес қозғалысынан пайда
болатын экономикалық қатынастар болып табылады. Қаржылар арқылы жалпы
мемлекеттік дәрежеде бюджетті қаржылар фонды және бюджеттен тыс фондтар
құрылады. Кәсіпорындарда жинақтау, тұтыну, резрвті, амортизациялық фондтар
және басқа кәсіпкерлік ісі үшін қажетті ақша ресурстары құрылады.
Қаржыларға қарағанда, несие қайтарымдылық шарттарында ақша қозғалысын
айқындайтын экономикалық қатынастарды білдіреді. Көптеген экономистер
қаржылар арқылы құрылатын ақша фондтарын жұмсаудың да қайтарымды
мінездемесі бар деп тұжырымдайды. Принципиалды келсек – ақша қатынастарына
қайтарымдылық сай. Бірақ та, қаржы ресурстарының, несие ресурстарына
қарағанда шартты болып келеді, өйткені қаржы қатынастарында қаржы
қайтарылымдылығы қайта тудырған құнның арқасында болады.
Кәсіпкерліктің дамуын қаржылық қолдау тікелей ссудалық капитал нарығы
арқалы жүреді. Сондықтан кәсіпкерлік субъектілеріне банктік жүйелерімен
қарым қатынасы өте маңызды болып келеді.
Айтылғандардан банктердің кәсіпкерліктердің жұмысында айтарлықтай
маңызын қарастыра келе, банктердің атқаратын қызметтерін топтастыруға
болады:
1) Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны
қарыз капиталына айналдыру.
2) Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие
беру, бағалы қағаздармен операция жүргізу.
3) Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық
субъектілерінің төлем айналымы жүретін орталық. Банк
өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы клиенттеріне
айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге
мүмкіндік туғызады.
4) Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентін тек
жинаған уақытша бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай,
сонымен қатар депозиттік чектерді, вексельдерді
шығарумен де несиелейді.
5) Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға (шығаруға)
құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Қазақстан Республикасында ол Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі деп аталады. Мемлекеттік Орталық банкінің негізгі мақсаты –
айналысқа ақша бірлігін шығару, банктерге ерекше тауар – ақша белгісін сату
және банк жүйесінің несие-есеп, эмиссиялық жұмысын басқару. Ол – елдің екі
деңгейлі банк жүйесінің – жоғары деңгейдегі банк.
Капитализмнің алғашқы даму сатысында коммерциялық банктер банкнота
шығаруға капитал жинақтаудың бір көзі ретінде кеңінен қолданды. Дегенмен
несие жүйесінің даму барысында ақша шығару сенімді ірі банктерде
шоғырланды. Бұл банкноталардың төлем айналымында кең қолданылуын қамтамасыз
етті. Сөйтіп тарихи орталық банктердің пайда болуы коммерциялық банктердің
банкнота шығаруының бір жерде орталықтандырумен байланысты.
Кез келген орталық банктің міндеті – ұлттың ақша өлшемінің төлем
қабілеттілігі мен валюталық курсының тұрлаулылығын қамтамасыз ету, банк
жүйесінің өтімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету. Осы міндеттерді
атқару үшін орталық банк негізінен мынадай қызметтерді орындайды:
банкноталарды монополиялы түрде эмиссиялау; ақша-несиелік қатынастарды
реттеу; сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізу; банктердің банкісі болу
және үкімет банкісі қызметі. Осы аталған қызметтер орталық банктіқ
балансында көрініс табады.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инновациялық,
ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер клиенттерге көрсететін
қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап үлгідегі банк.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке алып,
ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Мемлекеттік несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді. Коммерциялық банктер несие ресуртарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
[1, 298б.]
Дүние жүзінде нарық экономика жағдайларында банктер өзінің функционалды
ісінде банк жүйесінің жалпы принциптеріне сүйенеді. Оларды былай
топтастыруға болады:
1) табысқа бағытталу, банктер “тәуекел-пайда”
концепциясын ұстанған кезде. Тәуекел мен табысты алу
мүмкіндігін дұрыс үйлестіру банктің мінезі мен
тактикасын анықтайды, бәсекелес ортасында
тұрақтылықты қамтамасыз етеді;
2) нарық ықпалынан банктер ресурстарды бағыттайды және
орналастырады. Ресурстарға біріккен сұраныс пен
ұсыныс нарық қатыныстарымен анықталады, капитал
өзінің сұранысын, орналасуын іздеген кезде.
