Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі және оны дамыту мәселелері
КІРІСПЕ
1 БӘСЕКЕ . РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық категория ретіндегі мәні, пайда болу шарттары және қызметтері
1.2 Бәсекенің түрлері мен нысандары, олардың артықшылықтары және кемшіліктері.
1.3 Бәсеке теориясы бойынша классиктердің көзқарастары.
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
2.1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстанда бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту мәселелері
2.3 Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясын жүзеге асыру мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 БӘСЕКЕ . РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық категория ретіндегі мәні, пайда болу шарттары және қызметтері
1.2 Бәсекенің түрлері мен нысандары, олардың артықшылықтары және кемшіліктері.
1.3 Бәсеке теориясы бойынша классиктердің көзқарастары.
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
2.1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстанда бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту мәселелері
2.3 Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясын жүзеге асыру мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлемде және отандық экономикада терең әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер орын алуда. Аталған өзгерістер экономикалық
парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды қалыптастырды. Ұзақ
уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен материалды-техникалық
базаның қалыптасуы тұрғысында қарастырылды, ал елдің даму деңгейі
материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталды. Адам заттай
капиталмен бірге өндіріс ресурсы қызметін атқарды. Сонымен қатар, рыноктық
экономикаға өтуді іске асырып отырған бұрынғы социалистік елдер мен
республикалар қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымның ерекшеліктерін,
алдағы өзгерістер мен оның іске асырылу мүмкіндіктерін, шаруашылық
жүргізудің рыноктық жүйесінің оптималды үлгісін және тағы басқа негізгі
кезеңдерді ескеретін халық шаруашылығын реформалаудың өзіндік әдісін жасау
қажет болды.
Біздің еліміздің рыноктық экономикаға өтуіне байланысты рыноктың
қызмет ету механизмін және оның негізгі элементтерін талдап, оларды
экономикамыздың тиімді дамуына қолдана білу бүгінгі күні өзекті мәселе.
Экономика дамуының қозғаушы күштерінің бірі бәсекелестік, барлық салаларда
қарқынды дамуда.
Адам Смит бәсекелестікті, сатушылар арасындағы тауарды тиімді жағдайда
сату үшін ешқандай сөз байласусыз, әділ жарыспен салыстырды. Оның әрекет
ету механизмі көрінбейтін қол деп аталады, онда кәсіпкердің субъективті
талпынысы мен іс-әрекетінің объективті нәтижесінің арасындағы айырмашылық
көрсетіледі. Әр капиталист тек өз пайдасына ұмтылады, сол арқылы қоғам
пайдасын да жүзеге асырады. [2]
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсекеге қабілеті жоғары болуының
нәтижесінде әлемдік экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі артады.
Әлеуметтік-экономикалық және индустриялды-инновациялық реформалар өткеретін
әрбір мемлекет тарихи тәжірибелерге көз жүгіртіп, уақыт сынынан өткен
теорияларды талдайды. Экономиканың қаржы, туризм және қызмет көрсету саласы
жақсарып, дами түсті. Жұмыс күшінің өнімділігі артып, шағын және орта
бизнес өркендеу үстінде.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан өзінің нысаналы дамуын „Қазақстан-
2030“ ұзақ мерзімдік стратегиясына толық сәйкес жалғастырып келеді. Ендігі
жердегі күн тәртібіндегі мәселе әлемдік қоғамдастықта Қазақстанның
бәсекеге қабілеттілігі туралы және қазақстандық ғалымдардың,
менеджерлердің, бизнесшілердің, мамандардың, жұмысшылардың бәсекеге
қабілеттілігі туралы болып отыр.
Бұл міндетті шешу үшін біздің экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік
салада еуропалық стандарттарға жету стратегиясын әзірлеуге кірісуіміз
керек.
Үстіміздегі жылдың 1-наурызында Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына „Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы“ жолдауын жолдады.
Бірнеше басымдықтардан тұратын бұл стратегияны жүйелі жүзеге асыру елімізді
халықаралық шаруашылыққа интеграциялай түседі. Біз Қазақстанның жахандық
экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз.
Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік
шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа
экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Диплом жұмысының мақсаты - Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз
мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық
экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те, өйткені олар
біздің жахандық экономикаға кірігуімізге жәрдемдеседі әрі сол арқылы біздің
қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және қолымыздағы
ресурстарымызға сүйенеді және де ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттырудың Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақты
дамуының бірден-бір жолы екендігін атап көрсету керек.
Міндеттері - Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы
заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке
меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау
көрсетуге міндетті.
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі сатысы
басқарудың принциптері мен механизмдері өмір сүру деңгейі мен сапасын
жоғарылатуға, бәсекеге қабілетті ұлттық экономика құруға бағытталуымен
сипатталады.
Өнеркәсіптік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және индустриалды-
инновациялық экономика жүйесін құрудың негізгі бағыттарын қарастыру.
1 БӘСЕКЕ – РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық категория ретіндегі мәні, пайда болу
шарттары және қызметтері
Бәсеке – шаруашылық жүргізудің ең қолайлы жағдайлары мен жоғары пайда
алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тауар өндірушілердің арасындағы
экономикалық күрес. Сонымен қатар, бәсеке тауарды өндіру мен өткізуде,
сондай – ақ капитал салу шеңберіндегі рыноктық субъектілердің әрекет ету
бағыттарын анықтайтын рыноктық механизімнің элементі болып табылады.
Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды
нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің
қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы көп табу үшін тауар өндірушілердің
бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол рынок субъектілерінің өнімді өндіру
мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сыерасындағы арақатынастары.
Рыноктық экономикадағы қолданылатын бәсекенің нысандары мен
ережелерін, мемлекет пен жеке сектордың қызмет ету әдістерін анықтайды.
Бәсеке экономикалық процесс ретінде белгілі бір іс-әрекеттердің
жиынтығы болып табылады. Бұл іс-әрекеттер ұлғаймалы ұдайы сатылардан
тұрады:
• Өндіріс үшін қажет құрал-жабдықтар, ғимараттар және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз ету.
• Өндірісті ұйымдастыру, шикізат пен материалдар және қаржы несиемен
жабдықтау.
• Бәсекеге қабілетті өнім шығару.
• Өнімнің сатылу көлемін, орынын, уақытын анықтау.
• Пайданың бір бөлігін инвеститциялық қорға аудару жіне оны өндірісті
ұлғайтуға жұмсау.
Бәсеке деңгейі өнімнің рыноктағы өмір сүру уақытына байланысты.
Бәсекенің пайда болуының объективті алғы шарттары: әрбір өндірушінің оқшау
шаруашылық жүргізуі, олардың рынок коньюктураларынан тәуелділігі, сұраныс
үшін басқа сатушыларымен күресі.
Бәсеке өндірушілердің бірін-бірі бақылап отыруына мүмкіндік береді.
Тұтынушы үшін олардың арасында күрестің болғаны тиімді. Өйткені, бәсекеде
жеңіп шығу үшін шығындарды азайту, тауарлардың сапасын арттыру жолдары
қарастырылады, нәтижесінде баға төмендейді. Сонымен қатар, бәсеке
нәтижесінде экономикалық мүдделер қайшылығы тереңдей түседі, адамдардың
экономикалық жағдайларының алшақтауы күшейді, қоршаған ортаға келтірілген
теріс әсер өседі, еңбек ету, табыс табу, демалу құқықтарының қамтамассыз
етілуіне кепілдік төмендейді, монополиялық билік артады.
Еліміздегі экономикалық өмірдің шынайы түрде қалыптасқан тәжірибесі
нарық пен бәсеке қазіргі экономикалық дамудың оның басқа факторларына
қарағанда ең басты және мықты механизмі екендігін көрсетіп отыр. Бәсекенің
қазіргі – нарықтық механизімнің басты кезегі болуының негізгі себебі –
соңғы он жылдықтарында оның ықпал ету ауқымының кеңінен етек жаюында емес.
Мұнда ең басты – бәсеке нарықтың органикалық қасиеті мен оның айырылмас
бөлігі болып табылуынада. Нарықтың қатынассыз әкімшілік басқару жүйесінде
бәсекені жоққа шығарып, өндірушілерге ешқандай материалды ынта жасамау
нәтижесінде түтыну тауарларына деген тапшылық пен бүкіл мемлекет
деңгейіндегі дағдарыспен аяқталады.
Бәсеке жағдайында кез келген шаруашылық шаманың қызметі екі түрлі
бақылауға ұшырайды. Бір жағынан, ол фирманың шегіндегі ішкі тікелей бақылау
болса, ал екінші жағынан нарықтағы бәсекелес фирмалар тарапынан болып,
нарықтық қатынастардың түпкі нәтижелері негізінде айқындалатын жанама
түрдегі сыртқы бақылау. Бақылаудың екінші формасы алдыңғысына қарағанда
анағұрлым қатаң, бірақ әділ болып келеді, яғни кез келген шаруашылық
шаманың қызметіне объективті түрдегі бағаны өзінің жеке мүдделеріне сай
қандай да бір бәсекелес фирманың тауарына ілтипат қойған сатып алушының өзі
береді.
Бәсеке қоғамның шаруашылық өмірінде маңызды рөл атқарады. Ол
экономикалық еркіндікті, капиталдың өз өсіміне ішкі тенденцияларды
қолдануына бағытталған, сұраныс жиынтығын қайта бөлінуіне субъектілердің
өзара күшеюін қарастырады.
Бәсеке нарық механизімінің қажетті элементі, бірақ сипаты әр түрлі
болуы мүмкін, ол нарықтық тепе-теңдікке жету әдісіне елеулі әсер етеді.
Нарықтық механизім еркін немесе жетілген бәсеке жағдайында, яғни нарықтағы
жағдай көптеген сатушылар мен сатып алушылардың, сатылатын өнімдердің
біртектілігімен, фирмалардың нарыққа еркін кіруімен сипатталғанда барынша
тиімді әрекет етеді.
Бәсеке экономикалық категория ретінде объективті және субъективті
маңызда болады. Объективті мағынада бәсеке рыноктағы ерекше жағдайларды
белгілейді, яғни жекелеген субъектілер кәсіпкерлер жалпы рыноктағы
тауарлардың айналысына және оның бағаына жеке өзі әсер ете алмау сипатымен
көрінеді. Бәсеке субъективті тұрғыда бәсекелес шаруашылық субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастарды көрсетеді, яғни өндіріс пен материалды
игіліктерді айырбастау негізінде туындайды.
Бәсекенің пайда болу жағдайы мен бәсекелік орта қалыптасу жағдайы
айырмашылығы ажырата білген жөн.
Бәсекенің пайда болуының негізгі жағдайы мыналар болып саналады:
• өндіріс құрал-жабдығына өнім мен табысқа меншік;
• ресурстар мен ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігі;
• жекелеген өндірушілердің молдығы, экономикалық өз еріктілік
(әрекет түрлерін, ұйымдастырушылық формасы, қаржыландыру көзін,
әдісін анықтау және өндіруді, өткізуді басқару және т.б.).
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың
негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік рынокта қызмет етуші фирмалар мен
кәсіпорындар қоғамның әртүрлі сұранысына бейімделіп, тиімді инвестицияларды
орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндірістік
және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер шығарудың көлемін
арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсекеге қабілеті жоғары болуының
нәтижесінде әлемдік экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі артады.
Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикалық өсуге қол жеткізуінің өзі
бәсекеге қабілеттіліктің қалыптасуы мен дамуы есебінен болып отыр.
“Қазақстан-2030” даму стратегиясында жеке меншік құқығын қамтамасыз ету,
сондай-ақ рынокта еркін бәсекелестік ортаны қалыптастырып және
антимонополиялық реттеуді сенімді түрде жүргізу керектігін атап өткен.
Бәсекенің экономикадағы орнын оның негізгі қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенің негізгі қағидалары:
• рынокқа қатысушылар санының шектелмеушілігі, рынокқа кірудің және одан
шығудың абсолютті еркін болуы. Бұл қағида кәсіпкерлік қызметтің
еркіндігін, олардың өндірістің бір түрінен екінші түріне өтуін,
тұтынушылардың еркін талғамын, әрбір тұтынушы өзінің қажеттілігін ең
жоғары деңгейде қамтамасыз етуін талап етеді;
• материалды еңбек, қаржылық және басқа да ресурстардың мобильділігі.
Капиталдың еркін айналысы өнеркәсіптің тиімді салаларының дамуына,
қосымша ресурс көздерін ашуға, олардың комбинациясын неғұрлым тиімдірек
қолдануға мүмкіндік беру;
• сұраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатысушылардың толық ақпаратта болуы,
сондай-ақ рыноктағы баға өзгерісін, пайда деңгейін дер кезінде қадағалап
отыруы керек;
• өнімдердің біртектілігі, сапасының, қасиеттерінің ұқсас болып келуі.
Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзінің бәсекелестерін
жеңу үшін монополиялық рынокта қолданылады;
• рыноктағы жекелеген қатысушылардың әсер ету мүмкіншілігінің болмауы,
бағаның рынок арқылы берілген деңгейі қатысушының белгіленген бағасымен
сәйкес келіп отыруы міндетті шарт емес [3, 226].
Бәсекенің толыққанды және тиімді дамуы экономика дамуына белгілі
тиімділіктерді және қолайлы ортаны ұсынады. Оларға:
1) Қоғамның өндірістік тиімділігінің өсуі;
2) Рыноктық механизмінің толыққанды қызмет етуі;
3) Өндіріс факторларының қолданысын жақсарту;
4) Оптималды баға құру;
5) Тауарлардың және қызметтердің әлемдік стандарттарға өтауі;
6) Бизнестің тиімділігі, басқаша айтқанда ел ішіндегі кәсіпорындар іс-
қимылының жаңашылдығы;
7) Инфрақұрылым немесе елдегі қолданып отырған технологиялардың,
қатынас және байланыс жүйелерінің, ғылыми орындардың, ел
тұрғындарының білімі мен біліктілігі, жасампаздық қасиеттердің
бизнестің жоғары талабына сәйкестігі;
8) Инновацияларды енгізу.
Бәсеке жаратылысының негізі шектеулі ресурстарды неғұрлым тиімді
қолданатын салаларға бөлу болып табылады. Бәсеке экономикада сонымен қатар
тауар өндіру және қызмет көрсетулердің өз өнімдеріне инновациялар енгізуіне
ынтасын арттырады. Әлемдік тәжірибеге жүгінсек, бәсекелестік инновациялық
тауар пайданың жоғары деңгейін 5-10 жыл шамасында ұстап тұрады [9, 251].
Рыноктық экономикада рыноктағы көптеген фирмалар мен кәсіпорындар
бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші субъектілер өз бәсекелесіне
мардымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай әрекеттерді “тиімсіз бәсеке” деп
атап, оны бәсекелестіктің кемшіліктері ретінде түсінуге болады. Оларға:
• тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы. Жасау әдісі мен жасалған
орны туралы жалған ақпарат тарату;
• бәсекелес туралы жалған немесе қате мәліметтер тарату;
• бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын, маркировкасын
заңсыз пайдалану;
• тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
• бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
• келісім бойынша өздері ғана білуге тиісті салаға жататын конфиденциалдық
ғылыми-техникалық өндірістік және басқадай информацияны таратып жіберу.
Аталған шарт бұзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттік
антимонополиялық агенттікке жүктелген.
Бәсеке белгілі бір, мүмкіндігінше ыңғайлы үйлестіретін экономикалық,
технологиялық, әлеуметтік алғышарттарды қажет етеді. Бұл шарттардың
жағдайын бұзу бәсеке пайда болуын қиындатады, кейбір жағдайда жоққа шығаруы
мүмкін. Қорытындысында экономикада тоқырау, тиімділіктің төмендеуі,
нәтижесінде елдегі халықтың тұрмыс деңгейі құлдырауы мүмкін. Бәсеке бұл
қазіргі кезеңдегі нарықтық механизмнің басты элементі, олай деп айту
себебіміз оның өсу көлемі соңғы онжылдықта кеңінен ұлғайғандығында емес. Ең
бастысы, бәсеке нарықтық органикалық құрамдас қасиеті, оның бөлінбейтін
бейнесі, мысалға “нарық тапшылығы” өндірушілер мен сатып алушылар арасында
бәсекені қалыптастыруға немесе жоққа шығаруға жеткізеді. Осы арқылы бұл
жағдайда бәсеке тек тауар сатып алушылар арасында бәсеке болады [10, 145]
Нарықтық экономикада бәсеке бірнеше қызметтер атқарады:
Кәсіпкердің қамтамасыз ету қызметі. Бәсекелестердің көп санын
қысқартып, жою мүмкін емес. Керісінше, нарықта монополизмнің әсерінен
экономикада қылмыстың артуы, табысқа күресте қару қолданылуы мүмкін. Бұның
барлығы қоғамдық мүддені ашық жүргізу бәсекесінде орын алады. Оны
қанағаттандырмай жеке мүдделерді қанағаттандыру және жалпы қоғамның
қажеттілігін жүзеге асырып орындау мүмкін емес. Бұл жағдайда бәсекені
мемлекет қолдап, әртүрлі құқық құралдарымен қорғайды.
Мемлекет қоғамдық маңызды нәтижелерге жету үшін бәсекелестік көлемі
мен сапасына кепілдік беретін арнаулы ережелер мен шаралар жүйесін жасайды
және қолданады. Бұл деңгейдегі мемлекеттік іс-қызметтер біздің елде
нарықтық қатынасты реттеуге керекті басты элемент болып саналады.
Реттеу қызметі. Бұнда негізгі өндірістік ресурстар оған қажеттілік
сұраныс көп сфераға және ол тиімді пайдаланылатын орындарға бағытталады.
Бұл кәсіпкерлердің тұтынушы қажетсінетін тауарларын шығаруына байланысты.
Бәсекенің дәлелдеу қызметі кәсіпкерлердің нарықта сапа жағынан талапқа
сәйкес келетін, бағасы тиімді, өндірістік шығынды азайтуды ынталандыруда
қолданылады. Табыс тек осы талаптарды орындағанда нәтиже береді. Болмаған
жағдайда шаруашылық жүргізуші субъект шығынға ұшырап басқа бәсекелесіне
орнын береді. Егер кәсіпорын сапасы жоғары өнім ұсынса немесе оны аз
шығынмен өндірсе, пайда ретінде сыйлық алады, бұны техникалық жетістік
ынталандырады. Егер кәсіпорын өз тұтынушыларының қалауына немесе нарықтағы
бәсекелестік ережесінің бұзылуына көңіл бөлмесе шығын түрінде жазасын алады
немесе нарықтан ығыстырылады.
Бөлу қызметі. Бәсеке тек өте жоғары өнімділікте ғана ынталандырып
қоймайды, сонымен қатар табысты кәсіпорындар мен үй шаруашылығы арасында
олардың тиімді қосқан үлесіне сәйкес бөлуге мүмкіндік береді.
Бақылау қызметі бәсекеде кәсіпкердің бір жақты іс-әрекетіне шектеу
қойып және тұтынушыға таңдау мүмкіндігін береді. Бәсекелік механизм кез
келген кәсіпкерге нарықта өз қалауы бойынша үстемдік орнатып, тұтынушыға өз
қалағанын жүргізуіне мүмкіндік бермейді.
Әрбір нарықтың өзінің ерекшеліктері болуына қарамастан, бәрібір
олардың жалпы бір түйісетін жері, ол әртүрлі нарықта бәсеке қалай жүзеге
асырылады және бәсекенің мәні бірегей анықталып талданған бағытта жүзеге
асырылады. Ол үшін бәсекені жеделдетіп жетілдіруді бағалау және табиғатын
анықтау пайдаланылады.
Әрбір нарықтың өзінің ерекшеліктері болуына қарамастан, бәрібір
олардың жалпы бір түйісетін жері, ол әртүрлі нарықта бәсеке қалай жүзеге
асырылады және бәсекенің мәні бірегей анықталып талданған бағытта жүзеге
асырылады. Ол үшін бәсекені жеделдетіп жетілдіруді бағалау және табиғатын
анықтау пайдаланылады.
Бәсекелес сатушылар арасындағы бәстестік әрбір фирма өзінің мақсатты
деңгейіне жету үшін және бәстестік үстемдіктегі жетістікке жетуге өзінің
бәсекелестік стратегиясын жасайды.
Тауар сатушының салада немесе бәсекелестік ортада нарықта күшті
жағдайға жетудегі күресі оның күш қуаты. Пайда бәсекелес фирмалардың
өздерінің стратегиясын дамытып өзара бәсекелестік іс-әрекеттерін
байланыстыруға мүмкіндік ашады.
Фирмалардың өзара бәсекелестік мүмкіндіктерін былайша сипаттауға
болады:
1) Фирмлар өте тиімді рыноктық кеңістік үшін күреседі, нәтижесінде өзінің
тұтынушыларын иемденеді (өте табысты нарықтық сыбағасын алады);
2) Фирманың бәсекелестік стратегиясы және бұл стратегияны жүзеге асыру
әртүрлі фирмалар өз пікірлерімен шектеулі себебі бұл рынокта ол қалай
жұмыс істейді (тұтынушылардың талғамы және тағы басқа) және заң талапқа
сәйкес келеді ме (монополияға қарсы заңдар ол бәсекелестікке рұқсат
береді ме т.б.).
Уақыт өте келе фирмалар бәсекелестік стратегияларын өз жағдайларын
жақсартуға немесе игерілген үстемдігін қорғау мақсатында жаңартып отырады.
Фирма қызметтерінің ұзақтығы кез келген стратегия шеңберінде бір жағынан
нарықтағы жетістігіне немесе құлдырауына байланысты, екінші жағынан
бәсекелес фирмалар іс-әрекетіне байланысты.
1.2 Бәсекенің түрлері мен нысандары, олардың артықшылықтары және
кемшіліктері.
Бәсекенің түрлері рынок құрылымының жағдайына байланысты болып келеді.
Яғни, экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтін, бағаны белгілейтін
сұраныс пен ұсыныс ғана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
Өйткені әр рынок құрылымында бәсеке түрлері де әртүрлі, соған сәйкес баға
құру тәсілі және фирманың қызмет етуі де өзгеше болып келеді.
Бәсеке өз кезегінде салаішілік, салааралық және халықаралық бәсеке
болып бөлінеді.Ішкі және салааралық бәсеке қоғамдық еңбектің бөлінісінің
заңдылықтарын дамытып, өнеркәсіпті мамандандыруға, салалардың салаішілік,
өнеркәсіп орындарының санының артуына және олардың бір-біріне тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Салаішілік бәсеке тауарлардың рыноктық бағасын қалыптастырады. Олардың
ішіндегі техникалық жағдайы жоғары және еңбек өнімділігі артық кәсіпорындар
қосымша пайда тауып отырады. Әрбір саланың компанияларының техникалық
жағдайы, еңбек өнімділігі қарқынының деңгейі, тауарлардың жеке құны әртүрлі
болып отырады. Салаішілік бәсеке негізінде кәсіпорындар шығынды азайтуға,
ресурстарды тиімді пайдалануға, инновациялық өнімдер шығаруға ынталы
болады.
Салааралық бәсеке әртүрлі рынокта қызмет етуші шаруашылық салалардың
арасында туындайды. Яғни сырттан келетін инвестицияларды өз саласына
тартуға, осы саланы жетекші сала ретінде алып шығуы үшін бақталас болып
табылады.
Халықаралық бәсеке әртүрлі елдер арасында орын алады. Бүгінгі
жаһандану және ғылыми-техниканың жоғары дамыған, экономикалық қатынастардың
күрделене түскен жағдайда әрбір ел өзінің егемендігін және экономикалық
потенциалын сақтап қалу үшін бәсекеге түседі.
Халықаралық бәсеке келесідей сипатталады:
• бірнеше басты салаларды әлем бойынша өзіне қарату, ноу-хауды дамыту,
қаржылық жағдайын жақсарту;
• көп аспектілік, әртүрлі рынок құрылымы мен механизмдеріне бейімді болу;
• рыноктың осы заманға сай жылдам дамуын қамтамасыз ету;
• рыноктық бақталаста айқын басымдылық қасиеттерінің болуы.
Нарықтық бәсекелестікті жүргізу әдісі бойынша былай бөлуге болады:
Бағалық бәсекелестік - бәсекелестіктің нарықтық позициясы бағаны
төмендету арқылы үзіледі. Бағалық бәсекелестік сол өнім үшін бағаны
қасақана төмендету үшін жүргізіледі. Мұнда бағалық келісушілік етек алады,
яғни соның әртүрлі бағамен сатылуы және осы бағалық айырмашылық шығынындағы
бағалық айырмашылықтармен анықталмайды. Бағаға келісушілік үш жағдайда
болуы мүмкін:
Сатушы монополист болуға немесе белгілі бір дәрежеде монополиялық билікті
уысында ұстауы тиіс;
Сатушы әртүрлі сату қабілеті бар топта сатып алушыны таба ала білуге тиіс;
Бастапқы сатып алушы тауар немесе қызметті қайта сата алмайды.
Баға келісушілігі қызмет саласында (дәрігер, адвокат және т.б.),
транспорт өнімдері бойынша қызмет көрсетуде, бір базардан екінші базағарға
қайта бөлуге келмейтін тауарды өткізу кезінде жиі қолданылады.
Бағалық емес бәсекелестік - өнім сапасын көтеру, тұтынушыларға жақсы
қызмет көрсету арқылы табысқа жету. Бағалық емес бәсекелестік ең алдымен,
өнім сапасын және оның сату жағдайын жетілдіру арқылы жүргізіледі. Сапаны
жақсарту екі негізгі бағыт бойынша жүргізілуі мүмкін:
Тауардың техникалық сипаттамасын жетілдіру;
Тұтынушылар мұқтажына тауарды бейімдеуді жақсарту.
Өнім сапасын жақсарту арқылы бағасыз бәсекелестік өнім бойынша
бәсекелестік атауын алады. Бәсекелестіктің осы түрі айрықша ерекшеленетін
немесе ескі үлгінің жетілген нұсқасынан көрінетін жаңа тауарды шығару
арқылы салалық нарықтың едәуір бөлігін иеленуге ұмтылыспен негізделеді.
Сапаны көтеруге негізделген бәсекелестік қарама-қайшылық сипаты бар:
біріншіден, сапаны көтеру, бағаны жасырын төмендетумен өткізуі оңайлатуға
қызмет етеді;
екіншіден, сапа, жарнама және жылтыратпа өтеу жолымен сапаны бүркемелеуге
жол ашатын субъекті бағалау.
Өнімді өткізу арқылы бағасыз бәсекелестік сату шарттары бойынша
бәсекелестік артуын алды. Бәсекелестіктің осы түрі сатып алушыға қызмет
көрсетіп, сервисті жақсартуға негізделеді. Бұған жарнама арқылы тұтынушыға
әсер ету сауданы жетілдіру, тауарды алғаннан кейін, яғни оны пайдалану
барысында сатып алушыға қызмет көрсету бойынша жеңілдік беру кіреді.
Бәсекелестіктің мәні тауар сату үшін нарықта сатып алушы үлкен мүмкіндік
алу үшін, ал сатушы оны өткізу үшін жағдай жасайтындығынан екі тарап
қатысады.
Түбінде, сатушы мен сатып алушы бағаны белгілеу негізінде өзара
мәмілеге келуге тиіс, әйтпесе келісім жасалынбайды, ал олардың әрқайсысы
орынсыз залал шегеді.
Фирмааралық бәстестік табыспен немесе ұтылыспен бітуі мүмкін. Фирмаға
стратегиялық жетістік нарықтық күштерді немесе бәсеке күш-қуаттарын бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Стратегиялық сәтсіздік фирмаға стратегияны
өзгертуге, нарықтағы орнын жоғалтуға немесе саладан шығуына әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Тауарлар тарапынан бәсеке негізінен бәсекелестікке жарайтын бағаға
байланысты. Көбінесе бір сапаға қатысты фирма, басқа сала фирмаларымен
бәсекелестік күресте болады. Себебі, оның өнімі олардікінен артық өтімді
болады. Осыған байланысты бәсекелестік күштер сатушыларды түйістіреді.
Біріншіден, баға мен тауардың жеткіліктілігі өндірушілерге баға шегін
пайда мөлшері көлемін шектейді;
Екіншіден, тауар өндіруші немесе қызмет жасаушы тауарды, қызметті
сапалы етіп, шығынды азайту жолымен немесе басқа әдістермен бағасын
төмендетуі мүмкін, бірақ тауарды сату неғұрлым баға өзгерісіне тәуелді
болған сайын соғұрлым бәсекелес күштердің әсері күшейе түседі;
Үшіншіден, бөлгіштік бәсекелер арқылы сатып алушы қаншалықты деңгейде
алмастырушы тауарды немесе қызметті тиімді деп есептейді, бұл қаншалықты
деңгейде сатып алушының тауар алмастырушы құнына өтуіне байланысты.
Кесте 1 – Бағалық емес күрес әдістері
Өнім бойынша бәсеке Сату жағдайлары бойынша бәсеке
Тауардың жаңа сұрыптамасын арттыру Бәсеке кезінде тұтынушыларды
және сол бағада сапалы тауар сату тартудың көптеген жолдары
жолымен рыноктағы бәсекелестердің қолданылады. Оның ішінде: жарнама
үлесін жаулап алу көзделеді. Мысалы:жасау, сервистік қызмет көрсету,
АҚШ-та ұнның 10мың сорты, тұрақты сатып алушыларға жеңілдіктер
консервіленген жүгерінің 4 мыңнан беру және т.б.
аса түрі бір мезгілде сатылады.
Бағалық емес бәсекенің ерекше әдістері – тауарларды төлем мерзімін
кейінге қалдыра отырып сату және лизинг. Лизинг - өндіріс құрал жабдықтарын
ұзақ мерзімге пайдалануға беру.
Бәсеке күресінің дәрежесі өнімнің немесе тауарлардың өмірлік циклына
байланысты болады. Бұл цикл төрт фазадан тұрады:
1) жаңа өнім енгізу және шығару;
2) өсу кезеңі;
3) өндіріс көлемі максималды дәрежесіне жетеді. Бәсекелестік арта түседі.
Бәсекенің нәтижесінде баға түседі
4) сұраныс төмендейді һндіріс көлемі азаяды да өндіріс рыноктан
ығыстырылады.
Рыноктағы жағдайларға байланысты бәсеке әртүрлі нысанда көрініс
табады. Бәсекенің жетілген және жетілмеген нысандары бар, яғни нарықтық
мәмлеге қатысушылардың әрекеттері еркін бәсекеге және монополияға
негізделеді. Қазіргі кезде нарық субъектілері аралас нысандарға нарықтық
типте әрекет етеді. Өйткені ешбір елде еркін бәсеке де, монополия да таза
күйінде қолданылмайды.
Жеке фирма өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы айырбас
жағдайларына ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай болмыс – бәсекелік
қабіілеттің ең жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген бәсеке деп
аталады.
Жетілген бәсеке - өзара ұқсас, көлемі шамалас көптеген тауар
өндірушілердің арасындағы күрес.
2 кесте – Жетілген бәсеке көрсеткіші
Бәсекелестік жағдайлар Жетілген бәсеке
1 Фирмалардың саны мен көлемі көптеген ұсақ фирмалар
2 Өндіретін өнім түрлері бір үлгідегі өнімдер
3 Бағаны бақылау бақылай алмайды
4 Салаға кіру және шығу мүмкіндігі толық бар
5 Іс туралы мәлімет алу мүмкіндігі толық бар
6 Бағаға байланыссыз бәсеке жоқ
Мысалдар: ауыл шаруашылығы
Жетілген бәсекелес рыногы дегеніміз - төмендегі шарттар орындалатын
нарық:
1) Нарықта өнім ұсынатын тәуелсіз сатушылар саны көп және өнімдері біртекті
болып келеті;
2) Ірі фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз. Сондықтан,
оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы ұсынысқа ықпал етпейді,
соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;
3) Баға, технология, ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар белгілі болады;
4) Жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ [13,
9]
Жетілген бәсекенің белгілері:
• рыноктағы сатушылар мен сатып алушылардың саны шексіз,
• рынокқа ену және шығу кедергілері жоқ, өндіріс факторларының
қозғалысы жоғары,
• рыноктағы бағаға әсер ету тетіктері жоқ,
• ақпарат алу мүмкіншіліктері бәріне бірдей.
Егер жетілген бәсекенің, кем дегенде, бір шарты орындалмаған жағдайда
жетілмеген бәсеке орын алады.
Жетілген (таза) бәсеке үш бағытта жүреді:
сатушылар арасында;
сатып алушылар арасында;
сатушылар мен сатыпалушылар арасында.
Жетілген бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындалуын тілейді:
жеке фирманың өндіріс мөлшері елеулі болмайды және ол сол фирма сататын
тауардың бағасына әсер етпейді;
әр өндірушілер сататын тауарлар біртекті тауарлар болады;
сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады.
егер біреу өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан
айырылады;
сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін бір-бірімен
келіспей жеке жүргізеді;
өндіруші фирмалардың салаға кіруі мен шығуына жол ашық болады.
Жетілген бәсекелестіктегі нарық үлгісіне мынадай белгілер тән:
1) Нарықта көптеген тәуелсіз сатушылар мен сатып алушылардың болуы.
олардың әрқайсысы осы тауардың жалпы нарықтық көлемін ғана шығарады
немесе сатып алады.
2) Біртекті тауарлар және сатып алушылардың сатушыларды бірдей
қабылдауы.
3) Жаңа өндірушілер саласына кіру үшін кедергінің жоқтығы және саладан
еркін шығу мүмкіндігі.
4) Нарыққа барлық қатысушылардың толық хабардарлығы.
5) Нарыққа барлық қатысушылардың қалыпты мінез-құлқы.
Жетілген бәсеке қалыптасу үшін ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келісім жасауға мүмкіндігі болмауы тиіс 12, 263.
Жетілген бәсекелі нарықта жұмыс істейтін фирмалар бәсекелі фирма деп
аталады, өйткені олардың нарықтағы жағдайы бірдей: бағаға әсер ете алмай,
нарықта қалыптасқан бағамен өнімдерін өткізеді.
Жетілген бәсеке жағдайына жеке бір фирманың өніміне сұраныс барынша
икемді болады, сондықтан сұраныс қисығы көлденең орналасады. Бұны келесі
графиктен көре аламыз.
Сурет 1 - Икемді сұраныс қисығы.
0 Q
Икемді сұраныс жағдайында бәсекелі фирма Ро бағасымен немесе одан
төмен қанша болса да тауар өткізе алады. Тауарын бұдан жоғары бағамен
сатпақ болған фирманың өніміне сұраным кемін 0-ге де тең болады.
Осы саладағы фирмалар өнімдерінің көлемін кемітіп, бағаны көтере
алмайды. Бағаның қандай да болсын өсірілуі басқа фирмаларды осы салаға
тартады да, үсыныс қайта өседі.
Таза бәсекелі нарық күрделі екі мәселені бірақ шешеді: біріншіден,
фирмалар тұтынушы қауымға қажетті, яғни пайдалы өнім шығарса, екіншіден,
ондай тауарларды минимальды шығын жұмсап өндіреді.
Бәсекенің екінші негізгі түрі ол жетілмеген бәсекелі рынок болып
табылады.
Егер осы саланың өндірушілері мен сатушылары келісіп, бағаны көтерсе,
немесе осы саланың өнімін тұтынушылар бірауызды болып, бағаны түсірсе,
нарық жетілген бәсекеліден жетілмеген бәсекелі түрге бөлінеді.
Сурет 2 - Жетілмеген бәсекелес
Р
д
д1
д1 д Q
0
Жетілмеген бәсекелес фирма жағдайында ДД сұраныс қисығы төмен жылжиды,
өйткені Q сұранысы көп болған сайын соған сәйкес төмен баға белгілейді.
Сондықтан монополист фирма рынокқа тауардың үлкен көлемін шығарғанда, оның
бағасы төмендейді. Егер фирма толық монополияға ие болса Р, яғни бағаны
қысқарту 2, суретте көрсетілгендей оның бәсекелесін ДД сұраныс сызығын
солға Д1Д1 жағдайына жылжытады, сондықтан қарсыласушы фирмаға байланысты
баға төмендеген күнде енді аз көлемде тауарларды сатуға болады. Жоғарыдағы
суретті салыстыруында шығатын қортынды мынадай: сұраныс сызығының көлбеу
болуы фирманы жетілген бәсеке ретінде сипаттайды. Егер сұраныс сызығы
төмендесе, онда фирма жетілмеген бәсекеде болады.
Кәсіпкерлер мен тұтынушылар бағаға әсер ете алған жағдайда нарық
жетілмеген бәсекелі деп аталады.
3 кесте – Жетілмеген бәсеке түрлері.
Бәсекелестік Жетілмеген бәсеке
жағдайлар
Монополистік олигополия Монополия
бәсеке
1 Фирмалардың саны көптеген ірі бірнеше ірі жалғыз ірі фирмалар
мен көлемі -ұсақ фирмалар фирмалар
2 Өндіретін өнім әртүрлі өнімдер үлгілі өнімдер бірегей өнімдер
түрлері
3 Бағаны бақылау шамалы әсер етедіедәуір әсер етедібағаны бақылайды
4 Салаға кіру және бар аздап бар жоқ
шығу мүмкіндігі
5 Іс туралы мәліметбар аздап бар жоқ
алу мүмкіндігі
6 Бағаға жарнама, сауда әдетке айналған, мол және қоғамдық
байланыссыз бәсеке белгісі әсіресе әртүрлі ұйымдар мен
өнім шығару байланысты
Мысалдар: киім-кешек ауыр өнеркәсіп, қоғамдық және
өндірісі, бөлшек тұрмыстық жергілікті кешендер
сауда аспаптар өндірісі
Кестеде көрсетілгендей, жетілген немесе таза бәсеке қалыптасу үшін
мынадай жағдайлардың болуы қажет:
• Белгілі бір үлгідегі тауар өндіретін көптеген фирмалар жұмыс
істейтін болуы керек. Әр фирманың осы тауарды өндірудегі үлесі 1
пайыздан кем, сондықтан фирмалар нарық бағасына ешқандай әсер ете
алмайды және кәсіпкерлер арасында баға туралы келісім болуы мүмкін
емес.
• Бұл салаға басқа кәсіпкерлердің қосылуына немесе бұдан басқа
салаларға кетуіне ешқандай кедергі болмайды, яғни капитал бір
саладан екінші салаға еркін ауыса алады.
• Кәсіпкерлер арасындағы бәсеке тауардың көлемі мен сапасын арту
және өндірістік шығындарды кемітумен шектеледі.
• Кәсіпкерлер мен тұтынушы қауым саланың барлық жағдайынан хабардар
болады: өндірушілер технология мен өндіріс ресурстарының бағасы
туралы, тұтынушылар тауар бағасы мен сапасы туралы.
Жетілмеген бәсеке монополия, олигополия және таза монополия болып
үшке бөлінеді.
Монополия бұл ұсыныстың бүкіл көлемі бір субъектіге тиесілі болатын
жағдайдағы нарық нысаны, монополияны осы астар тұрғысынан зерттей отырып,
осы субъект басымдығы анықталатын шекте кеңістік шекараларды анықтауға
үлкен назар аударылады.
Монополияның пайда болу себептері:
• жаңа және аз шығын жұмсалатын өндіріс технологиясын тек ірі өндіріс
орындарында ғана тиімді.
• кейбір салаларда бәсеке өте тиімсіз қоғамға да, кәсіпорындарға да.
Мысалы: табиғи монополия.
• сирек кездесетін ресурстардың болуы монополияның шығуына әсер етеді.
• бәсекенің әділетсіздігіне байланысты.
Монополия мына фактілермен байланысты:
• монополиялық жоғары баға;
• монополияның инновацияға шектеулі дайындығы.
Монополияның мынадай белгілерін келтіруге болады:
• монополиялық нарықта бір сатушы және сатып алушы болады;
• өндірілетін өнім ерекше болып табылады, яғни оны ауыстыратын тауар жоқ;
• кедергілерге байланысты жаңа фирмалардың нарыққа кіруі мүмкін емес.
Бұл аталған кедергілердің әртүрлі себептері болуы мүмкін, мысалы:
• кәсіпорындардың үлкен көлемі және өндіріс көлемінен болатын үнем;
• жұмыстың жекелеген түрін орындауға мемлекет беретін лицензиялар жүйесі
таңдалады;
• сирек игілік өндірісіне байланысты белгілі ресурстарды пайдалануы
меншіктің монополиялық құқығы;
• табиғи монополия кезінде өндіріс жағдайы мен игілік сипатының маңызы;
• бүкіл нарық туралы ақпарат алу қиындығы.
Монополияның негізгі үш түрі бар:
Жабық монополия - бұл бәсекелестіктен заңды шектеулермен, патенттік
қорғаумен, авторлық құқықтар институттарымен және тағы басқа қорғалған
монополиялар. Мысал ретінде АҚШ пошта қызметінің монополиясын келтіруге
болады.
Ашық монополия - бір фирма өнімнің бірден-бір жеткізушісі болып
табылатын, атап айтқанда белгілі бір мерзімге, алайда бәсекелестіктен
арнайы заңи қорғауы жоқ монополия. Мұндай фирма санатына нарыққа жаңа
өнімдермен алғаш рет шыққан фирмаларды атауға болады.
Табиғи монополия - табиғи байлықтарға ие және өндірістің масштаб
тиімділігін қамтамасыз ете алатын нарықтық құрылым, сондықтан мемлекет
тарапынан реттеледі.
Мемлекеттің баға саясатының негізгі бағыттары болып табиғи монополияға
қатысы бар салалардағы баға мен тарифтерді экономикалық реттеу табылады.
Қазақстан Республикасы тиімді бағаны қалыптастыру, тарифтерді бекіту
саясатын жүргізу үшін шет ел тәжірибесін бақылауы керек.
Мәселен, біздің жас мемлекетіміз енді ғана монополияға қарсы
органдарының қызметінің 15 жылдығын тойлап отыр, ал АҚШ антитресталық
заңдылықтарын қолданып келуіне 100 жылдан астам тәжірибесі бар.
Антитресталық саясат монополиялық биліктің қалыптасуына кедергі жасау үшін
бәсекелестікті қолдау және дамыту әрекеті болып табылады. Алғашқы
антитресталық заң 1890 жылы қабылданып Шерман заңы деп аталды.
Көп уақытқа дейін АҚШ табиғи монополияны реттеуде тарифтерді шығындық
әдіспен және пайданы шектеу арқылы бекітті. Компаниялардың салық төлегеннен
кейінгі табыс көздерінеде шек қойды. Мұндай жүйеде компания тарифтері,
инвестициялары, пайдалылығы мемлекеттік органдар тарапынан құқықтық ретеуде
болды. Тариф құрылымы бағалық дискриминацияға қарсы болды.
Ал олигополия дегеніміз тауардың көпшілігі бірнеше ірі фирма арқылы
өндіріледі. Ол фирмалардың рынокқа әрқайсысының әсері айтарлықтай болып
табылады. Кейбір олигополия монополист сияқты бағаға әсер етуі мүмкін.
Мысалы, бір класты автокөлік нарығы.
Салада бірнеше - ірі фирма болып, оларды үстемдік жасайтын жағдайды
олигополия деп атайды. Бұлардың әрқайсысы нарық бағасына әсер ете алады.
Салада үлгілі және күрделі өнімдер шығарылғандықтан, жаңа өндірушілердің
қосылуы шектелген.
Олигополияның басты ерекшелігі, фирмалардың аздығы мен өнім өндірудегі
үлестерінің молдығы. Сондықтан олигаполия монополияға жақын тұрады және
одан монополия тууы мүмкін. Олигополияға автомобиль өндірісін жатқызуға
болады.
Олигополияның екінші ерекшелігі, салаға қосылуға немесе одан кетуге
кедергілердің молдығы. Олар: өндіріс көлемінің модығы, ресурстарға
монополиялық бақылаудың барлығы, жарнамаға жұмсалатын шығынның молдығы,
т.б.
Үшінші ерекшелігі – жалпыға бірдей өзара тәуелділік. Салада фирмалар
саны аз болғандықтан, бәсекелестер бір-бірінің іс-қадамдарын бақылап,
бірінен бірі қалмауға әрекет жасайды, әсіресе өндіріс көлемін анықтауда
және баға белгілеуде. Мұны олигополисттік өзара байланыс деп
атайды.Олигополия кезінде баға қалыптасу жетілген бәсекеге ұқсайды.
Мұндайда баға туралы олигополистердің шешімдерін қабылдау жұмысы күрделене
түседі.
Олигополия нарығы төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталады:
1) Нарықтағы көлемді сату үлесі бар және бір-бірімен бәсекелес бірнеше
фирмалар болады;
2) Жоғарыда айтылған фирмаларды, көбінесе басым (лидер) фирмалар деп атайды
және олар нарықтағы тауарлардың бағасы мен сату көлемінің өзгеруіне
едәуір ықпал етеді;
3) Олигополиялық фирманың өндіріс шешімдері тек қана тұтынушы іс-әрекетіне
ғана байланысты емес, сонымен қатар бәсекелес фирмалардың стратегиялық
шешімдеріне де байланысты болады.
Олигополиялық фирмалар тауардың бағасы мен өнім шығару көлемі туралы
шешім қабылдағанда өзімен бәсекелес фирмалардың барлық мүмкіндіктерін
ескеріп, талдап отырады.
Олигополияның бірнеше моделі бар. Оларға:
• Курно дуаполиясы;
• қарама-қарсы мақсаттары бар екі жақтың ойыны;
• нарықта үстемдік жүргізіп тұрған фирманың моделі және “картель”.
Баға белгілеу мен өнім көлемін анықтауда олигополия нарығы жетілген
бәсеке мен монополия аралығында орын алады. Барлық модельдерді қарастырған
уақытта олигополиялық бәсеке пайданың азаюына, ал келісім мен бірігу
пайданың өсуіне әкеліп соқтыратынын көрсетеді. Пайда қуған жеке фирмалар
бір-бірімен қатаң қақтығысқа түсуі мүмкін (“баға қақтығысы”), бұл кезде
олардың әрқайсысы рынокты жаулап алу мақсатымен бағаны төмендетеді. Баға
бірте-бірте төмендеп, орташа шығын деңгейіне жетеді де, нәтижесінде бұл
фирмалардың экономикалық пайдасы нольге тең болады. Ал кейбір жағдайда
фирмалар бір-бірімен келісімге келіп, бағаны жоғарылатып, пайдасын
максималдауға ынталы болады. Бұл уақытта рынокты бөлу туралы келісім
жасалады, басқаша айтқанда, фирмалар бірігіп картель құрады. Сонымен,
олигополист фирмаларға өнімді сату көлемі мен баға туралы жасырын немесе
ашық келісімге келу тиімді, бірақ бәсекелестіктің күштілігіне байланысты
картель ішкі тұрақсыздықпен сипатталады.
Олигополия рыногының теориясын Курно дуаполиясын қарастырудан
бастайық. Екі фирма (А және В) бірдей технологияны қолданады және біртектес
өнім өндіреді делік. Бұл фирманың әрқайсысы шығарылатын өнім көлемін
анықтаулары керек және олар шешімді бір уақытта қабылдаулары қажет.
Курно дуаполиясы моделінің негізі мынада: әрбір фирма өнімді шығару
жайлы шешім қабылдаған кезде бәсекелесушілердің өндіріс көлемі тұрақты деп
санайды және осы берілген шаманы ғана ескереді. Сондықтан Курно моделінде
фирмалардың өзара қатынасы тұрақты баға кезінде өндіріс көлемін таңдау
арқылы жүзеге асырылады. Бұл модельдің негізгі кемшілігі - әр фирманың
өзімен бәсекелес фирма өнім көлемін өзгертпейді деп болжам жасауы. Ал
күнделікті өмірде фирмалар бағаның өзгеруін, бақталастарының өнім шығару
көлемін, өндірістік жағдайларын ескеріп отырады.
Олигополиялық бәсекедегі ойын теориясы бір-біріне қарама-қарсы мақсаты
бар фирмалардың іс-әрекетін талдайды, сондықтан, олигополиялық бәсекені
түсіндіру кезінде қолданылады. Бұл теория олигополиялық фирмалардың
стратегиялық өзара байланысын көрсетеді және осы уақытта әр фирма өз
бақталасының әрбір іс-әрекетін ескеріп, талдап, бағалайды да, соның
нәтижесінде өзі шешім қабылдайды.
Ойын теориясындағы рыноктағы екі бәсекелес фирманың екі балама бағалық
стратегиясы бар деп есептейік. Сонда біріншісі - өнімнің бағасын төмендету,
екіншісі - бағаны тұрақты бір деңгейде ұстап тұру. Фирмалар өз алдарына
қойған мақсаттарына жеткізетін стратегияны талдаулары керек. Фирмалардың
стратегиялық өзара қатынастарын ойын деп атаймыз.
Олигополияда фирмалар бәрін қанағаттандыратын бір деңгейдегі бағаны
белгілеуі қиын, әсіресе шығындар мен сұраныс өзегеретін болса. Егер рынокта
бір басым фирма болып, ол баға белгілеудегі лидер болса, онда жоғарыда
айтылған мәселелер өте жеңіл шешіледі. Осы басым фирма баға белгілейді, ал
қалған фирмалар ілеспелі фирмалар болады. Іс жүзінде мұндай көрініс барлық
олигополиялық рыноктарда кездеседі. Бұл жағдайда лидер фирма бірінші өзінің
тауарына деген сұранысты анықтайды.
Дуополия – олигополияның қарапайым түрі, онда белгілі бір тауарды
өндіруші фирма екеу-ақ және әрқайсысы бұл өнімге сұранысты қанағаттандыра
алатындай болды. Бұндай нарықтық құрылым аймақтарда жиі кездеседі.
Олигополияның тағы бір мүмкін тұрі – квазимонополия (монополия деген
сияқты ұғымда). Мұндай жағдай салада жалғыз ірі фирма мен көптеген ұсақ
фирмалар болғанда қалыптасады. Ірі фирма нарық бағасын бақылап отырады:
өндіріс көлемін өзгерту арқылы бағаны өзгерте алады. Ұсақ фирмалардың
жағдайлары жетілген бәсекені еске салады: әрқайсысының жалпы өнім
көлеміндегі үлесі шамалы болады, нарық бағасына әсер ете алмай, ірі
фирманың белгіленген бағасын сыбайына тигендей көреді. Квазимонополияның
мысалы ретінде мүнайдың әлемдік нарығын келтіруге болады.
Жетілмеген бәсеке негізінде, әсіресе олигополиядан, монополия пайда
болады. Салада жалғыз өндіруші фирма болғанда және бұл салаға басқа
өндірушілердің қосылуына мұмкіндік болмаса, сондай-ақ оның шығаратын
өнімдерінің орнына басқа өнімдер жүре алмаса, міне, сонда монополия орын
алады.
Таза монополия – жетілмеген бәсекенің соңғы шегіне жатады.Ол жетілген
бәсекеге қарама –қарсы тұрады.
Осы табиғи монополияны реттеу мәселесі бойынша экономистер екі көз
қарасты ұстайды, яғни бірқатар экономистер табиғи монополия мемлекет
тарапынан реттелуі керек десе, екіншілері Қазақстан Республикасы нарықты
экономикаға бет бұрған мемлекет. Нарықтық экономиканың басты белгілерінің
бірі – еркін бағаны қалыптастыру екені жалпыға мәлім. Сондықтан осы көз-
қарасты ұстанушы экономистер – еркін бағаны қалыптастыруға неге кедергі
болу керек деп мақалалар жариялауда.
Бірақ, нарық жағдайында бағалы бәсекелестікті ынталандырушылар: ағымды
пайданы максимизациялауды, өміршендікті қамтамасыз етуді, қоғам мүдделеріне
зиян келтіре отырып нарықтың көп бөлігін иемденуді және баға бекітуде
көшбасшы болуды көздейді.
Нарықтық бәсеке – экономикалық бақылаудың ең тиімді де, арзан түрі.
Өйткені ол қоғамның ең төменгі деңгейдегі шығындарды талап етеді.
Бақылаудың осындай түрі ең маңызды да динамикалы күш бола отырып,
қндірушіні үнемі шығындар мен бағаларды төмендетудегі, өтім көлемін
арттыруға тапсырыстар мен тұтынушы үшін сапаны жақсарту мақсатында жүргізіп
отыратын күрес.
4 кесте - Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері
Артықшылықтары: Кемшіліктері:
қоғамға қажет тауарларды өндіруде ұдайы өндірілмейтін ресурстарды
ресурстарды тиімді пайдалануға (ормандар, табиғи жануарлар, жер,
мүмкіндіктердің болуы; теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға
тез өзгеріп отыратын өндіріс көмектеспейді;
жағдайларына икемді болып, оларға қоршаған ортаны қорғауда негативтік
тез үйлесуге көмектесе алатындығы; бағытта болады;
тауарлардың жаңа түрлерін жасау ұжымдық пайдалануға
саласына жаңа техника мен бағытталған тауарлар мен қызметтер
технология енгізуге, өндірісті (дамбалар, жолдар, қоғамдық көлік)
ұйымдастырып, басқарудың жетілген өндірісінің дамуын қамтамасыз
әдістерін қолдануға, етпейді;
ғылыми-техникалық жетістіктерді фундаменталдық ғылымның, жалпы білім
ұтымды пайдалануға жағдайлар беру жүйесінің, қалалық шаруашылықтың
тудыратындығы; көп элементтерінің дамуына жағдай
өндірушілерді көптүрлі жасамайды;
қажеттіктерді қанағаттандыруға, еңбек, табыс, демалу құқықтарына
тауарлар мен қызметтердің сапасын кепілдік бермейді;
жоғарылатуға мақсаттандыруы. әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның
байлар мен кедейлерге бөлінуіне бөгет
жасайтын механизмдері жоқ.
Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады: сатушы-сатып алушы,
т.б. Осы қатынастар өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын ұсыныс пен
сұраныс түрін алады.
Бәсекелестіктің даму ауқымы бойынша мынадай жайттар болуы мүмкін:
• жеке (нарықтың бір қатысушысы “ауырдың үстімен, жеңілдің астымен”
- тауар мен қызметтің сауда-саттығында ең қолайлы жағдайды алуға
ұмтылады;
• жергілікті (қандай да бір аймақты тауар қожайындары арасында
жүргізіледі);
• салалық (нарық салаларының бірінде ең жоғары табыс алу үшін күрес
жүргізіледі);
• салааралық (үлкен табыс алу мақсатында өз жағына сатып алушыларды
тарту үшін әртүрлі сала өкілдерінің бәсекелестігі);
• ұлттық (сол елдің ішінде отандық тауар иелерінің бәсекесі);
• ғаламдық (кәсіпорынның шаруашылық бірлестігінің және әртүрлі
мемлекеттердің әлемдік нарықтағы күресі);
Бәсеке қоғамның шаруашылық өмірінде маңызды рөл атқарады. Ол
экономикалық еркіндікті, капиталдың өз өсіміне ішкі тенденцияларды
қолдануына бағытталған, сұраныс жиынтығын қайта бөлінуіне субъектілердің
өзара күшеюін қарастырады.
Бәсеке нарық механизімінің қажетті элементі, бірақ сипаты әр түрлі
болуы мүмкін, ол нарықтық тепе-теңдікке жету әдісіне елеулі әсер етеді.
Нарықтық механизім еркін немесе жетілген бәсеке жағдайында, яғни нарықтағы
жағдай көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кезде әлемде және отандық экономикада терең әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер орын алуда. Аталған өзгерістер экономикалық
парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды қалыптастырды. Ұзақ
уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен материалды-техникалық
базаның қалыптасуы тұрғысында қарастырылды, ал елдің даму деңгейі
материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталды. Адам заттай
капиталмен бірге өндіріс ресурсы қызметін атқарды. Сонымен қатар, рыноктық
экономикаға өтуді іске асырып отырған бұрынғы социалистік елдер мен
республикалар қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымның ерекшеліктерін,
алдағы өзгерістер мен оның іске асырылу мүмкіндіктерін, шаруашылық
жүргізудің рыноктық жүйесінің оптималды үлгісін және тағы басқа негізгі
кезеңдерді ескеретін халық шаруашылығын реформалаудың өзіндік әдісін жасау
қажет болды.
Біздің еліміздің рыноктық экономикаға өтуіне байланысты рыноктың
қызмет ету механизмін және оның негізгі элементтерін талдап, оларды
экономикамыздың тиімді дамуына қолдана білу бүгінгі күні өзекті мәселе.
Экономика дамуының қозғаушы күштерінің бірі бәсекелестік, барлық салаларда
қарқынды дамуда.
Адам Смит бәсекелестікті, сатушылар арасындағы тауарды тиімді жағдайда
сату үшін ешқандай сөз байласусыз, әділ жарыспен салыстырды. Оның әрекет
ету механизмі көрінбейтін қол деп аталады, онда кәсіпкердің субъективті
талпынысы мен іс-әрекетінің объективті нәтижесінің арасындағы айырмашылық
көрсетіледі. Әр капиталист тек өз пайдасына ұмтылады, сол арқылы қоғам
пайдасын да жүзеге асырады. [2]
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсекеге қабілеті жоғары болуының
нәтижесінде әлемдік экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі артады.
Әлеуметтік-экономикалық және индустриялды-инновациялық реформалар өткеретін
әрбір мемлекет тарихи тәжірибелерге көз жүгіртіп, уақыт сынынан өткен
теорияларды талдайды. Экономиканың қаржы, туризм және қызмет көрсету саласы
жақсарып, дами түсті. Жұмыс күшінің өнімділігі артып, шағын және орта
бизнес өркендеу үстінде.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан өзінің нысаналы дамуын „Қазақстан-
2030“ ұзақ мерзімдік стратегиясына толық сәйкес жалғастырып келеді. Ендігі
жердегі күн тәртібіндегі мәселе әлемдік қоғамдастықта Қазақстанның
бәсекеге қабілеттілігі туралы және қазақстандық ғалымдардың,
менеджерлердің, бизнесшілердің, мамандардың, жұмысшылардың бәсекеге
қабілеттілігі туралы болып отыр.
Бұл міндетті шешу үшін біздің экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік
салада еуропалық стандарттарға жету стратегиясын әзірлеуге кірісуіміз
керек.
Үстіміздегі жылдың 1-наурызында Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына „Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы“ жолдауын жолдады.
Бірнеше басымдықтардан тұратын бұл стратегияны жүйелі жүзеге асыру елімізді
халықаралық шаруашылыққа интеграциялай түседі. Біз Қазақстанның жахандық
экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз.
Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік
шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа
экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Диплом жұмысының мақсаты - Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз
мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық
экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те, өйткені олар
біздің жахандық экономикаға кірігуімізге жәрдемдеседі әрі сол арқылы біздің
қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және қолымыздағы
ресурстарымызға сүйенеді және де ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттырудың Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақты
дамуының бірден-бір жолы екендігін атап көрсету керек.
Міндеттері - Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы
заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке
меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау
көрсетуге міндетті.
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі сатысы
басқарудың принциптері мен механизмдері өмір сүру деңгейі мен сапасын
жоғарылатуға, бәсекеге қабілетті ұлттық экономика құруға бағытталуымен
сипатталады.
Өнеркәсіптік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және индустриалды-
инновациялық экономика жүйесін құрудың негізгі бағыттарын қарастыру.
1 БӘСЕКЕ – РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық категория ретіндегі мәні, пайда болу
шарттары және қызметтері
Бәсеке – шаруашылық жүргізудің ең қолайлы жағдайлары мен жоғары пайда
алудың ең жақсы мүмкіншіліктері үшін тауар өндірушілердің арасындағы
экономикалық күрес. Сонымен қатар, бәсеке тауарды өндіру мен өткізуде,
сондай – ақ капитал салу шеңберіндегі рыноктық субъектілердің әрекет ету
бағыттарын анықтайтын рыноктық механизімнің элементі болып табылады.
Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды
нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің
қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы көп табу үшін тауар өндірушілердің
бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол рынок субъектілерінің өнімді өндіру
мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сыерасындағы арақатынастары.
Рыноктық экономикадағы қолданылатын бәсекенің нысандары мен
ережелерін, мемлекет пен жеке сектордың қызмет ету әдістерін анықтайды.
Бәсеке экономикалық процесс ретінде белгілі бір іс-әрекеттердің
жиынтығы болып табылады. Бұл іс-әрекеттер ұлғаймалы ұдайы сатылардан
тұрады:
• Өндіріс үшін қажет құрал-жабдықтар, ғимараттар және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз ету.
• Өндірісті ұйымдастыру, шикізат пен материалдар және қаржы несиемен
жабдықтау.
• Бәсекеге қабілетті өнім шығару.
• Өнімнің сатылу көлемін, орынын, уақытын анықтау.
• Пайданың бір бөлігін инвеститциялық қорға аудару жіне оны өндірісті
ұлғайтуға жұмсау.
Бәсеке деңгейі өнімнің рыноктағы өмір сүру уақытына байланысты.
Бәсекенің пайда болуының объективті алғы шарттары: әрбір өндірушінің оқшау
шаруашылық жүргізуі, олардың рынок коньюктураларынан тәуелділігі, сұраныс
үшін басқа сатушыларымен күресі.
Бәсеке өндірушілердің бірін-бірі бақылап отыруына мүмкіндік береді.
Тұтынушы үшін олардың арасында күрестің болғаны тиімді. Өйткені, бәсекеде
жеңіп шығу үшін шығындарды азайту, тауарлардың сапасын арттыру жолдары
қарастырылады, нәтижесінде баға төмендейді. Сонымен қатар, бәсеке
нәтижесінде экономикалық мүдделер қайшылығы тереңдей түседі, адамдардың
экономикалық жағдайларының алшақтауы күшейді, қоршаған ортаға келтірілген
теріс әсер өседі, еңбек ету, табыс табу, демалу құқықтарының қамтамассыз
етілуіне кепілдік төмендейді, монополиялық билік артады.
Еліміздегі экономикалық өмірдің шынайы түрде қалыптасқан тәжірибесі
нарық пен бәсеке қазіргі экономикалық дамудың оның басқа факторларына
қарағанда ең басты және мықты механизмі екендігін көрсетіп отыр. Бәсекенің
қазіргі – нарықтық механизімнің басты кезегі болуының негізгі себебі –
соңғы он жылдықтарында оның ықпал ету ауқымының кеңінен етек жаюында емес.
Мұнда ең басты – бәсеке нарықтың органикалық қасиеті мен оның айырылмас
бөлігі болып табылуынада. Нарықтың қатынассыз әкімшілік басқару жүйесінде
бәсекені жоққа шығарып, өндірушілерге ешқандай материалды ынта жасамау
нәтижесінде түтыну тауарларына деген тапшылық пен бүкіл мемлекет
деңгейіндегі дағдарыспен аяқталады.
Бәсеке жағдайында кез келген шаруашылық шаманың қызметі екі түрлі
бақылауға ұшырайды. Бір жағынан, ол фирманың шегіндегі ішкі тікелей бақылау
болса, ал екінші жағынан нарықтағы бәсекелес фирмалар тарапынан болып,
нарықтық қатынастардың түпкі нәтижелері негізінде айқындалатын жанама
түрдегі сыртқы бақылау. Бақылаудың екінші формасы алдыңғысына қарағанда
анағұрлым қатаң, бірақ әділ болып келеді, яғни кез келген шаруашылық
шаманың қызметіне объективті түрдегі бағаны өзінің жеке мүдделеріне сай
қандай да бір бәсекелес фирманың тауарына ілтипат қойған сатып алушының өзі
береді.
Бәсеке қоғамның шаруашылық өмірінде маңызды рөл атқарады. Ол
экономикалық еркіндікті, капиталдың өз өсіміне ішкі тенденцияларды
қолдануына бағытталған, сұраныс жиынтығын қайта бөлінуіне субъектілердің
өзара күшеюін қарастырады.
Бәсеке нарық механизімінің қажетті элементі, бірақ сипаты әр түрлі
болуы мүмкін, ол нарықтық тепе-теңдікке жету әдісіне елеулі әсер етеді.
Нарықтық механизім еркін немесе жетілген бәсеке жағдайында, яғни нарықтағы
жағдай көптеген сатушылар мен сатып алушылардың, сатылатын өнімдердің
біртектілігімен, фирмалардың нарыққа еркін кіруімен сипатталғанда барынша
тиімді әрекет етеді.
Бәсеке экономикалық категория ретінде объективті және субъективті
маңызда болады. Объективті мағынада бәсеке рыноктағы ерекше жағдайларды
белгілейді, яғни жекелеген субъектілер кәсіпкерлер жалпы рыноктағы
тауарлардың айналысына және оның бағаына жеке өзі әсер ете алмау сипатымен
көрінеді. Бәсеке субъективті тұрғыда бәсекелес шаруашылық субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастарды көрсетеді, яғни өндіріс пен материалды
игіліктерді айырбастау негізінде туындайды.
Бәсекенің пайда болу жағдайы мен бәсекелік орта қалыптасу жағдайы
айырмашылығы ажырата білген жөн.
Бәсекенің пайда болуының негізгі жағдайы мыналар болып саналады:
• өндіріс құрал-жабдығына өнім мен табысқа меншік;
• ресурстар мен ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігі;
• жекелеген өндірушілердің молдығы, экономикалық өз еріктілік
(әрекет түрлерін, ұйымдастырушылық формасы, қаржыландыру көзін,
әдісін анықтау және өндіруді, өткізуді басқару және т.б.).
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың
негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік рынокта қызмет етуші фирмалар мен
кәсіпорындар қоғамның әртүрлі сұранысына бейімделіп, тиімді инвестицияларды
орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндірістік
және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер шығарудың көлемін
арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсекеге қабілеті жоғары болуының
нәтижесінде әлемдік экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі артады.
Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикалық өсуге қол жеткізуінің өзі
бәсекеге қабілеттіліктің қалыптасуы мен дамуы есебінен болып отыр.
“Қазақстан-2030” даму стратегиясында жеке меншік құқығын қамтамасыз ету,
сондай-ақ рынокта еркін бәсекелестік ортаны қалыптастырып және
антимонополиялық реттеуді сенімді түрде жүргізу керектігін атап өткен.
Бәсекенің экономикадағы орнын оның негізгі қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенің негізгі қағидалары:
• рынокқа қатысушылар санының шектелмеушілігі, рынокқа кірудің және одан
шығудың абсолютті еркін болуы. Бұл қағида кәсіпкерлік қызметтің
еркіндігін, олардың өндірістің бір түрінен екінші түріне өтуін,
тұтынушылардың еркін талғамын, әрбір тұтынушы өзінің қажеттілігін ең
жоғары деңгейде қамтамасыз етуін талап етеді;
• материалды еңбек, қаржылық және басқа да ресурстардың мобильділігі.
Капиталдың еркін айналысы өнеркәсіптің тиімді салаларының дамуына,
қосымша ресурс көздерін ашуға, олардың комбинациясын неғұрлым тиімдірек
қолдануға мүмкіндік беру;
• сұраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатысушылардың толық ақпаратта болуы,
сондай-ақ рыноктағы баға өзгерісін, пайда деңгейін дер кезінде қадағалап
отыруы керек;
• өнімдердің біртектілігі, сапасының, қасиеттерінің ұқсас болып келуі.
Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзінің бәсекелестерін
жеңу үшін монополиялық рынокта қолданылады;
• рыноктағы жекелеген қатысушылардың әсер ету мүмкіншілігінің болмауы,
бағаның рынок арқылы берілген деңгейі қатысушының белгіленген бағасымен
сәйкес келіп отыруы міндетті шарт емес [3, 226].
Бәсекенің толыққанды және тиімді дамуы экономика дамуына белгілі
тиімділіктерді және қолайлы ортаны ұсынады. Оларға:
1) Қоғамның өндірістік тиімділігінің өсуі;
2) Рыноктық механизмінің толыққанды қызмет етуі;
3) Өндіріс факторларының қолданысын жақсарту;
4) Оптималды баға құру;
5) Тауарлардың және қызметтердің әлемдік стандарттарға өтауі;
6) Бизнестің тиімділігі, басқаша айтқанда ел ішіндегі кәсіпорындар іс-
қимылының жаңашылдығы;
7) Инфрақұрылым немесе елдегі қолданып отырған технологиялардың,
қатынас және байланыс жүйелерінің, ғылыми орындардың, ел
тұрғындарының білімі мен біліктілігі, жасампаздық қасиеттердің
бизнестің жоғары талабына сәйкестігі;
8) Инновацияларды енгізу.
Бәсеке жаратылысының негізі шектеулі ресурстарды неғұрлым тиімді
қолданатын салаларға бөлу болып табылады. Бәсеке экономикада сонымен қатар
тауар өндіру және қызмет көрсетулердің өз өнімдеріне инновациялар енгізуіне
ынтасын арттырады. Әлемдік тәжірибеге жүгінсек, бәсекелестік инновациялық
тауар пайданың жоғары деңгейін 5-10 жыл шамасында ұстап тұрады [9, 251].
Рыноктық экономикада рыноктағы көптеген фирмалар мен кәсіпорындар
бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші субъектілер өз бәсекелесіне
мардымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай әрекеттерді “тиімсіз бәсеке” деп
атап, оны бәсекелестіктің кемшіліктері ретінде түсінуге болады. Оларға:
• тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы. Жасау әдісі мен жасалған
орны туралы жалған ақпарат тарату;
• бәсекелес туралы жалған немесе қате мәліметтер тарату;
• бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын, маркировкасын
заңсыз пайдалану;
• тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
• бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
• келісім бойынша өздері ғана білуге тиісті салаға жататын конфиденциалдық
ғылыми-техникалық өндірістік және басқадай информацияны таратып жіберу.
Аталған шарт бұзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттік
антимонополиялық агенттікке жүктелген.
Бәсеке белгілі бір, мүмкіндігінше ыңғайлы үйлестіретін экономикалық,
технологиялық, әлеуметтік алғышарттарды қажет етеді. Бұл шарттардың
жағдайын бұзу бәсеке пайда болуын қиындатады, кейбір жағдайда жоққа шығаруы
мүмкін. Қорытындысында экономикада тоқырау, тиімділіктің төмендеуі,
нәтижесінде елдегі халықтың тұрмыс деңгейі құлдырауы мүмкін. Бәсеке бұл
қазіргі кезеңдегі нарықтық механизмнің басты элементі, олай деп айту
себебіміз оның өсу көлемі соңғы онжылдықта кеңінен ұлғайғандығында емес. Ең
бастысы, бәсеке нарықтық органикалық құрамдас қасиеті, оның бөлінбейтін
бейнесі, мысалға “нарық тапшылығы” өндірушілер мен сатып алушылар арасында
бәсекені қалыптастыруға немесе жоққа шығаруға жеткізеді. Осы арқылы бұл
жағдайда бәсеке тек тауар сатып алушылар арасында бәсеке болады [10, 145]
Нарықтық экономикада бәсеке бірнеше қызметтер атқарады:
Кәсіпкердің қамтамасыз ету қызметі. Бәсекелестердің көп санын
қысқартып, жою мүмкін емес. Керісінше, нарықта монополизмнің әсерінен
экономикада қылмыстың артуы, табысқа күресте қару қолданылуы мүмкін. Бұның
барлығы қоғамдық мүддені ашық жүргізу бәсекесінде орын алады. Оны
қанағаттандырмай жеке мүдделерді қанағаттандыру және жалпы қоғамның
қажеттілігін жүзеге асырып орындау мүмкін емес. Бұл жағдайда бәсекені
мемлекет қолдап, әртүрлі құқық құралдарымен қорғайды.
Мемлекет қоғамдық маңызды нәтижелерге жету үшін бәсекелестік көлемі
мен сапасына кепілдік беретін арнаулы ережелер мен шаралар жүйесін жасайды
және қолданады. Бұл деңгейдегі мемлекеттік іс-қызметтер біздің елде
нарықтық қатынасты реттеуге керекті басты элемент болып саналады.
Реттеу қызметі. Бұнда негізгі өндірістік ресурстар оған қажеттілік
сұраныс көп сфераға және ол тиімді пайдаланылатын орындарға бағытталады.
Бұл кәсіпкерлердің тұтынушы қажетсінетін тауарларын шығаруына байланысты.
Бәсекенің дәлелдеу қызметі кәсіпкерлердің нарықта сапа жағынан талапқа
сәйкес келетін, бағасы тиімді, өндірістік шығынды азайтуды ынталандыруда
қолданылады. Табыс тек осы талаптарды орындағанда нәтиже береді. Болмаған
жағдайда шаруашылық жүргізуші субъект шығынға ұшырап басқа бәсекелесіне
орнын береді. Егер кәсіпорын сапасы жоғары өнім ұсынса немесе оны аз
шығынмен өндірсе, пайда ретінде сыйлық алады, бұны техникалық жетістік
ынталандырады. Егер кәсіпорын өз тұтынушыларының қалауына немесе нарықтағы
бәсекелестік ережесінің бұзылуына көңіл бөлмесе шығын түрінде жазасын алады
немесе нарықтан ығыстырылады.
Бөлу қызметі. Бәсеке тек өте жоғары өнімділікте ғана ынталандырып
қоймайды, сонымен қатар табысты кәсіпорындар мен үй шаруашылығы арасында
олардың тиімді қосқан үлесіне сәйкес бөлуге мүмкіндік береді.
Бақылау қызметі бәсекеде кәсіпкердің бір жақты іс-әрекетіне шектеу
қойып және тұтынушыға таңдау мүмкіндігін береді. Бәсекелік механизм кез
келген кәсіпкерге нарықта өз қалауы бойынша үстемдік орнатып, тұтынушыға өз
қалағанын жүргізуіне мүмкіндік бермейді.
Әрбір нарықтың өзінің ерекшеліктері болуына қарамастан, бәрібір
олардың жалпы бір түйісетін жері, ол әртүрлі нарықта бәсеке қалай жүзеге
асырылады және бәсекенің мәні бірегей анықталып талданған бағытта жүзеге
асырылады. Ол үшін бәсекені жеделдетіп жетілдіруді бағалау және табиғатын
анықтау пайдаланылады.
Әрбір нарықтың өзінің ерекшеліктері болуына қарамастан, бәрібір
олардың жалпы бір түйісетін жері, ол әртүрлі нарықта бәсеке қалай жүзеге
асырылады және бәсекенің мәні бірегей анықталып талданған бағытта жүзеге
асырылады. Ол үшін бәсекені жеделдетіп жетілдіруді бағалау және табиғатын
анықтау пайдаланылады.
Бәсекелес сатушылар арасындағы бәстестік әрбір фирма өзінің мақсатты
деңгейіне жету үшін және бәстестік үстемдіктегі жетістікке жетуге өзінің
бәсекелестік стратегиясын жасайды.
Тауар сатушының салада немесе бәсекелестік ортада нарықта күшті
жағдайға жетудегі күресі оның күш қуаты. Пайда бәсекелес фирмалардың
өздерінің стратегиясын дамытып өзара бәсекелестік іс-әрекеттерін
байланыстыруға мүмкіндік ашады.
Фирмалардың өзара бәсекелестік мүмкіндіктерін былайша сипаттауға
болады:
1) Фирмлар өте тиімді рыноктық кеңістік үшін күреседі, нәтижесінде өзінің
тұтынушыларын иемденеді (өте табысты нарықтық сыбағасын алады);
2) Фирманың бәсекелестік стратегиясы және бұл стратегияны жүзеге асыру
әртүрлі фирмалар өз пікірлерімен шектеулі себебі бұл рынокта ол қалай
жұмыс істейді (тұтынушылардың талғамы және тағы басқа) және заң талапқа
сәйкес келеді ме (монополияға қарсы заңдар ол бәсекелестікке рұқсат
береді ме т.б.).
Уақыт өте келе фирмалар бәсекелестік стратегияларын өз жағдайларын
жақсартуға немесе игерілген үстемдігін қорғау мақсатында жаңартып отырады.
Фирма қызметтерінің ұзақтығы кез келген стратегия шеңберінде бір жағынан
нарықтағы жетістігіне немесе құлдырауына байланысты, екінші жағынан
бәсекелес фирмалар іс-әрекетіне байланысты.
1.2 Бәсекенің түрлері мен нысандары, олардың артықшылықтары және
кемшіліктері.
Бәсекенің түрлері рынок құрылымының жағдайына байланысты болып келеді.
Яғни, экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтін, бағаны белгілейтін
сұраныс пен ұсыныс ғана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
Өйткені әр рынок құрылымында бәсеке түрлері де әртүрлі, соған сәйкес баға
құру тәсілі және фирманың қызмет етуі де өзгеше болып келеді.
Бәсеке өз кезегінде салаішілік, салааралық және халықаралық бәсеке
болып бөлінеді.Ішкі және салааралық бәсеке қоғамдық еңбектің бөлінісінің
заңдылықтарын дамытып, өнеркәсіпті мамандандыруға, салалардың салаішілік,
өнеркәсіп орындарының санының артуына және олардың бір-біріне тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Салаішілік бәсеке тауарлардың рыноктық бағасын қалыптастырады. Олардың
ішіндегі техникалық жағдайы жоғары және еңбек өнімділігі артық кәсіпорындар
қосымша пайда тауып отырады. Әрбір саланың компанияларының техникалық
жағдайы, еңбек өнімділігі қарқынының деңгейі, тауарлардың жеке құны әртүрлі
болып отырады. Салаішілік бәсеке негізінде кәсіпорындар шығынды азайтуға,
ресурстарды тиімді пайдалануға, инновациялық өнімдер шығаруға ынталы
болады.
Салааралық бәсеке әртүрлі рынокта қызмет етуші шаруашылық салалардың
арасында туындайды. Яғни сырттан келетін инвестицияларды өз саласына
тартуға, осы саланы жетекші сала ретінде алып шығуы үшін бақталас болып
табылады.
Халықаралық бәсеке әртүрлі елдер арасында орын алады. Бүгінгі
жаһандану және ғылыми-техниканың жоғары дамыған, экономикалық қатынастардың
күрделене түскен жағдайда әрбір ел өзінің егемендігін және экономикалық
потенциалын сақтап қалу үшін бәсекеге түседі.
Халықаралық бәсеке келесідей сипатталады:
• бірнеше басты салаларды әлем бойынша өзіне қарату, ноу-хауды дамыту,
қаржылық жағдайын жақсарту;
• көп аспектілік, әртүрлі рынок құрылымы мен механизмдеріне бейімді болу;
• рыноктың осы заманға сай жылдам дамуын қамтамасыз ету;
• рыноктық бақталаста айқын басымдылық қасиеттерінің болуы.
Нарықтық бәсекелестікті жүргізу әдісі бойынша былай бөлуге болады:
Бағалық бәсекелестік - бәсекелестіктің нарықтық позициясы бағаны
төмендету арқылы үзіледі. Бағалық бәсекелестік сол өнім үшін бағаны
қасақана төмендету үшін жүргізіледі. Мұнда бағалық келісушілік етек алады,
яғни соның әртүрлі бағамен сатылуы және осы бағалық айырмашылық шығынындағы
бағалық айырмашылықтармен анықталмайды. Бағаға келісушілік үш жағдайда
болуы мүмкін:
Сатушы монополист болуға немесе белгілі бір дәрежеде монополиялық билікті
уысында ұстауы тиіс;
Сатушы әртүрлі сату қабілеті бар топта сатып алушыны таба ала білуге тиіс;
Бастапқы сатып алушы тауар немесе қызметті қайта сата алмайды.
Баға келісушілігі қызмет саласында (дәрігер, адвокат және т.б.),
транспорт өнімдері бойынша қызмет көрсетуде, бір базардан екінші базағарға
қайта бөлуге келмейтін тауарды өткізу кезінде жиі қолданылады.
Бағалық емес бәсекелестік - өнім сапасын көтеру, тұтынушыларға жақсы
қызмет көрсету арқылы табысқа жету. Бағалық емес бәсекелестік ең алдымен,
өнім сапасын және оның сату жағдайын жетілдіру арқылы жүргізіледі. Сапаны
жақсарту екі негізгі бағыт бойынша жүргізілуі мүмкін:
Тауардың техникалық сипаттамасын жетілдіру;
Тұтынушылар мұқтажына тауарды бейімдеуді жақсарту.
Өнім сапасын жақсарту арқылы бағасыз бәсекелестік өнім бойынша
бәсекелестік атауын алады. Бәсекелестіктің осы түрі айрықша ерекшеленетін
немесе ескі үлгінің жетілген нұсқасынан көрінетін жаңа тауарды шығару
арқылы салалық нарықтың едәуір бөлігін иеленуге ұмтылыспен негізделеді.
Сапаны көтеруге негізделген бәсекелестік қарама-қайшылық сипаты бар:
біріншіден, сапаны көтеру, бағаны жасырын төмендетумен өткізуі оңайлатуға
қызмет етеді;
екіншіден, сапа, жарнама және жылтыратпа өтеу жолымен сапаны бүркемелеуге
жол ашатын субъекті бағалау.
Өнімді өткізу арқылы бағасыз бәсекелестік сату шарттары бойынша
бәсекелестік артуын алды. Бәсекелестіктің осы түрі сатып алушыға қызмет
көрсетіп, сервисті жақсартуға негізделеді. Бұған жарнама арқылы тұтынушыға
әсер ету сауданы жетілдіру, тауарды алғаннан кейін, яғни оны пайдалану
барысында сатып алушыға қызмет көрсету бойынша жеңілдік беру кіреді.
Бәсекелестіктің мәні тауар сату үшін нарықта сатып алушы үлкен мүмкіндік
алу үшін, ал сатушы оны өткізу үшін жағдай жасайтындығынан екі тарап
қатысады.
Түбінде, сатушы мен сатып алушы бағаны белгілеу негізінде өзара
мәмілеге келуге тиіс, әйтпесе келісім жасалынбайды, ал олардың әрқайсысы
орынсыз залал шегеді.
Фирмааралық бәстестік табыспен немесе ұтылыспен бітуі мүмкін. Фирмаға
стратегиялық жетістік нарықтық күштерді немесе бәсеке күш-қуаттарын бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Стратегиялық сәтсіздік фирмаға стратегияны
өзгертуге, нарықтағы орнын жоғалтуға немесе саладан шығуына әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Тауарлар тарапынан бәсеке негізінен бәсекелестікке жарайтын бағаға
байланысты. Көбінесе бір сапаға қатысты фирма, басқа сала фирмаларымен
бәсекелестік күресте болады. Себебі, оның өнімі олардікінен артық өтімді
болады. Осыған байланысты бәсекелестік күштер сатушыларды түйістіреді.
Біріншіден, баға мен тауардың жеткіліктілігі өндірушілерге баға шегін
пайда мөлшері көлемін шектейді;
Екіншіден, тауар өндіруші немесе қызмет жасаушы тауарды, қызметті
сапалы етіп, шығынды азайту жолымен немесе басқа әдістермен бағасын
төмендетуі мүмкін, бірақ тауарды сату неғұрлым баға өзгерісіне тәуелді
болған сайын соғұрлым бәсекелес күштердің әсері күшейе түседі;
Үшіншіден, бөлгіштік бәсекелер арқылы сатып алушы қаншалықты деңгейде
алмастырушы тауарды немесе қызметті тиімді деп есептейді, бұл қаншалықты
деңгейде сатып алушының тауар алмастырушы құнына өтуіне байланысты.
Кесте 1 – Бағалық емес күрес әдістері
Өнім бойынша бәсеке Сату жағдайлары бойынша бәсеке
Тауардың жаңа сұрыптамасын арттыру Бәсеке кезінде тұтынушыларды
және сол бағада сапалы тауар сату тартудың көптеген жолдары
жолымен рыноктағы бәсекелестердің қолданылады. Оның ішінде: жарнама
үлесін жаулап алу көзделеді. Мысалы:жасау, сервистік қызмет көрсету,
АҚШ-та ұнның 10мың сорты, тұрақты сатып алушыларға жеңілдіктер
консервіленген жүгерінің 4 мыңнан беру және т.б.
аса түрі бір мезгілде сатылады.
Бағалық емес бәсекенің ерекше әдістері – тауарларды төлем мерзімін
кейінге қалдыра отырып сату және лизинг. Лизинг - өндіріс құрал жабдықтарын
ұзақ мерзімге пайдалануға беру.
Бәсеке күресінің дәрежесі өнімнің немесе тауарлардың өмірлік циклына
байланысты болады. Бұл цикл төрт фазадан тұрады:
1) жаңа өнім енгізу және шығару;
2) өсу кезеңі;
3) өндіріс көлемі максималды дәрежесіне жетеді. Бәсекелестік арта түседі.
Бәсекенің нәтижесінде баға түседі
4) сұраныс төмендейді һндіріс көлемі азаяды да өндіріс рыноктан
ығыстырылады.
Рыноктағы жағдайларға байланысты бәсеке әртүрлі нысанда көрініс
табады. Бәсекенің жетілген және жетілмеген нысандары бар, яғни нарықтық
мәмлеге қатысушылардың әрекеттері еркін бәсекеге және монополияға
негізделеді. Қазіргі кезде нарық субъектілері аралас нысандарға нарықтық
типте әрекет етеді. Өйткені ешбір елде еркін бәсеке де, монополия да таза
күйінде қолданылмайды.
Жеке фирма өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы айырбас
жағдайларына ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай болмыс – бәсекелік
қабіілеттің ең жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген бәсеке деп
аталады.
Жетілген бәсеке - өзара ұқсас, көлемі шамалас көптеген тауар
өндірушілердің арасындағы күрес.
2 кесте – Жетілген бәсеке көрсеткіші
Бәсекелестік жағдайлар Жетілген бәсеке
1 Фирмалардың саны мен көлемі көптеген ұсақ фирмалар
2 Өндіретін өнім түрлері бір үлгідегі өнімдер
3 Бағаны бақылау бақылай алмайды
4 Салаға кіру және шығу мүмкіндігі толық бар
5 Іс туралы мәлімет алу мүмкіндігі толық бар
6 Бағаға байланыссыз бәсеке жоқ
Мысалдар: ауыл шаруашылығы
Жетілген бәсекелес рыногы дегеніміз - төмендегі шарттар орындалатын
нарық:
1) Нарықта өнім ұсынатын тәуелсіз сатушылар саны көп және өнімдері біртекті
болып келеті;
2) Ірі фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз. Сондықтан,
оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы ұсынысқа ықпал етпейді,
соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;
3) Баға, технология, ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар белгілі болады;
4) Жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ [13,
9]
Жетілген бәсекенің белгілері:
• рыноктағы сатушылар мен сатып алушылардың саны шексіз,
• рынокқа ену және шығу кедергілері жоқ, өндіріс факторларының
қозғалысы жоғары,
• рыноктағы бағаға әсер ету тетіктері жоқ,
• ақпарат алу мүмкіншіліктері бәріне бірдей.
Егер жетілген бәсекенің, кем дегенде, бір шарты орындалмаған жағдайда
жетілмеген бәсеке орын алады.
Жетілген (таза) бәсеке үш бағытта жүреді:
сатушылар арасында;
сатып алушылар арасында;
сатушылар мен сатыпалушылар арасында.
Жетілген бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындалуын тілейді:
жеке фирманың өндіріс мөлшері елеулі болмайды және ол сол фирма сататын
тауардың бағасына әсер етпейді;
әр өндірушілер сататын тауарлар біртекті тауарлар болады;
сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады.
егер біреу өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан
айырылады;
сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін бір-бірімен
келіспей жеке жүргізеді;
өндіруші фирмалардың салаға кіруі мен шығуына жол ашық болады.
Жетілген бәсекелестіктегі нарық үлгісіне мынадай белгілер тән:
1) Нарықта көптеген тәуелсіз сатушылар мен сатып алушылардың болуы.
олардың әрқайсысы осы тауардың жалпы нарықтық көлемін ғана шығарады
немесе сатып алады.
2) Біртекті тауарлар және сатып алушылардың сатушыларды бірдей
қабылдауы.
3) Жаңа өндірушілер саласына кіру үшін кедергінің жоқтығы және саладан
еркін шығу мүмкіндігі.
4) Нарыққа барлық қатысушылардың толық хабардарлығы.
5) Нарыққа барлық қатысушылардың қалыпты мінез-құлқы.
Жетілген бәсеке қалыптасу үшін ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келісім жасауға мүмкіндігі болмауы тиіс 12, 263.
Жетілген бәсекелі нарықта жұмыс істейтін фирмалар бәсекелі фирма деп
аталады, өйткені олардың нарықтағы жағдайы бірдей: бағаға әсер ете алмай,
нарықта қалыптасқан бағамен өнімдерін өткізеді.
Жетілген бәсеке жағдайына жеке бір фирманың өніміне сұраныс барынша
икемді болады, сондықтан сұраныс қисығы көлденең орналасады. Бұны келесі
графиктен көре аламыз.
Сурет 1 - Икемді сұраныс қисығы.
0 Q
Икемді сұраныс жағдайында бәсекелі фирма Ро бағасымен немесе одан
төмен қанша болса да тауар өткізе алады. Тауарын бұдан жоғары бағамен
сатпақ болған фирманың өніміне сұраным кемін 0-ге де тең болады.
Осы саладағы фирмалар өнімдерінің көлемін кемітіп, бағаны көтере
алмайды. Бағаның қандай да болсын өсірілуі басқа фирмаларды осы салаға
тартады да, үсыныс қайта өседі.
Таза бәсекелі нарық күрделі екі мәселені бірақ шешеді: біріншіден,
фирмалар тұтынушы қауымға қажетті, яғни пайдалы өнім шығарса, екіншіден,
ондай тауарларды минимальды шығын жұмсап өндіреді.
Бәсекенің екінші негізгі түрі ол жетілмеген бәсекелі рынок болып
табылады.
Егер осы саланың өндірушілері мен сатушылары келісіп, бағаны көтерсе,
немесе осы саланың өнімін тұтынушылар бірауызды болып, бағаны түсірсе,
нарық жетілген бәсекеліден жетілмеген бәсекелі түрге бөлінеді.
Сурет 2 - Жетілмеген бәсекелес
Р
д
д1
д1 д Q
0
Жетілмеген бәсекелес фирма жағдайында ДД сұраныс қисығы төмен жылжиды,
өйткені Q сұранысы көп болған сайын соған сәйкес төмен баға белгілейді.
Сондықтан монополист фирма рынокқа тауардың үлкен көлемін шығарғанда, оның
бағасы төмендейді. Егер фирма толық монополияға ие болса Р, яғни бағаны
қысқарту 2, суретте көрсетілгендей оның бәсекелесін ДД сұраныс сызығын
солға Д1Д1 жағдайына жылжытады, сондықтан қарсыласушы фирмаға байланысты
баға төмендеген күнде енді аз көлемде тауарларды сатуға болады. Жоғарыдағы
суретті салыстыруында шығатын қортынды мынадай: сұраныс сызығының көлбеу
болуы фирманы жетілген бәсеке ретінде сипаттайды. Егер сұраныс сызығы
төмендесе, онда фирма жетілмеген бәсекеде болады.
Кәсіпкерлер мен тұтынушылар бағаға әсер ете алған жағдайда нарық
жетілмеген бәсекелі деп аталады.
3 кесте – Жетілмеген бәсеке түрлері.
Бәсекелестік Жетілмеген бәсеке
жағдайлар
Монополистік олигополия Монополия
бәсеке
1 Фирмалардың саны көптеген ірі бірнеше ірі жалғыз ірі фирмалар
мен көлемі -ұсақ фирмалар фирмалар
2 Өндіретін өнім әртүрлі өнімдер үлгілі өнімдер бірегей өнімдер
түрлері
3 Бағаны бақылау шамалы әсер етедіедәуір әсер етедібағаны бақылайды
4 Салаға кіру және бар аздап бар жоқ
шығу мүмкіндігі
5 Іс туралы мәліметбар аздап бар жоқ
алу мүмкіндігі
6 Бағаға жарнама, сауда әдетке айналған, мол және қоғамдық
байланыссыз бәсеке белгісі әсіресе әртүрлі ұйымдар мен
өнім шығару байланысты
Мысалдар: киім-кешек ауыр өнеркәсіп, қоғамдық және
өндірісі, бөлшек тұрмыстық жергілікті кешендер
сауда аспаптар өндірісі
Кестеде көрсетілгендей, жетілген немесе таза бәсеке қалыптасу үшін
мынадай жағдайлардың болуы қажет:
• Белгілі бір үлгідегі тауар өндіретін көптеген фирмалар жұмыс
істейтін болуы керек. Әр фирманың осы тауарды өндірудегі үлесі 1
пайыздан кем, сондықтан фирмалар нарық бағасына ешқандай әсер ете
алмайды және кәсіпкерлер арасында баға туралы келісім болуы мүмкін
емес.
• Бұл салаға басқа кәсіпкерлердің қосылуына немесе бұдан басқа
салаларға кетуіне ешқандай кедергі болмайды, яғни капитал бір
саладан екінші салаға еркін ауыса алады.
• Кәсіпкерлер арасындағы бәсеке тауардың көлемі мен сапасын арту
және өндірістік шығындарды кемітумен шектеледі.
• Кәсіпкерлер мен тұтынушы қауым саланың барлық жағдайынан хабардар
болады: өндірушілер технология мен өндіріс ресурстарының бағасы
туралы, тұтынушылар тауар бағасы мен сапасы туралы.
Жетілмеген бәсеке монополия, олигополия және таза монополия болып
үшке бөлінеді.
Монополия бұл ұсыныстың бүкіл көлемі бір субъектіге тиесілі болатын
жағдайдағы нарық нысаны, монополияны осы астар тұрғысынан зерттей отырып,
осы субъект басымдығы анықталатын шекте кеңістік шекараларды анықтауға
үлкен назар аударылады.
Монополияның пайда болу себептері:
• жаңа және аз шығын жұмсалатын өндіріс технологиясын тек ірі өндіріс
орындарында ғана тиімді.
• кейбір салаларда бәсеке өте тиімсіз қоғамға да, кәсіпорындарға да.
Мысалы: табиғи монополия.
• сирек кездесетін ресурстардың болуы монополияның шығуына әсер етеді.
• бәсекенің әділетсіздігіне байланысты.
Монополия мына фактілермен байланысты:
• монополиялық жоғары баға;
• монополияның инновацияға шектеулі дайындығы.
Монополияның мынадай белгілерін келтіруге болады:
• монополиялық нарықта бір сатушы және сатып алушы болады;
• өндірілетін өнім ерекше болып табылады, яғни оны ауыстыратын тауар жоқ;
• кедергілерге байланысты жаңа фирмалардың нарыққа кіруі мүмкін емес.
Бұл аталған кедергілердің әртүрлі себептері болуы мүмкін, мысалы:
• кәсіпорындардың үлкен көлемі және өндіріс көлемінен болатын үнем;
• жұмыстың жекелеген түрін орындауға мемлекет беретін лицензиялар жүйесі
таңдалады;
• сирек игілік өндірісіне байланысты белгілі ресурстарды пайдалануы
меншіктің монополиялық құқығы;
• табиғи монополия кезінде өндіріс жағдайы мен игілік сипатының маңызы;
• бүкіл нарық туралы ақпарат алу қиындығы.
Монополияның негізгі үш түрі бар:
Жабық монополия - бұл бәсекелестіктен заңды шектеулермен, патенттік
қорғаумен, авторлық құқықтар институттарымен және тағы басқа қорғалған
монополиялар. Мысал ретінде АҚШ пошта қызметінің монополиясын келтіруге
болады.
Ашық монополия - бір фирма өнімнің бірден-бір жеткізушісі болып
табылатын, атап айтқанда белгілі бір мерзімге, алайда бәсекелестіктен
арнайы заңи қорғауы жоқ монополия. Мұндай фирма санатына нарыққа жаңа
өнімдермен алғаш рет шыққан фирмаларды атауға болады.
Табиғи монополия - табиғи байлықтарға ие және өндірістің масштаб
тиімділігін қамтамасыз ете алатын нарықтық құрылым, сондықтан мемлекет
тарапынан реттеледі.
Мемлекеттің баға саясатының негізгі бағыттары болып табиғи монополияға
қатысы бар салалардағы баға мен тарифтерді экономикалық реттеу табылады.
Қазақстан Республикасы тиімді бағаны қалыптастыру, тарифтерді бекіту
саясатын жүргізу үшін шет ел тәжірибесін бақылауы керек.
Мәселен, біздің жас мемлекетіміз енді ғана монополияға қарсы
органдарының қызметінің 15 жылдығын тойлап отыр, ал АҚШ антитресталық
заңдылықтарын қолданып келуіне 100 жылдан астам тәжірибесі бар.
Антитресталық саясат монополиялық биліктің қалыптасуына кедергі жасау үшін
бәсекелестікті қолдау және дамыту әрекеті болып табылады. Алғашқы
антитресталық заң 1890 жылы қабылданып Шерман заңы деп аталды.
Көп уақытқа дейін АҚШ табиғи монополияны реттеуде тарифтерді шығындық
әдіспен және пайданы шектеу арқылы бекітті. Компаниялардың салық төлегеннен
кейінгі табыс көздерінеде шек қойды. Мұндай жүйеде компания тарифтері,
инвестициялары, пайдалылығы мемлекеттік органдар тарапынан құқықтық ретеуде
болды. Тариф құрылымы бағалық дискриминацияға қарсы болды.
Ал олигополия дегеніміз тауардың көпшілігі бірнеше ірі фирма арқылы
өндіріледі. Ол фирмалардың рынокқа әрқайсысының әсері айтарлықтай болып
табылады. Кейбір олигополия монополист сияқты бағаға әсер етуі мүмкін.
Мысалы, бір класты автокөлік нарығы.
Салада бірнеше - ірі фирма болып, оларды үстемдік жасайтын жағдайды
олигополия деп атайды. Бұлардың әрқайсысы нарық бағасына әсер ете алады.
Салада үлгілі және күрделі өнімдер шығарылғандықтан, жаңа өндірушілердің
қосылуы шектелген.
Олигополияның басты ерекшелігі, фирмалардың аздығы мен өнім өндірудегі
үлестерінің молдығы. Сондықтан олигаполия монополияға жақын тұрады және
одан монополия тууы мүмкін. Олигополияға автомобиль өндірісін жатқызуға
болады.
Олигополияның екінші ерекшелігі, салаға қосылуға немесе одан кетуге
кедергілердің молдығы. Олар: өндіріс көлемінің модығы, ресурстарға
монополиялық бақылаудың барлығы, жарнамаға жұмсалатын шығынның молдығы,
т.б.
Үшінші ерекшелігі – жалпыға бірдей өзара тәуелділік. Салада фирмалар
саны аз болғандықтан, бәсекелестер бір-бірінің іс-қадамдарын бақылап,
бірінен бірі қалмауға әрекет жасайды, әсіресе өндіріс көлемін анықтауда
және баға белгілеуде. Мұны олигополисттік өзара байланыс деп
атайды.Олигополия кезінде баға қалыптасу жетілген бәсекеге ұқсайды.
Мұндайда баға туралы олигополистердің шешімдерін қабылдау жұмысы күрделене
түседі.
Олигополия нарығы төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталады:
1) Нарықтағы көлемді сату үлесі бар және бір-бірімен бәсекелес бірнеше
фирмалар болады;
2) Жоғарыда айтылған фирмаларды, көбінесе басым (лидер) фирмалар деп атайды
және олар нарықтағы тауарлардың бағасы мен сату көлемінің өзгеруіне
едәуір ықпал етеді;
3) Олигополиялық фирманың өндіріс шешімдері тек қана тұтынушы іс-әрекетіне
ғана байланысты емес, сонымен қатар бәсекелес фирмалардың стратегиялық
шешімдеріне де байланысты болады.
Олигополиялық фирмалар тауардың бағасы мен өнім шығару көлемі туралы
шешім қабылдағанда өзімен бәсекелес фирмалардың барлық мүмкіндіктерін
ескеріп, талдап отырады.
Олигополияның бірнеше моделі бар. Оларға:
• Курно дуаполиясы;
• қарама-қарсы мақсаттары бар екі жақтың ойыны;
• нарықта үстемдік жүргізіп тұрған фирманың моделі және “картель”.
Баға белгілеу мен өнім көлемін анықтауда олигополия нарығы жетілген
бәсеке мен монополия аралығында орын алады. Барлық модельдерді қарастырған
уақытта олигополиялық бәсеке пайданың азаюына, ал келісім мен бірігу
пайданың өсуіне әкеліп соқтыратынын көрсетеді. Пайда қуған жеке фирмалар
бір-бірімен қатаң қақтығысқа түсуі мүмкін (“баға қақтығысы”), бұл кезде
олардың әрқайсысы рынокты жаулап алу мақсатымен бағаны төмендетеді. Баға
бірте-бірте төмендеп, орташа шығын деңгейіне жетеді де, нәтижесінде бұл
фирмалардың экономикалық пайдасы нольге тең болады. Ал кейбір жағдайда
фирмалар бір-бірімен келісімге келіп, бағаны жоғарылатып, пайдасын
максималдауға ынталы болады. Бұл уақытта рынокты бөлу туралы келісім
жасалады, басқаша айтқанда, фирмалар бірігіп картель құрады. Сонымен,
олигополист фирмаларға өнімді сату көлемі мен баға туралы жасырын немесе
ашық келісімге келу тиімді, бірақ бәсекелестіктің күштілігіне байланысты
картель ішкі тұрақсыздықпен сипатталады.
Олигополия рыногының теориясын Курно дуаполиясын қарастырудан
бастайық. Екі фирма (А және В) бірдей технологияны қолданады және біртектес
өнім өндіреді делік. Бұл фирманың әрқайсысы шығарылатын өнім көлемін
анықтаулары керек және олар шешімді бір уақытта қабылдаулары қажет.
Курно дуаполиясы моделінің негізі мынада: әрбір фирма өнімді шығару
жайлы шешім қабылдаған кезде бәсекелесушілердің өндіріс көлемі тұрақты деп
санайды және осы берілген шаманы ғана ескереді. Сондықтан Курно моделінде
фирмалардың өзара қатынасы тұрақты баға кезінде өндіріс көлемін таңдау
арқылы жүзеге асырылады. Бұл модельдің негізгі кемшілігі - әр фирманың
өзімен бәсекелес фирма өнім көлемін өзгертпейді деп болжам жасауы. Ал
күнделікті өмірде фирмалар бағаның өзгеруін, бақталастарының өнім шығару
көлемін, өндірістік жағдайларын ескеріп отырады.
Олигополиялық бәсекедегі ойын теориясы бір-біріне қарама-қарсы мақсаты
бар фирмалардың іс-әрекетін талдайды, сондықтан, олигополиялық бәсекені
түсіндіру кезінде қолданылады. Бұл теория олигополиялық фирмалардың
стратегиялық өзара байланысын көрсетеді және осы уақытта әр фирма өз
бақталасының әрбір іс-әрекетін ескеріп, талдап, бағалайды да, соның
нәтижесінде өзі шешім қабылдайды.
Ойын теориясындағы рыноктағы екі бәсекелес фирманың екі балама бағалық
стратегиясы бар деп есептейік. Сонда біріншісі - өнімнің бағасын төмендету,
екіншісі - бағаны тұрақты бір деңгейде ұстап тұру. Фирмалар өз алдарына
қойған мақсаттарына жеткізетін стратегияны талдаулары керек. Фирмалардың
стратегиялық өзара қатынастарын ойын деп атаймыз.
Олигополияда фирмалар бәрін қанағаттандыратын бір деңгейдегі бағаны
белгілеуі қиын, әсіресе шығындар мен сұраныс өзегеретін болса. Егер рынокта
бір басым фирма болып, ол баға белгілеудегі лидер болса, онда жоғарыда
айтылған мәселелер өте жеңіл шешіледі. Осы басым фирма баға белгілейді, ал
қалған фирмалар ілеспелі фирмалар болады. Іс жүзінде мұндай көрініс барлық
олигополиялық рыноктарда кездеседі. Бұл жағдайда лидер фирма бірінші өзінің
тауарына деген сұранысты анықтайды.
Дуополия – олигополияның қарапайым түрі, онда белгілі бір тауарды
өндіруші фирма екеу-ақ және әрқайсысы бұл өнімге сұранысты қанағаттандыра
алатындай болды. Бұндай нарықтық құрылым аймақтарда жиі кездеседі.
Олигополияның тағы бір мүмкін тұрі – квазимонополия (монополия деген
сияқты ұғымда). Мұндай жағдай салада жалғыз ірі фирма мен көптеген ұсақ
фирмалар болғанда қалыптасады. Ірі фирма нарық бағасын бақылап отырады:
өндіріс көлемін өзгерту арқылы бағаны өзгерте алады. Ұсақ фирмалардың
жағдайлары жетілген бәсекені еске салады: әрқайсысының жалпы өнім
көлеміндегі үлесі шамалы болады, нарық бағасына әсер ете алмай, ірі
фирманың белгіленген бағасын сыбайына тигендей көреді. Квазимонополияның
мысалы ретінде мүнайдың әлемдік нарығын келтіруге болады.
Жетілмеген бәсеке негізінде, әсіресе олигополиядан, монополия пайда
болады. Салада жалғыз өндіруші фирма болғанда және бұл салаға басқа
өндірушілердің қосылуына мұмкіндік болмаса, сондай-ақ оның шығаратын
өнімдерінің орнына басқа өнімдер жүре алмаса, міне, сонда монополия орын
алады.
Таза монополия – жетілмеген бәсекенің соңғы шегіне жатады.Ол жетілген
бәсекеге қарама –қарсы тұрады.
Осы табиғи монополияны реттеу мәселесі бойынша экономистер екі көз
қарасты ұстайды, яғни бірқатар экономистер табиғи монополия мемлекет
тарапынан реттелуі керек десе, екіншілері Қазақстан Республикасы нарықты
экономикаға бет бұрған мемлекет. Нарықтық экономиканың басты белгілерінің
бірі – еркін бағаны қалыптастыру екені жалпыға мәлім. Сондықтан осы көз-
қарасты ұстанушы экономистер – еркін бағаны қалыптастыруға неге кедергі
болу керек деп мақалалар жариялауда.
Бірақ, нарық жағдайында бағалы бәсекелестікті ынталандырушылар: ағымды
пайданы максимизациялауды, өміршендікті қамтамасыз етуді, қоғам мүдделеріне
зиян келтіре отырып нарықтың көп бөлігін иемденуді және баға бекітуде
көшбасшы болуды көздейді.
Нарықтық бәсеке – экономикалық бақылаудың ең тиімді де, арзан түрі.
Өйткені ол қоғамның ең төменгі деңгейдегі шығындарды талап етеді.
Бақылаудың осындай түрі ең маңызды да динамикалы күш бола отырып,
қндірушіні үнемі шығындар мен бағаларды төмендетудегі, өтім көлемін
арттыруға тапсырыстар мен тұтынушы үшін сапаны жақсарту мақсатында жүргізіп
отыратын күрес.
4 кесте - Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері
Артықшылықтары: Кемшіліктері:
қоғамға қажет тауарларды өндіруде ұдайы өндірілмейтін ресурстарды
ресурстарды тиімді пайдалануға (ормандар, табиғи жануарлар, жер,
мүмкіндіктердің болуы; теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға
тез өзгеріп отыратын өндіріс көмектеспейді;
жағдайларына икемді болып, оларға қоршаған ортаны қорғауда негативтік
тез үйлесуге көмектесе алатындығы; бағытта болады;
тауарлардың жаңа түрлерін жасау ұжымдық пайдалануға
саласына жаңа техника мен бағытталған тауарлар мен қызметтер
технология енгізуге, өндірісті (дамбалар, жолдар, қоғамдық көлік)
ұйымдастырып, басқарудың жетілген өндірісінің дамуын қамтамасыз
әдістерін қолдануға, етпейді;
ғылыми-техникалық жетістіктерді фундаменталдық ғылымның, жалпы білім
ұтымды пайдалануға жағдайлар беру жүйесінің, қалалық шаруашылықтың
тудыратындығы; көп элементтерінің дамуына жағдай
өндірушілерді көптүрлі жасамайды;
қажеттіктерді қанағаттандыруға, еңбек, табыс, демалу құқықтарына
тауарлар мен қызметтердің сапасын кепілдік бермейді;
жоғарылатуға мақсаттандыруы. әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның
байлар мен кедейлерге бөлінуіне бөгет
жасайтын механизмдері жоқ.
Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады: сатушы-сатып алушы,
т.б. Осы қатынастар өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын ұсыныс пен
сұраныс түрін алады.
Бәсекелестіктің даму ауқымы бойынша мынадай жайттар болуы мүмкін:
• жеке (нарықтың бір қатысушысы “ауырдың үстімен, жеңілдің астымен”
- тауар мен қызметтің сауда-саттығында ең қолайлы жағдайды алуға
ұмтылады;
• жергілікті (қандай да бір аймақты тауар қожайындары арасында
жүргізіледі);
• салалық (нарық салаларының бірінде ең жоғары табыс алу үшін күрес
жүргізіледі);
• салааралық (үлкен табыс алу мақсатында өз жағына сатып алушыларды
тарту үшін әртүрлі сала өкілдерінің бәсекелестігі);
• ұлттық (сол елдің ішінде отандық тауар иелерінің бәсекесі);
• ғаламдық (кәсіпорынның шаруашылық бірлестігінің және әртүрлі
мемлекеттердің әлемдік нарықтағы күресі);
Бәсеке қоғамның шаруашылық өмірінде маңызды рөл атқарады. Ол
экономикалық еркіндікті, капиталдың өз өсіміне ішкі тенденцияларды
қолдануына бағытталған, сұраныс жиынтығын қайта бөлінуіне субъектілердің
өзара күшеюін қарастырады.
Бәсеке нарық механизімінің қажетті элементі, бірақ сипаты әр түрлі
болуы мүмкін, ол нарықтық тепе-теңдікке жету әдісіне елеулі әсер етеді.
Нарықтық механизім еркін немесе жетілген бәсеке жағдайында, яғни нарықтағы
жағдай көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz