Қазақша сөздіктің құрылымы мен терминжасам тәсілдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4.
І тарау. Мұнай және химия терминдерінің қазақ тілі жүйесінде ғылыми тіл ретінде ... ... ...5.
1.1. Философиялық түсінік. Терминтану мен термин жүйесі мәселесенің теориясы және ғылыми негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.11
1.2. Терминдерді өңдеу мен жүйелеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.14.
1.3. Терминология және номенклатура. Ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ...14.15.
1.4. Жалпы термин мен терминолгиятуралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...15.24.
II тарау. Қазақша сөздіктің құрылымы мен терминжасам тәсілдері. Терминдердің аударылу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.
2.1. Сөздік құрылысы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.32.
2.2. Терминжасам тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90.102
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69.77
І тарау. Мұнай және химия терминдерінің қазақ тілі жүйесінде ғылыми тіл ретінде ... ... ...5.
1.1. Философиялық түсінік. Терминтану мен термин жүйесі мәселесенің теориясы және ғылыми негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.11
1.2. Терминдерді өңдеу мен жүйелеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.14.
1.3. Терминология және номенклатура. Ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ...14.15.
1.4. Жалпы термин мен терминолгиятуралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...15.24.
II тарау. Қазақша сөздіктің құрылымы мен терминжасам тәсілдері. Терминдердің аударылу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.
2.1. Сөздік құрылысы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.32.
2.2. Терминжасам тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90.102
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69.77
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-4.
І тарау. Мұнай және химия терминдерінің қазақ тілі жүйесінде ғылыми тіл
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.
1. Философиялық түсінік. Терминтану мен термин жүйесі мәселесенің
теориясы және ғылыми
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5-11
2. Терминдерді өңдеу мен жүйелеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..11-14.
3. Терминология және номенклатура. Ұқсастықтары мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..14-15.
4. Жалпы термин мен терминолгиятуралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...15-24.
II тарау. Қазақша сөздіктің құрылымы мен терминжасам тәсілдері.
Терминдердің аударылу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25.
2.1. Сөздік құрылысы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25-32.
2.2. Терминжасам
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90-102
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...69-77
КІРІСПЕ
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев республикамыздың әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын тұжырымдаған
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты Жолдауында
Ішкі және әлемдік рыноктардың тауаршаларын біз өндіруші өнеркәсіптің
мұнай, газ жіне басқа да салаларында терең өңдеуді дамыту есебінен
игеруіміз керек... Биылғы жылдың ішінде Үкімет Қазақстанда мұнай-химия
үнеркәсібін дамытудың таяудағы он жылға арналаған кешенді Бас жоспарын
нақтылы орындауға кіріседі деген ойдамын деп Үкіметтің алдына үлкен міндет
қойды.
Білікті мамандар мен сарапшыладың пікірінше, еліміздің мұнай-химия
саласын дамыту дегеніміз – экономиканың екінші тынысын ашу деген сөз. Бұған
дейін Қазақстан экономикасы нақ осы қуатты мұнай-газ секторының арқасында
жедел көтерілгені белгілі. Біз соның нәтижесінде басқа салаларды да едәуір
дамыта алдық. Демек Қазақстанға осы жеделділікті одан әрі ұстап тұруы үшін
аталған сектордың өнімдерін одан әрі тереңдетіп өңдеу мәселесін қолңа
алатын уақыт жетті. Осындай әр түрлі салалардың дамуы тілімізге көптеген
жаңа сөздердің енуі мен пайда болуына әкеп соқтырады. Сол себепті мұнай
және химия терминдерінің қазақ тілінде жасалынып тұрақтынуында көп еңбек
ету керек.
Әртүрлі тілдердегі ғылыми-техникалық және өндірістік-салалық термин
жүйесінің дамуы мен қалыптасуы жалпы тіл білімінде З. Балакер, Т.М.
Балыхин, Л. И. Бобринева, А.О. Власов, Л.А. Симоненко, ал қазақ тіл
білімінде Ұ. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш. Құрманбайұлы және т.б. лингвистикалық
зерттеулерінде маңызды орын алады. Осыған байланысты қазіргі кезеңде мұнай
өндірісіне деген қызығушылық артып, ол қоғамның әлеуметтік, экономикалық,
саяси, мәдени өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сонымен бірге, мұнай
өнеркәсібі термин жүйесінің жете дамуының процесі жүруде.
Кез-келген тілдің мұнай және химия термин жүйесі бұл басқа сала
терминдері мен термин жүйесінен ерекшеленетін сөз және сөз тіркестерінің
кең қабаты. Мұнай және химия өндірісінің терминологиясы – бұл осы сала
түсінігін беретін және тілдік субстрат, логикалық субстрат және де
терминологиялық мағынадан тұратын үш қабатты құрылымды лексикалық бірлік.
(Лейчик В.М. 1987, 7)
Біздің зерттеуіміздің объектісі болып публицистикалық шығармалар
бетінде жарық көрген мұнай және химия терминдерінің қазақ тілінде
аудармалары және берілген жұмыста Қ.Жұбанов, Ұ. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш.
Құрманбайұлы, В. Лейчик және т.б. зерттеген салалық концепцияларына сүйене
отырып қарастырылуы табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда халық шаруашылғының қай саласын
алсаңыз да оны дамытуда техникалық прогресті, еңбектің озық әдістерін
пайдаланудың рөлі зор екені даусыз. Техникалық прогресті дамытудың басты
шарттарының бірі ғылым мен өндірістің тығыз байланысын қамтамасыз ету,
халық шаруашылығы үшін білікті мамандар дариялау екенін назардан шығаруға
болмайды. Республика экономикасының үлкен саласы- мұнай және химия
өнеркәсібі үшінде жыл сайын көптеген мамандар даярланды. Ғылым мен
техникалық прогрестің ерекше жылдамдықпен дамуы студенттедің шетел тілін,
әсіресе, ағылшын тілінде жете білу қажеттігін тудырып отыр. Міне, сондықтан
қазақ тіліндегі оқулықтар мен бірге ағылшын тілінде де түрлі
терминологиялық және түсіндірме сөздіктер шығару студент жастар, өндірісте
еңбек етіп жүрген жас мамандар үшін игілікті іс болмақ.
Зерттеу нысаны. Қазіргі жағдайда техникалық терминдерді (мұнай,
химия және газ) таза қазақ тілінде бере алатын мамандар өте сирек.
Сондықтан аударма және түсіндірме сөздіктер құрастыру осы заманның ең
жоғарғы талаптарының бірі болып тұр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Мемлекеттік тілді мемлекет аралық
қарым-қатынас тәжірибесінде қолдану міндетті нормаға айналуы шарт.
Халықаралық қатынастар аясында халықаралық терминдер әсіресе қазақ- ағылшын
тілдеріндегі мұнай және химия өнеркәсібі терминдеріне жүйелі түрде
семантикалық талдау жасап, олардың дәл зерттеу барысында олардың
ерекшелігін, олардың баламаларының ұғымдарын анықтап, студенттерге жалпы
тақырыптық тематикада өткізілетін дәріс барысында мәтін арқылы беріліп,
олардың кәсіптік білімдерін жетілдіруіне көмекші оқу құрулы ретінде қолдану
мүмкіндігін арттыру керектігін байқадық.
Зерттеу нысаны. Көптеген техникалық терминдердің қазақша баламаларын
жаңадан, жетілдіре іздестіруге тура келеді. Ғылым мен техникада жиі
кездесетін терминдер мен ұғымдарды қысқа тұжырымды түрде түсіндіру, олардың
қысқаша анықтамасын беру, бүгінгі күннің талабы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Мұнай және химия,
мұнай және химия бұрғылау терминдерін зерттеу нәтижелері:
1) терминнің лингвистикалық табибиғатына қатысты бірнеше тезистерін
анықтау;
2) терминологиялық сөзжасам ұяларын типологиялық түрде құрастыру;
3) семантикалық типологиялардың әдісін дамытудағы ой-пікірлерді
анықтау болып табылады.
Диссертацияның теориялық тұжырымдары мен алынған нәтижелер қазақ тілі
лексикологиясының арнайы бөлігі ретінде оқытылуы қажет. Мұнай және химияны
өндірудегі тілдің терминологиясын жүйелі зерттеу нәтижесінде алынған
материалдар техникалық оқу орындарында, филологтар, осы сала
қызметкерлерімен қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Мұнай және химия терминдерінің ғылым мен
қазақ тілі жүйесінде оынң бір бөлігі ретінде қалыптасуы мен дамуының
негізгі этаптары, терминделу процесі, интернационалды терминдердің қазақ
тіліне енуі, осы саладағы терминжасам модельдерінің сөз жасамнан
айырмашылығы қарастырылады.
Термин жасам мәселесі, әсіресе, қазақша терминдердің жасалуы арнайы,
өзіндік лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде қарастырылмағандықтан, тек
сөздіктер қатарымен берілген. Осыған байланысты диссертация тақырыбы
таңдалынды. бұл жағдай оның өзектілігі мен жаңалығын көрсетеді.
Зерттеудің әдістері. Терминжасам жұмысы әр түрлі сөздіктерді жасау
тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылау негізінде жасалады. Осыған
байланысты зерттеу барысында терминді реттеу, сұрыптау, стандарттау
әдістері қолданылады.
Зерттеудің дерек көздері.Ағылшынша, қазақша техникалық мәтіндер мен
түсіндірме және аударма сөздіктер,мұнай және химия мамандарын дайындайтын
жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулықтар, газет-журналдар.
Жұмыс құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертациялық жұмыстың көлемі
70 бет.
1. Тарау. Мұнай және химия терминдерінің қазақ тілі жүйесіндегі ғылыми
тіл ретінде.
1.1. Философиялық түсінік. Терминтану мен термин жүйесі мәселесінің
теориясы және ғылыми негізі.
В.М. Лейчик өзінің К определению философских основ терминоведения
атты еңбегінде терминтанымды жеке ғылыми пән ретінде бөлек қарастырып,
терминтану мектептері қолданатын принциптер мен әдістерге сүйене отырып,
терминнің нақты философиялық негізін анықтау мәселесін бірінші орынға
қояды. Терминтану мектебінің негізін қалаушы Д. С. Лотте термин және
терминологиялық жүйе мен оның зерттелу әдістеріне тоқтала келе, олардың
диалектикалық материализм философиясына негізделетінін атап көрсеткен. Бұл
пікір терминге қатысты материя бірінші, ал ой-сананың екінші орнында екені
философиялық негізде анықталады. Ол термин бұл белгілі бір ғылым мен
техника саласындағы дыбыстық белгілердің бірлігін көрсететін сөз немесе сөз
тіркесі деп берген.
Термин сөз немесе сөз тіркесі болғандықтан, оның қалыптасуы мен
функциясы заңдылықтарын айқындау тілдің лексикалық бірліктерінің
материалдық сипатын пайдалана отырып, іске асырылады. Яғни терминжасаумен,
құрылым, терминдерді жүйелеумен және т.б. Философияның екінші мәселесі
әлемді және оның басқа қырларынан тану болып табылады. Өз объектісінің
зерттелуіне сүйене отырып, терминтану – барлық құбылыстырадың байланысына,
оның дамуы мен диалектикалық әдісті қолдану принциптеріне негізделеді.
Біріншіден, терминтанымда таным мен практикалық басқарудың үлкен қаруы
ретінде жүйелілік қолданылады.
Мұнай және химия терминологиясы әртүрлі тілдердегі түсініктерді
беретін фразеологиялық тіркесерді салыстыру объектісіне жатады.
Салыстырмалы терминтаным ХХ ғасырдың 80-жылдары пайда болып, көптеген
мағыналы адептерге ие болды. Салыстырмалы термин жүйесінің негізі В.М.
Лейчие пен Ф.А. Циткинаның еңбектерінде көрініс табады.
Осындай зерттеулерге сүйене отырып, мұнай және химия терминдерінің
жалпы техникалық термин жүйесіндегі теориялық мәселелерін қарастырамыз.
Терминтану әдістерін өңдеу кезінде шығатын нәтиже белгілі бір ғылым
мен тілге жататын жеке терминдер терминдердің бір-бірімен байланыста болуы.
Ғылым тілі - тарихи түсінік. Орыс тіліндегі терминологияның дамуы,
қалыптасуы ХVІІІ ғасырдың басына келеді.
Осы уақытта Ресейдің көптеген ғылымдары дамып, жаңа ғылым саласы мен
практикалық қызмет үшін мамандар дайындау, оқу құралдары мен арнайы
сөздіктер жасау процесі жүреді (Л.Л. Кутина Формирование языка русской
науки. М.: наука, 1964). Ғылым тілі өзніңі дамуында белгілі өзгерістерді
басынан кешіреді. Ғылым тілінің қалыптасуына себепші болатын әдеби тілдің
өзгеруі процестері әсерінен болады. Сонымен қатар, әртүрлі тарихи кезеңде
болатын ғылым өзгерістерінің ерекшелігімен көрінеді. Аталған мәселе әртүрлі
тілдердің, әсіресе, қазақ тіл білімінің зертеу объектісі болып табылады (Ш.
Біләлов. Формирование основ национального научного языка на примере
математики. Алматы, 1997). Терминологиялық лексиканың лингвистикалық
ерекшелігін айқындаудағы мәселелер жинағы оның тікелей номинативті-
дефиницалық қызметте қолданылуы шешілген кезде ғана зерттелуі мүмкін.
Мұндай термнологиялық орта В.П.Даниленконың көзқарасы бойынша ғылым
тілі деп аталатын әдеби тілдің функционалдық түрі болып табылады
(Даниленко В.П. 1977, 10).