3) нарық банктің өзінің құнын анықтайды. Банктер өзінің
құрылымын, бағытын, ресурстар потенциалын иемдене
өздерін бірдей дәрежеде көрсетпейді және бірдей
танылмайды;
4) банктер бәсекелеске негізделген. Коммерциялық
есептеуге негізделген банктік оперецияларының түрлері
әр банкті, оның тәуекелдігін жоғарылатып, бәсекелес
ортаға шығарады. Жоғары бәсеке нарық экономикасында
жалпы банк ісінің жанында жүреді.
Жоғарыда айтылған жалпы принциптер банктер нарық институты және
экономиканың дамуына әсерін тигізетіндігінің күмәнсіздігін растайды.
Банктердің барлық түрлері елдің экономикасына қызмет етуге міндеттеледі, ал
нарықтық экономика жағдайында күрделі ақшалай, қаржылық-несиелік
қатынастарды реттеуді қолдау, қаржыны басқару орталықтары болуға
міндеттеледі. [7, 466б.]
Қазақстанның қазіргі банктік жүйесі негізінен нақты экономика
секторындағы кәсіпорындарды несиелеу мақсатына бағытталған. Сонымен қатар,
соңғы жылдары банктер шағын бизнесті де несиелеуді бастады, бірақ бұл
процесс жеткілікті темпен жүріп жатқан жоқ: оның жолында көптеген
тосқауылдар бар. Сондықтан, жергілікті банктік жүйелердің негізгі
проблемаларын және қазіргі жағдайын талқылау керектігі туады.
2. Кәсіпкерлікті несиелеу көздерінің құрылымын талдау
Инвестициялардың әрдайымдылығы, оларды қаржыландыру сұрақтарын шешу
кәсіпорындардың және жалпы экономиканың дамуының негізгі факторлары болып
табылады.
Банктік несиелеу облысындағы жағдайды жағымсыз деп санау керек.
Біріншіден, шағын кәсіпкерлікті несиелендіру елдің жалпы төмен
инвестициялық белсенділігінің суретінде де аз сезінерлік болып табылады.
Бір жағынан кәсіпкерлікті несиелендіру көлемінің аздығы банктерге маңызды
табыс әкелмейді, ал екінші жағынан кәсіпкерліктердің несие қаржыларындағы
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды.
Екіншіден, банктердің кәсіпкерліктерге беретін несиелердің көпшілігі
негізінен қысқа мерзімділігі, яғни несие алушының кеңею проблемаларын
шешуге аса көмегін тигізбейтін несиелер. Айналым заттарына арналған
несиелер, әрине, маңызды болып келеді, бірақ-та ұзақ мерзімді несие алу
мүмкіндігінсіз шағын және орта кәсіпкерлерінің барлық ісі әдетте өмір
сүруіне талпынысы үш-төрт аймен ғана шектеледі.
Егер банктердің жалпы несиелік салымдарын бағаласақ, онда жалпы 2002-
2005 жылдар аралығында республика бойынша несиелік салымдардың 3,3 есе,
яғни айтарлықтай өскені байқалады, соның ішінде қысқа мерзімді 2,2 есе,
ұзақ мерзімді 3,9 есе. Сонда, ұзақ несиелердің асып өсуінің жағымды
тенденциясы байқалады (1-Кесте).
Кесте 1. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің несиелік
салымдары
(млрд.тенге)
2005ж
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж %да-200
2ж
1 3 4 5 6 6
Несиенің барлығы: 672407 978128 1484010 2187021 325
Қысқа мерзімді: 289014 369775 508596 635690 220
Ұзақ мерзімді: 383393 608353 975414 126984 331
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті несиелендірудің дамуы 1992
жылы құқықтық және әлеуметтің базаның қалыптасу уақытынан басталды. 1997
жылғы 8 сәуір Ұлттық банктің №100 “коммерциялық банктердің шағын
кәсіпкерлікті несиелендірудің минималды шамасы жайлы” қаулысының негізінде
1999 жылы Қазақстан Республикасы бойынша 39,9 млрд. шамасында жалпы несие
бөлінді. Бұл қаулы бойынша екінші дейгейдегі банктер өздерінің несиелік
пакетінің 10 пайыз шамасынан кем емес шамасында шағын кәсіпкерлік сферасын
несиелеуге міндетті. Шағын кәсіпкерлікті ең белсенді несиелейтін Алматы
қаласы – 52,2, Астана қаласы – 4,6 млрд. тенге, Алматы облысы – 4,1 млрд.
тенге, Шығыс-Қазақстан облыстары – 3,8 млрд. тенге., Қарағанды облыстары –
2 млрд. тенге, ал ең аз несиелейтін Ақмола облыстары – 0,4 млрд. тенге,
Қызыл-Орда облыстары-0,8 млрд. тенде және басқалары.
2002-2005 жылдар аралығында екінші деңгейдегі банктермен шағын және
орта кәсіпкерлікке жалпы республика бойынша берілген несиелер 995675 млн.
тенге құрады, бұл өткен төрт жыл бойынша республикада несие салымдарының
жалпы көлемінің жуықтап 29 пайызын құрады.
2-ші кестеден көріп отырғанымыздай шағын және орта кәсіпкерлікке
несиенің айтарлықтай өсімі байқалады, жалпы 2002-2005 жылдар арасында 2,5
есе, соның ішінде қысқа мерзімді несиелер 1,9 есе, ал орта және қысқа
мерзімді – 2,3 есе.
Кесте 2. Қазақстан Республикасы бойынша шағын және орта кәсіпкерлікке
екінші деңгейдегі банктердің несиелері
(млн.тенге)
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2005ж.%-да
2002ж-ға
1 3 4 5 5 6
Несиенің 146515 196212 288367 364581 249
барлығы
Соның ішінде:
Қысқа мерзімді63048 80583 97552 120874 192
Орта және ұзақ83467 115629 190815 187692 225
мерзімді
Енді 1-ші мен 5-ші кестелердің мәліметтерін жалпы несие салымдарының
көлемінде шағын және орта бизнеске салымдарының сыбағасын көру үшін бір 3-
ші кестеге жинастырайық. [8, 343б.]
Кесте 3. Республика бойынша жалпы несие салымдарының көлемінде шағын және
орта бизнеске салымдарының сыбағасы
(млрд.тенге)
Көрсеткіштер 2002ж. 2003ж. 2004ж. 2005ж.
1 2 3 4 5
ҚР бойынша барлық 672407 978128 1484010 2187021
несиелер
Соның ішінде ШОБ-ке 146515 196212 288367 364581
ШОБ-ке бөлінген 22 20 19 17
несиелердің жалпы
несиелер көлеміндегі
сыбағасы, %
Депозиттік базаның үнемі ұлғаюы және қол жеткізген экономиканың негізгі
салаларының тұрақты жұмысы банктерді нақты секторды несиелендіруді
кеңейтуге итермелеуі керек еді. Сонымен қатар, қазір банктердің
кәсіпкерлерге беретін неселердің түрлерін ұлғайтып, жаңа қолайлы түрлерін
енгізу тиімді болады. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі Ұлттық
заңдылықтың дамуы банктік, соның ішінде несиелік операциялардың әрі қарай
жетілдіруіне бағытталған нормалардың пайда болуына әсер етеді. Бұған
байланысты жергілікті банктік практикада клиенттердің қажеттіліктерін толық
қанағаттандыруға бағытталған несиелік операциялардың жаңа түрлерін қолдануы
пайдалы болатын еді:
1) Негізгі қарыз бойынша төлемдерді қайта бағалау.
Ұлттық валютада кредит беруді практикада қолдануы
төлемдерді өтеу үшін базис ретінде қабылданған валюта
курсына байланысты әр келесі төлем қайта бағаланатын
кездегі кредит бойынша негізгі қарыздың сомасын өтеу
тәсілін қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
пайыз қойылым кредиттік келісімнің толық уақыты
бойында қайта бағаланбайтын қарыз қалдығынан
есептеледі.
2) Жобаны қаржыландыру – бұл экономика секторына банктік
инвестициялардың салыстырмалы жаңа формасы болып
келеді. Соған қарамастан, ол АҚШ, Япония, Батыс
Европа елдерінде кеңінен қолдануда.
Жобаны қаржыландыру банкттердің инвестициялық проектерді дәстүрлі
несиелеуден барынша өзгешеленеді:
1) Жобаны қаржыландыру ресурстармен қамтамасыз етудегі
ерекше тәсілмен сипатталады. Банктердің алдында
қарыздық міндеттерді өтеудің негізгі, тіпті жиі
жағдайларда жалғыз ғана көзі болып несиелік
(инвестициялық) проект, басқаша айтқанда, олардың
жаңадан құрастырып жатқан кәсіпорынның болышақта
әкелетін табыстары болып табылады. Сондықтан
банктердің бизнес – жоспарда көрсетілген
инвестициялық жобаны өткізуден түсетін ақшалай
ағымның іс жүзінде бола алатынын тексеруі өте
маңызды.
2) Жобаны қаржыландыру несенің әр түрлі формаларын
қолдануды қарастырады. Жобаны қаржыландыру
схемаларында банктер ғана емес басқа да кредиторлар
болуы мүмкін: инвестициялық және лизингтік
компаниялар, зейнетақы фондтары, венчурлік фирмалар,
мемлекеттік органдар, болашақ кәсіпорынның тауарын
тұтынушылары. Бірақ әрдайым ең негізгі кредитор банк
болып табылады.
3) Жобаны қаржыландыру несие беруден өзгешелігі,
инвестицияланған капиталды міндетті қайтаруды
қарастырмайды. Бұл жағдайда банк құрылып жатқан
кәсіпорынның мүлігінің бір бөлігіне акция пакетімен
немесе паймен бекітілетін өз құқығын алады. Капиталды
салған кәсіпорыннан дивиденттерді алып отырып,
қарыздың қайтарылымдығын қамтамасыз етеді.
4) Жобаны қаржыландыру тәуекелділіктің өсуімен
сипатталады. Сондықтан банк инвестициялық проекттерді
өткізу және өндіру сұрақтарына белсенді көңіл бөледі;
оны барлық жағынан бағалайды, жобаның тәуекелдігін
анықтап, талқылайды, және оларды жобаның негізгі
қатысушылар арасында бөледі, тәуекелдікті азайту
жолында шаралар қолданады, инвестиция жасаудың
жағдайларын және көздерін анықтайды, эксплуатацияға
енгізген кәсіпорынды басқаруда қатысады. Сонда жобаны
қаржыландыру кезінде банктің функциялары жай
инвестициялық кредиттеу кезіне қарағанда неғұрлым
кең.
– Онкольді несилер (Сұрауына дейінгі несиелер). Несие
берудің бір принципі болып жеделдік болып табылады.
Сонымен бірге, дүниежүзілік практикада клиенттерді несиелендірудің
мерзімінің ұзақтығы тұрақты эталоны жоқ.
Мысалы, американдық банктер “сұрауына дейінгі кредиттерді” (онкольді
кредиттер) практикада қолдануда. Бұндай кредитте келісілген қайтару мерзімі
жоқ және банк кез-келген кезде қарызды қайтаруды талап етуі мүмкін. Клиент
банктің бұл сұрауын орындыу қажет. “Сұрауына дейінгі кредитті” беру кредит
алушының ликвиттілігі жоғарылығын және банктің қаражаттары салынған
активтер қолдағы ақшаға тез арада айналуының мүмкіндігін талап етеді.
Соңғы жылдары кредиттің бұл түрі ресейлік банктермен белсенді
қолдануда.
Онкольді несие – қысқа мерзімді банктік кредиттің түрі.
Жеделді несиелерге қарағанда бұл несиеде пайыз қойылымы төмен екені
клиенттерге онкольді несенің пайдалы жағы болып табылады. Ал банк үшін
онкольді несие кассадағы қолдағы ақшадан кейін ең ликвидті бөлім болып
табылады. Жеделдік принципінің сақталуын қарастыра отырып, онкольді
кредиттік максималды мерзімі 1 жыл деп қою керек.
Әрине, қаржылық ресурстарды орналастыру және кәсіпкерліктерді
несиемен қамтамасыз ету тәсілдері жоғарыда айтылғандармен шектелмейді.
Бірақ оларды қолдану да жергілікті банктерге экономиканың нақты секторын
несиемен қамтамасыз ету бойынша олардың алдына қойған мақсаттарды толық
және сапалы орындауға және бар өндірістердің техникалық қайта жабдықтауды,
негізгі өндірістік фондтардың тез арада жаңартылуын, экономиканың жүйелік
қайта құру міндеттерін орындауға жағдай жасайды. [9, 43 б.]
Ресей Федерациясында кәсіпкерлікті қаржыландырудың көздерінің жүйесін
талдасақ, қаржыландыру көздерінің көп бөлігін банк кредиттері алады –
43,4%. Мемлекеттің қаржылары – 33,8 %-ды құрайды, ал қалған бөлігі – 22,8 %
кәсіпкерлердің өздерінің жеке қаржыларына келеді және олар қаржыландыру
көздерінің жүйесінде минималды көлемін құрайды. Ресейдің экономикасында
өткізілетін саясат көрсеткендей, коммерциялық банктермен бірге өкімет
жергілікті бюджетті, кәсіпкерлікті қолдайтын жергілікті және регионалды
фондтар арқылы кәсіпкерлікті несиелеп үлкен көмек көрсетеді.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі формалары болып
табылатындар:
1) облыстың, қаланың, ауданның әлеуметтік-экономикалық
маңызды, керекті өндірістің дамуы үшін мақсатты
несиелерді жергілікті бюджеттен бөліп беру;
2) несиелеу кезінде екінші деңгейдегі банктер арқылы
халықаралық қаржылық-несиелік ұйымдар жағынан
мақсатты займдар есебінен (ҚР өкіметімен
кепілденген) кәсіпорындарға қаржы ұсыну;
3) барлық шаруашылық субъектілерімен біріккен қолданыста
жүретін инфраструктура объектілерін жергілікті және
республикалық бюджеттер сарапынан қаржыландыру арқылы
жанама қолдау;
4) Ақырында республикалық және жергілікті бюджеттің
кірістері мен шығыстарының көлемдеріне әсер ететін
информациялық, консультациялық, басқарушылық, құқық
сақтаушылық және тағы басқа қызметтерді көрсету,
жеңілдіктер көрсету.
2004 жылы республикалық бюджетпен көктемдік-суармалы және жинақтау
жұмыстарына 4 млрд. тенге сомасында жергілікті бюджет несиелендірді. Ал осы
жылы республикалық бюджетпен екінші деңгейдегі банктер арқылы ауыл
шаруашылық тауарларын өндірушілерді қолдауға бағытталатын 4,5 млрд. тенге
бөлуге жоспарлануда. Сонымен қатар, республикалық бюджеттен ауыл
шаруашылығын өңдеу бойынша кәсіпкерлерге құрал жабдықтар лизингі қызметіне
500 млн.тенге және басқа қатар бюджет статьяларын қаржыландыру көзделген.
Кәсіпкерліктің қажеттіліктерін қаржыландыру бағытының перспективалы
бағыты қор нарығының қаржыларын тарту болып табылады. Алайда қаржылық
ресурстардың кәсіпорындар, салалар мен аймақтар арасында бос ағуының
экономикалық бұндай механизімі Қазақстанда жұмыс істемейді. Қор нарығының
дамуы капиталдың нақты секторға, соның ішінде шағын және орта бизнеске,
ауысуының мүмкіндігін қамтамасыз ететін еді. Соған қоса, қор нарығында 1998
жылдан бастап ірі институционалдық инвесторлар жинақтаушы зейнетақы қоры
пайда болды. Олардың активтері 2006 жылдың ақпан айының мәліметтері
бойынша 669518940 тенгені құрады. Өкінішке орай, зейнетақы ақшалары нақты
секторға бүгін жұмыс істемейді. Реформаның басында зейнетақы қорлары
өздерінің активтерінің 40 пайызын банкке орналастыра алған болатын, ал
қазіргі кезде бұл норма 10 пайызға қысқартылған болатын. Зейнетақы
ақшаларының банкке ағуы кәсіпорындарды неселендіруідің өсуін білдіретін
еді.
Сондықтан қорлардың мүмкіндіктерін кеңейту керек, 2-3 жылға активтердің
жалпы көлемінің ең болмағанда 30 пайызға дейін коммерциялық банктерге
депозит ретінде салымдар нормасын өсіру керек. Бұл үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттың банктінің сәйкес қаулысын қабылдауы жеткілікті. [10,
25б.]
Дамыған экономикасы бар елдерде кәсіпкерлік дамуының белсенділігін
нысандыратын факторларының бірі болып кәсіпкерлікті несиелендіруге
бағытталған шетел банктерінің белсенді саясаты болып табылады. Және ол
көбінесе сәйкес мемлекеттік шағын және орта бизнесті қолдау саясатымен
байланысты.
Жалпы алғанда кәсіпкерлік ісін дамыған елдерде мемлекеттік бақылаудың
механизімдеріне тән белгілері АҚШ тәжірибесінен көрініс табады. Бұл жерде
бұл механизм күрделі және көп компонетті жүйені құрайды. Оған: шағын бизнес
администрациясы (ШБА), шағын және орта бизнес сұрақтары бойынша Конграсс
комитеттері, атқарушы биліктің жергілікті органдарындағы кәсіпкерлік
бойынша күрделі желісі.
ШБА-сының алдында тұрған негізгі үш мақсаты:
1) кәсіпкерліктерді мемлекеттік қаржылық қолдауымен
қамтамасыз ету, оған коммерциялық көздерінің
қаржыларының қолайлығын жеңілдету;
2) мемлекеттік заказдарын алуына жәрдемдесу;
3) басқару сұрақтару бойынша техникалық және
консультациялық қызметтерді ұсыну.
ШБА арқылы шағын және орта бизнеске мемлекетпен көрсететін қаржылық
қолдау тура және кепілденген ссудаларды қарастырады. Әр түрлі мақсаттармен
20 ссудалық программалардан артығы саналынады. АҚШ-тың өкіметімен енгізген
программалардың бірі болып кәсіпкерлік үшін инновация программасы. Өкімет
мақсатты “шағын бизнес инкубаторларын” және инновациялық “парктерді” құруды
қолдайды. Инновациялық парктер әдетте жоғары технологиялық шағын фирмаларға
өнім шығаруында қатысуға және ғылыми-консультациялық көмек көрсете алатын
ірі университеттік және зерттеушілік орталықтар айналасында орналасады.
Көптеген кәсіпорындардың белгілі бір жерде концентрациясы оларға бірігіп
көп проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, технологиялар мен мамандардың
алмасуына жол ашады. Парктердің құрылуында федералды үкіметі мен бөлек
штаттардың үкіметі де, жеке фирмалар мен университеттер де қатысады.
АҚШ-та кәсіпкерлерге тиімді жалпы экономикалық жағдай жасау үшін түрлі
салықты-несиелік тұтқаларына негізгі басылым жасалады. Европалық елдерде
басқарудың жанама тәсілдерінен басқа, сонымен қатар жұмыстарының белгілі
бағыттарына қарай кәсіпкерліктердің нақты түрлерін қолдауға бағытталған
арнайы программалары қолданылады. Мысалы, Германияда ғылыми зерттеулер мен
технолагиялар Министірлігі фирмалардың дамуының стадияларына байланысты
кәсіпкерліктерге түрлі көмек инструменттерін қарастыратын жоғары
технологиялық кәсіпкерліктерді құру моделін енгізді. Кәсіпкерліктерге
ұсынылатын консультациялар мемлекетпен 90 пайызы төленеді, сонымен қатар
кәсіпкерліктер алатын банктік несиелердің көп бөлігін мемлекет өзіне алады.
Ұлыбританияда жастардың құратын кәсіпкерлікке жағдай жасауға мемлекет
көп көңіл бөледі. “Жас кәсіпкерлері” программасы бизнеспен айналысамын деп
шешетін жас адамдар мен жастар кооперативтеріне қаржылық, құқықтық,
консультациялық көмем көрсетеді.
Кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдауындағы, кәсіпкерлікті несиемен
қамтамасыз етуге көмек беру тәсілдеріндегі шет елдер практикасын талдай
отырып, мемлекетпен қолданылатын негізгі тұтқалары осылар деп қорытынды
жасауға болады:
1) Кәсіпкерлерге тура қаржылық көмек;
2) Жанама салықтық және несиелік жеңілдіктерді беру;
3) Консультациялық-информациялық көмек;
4) Оқытуды ұйымдастыру;
5) Кәсіпкерлікті қолдайтын маманданған ұйымдардың
құрылуына жәрдемдесу: “инкубаторларын”, технолагиялық
орталықтарын, инновациялық фондтарын,
кәсіпкерліктерді несиелеу кезіндегі банктердің тура
тәуекелдігін төмендетуге мүмкіндік беретін тәуекел
қаржылындыру фирмаларын. [11, 21 б.]
Шағын кәсіпкерлікті несиелендірудің, қаржыландырудың көздерін
талқылағанда, негізгі көздері болып кәсіпорындардың жеке қаржылары және
коммерциялық банктердің несиелері болып шықты. Мемлекет тарапынан
кәсіпкерлікті несиемен қамтамасыз етудегі минималды қолдау көрсетіледі.
Бірақ шетел және Ресей федерациясының тәжірибесі көрсеткендей, елдегі
кәсіпкерліктің дамуы мемлекет жүргізетін саясатына байланысты. Бұған
байланысты шағын және орта бизнес кәсіпорындарын несиелік ресурстармен
қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының өкіметі тарапынан, жергілікті
билік органдары тарапынан нақты қолдау көрсету, республикада шағын
кәсіпкерліктің дамуы үшін қолайлы жағдай жасау керек деген ойдамыз.
2 КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ АНАЛИЗІ
2.1 Шағын және орта кәсіпкерлік және оларды несиелендіру
проблемалары
Қазақстанның екінші деңгейдегі банктері, кредит процессінің
орындаушыларындай, банк жүйесінің ары қарай дамуының перспективасын нақты
сектордың көтерілуімен байланыстырып, экономиканың салаларын несиелендіру
көлемін әрдайым өсіруде. Банктердің несие ісіндегі жағымды өзгерулері
негізінен өндіріс саласындағы жағымды тенденцияларының әсерінен болып
жатыр, соның ішінде кәсіпорындардың қаржылық жағдайының жақсаруы көзделді,
есептеулер жағдайы, халықтың ақшалай түсімдері өсті, несиеге деген сұраныс
өсті. Айтылған факторлар банк секторының несие ресурстарының өсуіне ықпалын
тигізді, бұл несиелеудің тәуекелділігінің азаюымен бірге банктерге
экономикаға несиелік салымдарының масштабтарын үлкейтуге мүмкіндік берді.
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
несиелендірудің дамуын ұстап тұрған негізгі проблемаларының бірі болып
банктерге ірі инвестициялық жобаларды несиелендіруге мүмкіндік бермейтін
олардың жеткілікті капитализацияланбауы. Соңғы жылдары жеке капиталын
көпретте өсіруіне қарамастан олардың көлемі әлі де жеткіліксіз болып
табылады. Қазақстанның жалпы банк секторының біріккен активтері 10 млрд.
АҚШ доллар көрсеткішіне жетті, ал дүниежүзілік банк жүйесінде бір ғана
банктің біріккен активтері 100 млрд. АҚШ долларын құрайды.
Банктік капиталының негізгі көзі – оның табысы болып табылады. Банк
өзінің несиелік қоржынын құрғанда ең алдымен оның табысының негізгі бөлігі
ссудалық операцияларында құрылатынын ұйғарады. Солай, соңғы жылдары екінші
деңгейдегі банктердің табыстылық бөлігінде клиенттеге берілген несиелерден
түскен табыстар көп орын алатын болды, 2003 жылы олар табыстың жалпы
көлемінде 38 пайызын құрады.
Жеке капиталдың керекті көлемінен (ЖІӨ 6-7 %) минималды алғанда 1,5-ке
кейін қалған (ЖІӨ 4 % жуығында) қазіргі қаржылық жүйенің ерекшеліктерін (
бір жағынан банктік жүйенің үлкен ықпалдығы, және банк жүйесінің өзінің аз
қуаттылығы екінші жағынан) ескере отырып Қазақстанға тұрақты экономикалық
даму үшін несиенің сыбағалы көлемін 80 пайызға өсіру қажет. Несиелік
қоржынның құрылымы банктің капиталының мөлшеріне байланысты. Осы негізгі
көрсеткішке (банктің капиталының мөлшері) байланысты бір несие алушыға
ұсыныла алатын несиенің шекті сомасы анықталады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктері активтерінде несиелерінің
сыбағасын 83 пайызға дейін жеткізе алады, ал бүгін ол 60 пайызының жуығын
құрайды. Бірақ Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің
ресурс базасының ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар сапалы
жобалардың жоқтығы бұл сұрақты тез арада және сапалы шешуге мүмкіндік
бермейді.
Екінші деңгейдегі банктердің ресурс базасын сипаттай келе, банктерде
“қысқа ақшалар” (1 жылға дейінгі) жиналғанын айтуға болыды, ал экономиканың
нақты секторына 2-3 және одан көп жылға несиелер қажет.
Нақты секторды ұзақ мерзімді несиелендіру перспективалары коммерциялық
банктерде ұзақ мерзімді несиелік ресурстардың бар болуына тікелей
байланысты. Сондықтан да, орта және ұзақ мерзімді несиелердің сыбағасының
тұрақты өсуіне қарамастан екінші деңгейдегі банктердің ресурс базасы
экономиканың нақты секторының сұрауына әлі де жеткілікті дәрежеде сәйкес
келмеуі туралы қорытынды жасауға болады. Өз қатарында “ұзақ уақытты
қаржының” болуы ұзақ мерзімді несиені, соның ішінде экономиканың нақты
секторына несиені болжайтыны шарт емес.
Қазіргі кезде банк жүйесінің ісіне алаң болуының бір шарты несие
алушылардың санының қысқаруы, ал несие көлемінің әрдайым өсуі. Бұл құбылыс
Қазақстандық қаржылық-банктік менеджментінің ғылыми-зерттеулік институтымен
келесідей түсіндіріледі. Кәсіпкерге ұзақ мерзімді несиелер және несиенің
бағасының азаюы керек болған жағдайда, ал банктерде негізінен тек қысқа
мерзімді несие үшін ресурстар бар болғанда (бұл депозит құрылымының,
капитализацияның жеткіліксіздігімен түсіндіріледі), кәсіпкерлердің көбісі
дұрыс жұмысы үшін әр түрлі банктерден несие алуға баруына мәжбүр. Осымен
байланысты, уақыт тарапынан несиенің сапасын бағалау өзекті проблемасына
айналып тұр.
Бұл проблеманың түпкі тамыры берілген несиелер қандай мақсаттармен
жұмсалатыны банк үшін аса қажеттілікті білдірмейді, әдетте банкте негізгі
соманы және пайыздардың төлемдер графигі бойынша кешіктірулер болғанда ғана
сұрақтар туады. Бұл өз кезегінде банктердің ссудалық қоржынының сапасының
нашарлауына әкеледі. Осылай 2003 жылы активтердің мен келісілген
міндеттемелерінің сапасының нашарлауы байқалады. Сенімді несиелер банктер
арасындағы сайыстан және табыс пен дамудан маңыздырақ болу керек.
Елдің несиелік-банктік жүйенің жалпы тұрақтылығың қамтамасыз ету және
экономиканың нақты секторын несиелендіруді кеңейту өкіметтің экономикалық
саясатының негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Бұл мәселенің
шешуіндегі маңызды рөл атқаратын ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыздық
қойылымдар болып табылады. Ауыспалы периодта экономиканың анықталмаған
кезіндегі және қаржылық – экономикалық кризис жағдайындағы банктік несие
үшін пайыз қойылымын объективті дәлелдеу мүмкін емес. 1993-1994 жылдар
аралығында пайыздық қойылымдар күрт өсіп кетті (25% дейін). 1997 жылға
қарай олар сезілмелі төмендеді. Банктік несиелерінің өсуі бағаларының
өсуіне ықпал жасады және қазақстандық экономика потенциалының төмендетті.
Жоғары пайыз нормасында инвестициялар тиімді болмай қалады, өйткені
салыстырмалы жоғары емес рентабельділік кезінде кәсіпкерлікпен жылда алатын
табыс, әдетте, алынатын банк пайыздарынан төмен болады. Мамандардың ойынша,
жылдық инфляцияның 10 %-ы кезінде банктің 15-20% жылдық қойылымы – бұл
инвестициялық несие үшін қол жеткізерлік төлем. Кәсіпкерліктің табыстылығы
банк қойылымынан жоғары болып, жуығында 20-25 % құру керек.
Банктер экономиканың нақты секторымен жұмыс істеуінде негізінен өз
күштерін бағыттау керек. Бұл банктердің өздерінің дамуымен байланысты ішкі
мақсаты болып табылады. Пайда болып жатқан жағдайларда өз активтерін
экономиканың нақты секторына бағыттау үшін қайта құру қажет, нақты секторға
жақын болу үшін, есеп берулер әлі айқын болмаса да және тәуекелдіктер әлі
жоғары болса да кәсіпорындарды білу қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz