Түрік қағанаты (551–603 жж.)

Жоспар

Түрік қағанаты (551.603 жж.)
«Түрік» деген ат алғаш рет 542 жылы аталады. Қытайлар түріктерді сюнну.ғұндар деп атаған, мұның өзі түріктердің ғұн тайпаларының жалғасы екенін көрсетеді. 546 жылы тирек (телэ) тайпалары Моңғолияның оңтүстік және орталық аудандарын мекендеген аварларға (жкань.жуань) қарсы жорық жасайды. Осы кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумынның (Бумын) басқаруымен түріктер телэ әскерлеріне шабуыл жасап, жеңіп, 50 мың әскерін тұтқынға алады. Осыдан кейін түріктер күшейіп, енді бұрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань.жуань) қарсы шығады. 552 жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды жеңеді, авардың қағаны Анағұй өзін.өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Бумын түрік қаған деген атағын алады. Бумын 553 жылы қайтыс болады.
Бумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара.Еске отырады. Ол Орхонның жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара.Ескеден кейін, оның мұрагер інісі Еркінді.Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі 553.572 жылдар. Мұқанның тұсында аз уақыт ішінде (553.554 жж) түріктер шығыста қайлар, қидандар және оғыз.татар тайпаларын, солтүстікте Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенттерді өздеріне қаратты. Бұл жылдары түріктердің батысқа қарай жасаған жорықтары күшті болды. Оларды Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны Батыс түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін қалаушы деп атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул (Естемі) Эфталит мемлекетін басып алуға кіріседі.
571 жылы Естемі қаған Солтүстік Кавказды басып алды, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті басып алып, 576 жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естемі өлгеннен кейін, 582.593 жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі алауыздық пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Елде мал індеттері, жұттар мен ашаршылық орын алды. Түрік қағанаты шекараларына шығыстан Қытайдың Сүй әулетінің (581.618 жж.) шабуылы күшейді. Бұл жағдайлардың барлығы 603 жылы Түрік мемлекетінің екі дербес қағанатқа . Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталды.
Батыс Түрік қағанаты (603.704 жж.)
Батыс Түрік қағанаты. Аумағы Алтайдан Тянь.Шаньға дейін, Шығыс Түркістаннан Каспийге дейін созылады. Астанасы . Суяб қаласы. Қағанат құрамындағы тайпалар: қаңлы, үйсін, дулат, түркеш, қыпшақ, қарлұқ т. б.
Шаруашылығы. Көшпелі мал шаруашылығымен, суармалы егіншілікпен айналысты. «Ұлы Жібек жолының» Батыс Түрік қағанаты жерінен өткендігі сауда мен қолөнердің дамуына әсер етті.
Басқару жүйесі. Мемлекетті қаған басқарды. Қағанның әулеті жоғары тұрды. Олар янғу, шад, тегін сияқты жоғары лауазымдарға ие болды. Билік мұрагерлікпен беріліп отырды. Қағанат он тайпаға бөлінеді. Ол «он оқ» деп аталады.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Түрік қағана - ты (551 - 603 жж.)
Түрік де - ген ат алғаш рет 542 жы - лы ата - лады. Қытай - лар түріктерді сюн - ну-ғұндар деп атаған, мұның өзі түріктердің ғұн тай - па - лары - ның жалғасы екенін көрсе - теді. 546 жы - лы ти - рек (те - лэ) тай - па - лары Моңғоли - яның оңтүстік және ор - та - лық аудан - да - рын ме - кен - де - ген авар - ларға (жкань-жу - ань) қар - сы жо - рық жа - сай - ды. Осы кез - де күтпе - ген жер - ден түріктердің қағаны Ту - мын - ның (Бу - мын) басқару - ымен түріктер те - лэ әскер - леріне ша - бу - ыл жа - сап, жеңіп, 50 мың әскерін тұтқынға ала - ды. Осы - дан кейін түріктер күшейіп, енді бұрын өздері тәуелді бо - лып кел - ген авар - ларға (жу - ань-жу - ань) қар - сы шығады. 552 жы - лы көктем - де түріктер авар - лардың ор - да - сына ша - бу - ыл жа - сап, олар - ды жеңеді, авар - дың қағаны Анағұй өзін-өзі өлтіреді. Осы кез - ден бас - тап Бу - мын түрік қаған де - ген атағын ала - ды. Бу - мын 553 жы - лы қай - тыс бо - лады.
Бу - мын өлген - нен кейін, таққа оның інісі Қара-Ес - ке оты - рады. Ол Ор - хонның жоғарғы жағын - да авар - ларды екінші рет жеңеді. Қара-Ес - ке - ден кейін, оның мұра - гер інісі Еркінді-Мұқан де - ген ат - пен қаған бо - лады. Оның ел би - леген кезі 553 - 572 жыл - дар. Мұқан - ның тұсын - да аз уақыт ішінде (553 - 554 жж) түріктер шығыс - та қай - лар, қидан - дар және оғыз-та - тар тай - па - ларын, солтүстікте Ене - сей қырғыз - да - рын, Жетісу жеріндегі түргент - терді өздеріне қарат - ты. Бұл жыл - да - ры түріктердің ба - тысқа қарай жа - саған жо - рықта - ры күшті бол - ды. Олар - ды Ту - мын - ның басқа бір інісі Ес - темі жүргізді. Кейін та - рихи де - рек - терде оны Ба - тыс түріктерінің түпкі ата - сы және Ба - тыс Түрік қағана - тының негізін қала - ушы деп атай - ды. 563 жы - лы Түрік қағаны Сил - зи - бул (Ес - темі) Эф - та - лит мем - ле - кетін ба - сып алуға кіріседі.
571 жы - лы Ес - темі қаған Солтүстік Кав - казды ба - сып ал - ды, сөйтіп Керчь түбегіне (Бос - порға) шықты. Оның ба - ласы Түріксанф Керчті ба - сып алып, 576 жы - лы Қырымға ша - бу - ыл жа - сады. Бірақ Ес - темі өлген - нен кейін, 582 - 593 жыл - да - ры Түрік қағана - тын - да билік үшін қырқыс бас - талды. Өз ішіндегі ала - уыз - дық пен әле - уметтік қай - шы - лықтар қағанат - ты қат - ты әлсіретті. Ел - де мал індет - тері, жұттар мен ашар - шы - лық орын ал - ды. Түрік қағана - ты ше - кара - лары - на шығыс - тан Қытай - дың Сүй әулетінің (581 - 618 жж.) ша - бу - ылы күшейді. Бұл жағдай - лар - дың бар - лығы 603 жы - лы Түрік мем - ле - кетінің екі дер - бес қағанатқа - Шығыс және Ба - тыс қағанат - та - рына бөлінуімен аяқтал - ды.
Ба - тыс Түрік қағана - ты (603 - 704 жж.)
Ба - тыс Түрік қағана - ты. Аумағы Ал - тай - дан Тянь-Шаньға дейін, Шығыс Түркістан - нан Кас - пий - ге дейін со - зыла - ды. Ас - та - насы - Су - яб қала - сы. Қағанат құра - мын - дағы тай - па - лар: қаңлы, үйсін, ду - лат, түркеш, қып - шақ, қарлұқ т. б.
Ша - ру - ашы - лығы. Көшпелі мал ша - ру - ашы - лығымен, су - ар - ма - лы егіншілікпен ай - на - лыс - ты. Ұлы Жібек жо - лының Ба - тыс Түрік қағана - ты жерінен өткендігі са - уда мен қолөнердің да - му - ына әсер етті.
Басқару жүйесі. Мем - ле - кетті қаған басқар - ды. Қаған - ның әулеті жоғары тұрды. Олар янғу, шад, тегін сияқты жоғары ла - уазым - дарға ие бол - ды. Билік мұра - герлікпен беріліп отыр - ды. Қағанат он тай - паға бөлінеді. Ол он оқ деп ата - лады.
Мәде - ни - еті. Ха - лық түрік тілінде сөй - лейді. Бізге белгілі Ор - хон-Ени - сей жа - зуы Ба - тыс түрік қағана - тының мәде - ни - етінен де - рек бе - реді. Моңғолия жерінен та - былған Білге қаған - ның, Күлтегіннің, То - ныкөктің Ор - хон жа - зуы бар құлпы - тас - та - ры қағанат мәде - ни - етінің жоғары дәре - жеде да - мығанын көрсе - теді. Бұл ес - керткішті 716 жы - лы жазған. Ес - керткішті алғаш рет Да - ни - яның ғалы - мы Том - сон оқыған. VII ғасыр - да Ба - тыс түрік қағана - тын - да жаз - ба әде - би - еті да - мыған.
Қағанат - тың ыды - ра - уы. Ба - тыс Түрік қағана - ты 704 жы - лы құла - ды.
Бас - ты се - беп - тері: фе - одал - дардың ішкі та - лас-тар - ты - сы және Ба - тыс түрік қағана - тының Таң пат - ша - лығымен соғысы. Қағанат тер - ри - тори - ясы жаңадан құрылған Түркеш қағана - тының құра - мына кірді.
Та - рихи де - рек - тер. Ба - тыс түрік қағана - ты жайын - да көпте - ген мәлімет - тер бар. Со - лар - дың ішінде Жуңғо ке - зеңінің де - рек - тері ең қомақты де - рек - тер бо - лып та - была - ды. 630 жы - лы буд - да ғалы - мы Шу - ан Заң қағанат ас - та - насы Су - яб және тағы басқа қала - лар жайын - да ес - теліктер қал - дырған. Моңғолия жеріндегі Білге қаған, То - ныкөк, Күлтегін құлпы - тас - та - ры Ба - тыс түрік қағана - ты ту - ралы зат - тай де - рек - тер бо - лып та - была - ды.
Түргеш қағана - ты (704 - 756 жж.)
Түрік тек - тес түргеш тай - па - лары VI-ғасыр - да Тянь-Шань та - улы ай - мақта - рын ме - кен - де - ген, ал VII-ғасыр - да Жетісу - дың ор - та - лық ай - мақта - рын қоныс ет - кен. Түргеш тай - па - лары жөніндегі алғашқы мәлімет - тер Күлтегін ес - керткішінде және Қытай жаз - ба де - рек - терінде кез - де - седі. Ал түргеш - тердің же - ке қаған - дық бо - лып құры - луы ту - ралы де - рек "То - ныкөк" жа - зу - ын - да ай - тылған. Түргеш қағана - ты халқының эт - ни - калық құра - мы негізінен са - ры және қара түргеш тай - па - лары - нан тұрған. Шу бойын - дағы түргеш - тер са - ры, ал Та - лас ай - мағын - дағы түргеш - тер қара түргеш - тер деп аталған.
Түргеш қағана - ты 704 - 756 жыл - дар ара - лығын - да өмір сүрді. Бұл кез - де Жетісу ай - мағын - да араб басқын - шы - лары - на қар - сы күрес жүріп жатқан бо - латын. Жетісу - да Түргеш қағана - ты би - ле - ушілерінің негізін қала - ушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699 - 706 жыл - дар. Ол Жетісу - дан Ба - тыс түрік би - ле - ушісі Бөрішад - ты қуып, Таш - кент - тен Тур - фанға және Бес - ба - лыққа дейін өзінің өкіметін ор - натты. Оның бас - ты са - яси ор - та - лығы - Шу өзені бойын - дағы Су - яб қала - сы. Екінші ор - та - лығы - Іле өзені бойын - дағы Күнгүт қала - сы. Үшелік елді 20 ұлысқа бөліп, олар - дың әрқай - сы - сын - да 7 мыңнан әскер ұста - ды.
Түргеш қағана - тын - да Үшелік өлген - нен кейін билік оның ба - ласы Сақал-қағанға көшті. Оның ел би - леген кезі 706 - 711 жыл - дар. Қаған билігі үшін са - ры және қара түргеш тай - па - лары - ның ара - сын - да та - лас-тар - тыс бас - талды. Ба - тыс - та түргеш - тер соғды - лар - мен бірігіп араб - тарға қар - сы күрес жүргізді. 711 жы - лы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде түргеш - терге соққы беріп, Сыр - да - ри - ядан өтті. 712 - 713 жыл - да - ры араб - тарға қар - сы түріктер, соғды - лар Шаш (Таш - кент) қала - сы тұрғын - да - ры және ферғана - лықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуере - нахр - дағы араб иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Күте - иб Шаш қала - сын өртеді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.