Ғылым тілі жалпы әдеби тілге қарағанда кең мағынаға ие. Өйткені,
ғылым тілі кәсіби емес орта қарым-қатынасынан тыс арнайы терминологиялық
аумақты қамтитын түсінік. Ал, мұндай атаулардың берілу әдістері жай сөздік
белгілерден бөлек болады (Рубашкин В.Т. 1973, 112).
Басқа қырынан алғанда ғылым тіліне жалпы әдеби тілдің ерекшеліктері
тән емес, тар түсінік.
Ғылым тілі жалпы ұлттық әдеби тіл негізінде қалыптасып дамыған.
Сондықтан, ғылым тілінің негізін лексика сөз жасам және жалпы әдеби тіл
грамматикасы құрайды. Бұлардың принципі бойынша ғылым тілінің лексикалық,
сөзжасамдық, грамматикалық жүйесі құрылады.
Алайда, мұнымен ғылым тілінің материалдық бірлігі алынып
тасталынбайды. Олар жалпы ұлттық және жалпы әдеби тіл түсініктерінен тыс
шығатын тәсілдермен толықтырылып, бірақ жалпы семиотикалық жүйе ішінде
болады. Бұлар Л.О. Резниковтың айтуынша: они позволяют выражать
соотвествующие понятия в сокращенной форме; имеют, по условию, совершенно
точное значение; фиксирует такие понятие, для которых... вообще нет
соответствующихсловесных выражений; содействуют установлению структурного
единообразия, единства некоторых общих закономерностей в различных областях
действительности. Термин – бұл қазіргі кезеңдегі тіл, ғылымдағы арнайы
түсініктерді беретін арнайы белгілер болып табылады. Оның ғылыми негіздері
Қ.И.Сатбаев атындағы техникалық университет, Атыраудың мұнай және газ
институтында жақсы өңделіп жасалған. Онда 20 жылдай уақыт ішінде осы
мамандық бойынша инженерлер мен ғылыми-педагогикалық мамандар дайындаумен
қатар, салалық терминологияға қатысты тілдік кедергілерді төмендетуге
жүйелік жұмыстар жасалуда.
1925 жылдан бастап Республикамызда термнологиялық жұмысты Қазақ ССР-ң
Халық компресінің Әдістімелік бюросымен, 1963 жылдан ҚазССР-ң Кеңестер
Министрлігінің комиссиясымен жетекші етілген. Бұл кезеңдерде арнайы
пәндерді оқыту мақсатында терминологияны жүйелеуде көптеген жұмыстар
атқарылады. Терминологиялық сөздіктердің жарық көруі осы саланы әрі қарай
зерттеуге негіз салады. Кеңестік кезеңдегі терминологиялық жұмыстың барлығы
дерлік ҒТТК, ҒА мен мемлекеттік стандарт кеңесімен жүйеленген.
Ғылымға негізделген терминологияны анықтаудағы жұмыс мәдени,
практикалық мәнге ие. Салалық терминологияда терминдер технология негізінен
жалпы синонимия мен омономия, кәсіби сөздер мен жаргонизмдерден алшақтау
келеді.
Аталған жұмыста біз термин және терминологияға қатысты барлық
сұрақтарға жауап іздеуге тырыспаймыз. Терминология әртүрлі және көбіне
өзіндік ерекшеліктерге ие. Бірақ, біз техникалық терминдердің, яғни мұнай
және химия терминологиясының маңызды түрлерін қарастырамыз.егер біз мұнай
және химия терминдері мен терминологиясының принциптерін бөліп көрсету үшін
төмендегідей тезистерді атап өткен жөн:
1. Ғылымда тіл кездейсоқ ингредиент емес, құрылымдық элемент; әртүрлі
ғылымның арнайы белгілері - тілдің суррогаттары емес;
2. Тіл ғылымға құрылымға ретінде терминология секілді кіреді, бірақ
басқа кірме сөздер де маңызды;
3. Айқындалып отырғандай ғылым тереңірек болса, оның көп салмағы
тілге түсіп, терминология мәселесі маңыздырақ болады.
Термин және терминология дегеніміз не деген сұраққа жауап беру үшін
сөздің ішіне емес, сыртына үңілу арқылы жан-жақты қарастыру қажет. Алайда,
бұдан кейін перифериядан тереңге, яғни сөз құрылымының қабаттарын ашуға
тырысу керек.
Осындай сөз - лесика мен сөз – логостің құрылымдық анализі арқылы
термин-сөз бен термин сөздерді бөліп қарастыруға классификациялық-
лексикалық анализ көмектеседі.
В.П. Даниленконың пікірінше: наиболее важным проявлением единства
объективного и субьективного в терминосистеме служит зависимость
терминосистемы от определенной теории, концепции, системы взглядов (В.П.
Даниленко 1973).
Осылайша, терминтанымның бірнеше мағыналы қорытындысын шығаруға
болады. Біріншіден, терминнің анықтамасы нақтылануы тиіс; бұл анықтамада
теориялық объектімен байланысын көрсету қажет. Сонымен бірге, термин
жүйесін дәл осылай жаңадан анықтау тиіс. Көбіне теориясыз термин жүйесінің
қалыптасуы белгілі бір ғылымды сипаттап түсіндіретін теориясы жасалған
кезде ғана мүмкін болады. Бұл пікір терминдерді бір ізге салуда, әсіресе,
терминологияны стандарттау үшін маңызды болып табылады.
Теория рөлінің көмескіленуі терминдерді стандарттауда қиындық
туғызады. Сондықтан, техникалық ғылым терминдерінде белгілі бір теория
көрініс таппайды деген ойдан арылу қажет. Бұл теория саласы қоғамдық ғылым
саласына да қатысы бар.
Сонықтан берілген зерттеу жұмысының өзектілігі Қазақстанның экономика,
техника, мұнай, газ және химия өндірісінде қолданылатын жаңа заман
ғылымының дамуын көрсететін терминология және оның жалпы теоориялық
мәселелерін қарастыруға арналған.
Мұнай және химия терминологиясы қазіргі заман ғылымының жетістігін,
дамылсыз дамуын көрсетеді. Мұнай және химия терминологиясы рнайы
функционалдық стильдерге жатады. Бұл стильдерде арнайы түсініктерді атап
көрсетеді. Ғылымда, техникада, өндірісте өзгерістер болып тұратындықтан
жаңа терминдер пайда болады. Сондықтан мұнай және химия терминологиясының
қалыптасуын, қазіргі тілдегі қызметін, терминологиялық номинациясын жан-
жақты зерттеу үлкен теориялық және практикалық қызығушылық тудыруда.
Терминологияның жалпы мәселелері мен теориялық-методологиялық зерттеу
негіздері А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, А. Қайдаровтардың, терминжасам
бойынша Ұ. Айтбаевтың, лексико-семантикалық жүйе мен термин жүйесі мәселесі
Б.Қалиевтің, ономастика Т. Жанұзақовтың, қазақ тілін терминизациялау Ш.
Құрманбайұлының, аударматану мен қазақ тіліндегі неология мәселелері А.
Алдашеваның еңбектерінде зерттелінген.
20-жылдары қазақ терминологиясының негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы
өзінің тіл біліміне қатысты еңбектерінде терминжасамның екі негізгі
принципін береді:
1. термин туған жағдайда тілдің ішкі байлығын пайдалана отырып, ана
тілдің барлық мүмкіндігін қолдана білу қажет;
2. ана тілге басқа тілден кіріккен сөздерді сол күйінде қалдыру кере.
Бұның барлығы оның ғылыми Тіл-құрал, Тіл жұмсар атты еңбектерінде
көрініс табады.
40-жылдары Д.С.Лоттенің қызықты еңбектері тек қана техникалық
терминология мәселелеріне арналды. Шет ел авторлары мамандығы инженер Е.
Вюстердің (Интернациональные элементы в лексике и терминологии. 1980)
және де геолог Р.В. Браунның еңбектері құнды болып есептелінеді. Сонымен
қатар, Ж.Марузоның Словарь лингвистических теримнов атты кітабы да
мағыналы еңбектер қатарына кіреді. Терминдердің толығымен терминдердің
толығымен қарастырылмауы оның күрделілігімен, яғни сөз бен оның мағынасының
айқынсыздығына байланысты.
Тіл білімінде қабылданған жалпы термин анықтамасы беріледі. Оған дәлел
әртүрлі авторлардың, әсіресе, сөздіктер авторларының берген анықтамаларынан
байқауға болады.
Д.Н. Ушаковтың редакциясымен басылған түсіндірме сөздікте қысқа және
де жалпы сипатта былайша беріледі: термин – это слово, являющееся
названием строго определенного понятия. С.И. Ожеговтың сөздігінде
терминнің біршама дәл анықтамасы беріледі. Ол: термин – это слово,
являющееся названием оперделенного понятия какой-нибудь специальной области
науки, техники.
Мұндай анықтамалардан соң, термин бұл арнайы сала лексикасына жататын
сөз, бірақ, терминнің жалпы қолданыстағы тілден айырмашылығы әлі де
түсініксіз. Терминдердің теороиялық мағынасы тек ғылым дамыған кезде пайда
болады деген ойдан аулақ болған жөн. Ерте және қазіргі кезеңде де кез-
келген кәсіп пен еңбек көрінсі өз терминологиясын тудырады. Жалпы
қолоданыстағы термин емес жай сөздер көбіне кәсіби тілде термин мағынасы
мен қызметіне ие болады. Күнделікті қолданыстағы ағылшын тілінде stream,
орысша струя, гнездо, қазақ тілінде ағыс, ұя сөздері
мұнайшылар тілінде олар термин болып табылады. Терминдердің белгілі бір
кәсіп иелерімен қоданылуы бірігіп қызмет ету барысында өзара қарым-
қатынасты қамтамасыз етіп, оның өсу деңгейіне әсер етеді.
Терминологияның тарихы өте үлкен, бірақ ғылымда термин түсінігі ХХ
ғасырдың басында қалыптасқан еді. Ф.А. Брюкгауз бен Н.А. Ефранның
Энциклопедиялық сөздігінде термин мен терминологияны мынадай жолмен
анықтайды: Термин – слово, которому соотвествует определенное понятие, или
изолированное, или входящее в состав суждения или умозаключения... Научные
термины...слова, имеющие специальное сторго определенное в данной научной
области значение. Совокупность прочно установленных в данной науки...
номенклатура есть собрание терминов для всех терминов низших видов
предметов, рассматриваемых данной наукой (Брюкгауз Ф.А., Ефран Н.А.
1991).
Қазіргі заман ғылымы термин мен терминологияның келесі анықтамаларын
беруге мүмкіндігі бар.
Термин – бұл ғылыми және кәсіби-техникалық объектілерді тану мен
қабылдау процесінде қолданылатын арнайы мағынасы бар кәсіби түсінікті
қалыптастырушы және беруші сөз және бағыныңқы сөз тіркестері.
Терминология – бұл түсінік (мағына), лексико-семантикалық, сөзжасам
мен грамматика деңгейіндегі кәсіби сала қызметінде бір-бірімен байланыста
болатын терминдердің жиынтығы.
Ғылыми-техникалық революция әртүрлі ғылым саласында терминдердің
өсуіне, жалпы халық қолданысындағы тілге енуіне, ақпараттық-
коммуникативтіктің қарқындылығына алып келді. Бұл процестер
терминологиялық жарылыс атына ие болды.
Олардың басты себептері:
-жаңадан пайда болып жатқан атауларға термин жасау қажеттілігі;
-көптеген ғылым салаларындағы терминдердің семантико-грамматикалық
құрылымының күрделілігі, көп мағыналылығы мен дәлдігінің жоқтығымен
байланыстырылатын терминологиялық жағдайдың төмендігі.
-қазіргі заман ақпараттық жүйесін терминологиямен қамтамасыз ету
қажеттілігі: мәліметтер базасын және қорын басқаруды автоматтандыру жүйесі;
-аударма, кәсіби жұмысқа баулу және практика үшін терминологиялық
сөздіктерге деген қажеттіліктің өсуі;
-терминологиялық жарылыс нәтижесінде лингвистикалық зерттеулер
бағытының өзгеруі: яғни дәстүрлі және қолданбалы лингвистиканың пәні болып
арнайы ғылым салаларының терминологиясы табылады.
Бұған көптеген ғылыми конференциялар, терминтаным бойынша жарық
көрген еңбектер (80-жылдары терминологиялық мәселелерді зерттеп қарастырған
2000 баспа еңбек жарық көрді), жалпы кеңестік терминологиялық
конференциялар 1950 мен 1960 жылдары; 1969, 1971, 1973 жылдары
Лексикологияның өзекті мәселелері атты конференциялар; 1971 жылғы Ғылым,
техника және информатика тілдерінің семиотикалық мәселелері; 1974 жылы
Әртүрлі типті сөздіктердегі терминдер анықтамасы мәселесі
конференциялары, қолданбалы лингвистика тәсілімен жасалған текстерді
өңдеуге арналған конференциялар, ғалымдардың басқа да кездесулері дәлел.
Терминдерді лингвистика жағынан ұзақ жылдар бойы зерттеу лексикология
аясында жүрді. Ғылым терминдердің бір мағыналы, жүйелі, бір ізді, қысқа
әрі нұсқа болуын талап етті. Алайда, термин мен терминологияның өзі
қолданыста екі мағынада беріледі:
1. Терминология арнайы объектілерді және кәсіби түсінікті беретін сөз
және сөз тіркестерінің жиынтығы.
2. Терминология – терминдер жиынтығы, олардың грамматикалық жағынан
ұйымдастырылуын және қызмет ету заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің
бөлігі.
60-жылдардың соңында терминтану атты терминді енгізу арқылы термин
мағынасын шектеу ұсынылды. Терминтаным астарынан адамның әртүрлі кәсіби
қызмет саласын қамтамасыз ететін терминдердің семантикалық табиғатын,
грамматикалық жағынан ұйымдастырылуы мен қызмет ету заңдылықтарын
түсінідіретін ғылым бөлігін анықтауға болады. Зерттеушілер термин және
терминология анықтамасын арнайы кәсіп түсінігін білдіретін сөз және сөз
тіркесі, ал терминтануды адамның әртүрлі кәсіби қызмет саласында
қолданылатын терминология болып табылатын ғылыми пән деп атады.
Терминтанымныңнегізгі мақсаттары ғылыммен төмендегі жолдармен былайша
анықталады:
1.Коммуникативтік процестердегі терминология рөліне анализ жасау.
2.Тіл жүйесінде терминология орнын анықтау.
3.Терминдердің семантикалық ерекшеліктерін жалпы қолданыстағы лексика
мен еркін сөз тіркестерімен салыстыра зерттеу.
4.Жай және құрмалас тіркестер терминдердің грамматикалық жағынан
ұйымдастырылуын сараптау.
5.Терминологияның тіркестерді еркін және фразеологиялық тіркестермен
салыстыру спецификасын зерттеу.
6.Терминологиялық жүйе түсінігін нақтылау және сараптау әдістемесі
мен термин жүйесін сипаттауды қарастыру.
Ғалымдардың пікірі бойынша терминтанымның бірнеше қолданбалы
мәселелері туады:
1.Терминдердің ғылыми, өндірістік және оқу қатынасында кең түрде
қолдануңа дайындық жүргізу.
2.Терминологияның мемлекеттік және салалық стандарттық әдістемесін
жасау.
3.Ақпараттық-лингвистикалық жүйені құрастыруда терминологиялық
жұмыстың өңделу әдісі.
4.Әртүрлі лексикографиялық мәселелерді шешу барысында терминдердің
іріктелу принциптерін өңдеу.
Терминтаным тіл білімінің әртүрлі бөліктерімен байланысты.
Терминдердің семантикалық ерекшелікке ие болғандықтан, терминтанымда
семантикаға, термин – сөз, термин таным мен лексикологияға қатысты
болады; терминдердің қызметі жалпы тілдік заңдылықтарға бағынады.
Терминтаным тілдің морфологиялық және синтаксистік құрылымы туралы ғылымы
грамматикамен байланыста; терминдердің генетикалық сипаты тілдің тарихына
үңілуді қажет етеді; терминдердің коммуникативтік байланыста қолданылуы
терминтаным мен лингвистиканың байланысын көрсетеді. Терминтаным
лингвистикалық емес ғылым пәндерімен де байланысты болады:
1.Термин жүйесін сипаттауда математикалық әдістер кеңінен қоданылады.
Және де терминтаным математикалық пәндердің мынадай: болмыс теориясын,
математикалық статистика, көбейту теориясы, математикалық логика
мәліметтерін қарастырады.
2. Лексикалық көзқарас бойынша барлық өңделген ақпараттық тілдер
терминологиялық тіл болып табылады, және де терминтаным мен информатика
байланысы осыған негізделеді.
3. Мәтінде терминдер логикалық сарап пен зерттеуші интуициясының
жұмысынан бөлінеді. Термин таным логика және психологиямен байланыста
болады.
4. Термин таным және ғылым таным, термин таным мен әлеуметт таным
терминологияның кез – келген ғылым мен адамның кәсіби қызмет тілінің
негізіне құралады.
Сонымен термин тануды нақтылау мен сараптау мәселесі оның нақты ғылым
мен техника саласында, әр түрлі теориялық және қолданбалы лнгвистиканың
ақпараттық ізденіс, логика секілді ғылыми пәндермен сипаттап көрсетеді.
1.2.Терминдерді өңдеу мен жүйелеу мәселелері
Ғылым мен техниканың белгілі бір салаларының дамуы, жиналған
тәжірибелер мен өңделген принциптік әдістер негізінде терминологияда
жүйелеу процессі жүреді. Көне терминдердің қолданыстан алынуы немесе жаңа
атаулардың пайда болуы сияқты әлеуметтік себептер тіл заңдылықтарына
қатысты емес. Олар ғылым мен техникада жаңа ғылыми – техникалық
түсініктердің пайда болуымен байланысты.
Қазақ тіліндегі терминдердің өңделуімен жүйеленуі С.Аманжолов,
М.Балақайов, С.Кеңесбаев, А.Абдрахманов, К.Шарипов, Р.Бөкейханов,
Т.Жанұзақов және т.б. еңбектерінде қарастырылғанын атап өткен жөн.
Қазіргі кезде Қазақстандық мамандар негізінен екі, үш немесе көп тілді
ғылыми техникалық деңгейдегі басқа немесе осы тіл терминдерін біле отырып,
олар ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілін меңгереді, сонымен қатар бірнеше
белгілі шетел тілдерін қолдана алады.
Қоғамның дамуы мен жаңа түсініктердің пайда болуы әсерінен осы
саладаға методологиялық жұмыс пен теориялық зерттеуді күшейту қажет.
Терминологияның бастауында тұрған және терминге қатысы бар адамдар үшін
терминологияны жасап шығаратын оқулықтар шығару керек.
Қазақ тілінің теориялық және практикалық мәселесін қарастыру
параллелді түрде жүреді. Терминология туралы ойлар негізі дискуссияға
салынуда. Терминология диссертациялық зерттеулердің объектісі болып 40 –
жылдардың соңынан бастап табылады. Терминология мәселесі ғылым мен
техниканың әр түрлі салалары бойынша зерттелуде. Бұл қазақ тілі қызметінің
жан–жақты дамуына әсер етеді. Терминология саласындағы арнайы зерттеулер
қазақ тілінің салалық терминологиясын әрі қарай жетілдіріп, жүйелеуде
маңызды болып есептелінеді.
Әлем тілдерінде терминологияны дамыту мен жүйелеу салыстырмалы –
салғастырмалы терминологиялық сөздіктердің жарық көруіне әкеледі. Бұл
тілдік межелерден өтуге септігін тигізеді.
Алайда, терминдерді дыбыстауы жағынан бірдей емес, мағынасының
баламасын дәл беру басты мақсат болып табылады. Мысалы, әр елдің тіл
мамандары әдеби тіл түсінігінің өзіне әр түрлі мағына береді.
А.Д.Швейцердің пікірінше, американдық әлеуметтік лингвистикасының көптеген
терминдері өз мағыналарына сай келмейді деп көрсетеді. (Швейцер А.Д. 1971 –
104). Ұлттық терминдердің дыбысталуы және мағынасы жағынан сараптау термин
шығармашылығын жүйелеуге әкеледі.
Осы саладағы теримнологияның бір ізге салуына көп септігін тигізген
әлеуметтік–лингвистикалық терминдердің анықтамалық сөздігі. Термин
шығармашылығында субъективті көзқарас басым болса, нәтижесі соғұрлым нашар
болады. Көптеген тілдердің барлығына қарамастан, әлем тілдерінде
қолданылатын халықаралық фонетикалық алфавитте транскрипциялық жүйе жасалуы
тиіс. Мұндай мәселелерді шешу үшін әлемдік терминологиялық координация
комитеті ашылуы керек. Болашақтағы әлеуметтік – лингвистикалық терминдердің
алфавиттік көрсеткіші бар жүйелік сөздігі алдымен жаңа дамып келе жатқан
ғылымның негізгі лингвистикалық түсініктерін анықтауы қажет. Мұндай
анықтама сөздікті құрастыруда оның:
- мүмкіндігінше халықаралық және ұлттық әлеуметтік лингвистикалық
терминдердің барлығы қамтылуы тиіс. Сонымен қатар қашан және кім қолданған,
қандай жұмыста, оның автор қолданысындағы мағынасы, егер бар болса өзгеру
динамикасында көрсетіп отырғаны жөн.
- әлеуметтану, демография, этнография, философия, психология секілді
әлеуметтік лингвистикаға қатысты әртүрлі ғылым терминдерін енгізуі тиіс;
- әлем тілдерінің негізгі атаулары мен есімдектерін қысқаша сипаттап
қамтуы тиіс;
- жеке әлеуметтік лингвистердің негізгі еңбектері туралы мәлімететр
беріп отыруы қажет.
Әлеуметтік лингвистердің әлеуметтік лингвистика туралы библиографиялық
сөздігі үлкен септігін тигізер еді.
Ғылыми-техникалық революцияда әрбір жаңа түсінік терминде көрініс
тапқан сайын терминологияны әрі қарай қарастырып жүйелеу талап етіледі. Екі
және көп тілді Қазақстан мамандары өзінің ұлттық терминологиясынан басқа
орыс және халықаралық тілдердегі терминдерді бойына сіңіріп қоймай, олардың
тұрақтылығы үшін күрес жүргізуде. Бұл іске орыс терминологиясының жасалу
тәжірибесі маңызды орын алады.
Тілдіңі терминологиялық жүйесі әрдайым жетілдіріліп отырады. Онда
нормалау, жүйелеу, бір ізге салу процестері жүреді. Бірақ соған қарамастан
теориялық жалпылау, терминдерді, терминологиялық сөздіктерді құрастыру
жұмыстары аз. Бұл жағдайда тіл мен салалық ғылым мен техника мамандарының
бірігіп жұмыс істеу қажеттілігі көрініс табады.
Тілдің терминологиялық лексикасының мәдениетін жақсарту қоғамның
күнделікті ісі, әлеуметтік жағынан маңызды болып табылады.
Бұрынғы кеңестер халықтар тілдеріндегі терминологиялық жүйенің
қалыптасуы мен дамуына, әсіресе, қазақ тіліне мемлекеттік деңгейде мән
берілген. Ұлттық терминдер жасау мәселелері олардың қалыптасу көздері мен
принциптері, сонымен қатар, терминдерді логикалық жүйелеуді бір ізге салу
мәселелеріне көптеген мәнді де мағыналы жұмыстар жасалынған (Н.А. Баскаков,
В. М. Насимов, Қ. Жұбанов, Б.М. Гранде және т.б.). Алайда, қазақ тіліндегі
салалық, әсіресе, мұнай және химия терминологиясы қалыптасуының бірінші
кезеңінде жаппай жасалынады. Осыған байланысты терминді жалпы тіл жүйесінен
бөліп қарастыру қажеттілігі туады. Мысалы: ұңғы түбі қысымы – давление
внутри скважины; өткізгіштігі әр түлі қабаттар – неоднородные по
проходимости пласты; мұнай кен орынын игерудегі толықтырма уақыт-время
компенсации при разработке нефтяной залежи. (О. Ескалиев 1997).
Пост кеңестік халықтар тілінде терминологияны жасау мен жүйелеуде
жемісті еңбектер соғыстан кейінгі жылдары жасалды. Бұл кезеңде
терминологиялық жұмыстар Қазақстанда да қарқынды жүре бастады. Қазақ
тіліндегі терминология жүйесін қолдануды нормалау мен зерттелу рөлі С.К.
Кеңесбаев, Ғ.М. Мұсабаев, М.Б.Балақаев, К.А.Аханов, А.Т.Қайдаров,
А.И.Ысқақов, С.А.Аманжолов және т.б. еңбектерінде көрініс тапты. 1952-1962
жылдар аралығында Қазақ ССР ҒА тіл білімі Институтының өзіне 14 орысша-
қазақша терминологиялық сөздіктер жарық көрді. Соның ішінде мұнай ұңғыларын
бұрғылау терминдеріне арналған сөздіктерде болды.
Осылайша, мұнай және химия терминдерінің қалыптасуы мен жүйеленуі
келесі жолдармен анықталады:
1. Кірме термин (КТ) ана тіліндегі (АТ) терминдерімен өзгереді. Мұнда
бұл процестің мынадай түрлері болуы мүмкін:
а) КТ-АТ: бурение – бұрғылау; глиномешалка водоструйная – су ағынды
балшық (лай) араластырғыш.
ә) К-А1-А2: известняк – ізбес тас
2. ана тілі өзгеріссіз қалады: доға – дуга; бұрғы – бур; ұя – гнездо.
3. кірме термин өзгермейді: забой, золотник, дроссель, керн.
Көрсетілген процестер қазақ тілінде мұнай және химия терминдерінің
келесі ерекшеліктерімен тығыз байланыста болады:
1) Терминологиялық жүйенің бірінші кезеңінде орыс тілінен мұнай және
химия терминдерінің аудармаларымен бірге қазақ тіліне қажетті баламалары
мен берілген: ұңғыма тереңдігі, бұрғылау құралы.
2) Сәйкес келмейтін кірме сөздерді алып тастау тенденциясы пуризмге
әкеледі. Пуристикалық тенденция әсерінен мұнай және химия терминологиясы
қатарынан қазақ тілінде дәл баламасы табылмаған сөздер алынып тасталады.
Мысалы, дроссель, золотник.
3) Бір жағынан кірме сөздердің пуристикалық тенденциясы, екінші
жағынан мұнай және химия терминологиясы артық терминдердің синонимдік,
варианттылықарының жетіспеушілігін тудырады: головка буровая – бұрғының
басы; головка забивная – қағылма қалпақша.
Тіл өзінің қызметінде қоғамның әртүрлі қажеттілігін қанағаттандыра
алады, стилге бөлінеді. Ғылым мен техникаға қызмет көрсететін тіл
терминдерінің көптігімен сипатталады. Олардың мағынасы Ж.Марузоның
пікірінде жақсы беріледі: Любая наука в известном смысле есть лишь хорошо
установленная терминология.
1.3.Терминология және номенклатура. Ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
Terminus шек, шекара деген мағына білдіреді. Терминнің неден бөліп
және неден шектейтінін білу қажет. Бірінші шекте (лексика) біз
теримнологияның ғылым, саясат, техника және т.б. әлеуметтік болмыстың
интеллектуалды түрде ұйымдастырылған саласы деп қарастырамыз.
Екінші шектеулі мағынада терминнің логос ретінде термин мен
түсініктің қалай байланысатынын айтамыз. Термин түсінік және сөз арасындағы
ұқсастықтар туралы әртүрлі пікірлер де бар. Біреулер терминнің затпен
байланысы номинативтік тенденциясын, басқалары терминді түсінікпен
қатыстырады. Екінші тенденция мәндірек болады. Бұл терминология мен
номенклатураны ажыратуда анықталады. Алайда, әрбір терминология терминнің
әртүрлі мағыналық құрылымымен сипатталады.
Техникалық терминологияда зат бірінші орында тұратындықтан терминнің
номинативтік бағыты алға қойылады; әрине, егер белгілі бір машинаның мыңнан
астам бөлшектері болса, олардың барлығының атауы болады. Бірақ, бұл онда
сонша түсінік бар дегенді білдірмейді. Бұл номенклатурада кездеседі.
Ғылымда термин мен түсініктің байланысын бірініші кезекке қояды.
Сөздікте бұл екі сөздің анықтамасы көңілге қонымды емес. Мысалы:
Терминология... кез-келген сала терминдерінің жиынтығы. Грамматикалық
терминология. Философиялық терминология, ал номенклатура... қолданыстағы
кез-келген арнайы атаулардың жиынтығы. Геологиялық, мұнай, геофизикалық
номенклатура (А. Тажұтов 1998).
Терминология белгілі ғылым түсініктерінің жүйесімен байланысты, ал
номенклатура оның объектілерін этикеттейді. Сондықтан номенклатура алфавит
әріптері, сандар немесе кез-келген белгілер ретінде түсінілуі қажет.
Номенклатура ғылыммен тікелей байланыстырылмаған. Сондықтан ол ғылымның
түсінік жүйесінде көрсетілмейді. Бұны философия, математика, логика
ғылымдары көрсетеді. Мұнда тек заттар байланысы емес, сонымен бірге
заттарды суппозиция ретінде қабылдау кездеседі.
Терминнің номинативтік қажеттілігі оның бір уақытта берілген түсінікті
айқындай отырып, суппонентті затты атап көрсетеді.
Мұнда Рефортматскийдің мысал келтіруібойынша ғаламда санға сай келер
ештеңе жоқ, бірақ сан қатынас, ал математикада ол пәндік онтология. Мысалы:
2, х2 заттық қатар түзейді. (А.А.Реформатский Что такое термин и
термнология 1961). Реформатский терминолоогия мен номенклатура арасындағы
айырмашалықты 30-50 жылдары техникалық, географиялық терминологиялар мен
жалпы теориялық құрылымдар саласындағы зерттеулері нәтижесінде анықтайды.
(А.А.Реформатский 1961).
20 жылдан кейін Г.О. Винокурдің О некоторых явлениях словообразования
в русской технической терминологии атты еңбегі жарық көреді. Бұл еңбекте
ол да жоғарыда аталған ереже бойынша шешеді. Алайда, бірнеше
келіспеушіліктер де кездеседі.
Г.О. Винокурдің терминология және номенклатура туралы анықтамасы
былайша беріледі: Особая функция, в которой выступает слова в качестве
термина – это функция названия, что 1) номинативная функция – это общая
функция всех слов, а не только терминов, и 2) номенклатура как раз более
номинативна, чем терминология (Винокур Г.О. 1939, т.5,6). Ал, А.А.
Реформатский бұл анықтаманы идея жағынан дұрыс, бірақ аяқталынбаған деп:
... не следует сменивать термин как название предмета мысли ни с
собственным именем, ни с номенклатурным знаком. Абсолютно правильна мысль
Винокура, что надо отличать термины и номенклатурные знаки и, что
настоящие собственные именане смогут быть терминами, береді.
Алайда, бірінішіден атау есімдер нлменклатуралық белгі, екіншіден
ойдың заттық атауы болады. Яғни номенклатуралық белгілер және де атау
есімдер астарында да басқаша қырынан болса да ой бөліктері кездеседі.
Г.О.Винокурдің келесі анықтамасы өте қажет: Что касается номенклатуры,
то, в отличие от терминологии под ней следует понимат систему современно
абстрактных и условных символов, единственное назначение которого сосоит
вто, чтобы дать максимально удобные с практической точки зрения средства
для обозначения предметов, вещей без прямого отношения к потребностям
теоретической мысли, оперирующей этими вещами (Г.О. Винокур. 1939, 13-14).
Қазақ тіл білімінде терминнің ғылыми анықтамасы профессор Қ.Жұбановтың
еңбектерінен басталады: Термин деп ғылым мен революциялық тәжірибе
дамуының кезінде қалыптасқан сөздің арнайы мағыналық түрін атаймыз.
Терминологиялық түсінікті беретін терминдер қарапайым өмірде қолданылатын
сөздіктегі мағынасына сай келмеуі мүмкін (Қ.Жұбанов. 1999,524).
Мұнда таза номенклатураның прагматикалық сипаты беріледі. Терминология
мен номенклатураның айырмашылығы, және де терминологияның негізгі
ерекшелігі теориялық ойлардың қажеттігі болып табылады. Кейде
терминология және номенклатура сөздері синоним ретінде қолданылады.
1.4. Жалпы термин және терминология туралы түсінік
I.1.Термин англ term фр. terme нем. Fachword исп. Termino,
technicimo. Слово или словосочетание специального! (научно технического и.
т. п.) языка, создаваемое (принимаемое, займствуемое и т.п.) для предметов;
ср. номенклатура. Термин интернациональной. Термин научно –технический.
Термин научный. Термин составной. Термин специональный.1.
Терминологическое словосочетание раздельно оформленные члены которого
разносторонне раскрывает данное сложное научное понятие термин
(вещественная связка) сочетающий в себе стремление обобщению в
грамматическом описании как различения грамматически выраженного значения
(связка) так и его лексических модификации(“вещественный”); значение
трудности у словоформ в тв. п., лексически модифицируемое в виде
умственного орудие- (понимать умом) в отличие от “средства”(действовать
подкупом). Термины родства англ.kinship terms, terms of relationship Слова
называющие людей как состоящих в тех или иных родственных отношениях с
другими людьми- руск. Отец, мать, сестра, сноха, деверь и т.п.
Терминология англ. terminology фр. terminologie исп. terminologia.
Cовокупность терминов данной отрослей производства, деятельности знания,
орбазующая особый сектор лексики, наиболее легко подающийся сознательному
регулированию и упорядочению. Терминология грамматическая, терминолагия
международная. Терминология научная, терминология научно-техническая.
Терминология полтическая. Терминология производственно-профессиональная.
Терминология производственно- техническая. Терминология публицистическая
Терминологический словарь Алма-Ата 1950. стр 474.- 2
Термин (лат. terminus-предел, граница) – 1) слово точно обозначающее
определённое понятие, применяемое в науке, технике, искусстве; 2) в логике
составной элемент суждения (субъект и предикат); силлогизм предпологает три
термина, входящих в состав образующих его суждений большим термином
силлогизма называется предикат вывода, меньшим термином- субъект вывода;
третье, опосредствующее понятие, входящее в посылки силлогизма, называется
средним термином; 3) древнеримской мифологии бог охранитель границ;
почитался в видо межевого камня.
Терминология (термин гр. logos понятие, учение) –совокупность терминов,
употребляемых в технике, науке, искусстве и.т.п. стр 684 3
Философическая энциклопедия-5 том. Стр. 108 4
Термин(лат.-граница, предел, конец )-1) В наиболее широком совр.
Употребление Т- синоним слово, но с оттенком специального (научного)
значения; иначе говоря, Т- это слово или сочетания слов(сложные или
дескриптивные); Т. например “общее наименшее краткое”- значение которых
определяется в контексте соответствующей научн. Теории(дисциплины) или
вообще в какой –либо отраслизнания.В этом смысле часто возникающая
проблема уточнения Т. предпалогает их определение, устронение омонимий и
обязательное фиксирование универсума рассуждения.2)В философии Т.
употреблялись в значении определения сущности, т.е. как то, что фиксирует
устойчивое и непроходящие- общее, единое или идею, в перотивоположность
текучему и непрерывно меняющемуся чувственному бытью(ср. Аристотель, 16
987б; рус.пер. М-Л 1934). 5Т. в этом смысле ,т.е. как общее определение
или понятиярасмотривались в качестве основы рационального познания. 3)В
логике Аристотеля Т.- это элементы посылки.” Термины посылки-ее субьект и
предикет- это границы посыли, ее начало и конец”.Такого значение слово
брос, и мы должны быеь осторожны и не отождествлять это логическое слово с
таким психологическим и метофизическими словами как “идея”,
”представление,” ”понятие...”Лукасевич Я.,Аристотелевская силлогистика с
точки зрения современной формальной логики, пер.с англ.,М., 1959, стр.36-
39, 6. В значении простейших элементов логико-матем.выражений слово
“Т.” широко употреблятся и в современной литературе. Например, в языках
прикладных логика математических исчислений Т.- это аналог подлежащего или
дополнения естественных(разговорных) языков, т.е. выражение, обозначающее
(часто”описывающее”) к.-л. Предмет универсума.(В рус. Лит.7 В этом случае
вместо слово “Т.”обычно пишут терм.,т.е. франц. terme используется без
перевода.) см.также ст. Силлогизм,Терм.
Лит.Миль Д.С.,Система силлогической и индуктивной, пер.с англ., М., 1914,
с.15-32; 8 Челпанов Г.И., Учебник логики,(М.), 1946, гл.2; 9
Аристотель, Аналитики первая и вторая, М., 1952, с.40М.Новоселов. Москва
10
Термин, по лат.terminus- межа, граница. В древнем Риме существовал
бог Т., изображение его в виде межевого камня стояло в храме Юпитера на
Капитолии. В современном значении Т. –слово или словосочетание, которому(в
идеале- однозначно) соответсвует опроделенное понятие в области общественно-
политической жизни, науки, техники, искусства. От обычного слова Т.
отличается точностью семантических границ. Фактически однозначное
соответствие Т. выражаемому им понятию осуществляется далеко не всегда, и
в любой научной и технической области имеется болоьшое количество Т.
–омонимов и Т. –синонимов, что саздаёт известное неудобство. Поэтому емеет
большое значение проводящаяся в различных отрослях науки и техники робота
по упорядочению терминологии. Общественно – политическии, научные и
технические Т., в наше время быстро проникая из одного языка в другой,
занимают первое место в интернациональном лексическом фонде
ТЕРМИНОЛОГИЯ раздел лексики, охватывающий специфические слова научного
и технического языка- термины общественно-политческие, научно-
технические,философические и др. В более широком смысле в Т.включаются
также специфические слова производственного языка (название инструментов
приборов, обозночение приемов производственного процесса и т. д.) Развитие
Т. идет параллельно с развитием всех отраслей производство и науки т. к.
Все новое, что возникает в практической деятельности, в науки и технике,
неизбежно должно получить отражение в языке, Так, например, в 8-10 вв. на
Ближном Востоке с ростом ремесел, искусств, торговых сношений и с развитием
науки получает значительное развитие философская, медицинская, юридическая
и др. Т. на арабском языке; эта Т.легла также в основу развития Т. во всех
языках мусульманского Востока последуюшей эпохи.В Европе эпохи Ренессанса
мощный подьем научной и философской мысли сопровождается развитием
терминологии на языках латинским и греческим, а позже-в связи с развитием
национальных языков- на национальных языках европейских народов. В
развитии общественно-политической Т, отражается смена общественных форм и
борьба классов. Так,ранее вступление Англии и Франции на путь
капиталического развития знаменуется ранней разработкой в английских и
французских языках политических терминов, перешедщих затем в другие языки.
Большое количество политических терминов, возникших во французском языке в
эпоху бурж. франц. революции, стало общеупотебительным почти во всех других
языках Европы(революция, комиссар депутат и др.).Особенно большое влияние
на развитие общественно –политической Т. имело выступление пролетариата на
политическую арену. Победа социализма в СССР и соц. строительство
обогащает Т. рядом новых терминов для выражения новых форм общественного
устроиства и общественной жизни (совет, ударник, стахановец, пятилетка,
колхоз и др.) 11
Т.представляет собой один из важных участников культурного
строительства СССР, в особенности, когда дело идет о языках, получивщих
письменность лишь после Октябрьской революции.В практике работы над
развитием словарного запаса этих языков под названием Т. обычно
подразумевают не только номенклатуры отдельных областей науки и техники, но
и новое словотворчество в более широком смысле слова,т.е. все новые слова,
создающиеся в языках, ранее отсталых, для обозначение понятий, возникающих
в процессе социолистического строительства. Громадное значение приобретает
разработка терминологических словарей на нац. Языках. Источниками для
разработки терминов на национальных языках народов СССР служат, с одной
стороны, лексические богатства и средства самих этих языков, с другой
стороны-многочислительные международные и русские термины. Этот последний
источник приобретает особо важное значение,т.к. унификация международной
части Т. создает лексически фонд,общий для большого количества языков, и
тем самым способствует все большому сближению между собой языков братских
народов. Если количество “обычных”, бытовых слов в мало развитых языках
является сравнительно ограничительным, то часть лексического запаса,
обозначаемая названием Т., в расцветом национальных по форме и
социолистических по содержанию культур иязыков все больше и больше растет и
увеличивается,и таким образом все больше возрастает международная
обобщенная часть лексики.При этом в области Т., как и других участках
культурного и языкового строительство, необходимо борьба с уклонами и
извращениями, с игнорированием средств родного языка,с протаскиванием
совершенно ненужных слов из чужих языков(напр. арабских слов в каком-нибудь
восточном языке), со стремлением избежать международных слов, с попытками
создать искусственные и надуманные слова, имеющие своей целью отгородить
данный язык от сближения другими языками народов СССР. За время после
Октябрьской социалистической революции проведена значительная работа по
созданиюТ. на языках народов СССР, начиная с обьема потребностей учебников
средней школы и кончая подробными Т. отдельных науки отраслей производства
(Термины”, стр.42.Б. Грандов) 12
В зависимости от стадия языка, от конкретных условий и целей
использования словосочетаний существенно изменяется и выбор
фразеолгического матеиала, и приемы его использования. Рассмортим
использование фразеологизмов в научно техническом стиле. Для этого стиля
нехарактерно использование образной фразеологии. Напротив очень широко
представлены стилистически нейтральные выражения. В научном языке
значительно чаще, чем в других стилях, используется различные составные
наименования(connecting rod, diesel oil, atomic power), перечисляемые к
фразеологии на основании ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-4.
І тарау. Мұнай және химия терминдерінің қазақ тілі жүйесінде ғылыми тіл
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.
1. Философиялық түсінік. Терминтану мен термин жүйесі мәселесенің
теориясы және ғылыми
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5-11
2. Терминдерді өңдеу мен жүйелеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..11-14.
3. Терминология және номенклатура. Ұқсастықтары мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..14-15.
4. Жалпы термин мен терминолгиятуралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...15-24.
II тарау. Қазақша сөздіктің құрылымы мен терминжасам тәсілдері.
Терминдердің аударылу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25.
2.1. Сөздік құрылысы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25-32.
2.2. Терминжасам
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90-102
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...69-77
КІРІСПЕ
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев республикамыздың әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын тұжырымдаған
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты Жолдауында
Ішкі және әлемдік рыноктардың тауаршаларын біз өндіруші өнеркәсіптің
мұнай, газ жіне басқа да салаларында терең өңдеуді дамыту есебінен
игеруіміз керек... Биылғы жылдың ішінде Үкімет Қазақстанда мұнай-химия
үнеркәсібін дамытудың таяудағы он жылға арналаған кешенді Бас жоспарын
нақтылы орындауға кіріседі деген ойдамын деп Үкіметтің алдына үлкен міндет
қойды.
Білікті мамандар мен сарапшыладың пікірінше, еліміздің мұнай-химия
саласын дамыту дегеніміз – экономиканың екінші тынысын ашу деген сөз. Бұған
дейін Қазақстан экономикасы нақ осы қуатты мұнай-газ секторының арқасында
жедел көтерілгені белгілі. Біз соның нәтижесінде басқа салаларды да едәуір
дамыта алдық. Демек Қазақстанға осы жеделділікті одан әрі ұстап тұруы үшін
аталған сектордың өнімдерін одан әрі тереңдетіп өңдеу мәселесін қолңа
алатын уақыт жетті. Осындай әр түрлі салалардың дамуы тілімізге көптеген
жаңа сөздердің енуі мен пайда болуына әкеп соқтырады. Сол себепті мұнай
және химия терминдерінің қазақ тілінде жасалынып тұрақтынуында көп еңбек
ету керек.
Әртүрлі тілдердегі ғылыми-техникалық және өндірістік-салалық термин
жүйесінің дамуы мен қалыптасуы жалпы тіл білімінде З. Балакер, Т.М.
Балыхин, Л. И. Бобринева, А.О. Власов, Л.А. Симоненко, ал қазақ тіл
білімінде Ұ. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш. Құрманбайұлы және т.б. лингвистикалық
зерттеулерінде маңызды орын алады. Осыған байланысты қазіргі кезеңде мұнай
өндірісіне деген қызығушылық артып, ол қоғамның әлеуметтік, экономикалық,
саяси, мәдени өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сонымен бірге, мұнай
өнеркәсібі термин жүйесінің жете дамуының процесі жүруде.
Кез-келген тілдің мұнай және химия термин жүйесі бұл басқа сала
терминдері мен термин жүйесінен ерекшеленетін сөз және сөз тіркестерінің
кең қабаты. Мұнай және химия өндірісінің терминологиясы – бұл осы сала
түсінігін беретін және тілдік субстрат, логикалық субстрат және де
терминологиялық мағынадан тұратын үш қабатты құрылымды лексикалық бірлік.
(Лейчик В.М. 1987, 7)
Біздің зерттеуіміздің объектісі болып публицистикалық шығармалар
бетінде жарық көрген мұнай және химия терминдерінің қазақ тілінде
аудармалары және берілген жұмыста Қ.Жұбанов, Ұ. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш.
Құрманбайұлы, В. Лейчик және т.б. зерттеген салалық концепцияларына сүйене
отырып қарастырылуы табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда халық шаруашылғының қай саласын
алсаңыз да оны дамытуда техникалық прогресті, еңбектің озық әдістерін
пайдаланудың рөлі зор екені даусыз. Техникалық прогресті дамытудың басты
шарттарының бірі ғылым мен өндірістің тығыз байланысын қамтамасыз ету,
халық шаруашылығы үшін білікті мамандар дариялау екенін назардан шығаруға
болмайды. Республика экономикасының үлкен саласы- мұнай және химия
өнеркәсібі үшінде жыл сайын көптеген мамандар даярланды. Ғылым мен
техникалық прогрестің ерекше жылдамдықпен дамуы студенттедің шетел тілін,
әсіресе, ағылшын тілінде жете білу қажеттігін тудырып отыр. Міне, сондықтан
қазақ тіліндегі оқулықтар мен бірге ағылшын тілінде де түрлі
терминологиялық және түсіндірме сөздіктер шығару студент жастар, өндірісте
еңбек етіп жүрген жас мамандар үшін игілікті іс болмақ.
Зерттеу нысаны. Қазіргі жағдайда техникалық терминдерді (мұнай,
химия және газ) таза қазақ тілінде бере алатын мамандар өте сирек.
Сондықтан аударма және түсіндірме сөздіктер құрастыру осы заманның ең
жоғарғы талаптарының бірі болып тұр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Мемлекеттік тілді мемлекет аралық
қарым-қатынас тәжірибесінде қолдану міндетті нормаға айналуы шарт.
Халықаралық қатынастар аясында халықаралық терминдер әсіресе қазақ- ағылшын
тілдеріндегі мұнай және химия өнеркәсібі терминдеріне жүйелі түрде
семантикалық талдау жасап, олардың дәл зерттеу барысында олардың
ерекшелігін, олардың баламаларының ұғымдарын анықтап, студенттерге жалпы
тақырыптық тематикада өткізілетін дәріс барысында мәтін арқылы беріліп,
олардың кәсіптік білімдерін жетілдіруіне көмекші оқу құрулы ретінде қолдану
мүмкіндігін арттыру керектігін байқадық.
Зерттеу нысаны. Көптеген техникалық терминдердің қазақша баламаларын
жаңадан, жетілдіре іздестіруге тура келеді. Ғылым мен техникада жиі
кездесетін терминдер мен ұғымдарды қысқа тұжырымды түрде түсіндіру, олардың
қысқаша анықтамасын беру, бүгінгі күннің талабы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Мұнай және химия,
мұнай және химия бұрғылау терминдерін зерттеу нәтижелері:
1) терминнің лингвистикалық табибиғатына қатысты бірнеше тезистерін
анықтау;
2) терминологиялық сөзжасам ұяларын типологиялық түрде құрастыру;
3) семантикалық типологиялардың әдісін дамытудағы ой-пікірлерді
анықтау болып табылады.
Диссертацияның теориялық тұжырымдары мен алынған нәтижелер қазақ тілі
лексикологиясының арнайы бөлігі ретінде оқытылуы қажет. Мұнай және химияны
өндірудегі тілдің терминологиясын жүйелі зерттеу нәтижесінде алынған
материалдар техникалық оқу орындарында, филологтар, осы сала
қызметкерлерімен қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Мұнай және химия терминдерінің ғылым мен
қазақ тілі жүйесінде оынң бір бөлігі ретінде қалыптасуы мен дамуының
негізгі этаптары, терминделу процесі, интернационалды терминдердің қазақ
тіліне енуі, осы саладағы терминжасам модельдерінің сөз жасамнан
айырмашылығы қарастырылады.
Термин жасам мәселесі, әсіресе, қазақша терминдердің жасалуы арнайы,
өзіндік лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде қарастырылмағандықтан, тек
сөздіктер қатарымен берілген. Осыған байланысты диссертация тақырыбы
таңдалынды. бұл жағдай оның өзектілігі мен жаңалығын көрсетеді.
Зерттеудің әдістері. Терминжасам жұмысы әр түрлі сөздіктерді жасау
тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылау негізінде жасалады. Осыған
байланысты зерттеу барысында терминді реттеу, сұрыптау, стандарттау
әдістері қолданылады.
Зерттеудің дерек көздері.Ағылшынша, қазақша техникалық мәтіндер мен
түсіндірме және аударма сөздіктер,мұнай және химия мамандарын дайындайтын
жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулықтар, газет-журналдар.
Жұмыс құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертациялық жұмыстың көлемі
70 бет.
1. Тарау. Мұнай және химия терминдерінің қазақ тілі жүйесіндегі ғылыми
тіл ретінде.
1.1. Философиялық түсінік. Терминтану мен термин жүйесі мәселесінің
теориясы және ғылыми негізі.
В.М. Лейчик өзінің К определению философских основ терминоведения
атты еңбегінде терминтанымды жеке ғылыми пән ретінде бөлек қарастырып,
терминтану мектептері қолданатын принциптер мен әдістерге сүйене отырып,
терминнің нақты философиялық негізін анықтау мәселесін бірінші орынға
қояды. Терминтану мектебінің негізін қалаушы Д. С. Лотте термин және
терминологиялық жүйе мен оның зерттелу әдістеріне тоқтала келе, олардың
диалектикалық материализм философиясына негізделетінін атап көрсеткен. Бұл
пікір терминге қатысты материя бірінші, ал ой-сананың екінші орнында екені
философиялық негізде анықталады. Ол термин бұл белгілі бір ғылым мен
техника саласындағы дыбыстық белгілердің бірлігін көрсететін сөз немесе сөз
тіркесі деп берген.
Термин сөз немесе сөз тіркесі болғандықтан, оның қалыптасуы мен
функциясы заңдылықтарын айқындау тілдің лексикалық бірліктерінің
материалдық сипатын пайдалана отырып, іске асырылады. Яғни терминжасаумен,
құрылым, терминдерді жүйелеумен және т.б. Философияның екінші мәселесі
әлемді және оның басқа қырларынан тану болып табылады. Өз объектісінің
зерттелуіне сүйене отырып, терминтану – барлық құбылыстырадың байланысына,
оның дамуы мен диалектикалық әдісті қолдану принциптеріне негізделеді.
Біріншіден, терминтанымда таным мен практикалық басқарудың үлкен қаруы
ретінде жүйелілік қолданылады.
Мұнай және химия терминологиясы әртүрлі тілдердегі түсініктерді
беретін фразеологиялық тіркесерді салыстыру объектісіне жатады.
Салыстырмалы терминтаным ХХ ғасырдың 80-жылдары пайда болып, көптеген
мағыналы адептерге ие болды. Салыстырмалы термин жүйесінің негізі В.М.
Лейчие пен Ф.А. Циткинаның еңбектерінде көрініс табады.
Осындай зерттеулерге сүйене отырып, мұнай және химия терминдерінің
жалпы техникалық термин жүйесіндегі теориялық мәселелерін қарастырамыз.
Терминтану әдістерін өңдеу кезінде шығатын нәтиже белгілі бір ғылым
мен тілге жататын жеке терминдер терминдердің бір-бірімен байланыста болуы.
Ғылым тілі - тарихи түсінік. Орыс тіліндегі терминологияның дамуы,
қалыптасуы ХVІІІ ғасырдың басына келеді.
Осы уақытта Ресейдің көптеген ғылымдары дамып, жаңа ғылым саласы мен
практикалық қызмет үшін мамандар дайындау, оқу құралдары мен арнайы
сөздіктер жасау процесі жүреді (Л.Л. Кутина Формирование языка русской
науки. М.: наука, 1964). Ғылым тілі өзніңі дамуында белгілі өзгерістерді
басынан кешіреді. Ғылым тілінің қалыптасуына себепші болатын әдеби тілдің
өзгеруі процестері әсерінен болады. Сонымен қатар, әртүрлі тарихи кезеңде
болатын ғылым өзгерістерінің ерекшелігімен көрінеді. Аталған мәселе әртүрлі
тілдердің, әсіресе, қазақ тіл білімінің зертеу объектісі болып табылады (Ш.
Біләлов. Формирование основ национального научного языка на примере
математики. Алматы, 1997). Терминологиялық лексиканың лингвистикалық
ерекшелігін айқындаудағы мәселелер жинағы оның тікелей номинативті-
дефиницалық қызметте қолданылуы шешілген кезде ғана зерттелуі мүмкін.
Мұндай термнологиялық орта В.П.Даниленконың көзқарасы бойынша ғылым
тілі деп аталатын әдеби тілдің функционалдық түрі болып табылады
(Даниленко В.П. 1977, 10).
Ғылым тілі жалпы әдеби тілге қарағанда кең мағынаға ие. Өйткені,
ғылым тілі кәсіби емес орта қарым-қатынасынан тыс арнайы терминологиялық
аумақты қамтитын түсінік. Ал, мұндай атаулардың берілу әдістері жай сөздік
белгілерден бөлек болады (Рубашкин В.Т. 1973, 112).
Басқа қырынан алғанда ғылым тіліне жалпы әдеби тілдің ерекшеліктері
тән емес, тар түсінік.
Ғылым тілі жалпы ұлттық әдеби тіл негізінде қалыптасып дамыған.
Сондықтан, ғылым тілінің негізін лексика сөз жасам және жалпы әдеби тіл
грамматикасы құрайды. Бұлардың принципі бойынша ғылым тілінің лексикалық,
сөзжасамдық, грамматикалық жүйесі құрылады.
Алайда, мұнымен ғылым тілінің материалдық бірлігі алынып
тасталынбайды. Олар жалпы ұлттық және жалпы әдеби тіл түсініктерінен тыс
шығатын тәсілдермен толықтырылып, бірақ жалпы семиотикалық жүйе ішінде
болады. Бұлар Л.О. Резниковтың айтуынша: они позволяют выражать
соотвествующие понятия в сокращенной форме; имеют, по условию, совершенно
точное значение; фиксирует такие понятие, для которых... вообще нет
соответствующихсловесных выражений; содействуют установлению структурного
единообразия, единства некоторых общих закономерностей в различных областях
действительности. Термин – бұл қазіргі кезеңдегі тіл, ғылымдағы арнайы
түсініктерді беретін арнайы белгілер болып табылады. Оның ғылыми негіздері
Қ.И.Сатбаев атындағы техникалық университет, Атыраудың мұнай және газ
институтында жақсы өңделіп жасалған. Онда 20 жылдай уақыт ішінде осы
мамандық бойынша инженерлер мен ғылыми-педагогикалық мамандар дайындаумен
қатар, салалық терминологияға қатысты тілдік кедергілерді төмендетуге
жүйелік жұмыстар жасалуда.
1925 жылдан бастап Республикамызда термнологиялық жұмысты Қазақ ССР-ң
Халық компресінің Әдістімелік бюросымен, 1963 жылдан ҚазССР-ң Кеңестер
Министрлігінің комиссиясымен жетекші етілген. Бұл кезеңдерде арнайы
пәндерді оқыту мақсатында терминологияны жүйелеуде көптеген жұмыстар
атқарылады. Терминологиялық сөздіктердің жарық көруі осы саланы әрі қарай
зерттеуге негіз салады. Кеңестік кезеңдегі терминологиялық жұмыстың барлығы
дерлік ҒТТК, ҒА мен мемлекеттік стандарт кеңесімен жүйеленген.
Ғылымға негізделген терминологияны анықтаудағы жұмыс мәдени,
практикалық мәнге ие. Салалық терминологияда терминдер технология негізінен
жалпы синонимия мен омономия, кәсіби сөздер мен жаргонизмдерден алшақтау
келеді.
Аталған жұмыста біз термин және терминологияға қатысты барлық
сұрақтарға жауап іздеуге тырыспаймыз. Терминология әртүрлі және көбіне
өзіндік ерекшеліктерге ие. Бірақ, біз техникалық терминдердің, яғни мұнай
және химия терминологиясының маңызды түрлерін қарастырамыз.егер біз мұнай
және химия терминдері мен терминологиясының принциптерін бөліп көрсету үшін
төмендегідей тезистерді атап өткен жөн:
1. Ғылымда тіл кездейсоқ ингредиент емес, құрылымдық элемент; әртүрлі
ғылымның арнайы белгілері - тілдің суррогаттары емес;
2. Тіл ғылымға құрылымға ретінде терминология секілді кіреді, бірақ
басқа кірме сөздер де маңызды;
3. Айқындалып отырғандай ғылым тереңірек болса, оның көп салмағы
тілге түсіп, терминология мәселесі маңыздырақ болады.
Термин және терминология дегеніміз не деген сұраққа жауап беру үшін
сөздің ішіне емес, сыртына үңілу арқылы жан-жақты қарастыру қажет. Алайда,
бұдан кейін перифериядан тереңге, яғни сөз құрылымының қабаттарын ашуға
тырысу керек.
Осындай сөз - лесика мен сөз – логостің құрылымдық анализі арқылы
термин-сөз бен термин сөздерді бөліп қарастыруға классификациялық-
лексикалық анализ көмектеседі.
В.П. Даниленконың пікірінше: наиболее важным проявлением единства
объективного и субьективного в терминосистеме служит зависимость
терминосистемы от определенной теории, концепции, системы взглядов (В.П.
Даниленко 1973).
Осылайша, терминтанымның бірнеше мағыналы қорытындысын шығаруға
болады. Біріншіден, терминнің анықтамасы нақтылануы тиіс; бұл анықтамада
теориялық объектімен байланысын көрсету қажет. Сонымен бірге, термин
жүйесін дәл осылай жаңадан анықтау тиіс. Көбіне теориясыз термин жүйесінің
қалыптасуы белгілі бір ғылымды сипаттап түсіндіретін теориясы жасалған
кезде ғана мүмкін болады. Бұл пікір терминдерді бір ізге салуда, әсіресе,
терминологияны стандарттау үшін маңызды болып табылады.
Теория рөлінің көмескіленуі терминдерді стандарттауда қиындық
туғызады. Сондықтан, техникалық ғылым терминдерінде белгілі бір теория
көрініс таппайды деген ойдан арылу қажет. Бұл теория саласы қоғамдық ғылым
саласына да қатысы бар.
Сонықтан берілген зерттеу жұмысының өзектілігі Қазақстанның экономика,
техника, мұнай, газ және химия өндірісінде қолданылатын жаңа заман
ғылымының дамуын көрсететін терминология және оның жалпы теоориялық
мәселелерін қарастыруға арналған.
Мұнай және химия терминологиясы қазіргі заман ғылымының жетістігін,
дамылсыз дамуын көрсетеді. Мұнай және химия терминологиясы рнайы
функционалдық стильдерге жатады. Бұл стильдерде арнайы түсініктерді атап
көрсетеді. Ғылымда, техникада, өндірісте өзгерістер болып тұратындықтан
жаңа терминдер пайда болады. Сондықтан мұнай және химия терминологиясының
қалыптасуын, қазіргі тілдегі қызметін, терминологиялық номинациясын жан-
жақты зерттеу үлкен теориялық және практикалық қызығушылық тудыруда.
Терминологияның жалпы мәселелері мен теориялық-методологиялық зерттеу
негіздері А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, А. Қайдаровтардың, терминжасам
бойынша Ұ. Айтбаевтың, лексико-семантикалық жүйе мен термин жүйесі мәселесі
Б.Қалиевтің, ономастика Т. Жанұзақовтың, қазақ тілін терминизациялау Ш.
Құрманбайұлының, аударматану мен қазақ тіліндегі неология мәселелері А.
Алдашеваның еңбектерінде зерттелінген.
20-жылдары қазақ терминологиясының негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы
өзінің тіл біліміне қатысты еңбектерінде терминжасамның екі негізгі
принципін береді:
1. термин туған жағдайда тілдің ішкі байлығын пайдалана отырып, ана
тілдің барлық мүмкіндігін қолдана білу қажет;
2. ана тілге басқа тілден кіріккен сөздерді сол күйінде қалдыру кере.
Бұның барлығы оның ғылыми Тіл-құрал, Тіл жұмсар атты еңбектерінде
көрініс табады.
40-жылдары Д.С.Лоттенің қызықты еңбектері тек қана техникалық
терминология мәселелеріне арналды. Шет ел авторлары мамандығы инженер Е.
Вюстердің (Интернациональные элементы в лексике и терминологии. 1980)
және де геолог Р.В. Браунның еңбектері құнды болып есептелінеді. Сонымен
қатар, Ж.Марузоның Словарь лингвистических теримнов атты кітабы да
мағыналы еңбектер қатарына кіреді. Терминдердің толығымен терминдердің
толығымен қарастырылмауы оның күрделілігімен, яғни сөз бен оның мағынасының
айқынсыздығына байланысты.
Тіл білімінде қабылданған жалпы термин анықтамасы беріледі. Оған дәлел
әртүрлі авторлардың, әсіресе, сөздіктер авторларының берген анықтамаларынан
байқауға болады.
Д.Н. Ушаковтың редакциясымен басылған түсіндірме сөздікте қысқа және
де жалпы сипатта былайша беріледі: термин – это слово, являющееся
названием строго определенного понятия. С.И. Ожеговтың сөздігінде
терминнің біршама дәл анықтамасы беріледі. Ол: термин – это слово,
являющееся названием оперделенного понятия какой-нибудь специальной области
науки, техники.
Мұндай анықтамалардан соң, термин бұл арнайы сала лексикасына жататын
сөз, бірақ, терминнің жалпы қолданыстағы тілден айырмашылығы әлі де
түсініксіз. Терминдердің теороиялық мағынасы тек ғылым дамыған кезде пайда
болады деген ойдан аулақ болған жөн. Ерте және қазіргі кезеңде де кез-
келген кәсіп пен еңбек көрінсі өз терминологиясын тудырады. Жалпы
қолоданыстағы термин емес жай сөздер көбіне кәсіби тілде термин мағынасы
мен қызметіне ие болады. Күнделікті қолданыстағы ағылшын тілінде stream,
орысша струя, гнездо, қазақ тілінде ағыс, ұя сөздері
мұнайшылар тілінде олар термин болып табылады. Терминдердің белгілі бір
кәсіп иелерімен қоданылуы бірігіп қызмет ету барысында өзара қарым-
қатынасты қамтамасыз етіп, оның өсу деңгейіне әсер етеді.
Терминологияның тарихы өте үлкен, бірақ ғылымда термин түсінігі ХХ
ғасырдың басында қалыптасқан еді. Ф.А. Брюкгауз бен Н.А. Ефранның
Энциклопедиялық сөздігінде термин мен терминологияны мынадай жолмен
анықтайды: Термин – слово, которому соотвествует определенное понятие, или
изолированное, или входящее в состав суждения или умозаключения... Научные
термины...слова, имеющие специальное сторго определенное в данной научной
области значение. Совокупность прочно установленных в данной науки...
номенклатура есть собрание терминов для всех терминов низших видов
предметов, рассматриваемых данной наукой (Брюкгауз Ф.А., Ефран Н.А.
1991).
Қазіргі заман ғылымы термин мен терминологияның келесі анықтамаларын
беруге мүмкіндігі бар.
Термин – бұл ғылыми және кәсіби-техникалық объектілерді тану мен
қабылдау процесінде қолданылатын арнайы мағынасы бар кәсіби түсінікті
қалыптастырушы және беруші сөз және бағыныңқы сөз тіркестері.
Терминология – бұл түсінік (мағына), лексико-семантикалық, сөзжасам
мен грамматика деңгейіндегі кәсіби сала қызметінде бір-бірімен байланыста
болатын терминдердің жиынтығы.
Ғылыми-техникалық революция әртүрлі ғылым саласында терминдердің
өсуіне, жалпы халық қолданысындағы тілге енуіне, ақпараттық-
коммуникативтіктің қарқындылығына алып келді. Бұл процестер
терминологиялық жарылыс атына ие болды.
Олардың басты себептері:
-жаңадан пайда болып жатқан атауларға термин жасау қажеттілігі;
-көптеген ғылым салаларындағы терминдердің семантико-грамматикалық
құрылымының күрделілігі, көп мағыналылығы мен дәлдігінің жоқтығымен
байланыстырылатын терминологиялық жағдайдың төмендігі.
-қазіргі заман ақпараттық жүйесін терминологиямен қамтамасыз ету
қажеттілігі: мәліметтер базасын және қорын басқаруды автоматтандыру жүйесі;
-аударма, кәсіби жұмысқа баулу және практика үшін терминологиялық
сөздіктерге деген қажеттіліктің өсуі;
-терминологиялық жарылыс нәтижесінде лингвистикалық зерттеулер
бағытының өзгеруі: яғни дәстүрлі және қолданбалы лингвистиканың пәні болып
арнайы ғылым салаларының терминологиясы табылады.
Бұған көптеген ғылыми конференциялар, терминтаным бойынша жарық
көрген еңбектер (80-жылдары терминологиялық мәселелерді зерттеп қарастырған
2000 баспа еңбек жарық көрді), жалпы кеңестік терминологиялық
конференциялар 1950 мен 1960 жылдары; 1969, 1971, 1973 жылдары
Лексикологияның өзекті мәселелері атты конференциялар; 1971 жылғы Ғылым,
техника және информатика тілдерінің семиотикалық мәселелері; 1974 жылы
Әртүрлі типті сөздіктердегі терминдер анықтамасы мәселесі
конференциялары, қолданбалы лингвистика тәсілімен жасалған текстерді
өңдеуге арналған конференциялар, ғалымдардың басқа да кездесулері дәлел.
Терминдерді лингвистика жағынан ұзақ жылдар бойы зерттеу лексикология
аясында жүрді. Ғылым терминдердің бір мағыналы, жүйелі, бір ізді, қысқа
әрі нұсқа болуын талап етті. Алайда, термин мен терминологияның өзі
қолданыста екі мағынада беріледі:
1. Терминология арнайы объектілерді және кәсіби түсінікті беретін сөз
және сөз тіркестерінің жиынтығы.
2. Терминология – терминдер жиынтығы, олардың грамматикалық жағынан
ұйымдастырылуын және қызмет ету заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің
бөлігі.
60-жылдардың соңында терминтану атты терминді енгізу арқылы термин
мағынасын шектеу ұсынылды. Терминтаным астарынан адамның әртүрлі кәсіби
қызмет саласын қамтамасыз ететін терминдердің семантикалық табиғатын,
грамматикалық жағынан ұйымдастырылуы мен қызмет ету заңдылықтарын
түсінідіретін ғылым бөлігін анықтауға болады. Зерттеушілер термин және
терминология анықтамасын арнайы кәсіп түсінігін білдіретін сөз және сөз
тіркесі, ал терминтануды адамның әртүрлі кәсіби қызмет саласында
қолданылатын терминология болып табылатын ғылыми пән деп атады.
Терминтанымныңнегізгі мақсаттары ғылыммен төмендегі жолдармен былайша
анықталады:
1.Коммуникативтік процестердегі терминология рөліне анализ жасау.
2.Тіл жүйесінде терминология орнын анықтау.
3.Терминдердің семантикалық ерекшеліктерін жалпы қолданыстағы лексика
мен еркін сөз тіркестерімен салыстыра зерттеу.
4.Жай және құрмалас тіркестер терминдердің грамматикалық жағынан
ұйымдастырылуын сараптау.
5.Терминологияның тіркестерді еркін және фразеологиялық тіркестермен
салыстыру спецификасын зерттеу.
6.Терминологиялық жүйе түсінігін нақтылау және сараптау әдістемесі
мен термин жүйесін сипаттауды қарастыру.
Ғалымдардың пікірі бойынша терминтанымның бірнеше қолданбалы
мәселелері туады:
1.Терминдердің ғылыми, өндірістік және оқу қатынасында кең түрде
қолдануңа дайындық жүргізу.
2.Терминологияның мемлекеттік және салалық стандарттық әдістемесін
жасау.
3.Ақпараттық-лингвистикалық жүйені құрастыруда терминологиялық
жұмыстың өңделу әдісі.
4.Әртүрлі лексикографиялық мәселелерді шешу барысында терминдердің
іріктелу принциптерін өңдеу.
Терминтаным тіл білімінің әртүрлі бөліктерімен байланысты.
Терминдердің семантикалық ерекшелікке ие болғандықтан, терминтанымда
семантикаға, термин – сөз, термин таным мен лексикологияға қатысты
болады; терминдердің қызметі жалпы тілдік заңдылықтарға бағынады.
Терминтаным тілдің морфологиялық және синтаксистік құрылымы туралы ғылымы
грамматикамен байланыста; терминдердің генетикалық сипаты тілдің тарихына
үңілуді қажет етеді; терминдердің коммуникативтік байланыста қолданылуы
терминтаным мен лингвистиканың байланысын көрсетеді. Терминтаным
лингвистикалық емес ғылым пәндерімен де байланысты болады:
1.Термин жүйесін сипаттауда математикалық әдістер кеңінен қоданылады.
Және де терминтаным математикалық пәндердің мынадай: болмыс теориясын,
математикалық статистика, көбейту теориясы, математикалық логика
мәліметтерін қарастырады.
2. Лексикалық көзқарас бойынша барлық өңделген ақпараттық тілдер
терминологиялық тіл болып табылады, және де терминтаным мен информатика
байланысы осыған негізделеді.
3. Мәтінде терминдер логикалық сарап пен зерттеуші интуициясының
жұмысынан бөлінеді. Термин таным логика және психологиямен байланыста
болады.
4. Термин таным және ғылым таным, термин таным мен әлеуметт таным
терминологияның кез – келген ғылым мен адамның кәсіби қызмет тілінің
негізіне құралады.
Сонымен термин тануды нақтылау мен сараптау мәселесі оның нақты ғылым
мен техника саласында, әр түрлі теориялық және қолданбалы лнгвистиканың
ақпараттық ізденіс, логика секілді ғылыми пәндермен сипаттап көрсетеді.
1.2.Терминдерді өңдеу мен жүйелеу мәселелері
Ғылым мен техниканың белгілі бір салаларының дамуы, жиналған
тәжірибелер мен өңделген принциптік әдістер негізінде терминологияда
жүйелеу процессі жүреді. Көне терминдердің қолданыстан алынуы немесе жаңа
атаулардың пайда болуы сияқты әлеуметтік себептер тіл заңдылықтарына
қатысты емес. Олар ғылым мен техникада жаңа ғылыми – техникалық
түсініктердің пайда болуымен байланысты.
Қазақ тіліндегі терминдердің өңделуімен жүйеленуі С.Аманжолов,
М.Балақайов, С.Кеңесбаев, А.Абдрахманов, К.Шарипов, Р.Бөкейханов,
Т.Жанұзақов және т.б. еңбектерінде қарастырылғанын атап өткен жөн.
Қазіргі кезде Қазақстандық мамандар негізінен екі, үш немесе көп тілді
ғылыми техникалық деңгейдегі басқа немесе осы тіл терминдерін біле отырып,
олар ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілін меңгереді, сонымен қатар бірнеше
белгілі шетел тілдерін қолдана алады.
Қоғамның дамуы мен жаңа түсініктердің пайда болуы әсерінен осы
саладаға методологиялық жұмыс пен теориялық зерттеуді күшейту қажет.
Терминологияның бастауында тұрған және терминге қатысы бар адамдар үшін
терминологияны жасап шығаратын оқулықтар шығару керек.
Қазақ тілінің теориялық және практикалық мәселесін қарастыру
параллелді түрде жүреді. Терминология туралы ойлар негізі дискуссияға
салынуда. Терминология диссертациялық зерттеулердің объектісі болып 40 –
жылдардың соңынан бастап табылады. Терминология мәселесі ғылым мен
техниканың әр түрлі салалары бойынша зерттелуде. Бұл қазақ тілі қызметінің
жан–жақты дамуына әсер етеді. Терминология саласындағы арнайы зерттеулер
қазақ тілінің салалық терминологиясын әрі қарай жетілдіріп, жүйелеуде
маңызды болып есептелінеді.
Әлем тілдерінде терминологияны дамыту мен жүйелеу салыстырмалы –
салғастырмалы терминологиялық сөздіктердің жарық көруіне әкеледі. Бұл
тілдік межелерден өтуге септігін тигізеді.
Алайда, терминдерді дыбыстауы жағынан бірдей емес, мағынасының
баламасын дәл беру басты мақсат болып табылады. Мысалы, әр елдің тіл
мамандары әдеби тіл түсінігінің өзіне әр түрлі мағына береді.
А.Д.Швейцердің пікірінше, американдық әлеуметтік лингвистикасының көптеген
терминдері өз мағыналарына сай келмейді деп көрсетеді. (Швейцер А.Д. 1971 –
104). Ұлттық терминдердің дыбысталуы және мағынасы жағынан сараптау термин
шығармашылығын жүйелеуге әкеледі.
Осы саладағы теримнологияның бір ізге салуына көп септігін тигізген
әлеуметтік–лингвистикалық терминдердің анықтамалық сөздігі. Термин
шығармашылығында субъективті көзқарас басым болса, нәтижесі соғұрлым нашар
болады. Көптеген тілдердің барлығына қарамастан, әлем тілдерінде
қолданылатын халықаралық фонетикалық алфавитте транскрипциялық жүйе жасалуы
тиіс. Мұндай мәселелерді шешу үшін әлемдік терминологиялық координация
комитеті ашылуы керек. Болашақтағы әлеуметтік – лингвистикалық терминдердің
алфавиттік көрсеткіші бар жүйелік сөздігі алдымен жаңа дамып келе жатқан
ғылымның негізгі лингвистикалық түсініктерін анықтауы қажет. Мұндай
анықтама сөздікті құрастыруда оның:
- мүмкіндігінше халықаралық және ұлттық әлеуметтік лингвистикалық
терминдердің барлығы қамтылуы тиіс. Сонымен қатар қашан және кім қолданған,
қандай жұмыста, оның автор қолданысындағы мағынасы, егер бар болса өзгеру
динамикасында көрсетіп отырғаны жөн.
- әлеуметтану, демография, этнография, философия, психология секілді
әлеуметтік лингвистикаға қатысты әртүрлі ғылым терминдерін енгізуі тиіс;
- әлем тілдерінің негізгі атаулары мен есімдектерін қысқаша сипаттап
қамтуы тиіс;
- жеке әлеуметтік лингвистердің негізгі еңбектері туралы мәлімететр
беріп отыруы қажет.
Әлеуметтік лингвистердің әлеуметтік лингвистика туралы библиографиялық
сөздігі үлкен септігін тигізер еді.
Ғылыми-техникалық революцияда әрбір жаңа түсінік терминде көрініс
тапқан сайын терминологияны әрі қарай қарастырып жүйелеу талап етіледі. Екі
және көп тілді Қазақстан мамандары өзінің ұлттық терминологиясынан басқа
орыс және халықаралық тілдердегі терминдерді бойына сіңіріп қоймай, олардың
тұрақтылығы үшін күрес жүргізуде. Бұл іске орыс терминологиясының жасалу
тәжірибесі маңызды орын алады.
Тілдіңі терминологиялық жүйесі әрдайым жетілдіріліп отырады. Онда
нормалау, жүйелеу, бір ізге салу процестері жүреді. Бірақ соған қарамастан
теориялық жалпылау, терминдерді, терминологиялық сөздіктерді құрастыру
жұмыстары аз. Бұл жағдайда тіл мен салалық ғылым мен техника мамандарының
бірігіп жұмыс істеу қажеттілігі көрініс табады.
Тілдің терминологиялық лексикасының мәдениетін жақсарту қоғамның
күнделікті ісі, әлеуметтік жағынан маңызды болып табылады.
Бұрынғы кеңестер халықтар тілдеріндегі терминологиялық жүйенің
қалыптасуы мен дамуына, әсіресе, қазақ тіліне мемлекеттік деңгейде мән
берілген. Ұлттық терминдер жасау мәселелері олардың қалыптасу көздері мен
принциптері, сонымен қатар, терминдерді логикалық жүйелеуді бір ізге салу
мәселелеріне көптеген мәнді де мағыналы жұмыстар жасалынған (Н.А. Баскаков,
В. М. Насимов, Қ. Жұбанов, Б.М. Гранде және т.б.). Алайда, қазақ тіліндегі
салалық, әсіресе, мұнай және химия терминологиясы қалыптасуының бірінші
кезеңінде жаппай жасалынады. Осыған байланысты терминді жалпы тіл жүйесінен
бөліп қарастыру қажеттілігі туады. Мысалы: ұңғы түбі қысымы – давление
внутри скважины; өткізгіштігі әр түлі қабаттар – неоднородные по
проходимости пласты; мұнай кен орынын игерудегі толықтырма уақыт-время
компенсации при разработке нефтяной залежи. (О. Ескалиев 1997).
Пост кеңестік халықтар тілінде терминологияны жасау мен жүйелеуде
жемісті еңбектер соғыстан кейінгі жылдары жасалды. Бұл кезеңде
терминологиялық жұмыстар Қазақстанда да қарқынды жүре бастады. Қазақ
тіліндегі терминология жүйесін қолдануды нормалау мен зерттелу рөлі С.К.
Кеңесбаев, Ғ.М. Мұсабаев, М.Б.Балақаев, К.А.Аханов, А.Т.Қайдаров,
А.И.Ысқақов, С.А.Аманжолов және т.б. еңбектерінде көрініс тапты. 1952-1962
жылдар аралығында Қазақ ССР ҒА тіл білімі Институтының өзіне 14 орысша-
қазақша терминологиялық сөздіктер жарық көрді. Соның ішінде мұнай ұңғыларын
бұрғылау терминдеріне арналған сөздіктерде болды.
Осылайша, мұнай және химия терминдерінің қалыптасуы мен жүйеленуі
келесі жолдармен анықталады:
1. Кірме термин (КТ) ана тіліндегі (АТ) терминдерімен өзгереді. Мұнда
бұл процестің мынадай түрлері болуы мүмкін:
а) КТ-АТ: бурение – бұрғылау; глиномешалка водоструйная – су ағынды
балшық (лай) араластырғыш.
ә) К-А1-А2: известняк – ізбес тас
2. ана тілі өзгеріссіз қалады: доға – дуга; бұрғы – бур; ұя – гнездо.
3. кірме термин өзгермейді: забой, золотник, дроссель, керн.
Көрсетілген процестер қазақ тілінде мұнай және химия терминдерінің
келесі ерекшеліктерімен тығыз байланыста болады:
1) Терминологиялық жүйенің бірінші кезеңінде орыс тілінен мұнай және
химия терминдерінің аудармаларымен бірге қазақ тіліне қажетті баламалары
мен берілген: ұңғыма тереңдігі, бұрғылау құралы.
2) Сәйкес келмейтін кірме сөздерді алып тастау тенденциясы пуризмге
әкеледі. Пуристикалық тенденция әсерінен мұнай және химия терминологиясы
қатарынан қазақ тілінде дәл баламасы табылмаған сөздер алынып тасталады.
Мысалы, дроссель, золотник.
3) Бір жағынан кірме сөздердің пуристикалық тенденциясы, екінші
жағынан мұнай және химия терминологиясы артық терминдердің синонимдік,
варианттылықарының жетіспеушілігін тудырады: головка буровая – бұрғының
басы; головка забивная – қағылма қалпақша.
Тіл өзінің қызметінде қоғамның әртүрлі қажеттілігін қанағаттандыра
алады, стилге бөлінеді. Ғылым мен техникаға қызмет көрсететін тіл
терминдерінің көптігімен сипатталады. Олардың мағынасы Ж.Марузоның
пікірінде жақсы беріледі: Любая наука в известном смысле есть лишь хорошо
установленная терминология.
1.3.Терминология және номенклатура. Ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
Terminus шек, шекара деген мағына білдіреді. Терминнің неден бөліп
және неден шектейтінін білу қажет. Бірінші шекте (лексика) біз
теримнологияның ғылым, саясат, техника және т.б. әлеуметтік болмыстың
интеллектуалды түрде ұйымдастырылған саласы деп қарастырамыз.
Екінші шектеулі мағынада терминнің логос ретінде термин мен
түсініктің қалай байланысатынын айтамыз. Термин түсінік және сөз арасындағы
ұқсастықтар туралы әртүрлі пікірлер де бар. Біреулер терминнің затпен
байланысы номинативтік тенденциясын, басқалары терминді түсінікпен
қатыстырады. Екінші тенденция мәндірек болады. Бұл терминология мен
номенклатураны ажыратуда анықталады. Алайда, әрбір терминология терминнің
әртүрлі мағыналық құрылымымен сипатталады.
Техникалық терминологияда зат бірінші орында тұратындықтан терминнің
номинативтік бағыты алға қойылады; әрине, егер белгілі бір машинаның мыңнан
астам бөлшектері болса, олардың барлығының атауы болады. Бірақ, бұл онда
сонша түсінік бар дегенді білдірмейді. Бұл номенклатурада кездеседі.
Ғылымда термин мен түсініктің байланысын бірініші кезекке қояды.
Сөздікте бұл екі сөздің анықтамасы көңілге қонымды емес. Мысалы:
Терминология... кез-келген сала терминдерінің жиынтығы. Грамматикалық
терминология. Философиялық терминология, ал номенклатура... қолданыстағы
кез-келген арнайы атаулардың жиынтығы. Геологиялық, мұнай, геофизикалық
номенклатура (А. Тажұтов 1998).
Терминология белгілі ғылым түсініктерінің жүйесімен байланысты, ал
номенклатура оның объектілерін этикеттейді. Сондықтан номенклатура алфавит
әріптері, сандар немесе кез-келген белгілер ретінде түсінілуі қажет.
Номенклатура ғылыммен тікелей байланыстырылмаған. Сондықтан ол ғылымның
түсінік жүйесінде көрсетілмейді. Бұны философия, математика, логика
ғылымдары көрсетеді. Мұнда тек заттар байланысы емес, сонымен бірге
заттарды суппозиция ретінде қабылдау кездеседі.
Терминнің номинативтік қажеттілігі оның бір уақытта берілген түсінікті
айқындай отырып, суппонентті затты атап көрсетеді.
Мұнда Рефортматскийдің мысал келтіруібойынша ғаламда санға сай келер
ештеңе жоқ, бірақ сан қатынас, ал математикада ол пәндік онтология. Мысалы:
2, х2 заттық қатар түзейді. (А.А.Реформатский Что такое термин и
термнология 1961). Реформатский терминолоогия мен номенклатура арасындағы
айырмашалықты 30-50 жылдары техникалық, географиялық терминологиялар мен
жалпы теориялық құрылымдар саласындағы зерттеулері нәтижесінде анықтайды.
(А.А.Реформатский 1961).
20 жылдан кейін Г.О. Винокурдің О некоторых явлениях словообразования
в русской технической терминологии атты еңбегі жарық көреді. Бұл еңбекте
ол да жоғарыда аталған ереже бойынша шешеді. Алайда, бірнеше
келіспеушіліктер де кездеседі.
Г.О. Винокурдің терминология және номенклатура туралы анықтамасы
былайша беріледі: Особая функция, в которой выступает слова в качестве
термина – это функция названия, что 1) номинативная функция – это общая
функция всех слов, а не только терминов, и 2) номенклатура как раз более
номинативна, чем терминология (Винокур Г.О. 1939, т.5,6). Ал, А.А.
Реформатский бұл анықтаманы идея жағынан дұрыс, бірақ аяқталынбаған деп:
... не следует сменивать термин как название предмета мысли ни с
собственным именем, ни с номенклатурным знаком. Абсолютно правильна мысль
Винокура, что надо отличать термины и номенклатурные знаки и, что
настоящие собственные именане смогут быть терминами, береді.
Алайда, бірінішіден атау есімдер нлменклатуралық белгі, екіншіден
ойдың заттық атауы болады. Яғни номенклатуралық белгілер және де атау
есімдер астарында да басқаша қырынан болса да ой бөліктері кездеседі.
Г.О.Винокурдің келесі анықтамасы өте қажет: Что касается номенклатуры,
то, в отличие от терминологии под ней следует понимат систему современно
абстрактных и условных символов, единственное назначение которого сосоит
вто, чтобы дать максимально удобные с практической точки зрения средства
для обозначения предметов, вещей без прямого отношения к потребностям
теоретической мысли, оперирующей этими вещами (Г.О. Винокур. 1939, 13-14).
Қазақ тіл білімінде терминнің ғылыми анықтамасы профессор Қ.Жұбановтың
еңбектерінен басталады: Термин деп ғылым мен революциялық тәжірибе
дамуының кезінде қалыптасқан сөздің арнайы мағыналық түрін атаймыз.
Терминологиялық түсінікті беретін терминдер қарапайым өмірде қолданылатын
сөздіктегі мағынасына сай келмеуі мүмкін (Қ.Жұбанов. 1999,524).
Мұнда таза номенклатураның прагматикалық сипаты беріледі. Терминология
мен номенклатураның айырмашылығы, және де терминологияның негізгі
ерекшелігі теориялық ойлардың қажеттігі болып табылады. Кейде
терминология және номенклатура сөздері синоним ретінде қолданылады.
1.4. Жалпы термин және терминология туралы түсінік
I.1.Термин англ term фр. terme нем. Fachword исп. Termino,
technicimo. Слово или словосочетание специального! (научно технического и.
т. п.) языка, создаваемое (принимаемое, займствуемое и т.п.) для предметов;
ср. номенклатура. Термин интернациональной. Термин научно –технический.
Термин научный. Термин составной. Термин специональный.1.
Терминологическое словосочетание раздельно оформленные члены которого
разносторонне раскрывает данное сложное научное понятие термин
(вещественная связка) сочетающий в себе стремление обобщению в
грамматическом описании как различения грамматически выраженного значения
(связка) так и его лексических модификации(“вещественный”); значение
трудности у словоформ в тв. п., лексически модифицируемое в виде
умственного орудие- (понимать умом) в отличие от “средства”(действовать
подкупом). Термины родства англ.kinship terms, terms of relationship Слова
называющие людей как состоящих в тех или иных родственных отношениях с
другими людьми- руск. Отец, мать, сестра, сноха, деверь и т.п.
Терминология англ. terminology фр. terminologie исп. terminologia.
Cовокупность терминов данной отрослей производства, деятельности знания,
орбазующая особый сектор лексики, наиболее легко подающийся сознательному
регулированию и упорядочению. Терминология грамматическая, терминолагия
международная. Терминология научная, терминология научно-техническая.
Терминология полтическая. Терминология производственно-профессиональная.
Терминология производственно- техническая. Терминология публицистическая
Терминологический словарь Алма-Ата 1950. стр 474.- 2
Термин (лат. terminus-предел, граница) – 1) слово точно обозначающее
определённое понятие, применяемое в науке, технике, искусстве; 2) в логике
составной элемент суждения (субъект и предикат); силлогизм предпологает три
термина, входящих в состав образующих его суждений большим термином
силлогизма называется предикат вывода, меньшим термином- субъект вывода;
третье, опосредствующее понятие, входящее в посылки силлогизма, называется
средним термином; 3) древнеримской мифологии бог охранитель границ;
почитался в видо межевого камня.
Терминология (термин гр. logos понятие, учение) –совокупность терминов,
употребляемых в технике, науке, искусстве и.т.п. стр 684 3
Философическая энциклопедия-5 том. Стр. 108 4
Термин(лат.-граница, предел, конец )-1) В наиболее широком совр.
Употребление Т- синоним слово, но с оттенком специального (научного)
значения; иначе говоря, Т- это слово или сочетания слов(сложные или
дескриптивные); Т. например “общее наименшее краткое”- значение которых
определяется в контексте соответствующей научн. Теории(дисциплины) или
вообще в какой –либо отраслизнания.В этом смысле часто возникающая
проблема уточнения Т. предпалогает их определение, устронение омонимий и
обязательное фиксирование универсума рассуждения.2)В философии Т.
употреблялись в значении определения сущности, т.е. как то, что фиксирует
устойчивое и непроходящие- общее, единое или идею, в перотивоположность
текучему и непрерывно меняющемуся чувственному бытью(ср. Аристотель, 16
987б; рус.пер. М-Л 1934). 5Т. в этом смысле ,т.е. как общее определение
или понятиярасмотривались в качестве основы рационального познания. 3)В
логике Аристотеля Т.- это элементы посылки.” Термины посылки-ее субьект и
предикет- это границы посыли, ее начало и конец”.Такого значение слово
брос, и мы должны быеь осторожны и не отождествлять это логическое слово с
таким психологическим и метофизическими словами как “идея”,
”представление,” ”понятие...”Лукасевич Я.,Аристотелевская силлогистика с
точки зрения современной формальной логики, пер.с англ.,М., 1959, стр.36-
39, 6. В значении простейших элементов логико-матем.выражений слово
“Т.” широко употреблятся и в современной литературе. Например, в языках
прикладных логика математических исчислений Т.- это аналог подлежащего или
дополнения естественных(разговорных) языков, т.е. выражение, обозначающее
(часто”описывающее”) к.-л. Предмет универсума.(В рус. Лит.7 В этом случае
вместо слово “Т.”обычно пишут терм.,т.е. франц. terme используется без
перевода.) см.также ст. Силлогизм,Терм.
Лит.Миль Д.С.,Система силлогической и индуктивной, пер.с англ., М., 1914,
с.15-32; 8 Челпанов Г.И., Учебник логики,(М.), 1946, гл.2; 9
Аристотель, Аналитики первая и вторая, М., 1952, с.40М.Новоселов. Москва
10
Термин, по лат.terminus- межа, граница. В древнем Риме существовал
бог Т., изображение его в виде межевого камня стояло в храме Юпитера на
Капитолии. В современном значении Т. –слово или словосочетание, которому(в
идеале- однозначно) соответсвует опроделенное понятие в области общественно-
политической жизни, науки, техники, искусства. От обычного слова Т.
отличается точностью семантических границ. Фактически однозначное
соответствие Т. выражаемому им понятию осуществляется далеко не всегда, и
в любой научной и технической области имеется болоьшое количество Т.
–омонимов и Т. –синонимов, что саздаёт известное неудобство. Поэтому емеет
большое значение проводящаяся в различных отрослях науки и техники робота
по упорядочению терминологии. Общественно – политическии, научные и
технические Т., в наше время быстро проникая из одного языка в другой,
занимают первое место в интернациональном лексическом фонде
ТЕРМИНОЛОГИЯ раздел лексики, охватывающий специфические слова научного
и технического языка- термины общественно-политческие, научно-
технические,философические и др. В более широком смысле в Т.включаются
также специфические слова производственного языка (название инструментов
приборов, обозночение приемов производственного процесса и т. д.) Развитие
Т. идет параллельно с развитием всех отраслей производство и науки т. к.
Все новое, что возникает в практической деятельности, в науки и технике,
неизбежно должно получить отражение в языке, Так, например, в 8-10 вв. на
Ближном Востоке с ростом ремесел, искусств, торговых сношений и с развитием
науки получает значительное развитие философская, медицинская, юридическая
и др. Т. на арабском языке; эта Т.легла также в основу развития Т. во всех
языках мусульманского Востока последуюшей эпохи.В Европе эпохи Ренессанса
мощный подьем научной и философской мысли сопровождается развитием
терминологии на языках латинским и греческим, а позже-в связи с развитием
национальных языков- на национальных языках европейских народов. В
развитии общественно-политической Т, отражается смена общественных форм и
борьба классов. Так,ранее вступление Англии и Франции на путь
капиталического развития знаменуется ранней разработкой в английских и
французских языках политических терминов, перешедщих затем в другие языки.
Большое количество политических терминов, возникших во французском языке в
эпоху бурж. франц. революции, стало общеупотебительным почти во всех других
языках Европы(революция, комиссар депутат и др.).Особенно большое влияние
на развитие общественно –политической Т. имело выступление пролетариата на
политическую арену. Победа социализма в СССР и соц. строительство
обогащает Т. рядом новых терминов для выражения новых форм общественного
устроиства и общественной жизни (совет, ударник, стахановец, пятилетка,
колхоз и др.) 11
Т.представляет собой один из важных участников культурного
строительства СССР, в особенности, когда дело идет о языках, получивщих
письменность лишь после Октябрьской революции.В практике работы над
развитием словарного запаса этих языков под названием Т. обычно
подразумевают не только номенклатуры отдельных областей науки и техники, но
и новое словотворчество в более широком смысле слова,т.е. все новые слова,
создающиеся в языках, ранее отсталых, для обозначение понятий, возникающих
в процессе социолистического строительства. Громадное значение приобретает
разработка терминологических словарей на нац. Языках. Источниками для
разработки терминов на национальных языках народов СССР служат, с одной
стороны, лексические богатства и средства самих этих языков, с другой
стороны-многочислительные международные и русские термины. Этот последний
источник приобретает особо важное значение,т.к. унификация международной
части Т. создает лексически фонд,общий для большого количества языков, и
тем самым способствует все большому сближению между собой языков братских
народов. Если количество “обычных”, бытовых слов в мало развитых языках
является сравнительно ограничительным, то часть лексического запаса,
обозначаемая названием Т., в расцветом национальных по форме и
социолистических по содержанию культур иязыков все больше и больше растет и
увеличивается,и таким образом все больше возрастает международная
обобщенная часть лексики.При этом в области Т., как и других участках
культурного и языкового строительство, необходимо борьба с уклонами и
извращениями, с игнорированием средств родного языка,с протаскиванием
совершенно ненужных слов из чужих языков(напр. арабских слов в каком-нибудь
восточном языке), со стремлением избежать международных слов, с попытками
создать искусственные и надуманные слова, имеющие своей целью отгородить
данный язык от сближения другими языками народов СССР. За время после
Октябрьской социалистической революции проведена значительная работа по
созданиюТ. на языках народов СССР, начиная с обьема потребностей учебников
средней школы и кончая подробными Т. отдельных науки отраслей производства
(Термины”, стр.42.Б. Грандов) 12
В зависимости от стадия языка, от конкретных условий и целей
использования словосочетаний существенно изменяется и выбор
фразеолгического матеиала, и приемы его использования. Рассмортим
использование фразеологизмов в научно техническом стиле. Для этого стиля
нехарактерно использование образной фразеологии. Напротив очень широко
представлены стилистически нейтральные выражения. В научном языке
значительно чаще, чем в других стилях, используется различные составные
наименования(connecting rod, diesel oil, atomic power), перечисляемые к
фразеологии на основании ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz