Жазаның жүйелері және түрлері

Жоспар

РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.4

I тарау. Қылмыстық құқық бойынша жаза ұғымы және мақсаты 5
1.1. Жаза туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5.9
1.2. Жазаның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.25

II тарау. Жазаның жүйелері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1. Жаза жүйесінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.38
2.2. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген жаза түрлері және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.50

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51.54
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.56

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша жаза жүйесі және оның түрлері

МАЗМҰНЫ

РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 2
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3-4
I тарау. Қылмыстық құқық бойынша жаза ұғымы және мақсаты 5
1.1. Жаза туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5-9
1.2. Жазаның мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-25
II тарау. Жазаның жүйелері және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1. Жаза жүйесінің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26-38
2.2. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген жаза
түрлері және олардың сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38-50
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 51-54
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-56

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет
болып жарияланғанына он екі жыл уақыт болды. Сондықтан өмірдің өзі ескі
идиологиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін, адам
құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық-құқықтық қорғауды барынша қамтамасыз
ететін жаңа қылмыстық заңның болуын қажет етуіне байланысты 1997 жылы 16-
шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі қабылданып, ол
1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі Қазақстан Республикасы
Конституциясының және халықаралық құқықтық жалпы жұрт таныған принцптері
мен нормаларына негізделген және бұл Кодекстің ең басты міндеттсрінің бірі
адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады. Қазақстан
Республикасының қылмыстық саясатының даму барысында қылмыстылықпен
күресуде, алдымен жазаның орындалуы мен сотталушымен қатынасында
халықаралық стандартты жағдайын ескереді, бұл өз кезегінде қылмыстық
жауапкершілік және оның іс жүзіндегі қолдануына сәйкес шараның дамуын заң
ғылымының алдында тұрған бірінші кезектегі көкейтесті мәселе екендігін
көрсетеді. Елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаға қоғамдағы барлық
салалардың дамуы өзгеріс әкеледі. Осының негізінде қылмыстық жазаның алдағы
уақытта құқықтық тұрғыдан реттелуінің басты жолдары мен теориялық
пөзициядағы жүйелі және кешенді талдануының қажеттілігі туады. Қылмыстық
заң бойынша жаза туралы түсінік пен оның жүйесінің де реттелуі жотарыда
айтылған негіздерге сәйкестендіріліп отырады. Бұл өз кезегінде қоғамдағы
қылмыстылықпен күресуде жазаның мемлекет тарапынан сот үкімі арқылы
қолданылатын мәжбүрлеу шарасының ең соңғы түрі екендігін анықтайды. Сонымен
жаза қоғамның өзін-өзі қорғау құралы ретінде қоғамның даму шарттарының
бұзылуына қарсы қолданылатын және қылмыстылықтан сақтандыруға әрекет етуге,
сотталушыны түзеу мен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге қажет.
Жаңа жаза жүйесі қылмыстық-құқықтық репрессияны нақтылауға емес,
қылмыстылықтан сақтандыру жолын іздеуге бағытталаған. Қазіргі танда
патентті қылмыстарды төмендетумен және құқықтық тәртіпті нығайтуға қажетті
шара ретінде жаза тек қатан ғана емес, бұрмалаушылықты болуы маңызды.
Қылмыстылықпен күресуде жазадан басқа да кешенді шараларды қолданылу қажет,
бұл құқық бұзушылықты жоғарғы деңгейде сезінудің болмай қалмайтынын
қамтамасыз етеді. Осының негізінде қылмыстылықпен күресудегі шаралардың
жалпы жүйесінде жаза қажетті бірақ ең соңғы әрекеттеу шарасы ретінде
көрінеді. Жазаның нәтижелілігі көптеген факторларға тәуелді. Жаза алдымен
дұрыс тағайындалуы шарт. Сонымен бірге жаза тиімді, қажетті және жаңа
қылмысты сақтандырумен қылмыскерді түзету үшін жеткілікті болуы керек. Жаза
әділ болуы керек әйтпесе, ол өз мақсатына жете алмайды. Жаза мақсатының
жетістігі үшін, сот істің жан—жақтылығын, кінәлінің жеке басын және жасаған
қылмысына кінәлі деп танылған тұлғаға жеке жазаны қатан анықталуын бағалауы
қажет. Сонымен біріге жаза мақсатына жетуі үшін өте маңызды болып, тұлғаға
тағайындалған жазаны орындаттыру процесі болып табылады. Жазаны орындау
үшін зандылық қағидасының қадағалануы, азаматтардың заңдағы теңдігі,
гуманизм (ізгілік) қағидасы және жазаны атқаруда жекелілікпен
дефформацияның сақталуы және жазаның түзеу әрекеттері мен біріктірілуі
маңызды. Жазаны орындау процесінде жазаның өзі және сотталушыға басқа да
әрекеттету шаралары репрессияны нақтылауға және жеңілдету жағына түзетілуі
мүмкін. Егер жаза әрекетін нақтылау туралы айтар болсақ, онда заңда жазаны
қаса-қана әдейі жалтарған жағдайда, жазаның бір түрін екіншісімен ауыстыруы
қарастырылған. Сот түзеу мекеменің түрін өзгертуіне болады. Осының
негізінде жазаны өтеудің шарты да өзгереді. Бұл жазаның түзетілген және
әрекет ету шарасын қолдану жазаның мақсатына жетуіне бағытталған. Осының
негізінде жазаны орындау жүйесі жазаны орындау шарты және тәртібінің
өзгеруі, жазаның бір түрін екіншісімен ауыстырумен және оның құрылу
элементтері мен өзара байланыстағы күрделі мәселе ретінде көрініс табады.
Жазаны орындаудың дұрыстығы және түрлі әрекет ету шараларын қолдану оның
нәтижелілігіне және қылмыспен, онымен күресудің нәтижесімен байланысты
әлеуметтік процеске әсер етуі мүмкін. Жазаның мақсаты анықталғандай өзара
шартты қатынаста динамикалық ... .. болады, яғни ол жазаны
қолдануға жасаған қылмысына кінәлінің жеке басымен, кінәнің түріне,
қылмысының ауырлығына, жазаның түрі мен мөлшеріне және де басқа да
жағдайларға тәуелді. Кеңейтілген қылмыстық және қылмыстық атқару
құқығындағы институт қолданғанда тек сотталушыны түзеу мақсатының жетістік
деңгейі ғана емес, сонымен бірге жазаның басқа да мақсатының жетістік
деңгейін ескеру қажет. Қылмыстылықтан сақтау әлеуметтілік әділеттілікті
қалпына келтіреді.

І. Қылмыстық кұқық бойынша жаза ұғымы және мақсаты

1. Жаза туралы түсінік

Қоғамның дамуның негізінде құқықтық ғылымға деген заңдылық тұрғыдағы
көзқараста өз ерекшелігін танытты. Соның ішінде жазаны қылмыспен күресудің
бірден-бір негізі деп тану көзқарасы да өзгереді. Өйткені тек мәжбүрлеу мен
қылмыстық репрессиялар арқылы қылмыстылықпен күресудің мақсатына жету
мүмкін емес. Бірақ жаза қылмыс жасады деп танылған тұлғаға қатысты мемлекет
тарапынан керекті мәжбүрлеу шарасы екені даусыз. Осыдан шығатын қорытынды:
жаза қылмыстылықпен күресу және оны болдырмау мен алдын алу, сақтандыру
негізіндегі мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын бірден-бір шара ретінде
танылады. Е.І. Қайыржановтың пікірінше, қоғамдағы қылмыстылықтың алдын алу
мен сақтандырудың мазмұнына әлеуметтік ұйымдастырушылық және мәдени-
тәрбиелік шаралар да әсерін тигізеді[1]. Кең таралған пікірлер бойынша,
жасалынған қылмыстың қоғамға қауіптілігіне қарай қатаң жаза қолданылуы
тиіс. Қылмыстылықпен күресудің нәтижелілігін арттырудың бас үлгісі
қылмыстылы жазаның қатаңдығымен қорқыту емес, оның қайталанбауын,
жасалынған қылмысқа қатысты кінәліні жедел іздестірумен және оған тиісті
жазаны тағайындау болып табылады. Сонымен бірге жаза мен қылмыстың бір-
біріндегі керекті байланыстың бірі жаза қылмыстың табиғатымен бірдей болуы
керек. Ауыр, аса ауыр рецидивистік қылмыстар үшін қатаң жаза болуы тиіс,
бірақ қылмыстық саясат төңірегіндегі жаңа пікірлердің туындауы қылмыспен
күресу барысындағы қатаң шаралардың тиімділігін қажет етеді. Қорқыту
жазамен емес оның қайталануы мен ар затпен байланыстылығында жаза керек
өйткені ол әлеуметтік әділетікті орнына келтіруге, жазаланушыларды түзеуге
қылмыстан сақтандыру мен алдын алуға, қоғамның өзін-өзі қылмыстылықтаң
тазарту, қылмыстың пайда болу негізін жою бағытындағы құрал ретінде
танылады. Қылмыстық құқықтық қатаң мажбүрлеу қоғамның қалыпты өмір сүруіне
қауіп туғызған тұлғаға бағытталуы тиіс. Қылмыстық жаза жаңа қажеттіліктер
мен анықтауларға жауап беруі тиіс: ол жаңа қылмыстардан сақтандыру,
қылмысты жасаған тұлғаның түзелуіне керекті, тиімді жеткілікті болуы керек.
Қылмыстық жаза Қазақстан Республикасы Қылмыс Кодексі 38-бабының І-тармағы
бойынша жаза түсінігінің анықтамасы: "жаза мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы, ол
сот үкімкімен тағайындалады. Жаза жасалған қылмысқа кінәлі деп танылған
тұлғаға қатысты қолданылып, оның осы Кодекспен көзделген кепілдік берген
құқықтары мен бостандықтарынан айыру мен шектеу болып тобылады". Қылмыстық
жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің
қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады.
Жаза өзіне азаматтың арын таптауды, физикалық жәбірлеуді мақсат
тұтпайды. Жазаның қатаңдығы жасалынған қылмыстың ауырлығы мен қауіптілігіне
тікелей тепе-теңдік дәрежеде болуы тиіс.
Қылмыстық жаза түсінігі туралы пікір теоретикалық тұрғыдан таладауды
қажет етеді. Көптеген ғылыми және философиялық көзқарастар қылмыс жасаған
кінәлі тұлғаға қатысты мемелекетпен қоғам тарапынан қолданылатын шара
ретінде оның көрінісін суреттейді. Бүгінгі таңдағы заңгер ғалымдар жалпы
теориялық тұрғыдан жазаны адамзат мінез-құлқының реттеушісі деген тұжырымға
тоқтайды.
Қылмыс пен жаза бір-бірінен бөлінбейтін байланыстағы, қылмыстық құқық
пайда болған кезден бастап көрініс табады. Тиым мен жаза өзара байланысты
болып, қоғамдағы қылмыстық саясатқа өз әсерін тигізеді. В.Г. Смирновтың
пікірінше, жаза тек сот үкімімен жүзеге асырылады, жаза шарасын жүзеге
асыру тек өкілді мемлекеттік орғанмен орындалады[2]. Сонымен жаза
төмендегідей белгілермен айқындалады:
- Жаза мемлекет атынан сот үкімімен тағайындалады; Сот
қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның
шеңберінде оның шегінен шықпай жаза тағайындайды. Жаза
дегеніміз Қылмыстық кодекстің 38-бабында көрсетілгендей, тек қана
соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы.
Жаза қылмысты жасаған кінәлі тұлғаға қатысты қолданылады; Адам өз
кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және пайда
болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартуға
тиісті, яғни нақты қылмысты жасаған адамға ғана қолданылады.
- Жаза мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы ретінде, Қылмыстық Кодексте
бекітілген арнайы құқықтық шектеулер болып табылады;
Яғни қылмыстық жазаның әкімшілік құқық бұзушылық үшін
қолданылатын жазадан айырмашылығы мынандай: біріншіден, қылмыстық жаза бұл
істеген қылмыстың зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып
табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Ешкім де бір қылмыс үшін қайтадан қылмыстық жауапкершілікпен жазаға
тартылмайды;
Жаза тек жеке адамға ғана қатысты болады және оны
орындау барысында тек бір адамт ғана қатысты болады;
Жаза сотталғандық салдарға әкеп соғады (Қ.К. 77-6.)
Жазаны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар. Ол
сотталғандығы туралы өмірбаянда көрсетілуі керек сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады.
- Жазаның әлеуметтік ақиқаты болып, сотталушының
қүқықтары мен бостандықтарынан айыру мен шектеу жатады.
М.Д. Шаргородскийдің пікірінше, жаза ұғымы қылмыскердің қандай да
бір құқынан, өмірі мен бостандығынан, мүлкінен және т.б, айыру арқылы
қылмыскерге залал келтіру болып табылады[3].
Қылмыстық жаза қылмыс жасады деп танылған кінәлі тұлғаға
мемлекет тарапынан мәжбүрлейтін әлеуметтік процестік туынды. Жаза
тағайындалғанда және оны сотталушыға орындауда жеке түрде болады. Жаза
әрбір әрекетке сай, жеткілікті, әділетті болуы шарт. Жазаның әділеттілігі
мен тиімділігі оның мақсатына жетуінің қажетті шарты болып табылады.
Қылмыстық жаза оны орындауға және тағайындауға байланысты болады.
Жазаны тағайындау - сот процесіне қатысып отырған барлық
азаматтардың кінәлінің, қоғамға қауіпті іс-әрекеті мен
жәбірпенушіге келтірген нақты зияны үшін өзіне тиіс жаза алуының көрінуі,
дәлелі. Бұл жағдайда жаза қылмыс жасаған кінәлі тұлғаның қоғам алдындағы
жауапкершілігі болып табылады. Жазалау қоғамға қауіпті іс-әрекеттің пайда
болғанына қарсы қолданылатын мемлекет тарапынан қатан мәжбүрлеу шарасы.
Қылмыс жасады деп танылған тұлғаны кінәлі деп, сот залында жаза
тағайындаған сәттен басталады. Сот процесінің өзі сотталушы тұлғаның
мемлекет тарапынан кінәлінің санасына қатты әсер етуі, кінәлінің өзі
жасаған әрекетінің қылмыс екенін түсіндіру және одан аулақ болу керек
екендігін ескерту болып табылады. Сот заңда көрсетілген негіздер бойынша
сотталушыға жаза тағайындамай (шартты түрде соттау), оның түзелуіне әсер
етеді, сақтандырады. Қазақстан Республикасы Қылмыс Кодексі 88-бабы бойынша,
яғни кәмлетке толмағандарды жазадан босату болып, бірінші рет кішігірім
немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам егер оны түзеуге болады деп
шешсе, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол
жеткізуте болады деп танылса, сот оны қылмыстық жауаптыпықтан босатуы
мүмкін.
Профессор А.Н. Ағыбаевтың пікірінше, жаза түсінігі болып қылмыстық
жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің
қылмысқа қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады[4].
Сондықтан қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы
заңға көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамға
жаза тағайындаларда оның іс-әрекеті мен әрекетсіздігінідегі қылмыс
құрамының болуы, жасаған қылмысының қоғамға қауіптілігі, кінәлінің жеке
басы, соның ішінде оның іс-әрекетінің қылмысты жасағанға дейінгі және
қылмыс жасағаннан кейінгі өзін ұстауы, тәртібі, жазасы мен қылмыстық
жауапкершілігінің ауыр не жеңіл екендігі, сондай-ақ сотталушының түзелуіне
бағытталған, тағайындалған жазаның әсер етуі, сонымен бірге бұл әсердің
сотталушының отбасы мен асырауындағы адамдарға ықпал етуі барысын да есепке
алған жөн. Сондай-ақ, жаза әртүрлі ауырлықтағы қылмыс үшін жекеше
жауаптылық және кінәлі тұлғаның қоғамға қауіптілік іс-әрекетінің әр
түрлілігіне байланысты жауапкершілігі, яғни әрбір қоғамға қауіпті деп
табылған іс-әрекеті үшін жауаптылық болып табылады.
Жаза жекешеленеді, оны тағайындау мен тікелей орындау дәрежесіне
байланысты. Жаза әрбір нақты әрекет үшін әділетті, тиімді, жеткілікті және
қажетті болуы керек. Жазаның тиімділігі мен әділеттілігі оның мақсатына
жетуі керектігі маңызды шарты болып табылады. Қылмыстық жаза мемлекеттің
атынан жасаған қылмысы үшін кінәлі деп табылған тұлғаға әлеуметтік
процестік мәжбүрлеу шарасы ретінде және қоғамды қылмыстылықтан сақтандыру
мен жою және оған қарсы күрес ретінде көрініс табады. Кінәліге әсер ету
процесі сотталушыға тікелей қылмыстылық жазаны қолдану кезінен басталады.
Жаза әділетті болуы үшін тиімді болуы керек және қажетті, жеткілікті
тәртіптілік әрекетпен ұштасуы тиіс және кінәлінің жеке басына және өз іс-
әрекетін толық әрі саналы түрде түсінуіне әсер етуі керек.
Қылмыстылық жазалау И.М. Гальпериннің пікірінше, құқықтық нормалардағы
абстрактілі жаза, ол қылмыс жасады деп кінәлі саналған барлық тұлғаға
қолданылады және соған сәйкес жазаның түрі мен мерзімін тарттырады[5]. Бұл
тұжырым жалпыға міндетті құқықтан шығады. Қылмыстық заңдардың негізіндегі
жаза жасалынған қылмысқа қарсы арнайы және жалпы мәжбүрлеу шарасы болып
табылады. Мәжбүрлеу шарасының мөлшері адамның жеке ерекшеліктері мен
субъективтігіне байланысты болады. Мемлекеттік мәжбүрлеу құралы ретінде
қылмыстық жазалау шарасы объективтік маңызды, яғни жалпы қоғамдық пікірлер
мен мүдделерден туындайды. Бұл қоғамның белгілі бір анықталған кезеңдерімен
байланысты. Мұнда жазалау шарасы жүйесінің мәжбүрлеу құралы ретіндегі
белгілі бір бөлімдерінің қолданысының күшеюінің көрсеткішін көрсетеді.
Жазаның анықталған айналымдағы жүйесінің құрылымы өзіндік қарама-
қайшылықтарға әкеліп соғады, онда қоғам дамуының түрлі объективтілік және
субъективтілік мән-жайлары қамтылады. Қылмыстық заңдармен бекітілген жаза
жүйесі уақыттың өтуімен салыстырылып отырылады. Бұл жағдай қылмыстық
заңдардағы жаза институтының жалпы және жеке түрлерінің тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Жаза жүйесінің және оның жеке түрлерінің қолданылуы әр
түрлі қоғамдық факторларға әсер етеді, сондықтан да жазаны тағайындаған,
қолданған кезде қоғамдық қажеттіліктерді ескеру керек. Осының негізінде
қарама-қайшылықтың бір түрлі жаза жүйесінің дамуын талап етеді, екінші
жағынан тұрақтьыығын қажет етеді. Сондықтанда жаза түрлерін тек бір жақты
ғана бағалап қоймай, оның өзгерген әлеуметтік шарттары мен жазаның
қолданылуын сабақтастырып отыру керек. Жаза жүйесі мен жаза түрлері
бүтіндей әлеуметтік өзгерістерге әсер етпейді, олар қылмыстық құқықтың
реттеу пәні ретінде қалып отырады. Қылмыстық заңдар әлеуметтік
өзгерістермен жазаның тұрақтылығын, негізділігін, қажеттілігін салыстырып,
соған сәйкес жаза туралы теорияны дамытады. Жазаның қылмыстық құқықтық
нормалардағы тұрақтылығын тұрақты салыстыру негізінде, жаза мемлекеттік
мәжбүрлеудің қатаң түрі екендігі анықталады (расталады). Жаза жүйесі мен
жаза түрлері қоғамдағы жекелік пен әлеуметтік құндылықтармен сабақтасуы
қажет.
Қылмыстық құқық нормаларындағы жазаның тұрақтылығы әлеуметтік
өзгерістерге әсер етпей қоғамның қылмыстылықпен күресу барысында жазаны
қолдану болып табылады.

2. Жазаның мақсаты

Қылмыстық Кодекстің 38-бабының 2-тармағында жаза мақсатына мынандай
анықтама береді: жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат тұтпайды.
Жаза мақсаты әрбір нақты қолданылған жазамен өзара тепе-тең бірлікте,
байланыста болады. Әр уақытта барлық жаза мақсаты сотталушы тұлғаны жаңа
қылмыстықтан сақтандыруды көздейді десек онда өлім жазасына кесілген адамға
байланысты жаза өз мақсатына жете алмайды.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталған адамға жаза
тағайындау және жазаны орындау арқылы оны түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс
жасаудан оны сақтандыру жазаның арнаулы ескертуі болып табылады. Әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген адамға қылмыстың
әділетті жаза тағайындау, істеген қылмыстың қоғамға қауіптілігі,
келтірілген зиян мөлшерін жаза тағайындаудың басты негіздері, кінәнің жеке
басының ерекшеліктерін ескере отырып, қылмысына сай келетін әділ жаза
тағайындау болып табылады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін
заңдылық принциппен қатаң басшылыққа алып жасаған қылмысқа әділ құқылық
баға және лайықты жаза белгілеу қажет. Жазаның мақсаттары қылмыстық
құқықтың жалпы міндеттері арқылы белгіленеді. Қылмыстық Кодекстің 2-
бабындағы осы заңның міндеттері заң қорғайтын мүдделерді қорғау, алдын-алу
делінсе, ал міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық жауаптылық негіздері
белгіпеніп, қылмыс ұғымы айқындалады. Қылмыс істеген адамдарға қолдануға
тиісті жазамен өзге де қылмыстық құқылық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Арнаулы сақтандырудың иелері қылмыс іспен сотталғандар болып танылады.
Жазаның мақсаты бұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеу фактісінің
орын аямауын көздеуі болып табылады. Жазаны осы көздеген мақсатқа жетуінің
құралы сотталушыны түзеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын мүлткісіз
орындау рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл жерде түзеу дегеніміз -
қылмыс істеп сотталған тұлғаның әлеуметтік-психологиялық көзқарастарын
өзгертіп қылмыстық құбылысқа, қоғам ережелерін бұзуға деген пиғылдарын,
жазадан қорықса да өзгертіп, дұрыс жолға салу болып табылады.

Сондықтан да қылмыскерге жаза тағайындау арқылы оны түзеу жазадан
қорықса да қылмыс жасамайтын заң талаптарын қалт жібермейтін, мүлтіксіз
орындайтын адам етіп қалыптастыру болып табылады. Жазаның басты мақсаты
басқа адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру. Бұл қылмыс істемеген, бірақ
тәртіптік әкімшілік құқық қалыптарын бұзып, моральға сәйкес емес күйге
түсіп жүрген қылмыс істеуі мүмкін тұрақсыз элементтерге бағытталады. Мұндай
әлеуметтік тұрақсыз адамдарды қылмыстық құқықта көрсетілген жазамен қорқыту
арқылы және қылмыс істегендерге жазаның сөзсіз қолдануын ескерту қылмыстан
сақтандырудың жалпы түрі болып табылады. Бұл сақтандыру қылмыстық құқықтың
тәрбиелік функциясының бір көрінісі болып саналады. Қылмыстық құқық
қалыптарының жеке түрлерінің санкцияларында көрсетілген жазаларда қылмыс
істеген кінәлі адамдарға қолданбақшы болып қорқыту арқылы қылмыстық заң
барлық азаматтарға олардың психологиялық сана-сезіміне әсер ету арқылы,
олардың әлеуметтік әділеттілікті, адам өмірінің қорғалуының, құқық
тәртібінің нығайтудың қажеттігі туралы көзқарастарының қалыптасуына
жағдайлар туғызады. Сол сияқты жаза - қылмыстының жанын қинау немесе
адамгершілік намысына тиіп, қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи
қалыптасқан қылмыстық құқықтың адамгершілік принципі болып табылады.
Сондықтанда туындайтын қарама-қайшылықты жою үшін жаза мақсатын және
құрамын, мазмұнын дұрыс айыра білген жөн.
Жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп қорлау
мақсатын тіпті де көздемейді. Сотталған адамның құқықтары мен
бостандықтарынан заңда көрсетілген шекті қою жазаның мазмұнын, ал арнаулы
және жалпы сақтандыруды жүзеге асыру жазаның мақсатына жетуі сөзсіз бұл
жазаның жазалау элементтері болып табылады. Осының негізінде іс жүзіндегі
мақсат жүйесін қозғалмалы біртұтас деп қарастыруға болады.
Әділеттілікті қалпына келтіру - қылмыстық жаза жүйесінің бір мақсаты
ретінде жасалынған қылмыстың нәтижесін түзету, әділеттілікті қалпына
келтіру барысындағы қылмыстық жазаның мақсаты интегративті. Бұл жаза
мақсатының көздейтіні жазаны қолдану, бұзылған әлеуметтік-психологиялық
тәртіпті қалпына келтіру әдісі ретінде қарастырылады. Н.А. Стручковтың
пікірінше, жаза қайтарылады, бірақ бұл басты мақсат емес. Қылмыстыны
жазалау арқылы мемлекет қоғамның атынан қауіпсіздікті қамтамасыз етіп,
адамдардың тыныштығын көздеп және болашақ сотталушыларға сабақ береді.
Мемлекет қоғам мен оның мүддесіне қатысты әділетті, ал сотталушыға қатысты
гумансыз әрекетке барады. Жаза - мәжбүрлеу саласы. Сотталушыға қатысты
гуманизм қоғамның мүддесі үшін заңмен шектелген. Мұны мойындамау -
қоғамдағы жаңа қылмысты мойындамау жаңа қылмысты жасауға әкеліп соғады.
Мұндағы жазаның әділеттілігі жауыздық принціпіне жаза тағайындамау емес,
керісінше, мәжбүрлік пен қажеттіліктің соңғы шарасы ретінде қарастырылады.
Әлеуметтілік әділеттілікті қылмыстылық салдарынан келген залалды
қалыпына келтірудің мәнінен көруге болады. Әлеуметтілік әділеттілікті
қалыпына келтіру, қоғамға қауіптілік және қылмыстылықтың әлеуметтік
салдары, қатаң жаза - өзара тығыз байланыста болады. Қоғамға қауіптілік
дәрежесі алдыменен қылмыстылық салдардың масштабы байланысты, ал әлеуметтік
әділеттілікті қалыпына келтіру келтірілген қылмыстық салдардың
бейтараптылығы мен компенсациямен байланысты. Қылмыстық құқықпен қорғалатын
обьектіге келтірілген зиян көп болса, қоғамға қауіпті әрекет де көбейеді,
сондықтан мемлекет пен қоғамның тарапынан қайтарылатын реакция күштірек
болуы тиіс. Қылмыстылықтың әлеуметтік салдарының жалпы түсінігінің
анықтамасы қылмыстылық салдарының түсінігі болып табылады. Сонымен
қылмыстылық салдар қылмыстылық заңмен қорғалатын обьектіге келтірілген
зиян, залал, қирату, шығын болып табылады. Әлеуметтік қылмыстылық салдар
бұл қоғамдық қатынастарға қылмыстылықпен келтірілген шын залал. Ол тікелей
немесе жанама қылмыстылық әрекетпен байланысты келтіріледі және онда
қылмыстың әлеуметтік профилактикасы және қылмыстылық пен күресі ұйымдарымен
байланысты экономикалық және әлеуметтік (экономикалық, құқықтық)
құндылықтар көрініс табады. Қылмыстылықтың әлеуметтік салдары тек залал
ғана емес, қылмыстылық жолмен келтірілген, сондай-ақ қоғамның оған қарсы
қылмыстылықпен күресуі ұйымдастырылған құқық бұзушылықтан сақтандыру
мақсатындағы мәжбүрлі қолдану құралы өзін-өзі қорғауы.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру қылмыстық заңмен қорғалатын
обьектіге келтірілген зиян, залалды қайтарумен байланысты. Сондықтанда жаза
қоғамдық қатынастарға қылмыстық жолмен келтірілген залалдың өлшемі
ретіндегі көріністе болады. Жазаның сотталушыға әділетті болуы үшін
сотталушының санасына жәбірленушіге өзінің келтірген зиянын ғана емес,
сонымен бірге, сотталушының қоғамға қауіпті әрекетіне байланысты шығыстар
мен қоғамдық шығындарды түсіндіру қажет. Мәселе қылмыстық жолмен тұрғындар
мен азаматтардың денсаулығына келтірілген зиян, экономикалық тұрақтылығының
жойылуы, қоғамның құқықтық мүдделері, қоғамдық тәртіп, сонымен бірге
қоғамның заңды бұзған тұлғаға байланысты соттық және де басқа да шығындар
келтірілген зардабында болып отыр.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру қабылдаған сот шешімінің
дұрыстығына байланысты, яғни жазаның әділеттілігі, кінәлінің жеке басы мен
жасаған қылмысының қоғамға қауіптілігінің өлшемі және сәйкестілілігі болуы,
онда ол бас бостандығынан айыру орындарында қылмыскерді түзеуге
бағытталады. Егер сотталушы өзінің жасаған қылмысы мен одан келген салдарға
өкінбей, тек қана бас бостандығынан айыру орнына келгеніне ғана өкінсе,
онда оның түзелуіне бұл жағдай өз әсерін тигізеді. Ал егер де сотталушы
керісінше өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіптілігі
мен одан туындаған салдардың зиян екенін саналы түсініп, түзеу
мекемелерінде өзін тәртіпті ұстап, тағайындалған жазаның дұрыстығына саналы
түрде көзі жетіп, түсінсе, шын мәнінде өкініп, біздің қоғамға лайықты
азамат ретінде көрсетсе, онда сотталушының түзелуі мүмкін. Сотталушының
жазаға деген психологиялық механизмінің элементі жазаны өтеу барысындағы
сотталушының жаза мен соттылықтың әділетті екеніне көзінің жетуі ретінде
көрініс табады. Қылмыстылық қоғамдык өмірге деген өзінің зияндық көзқарасын
қалыптастырады. Қылмыстлықтың салдары еліміздегі заңдылықтың, құқықтық
құрылымның, мемлекетімізде демократияның нығаю процесін тоқтатуға әкеліп
соғады. Ерекше қауіпті жалғаспалы қылмыстық әрекет қоғам мен жеке адамдар
түсінігіне қарама-қарсы өзгерістер қатарын толықтырады. Сондықтан да
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мәні қоғамның өзін-өзі түсінуі
арқылы ашылады.
Тағайындалатын жаза қоғамдағы моральдік және құқықтық көзқарас
әділеттік туралы және адамдардың керекті тәртібін талқылау, қылмыстылық
жолмен бұзылған әділеттілік ерікті қалпына келтіру, шартталған жүріс-тұрыс
нормаларын бұзғанға жауапкершілікті болуын қамтуы тиіс. Құқықтық түсіну
қылмыстық заңдарды білу және оның принцптерін, институттарын, нақты
мақсаттары мен шешілуіндегі сұрақтарды білу болып табылады. Сондықтан жаза
тек қана кінәлінің жеке басының әрекетінің ауырлылығының, жаза мен
жауаптылылықты ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды, сонымен
тағайындалатын жаза сотталушының түзелуіне және оның отбасы өмірі мен
асырауындағы тұлғаларға әсерін қамтып қана қоймай, қоғамдағы моральды
құқықтық көзқарастарды да қамтуы тиіс.
Судьяның қылмыстық пен оны жасаған тұлғаға деген құқықтық түсінігі
бірінші кезекте қылмыстық заңдылықтарды білумен анықталады. Оған еліміздегі
қылмыстың сол түрімен көрсеткіші, жалғаспалылығы, сотталушының латентті
қылмыстық әрекетінің мұмкіндігі, тұлға әрекетіндегі дөрекілік қылмыстың
жәбірленушісінің тәртіптік мінездемесі, сотқа қандай да бір жақтардың қысым
көрсетуге әрекеттенуі әсер етуі мүмкін.
Сондықтан да әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің мақсаты көп
дәрежеде жазаны тағайындауға қатысты болады. Жаза түрін тандау және оның
мөлшерін белгілеу сұрағы осы тұрғыда шешіледі. Яғни жаза түрі мен оның
мерзімін жасаған қылмысқа кінәлі тұлғаға қолдану гуманды актісі әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтірудің мақсаты ретінде көрініс табады.
Сотталушыға жаза немесе басқа да шара түрін тағайындап, сот белгілі бір
мөлшерде әділеттілікті қалпына келтіреді. Жазаны орындау қарастырылатын
аспектіде мәндірек юридикалық факт ретінде ол қылмыстық атқару құқық
қатынасын тоқтатады және әлеуметтік әділетті іс жүзінде негіздейді.
Сотталушының қылмыстық жауапкершілікпен бірге азаматтық жауапкершілкке
тартуы мүмкін. Онда сотталушыға белгіленген міндеттемелер мен мәжбүрлеу
шаралары қолданылуы мүмкін. Осының негізінде әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіру мақсаты тек қылмыстық жауаптылыққа тарту және оның
орындалуының тиімділілігін ғана қамтып қоймайды. Әлеуметтік тұрғыда ол кең
кешенді норма ретінде қарастырылады. Сондықтан да заңда көңіл аударылып
қаралуы тиіс тек қана сотталушының түзелуін ғана емес, сондай-ақ басқа да
жазаның мақсаты. Осыған байланысты сотталушыға кеңейтілген нормаларды ғана
қолданбай, өзінің қылмыстық жолмен келтірген зиянды қайтаруды да талап
еткен жөн.
Әлеуметтік әділеттілік праблемасын әрқашан да тартысты бір белгіде
емес болады, әлеуметтік аспектіде немесе жеке сана өлшемінде әрбір нақты
жағдайдағы әлеуметтік әділеттілікті толықтай қалпына келтіру мүмкін емес.
Бірақ жазаның әлеуметтік аспектісін бөлетін және белгілейтініне көңіл
аудару керек.
Сотталушыны түзеу жаза мақсатының бір негізі ретінде қылмыстық жаза
негізі сотталушыны түзеу болып табылады. Сотталушыны түзеу туралы қылмыстық
атқару құқындағы әдебиеттерде сотталушыны қоғамға қауіпсіз адамға
айналдыру, қайта тәрбиелеу жазасын өтеу барысында өз-өзін жоғары санада
түсінуі деп түсіндіреді. Іс жүзінде бұл түсінік тиімді нәтиже бермеді және
жаңа қылмыстық заңдар қайта тәрбиелеу терминін қолданудан бас тартты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Істер жөніндегі Кодекстің 7-бабы
бойынша сотталушыны түзеу - бұл сотталушының заңға қарсы келмеушілігінің
көрінісі, сондай-ақ адамзаттың жалпы тұратын әдет-ғұрып ережелері мен
тәртібіне, нормалары мен еңбек пен қоғамға және өзін-өзі тануға деген
позитивтік қатынасы. Сондай-ақ әдебиеттерде көрсетілген термин түсінігі бір
текті болған жоқ. Шын мәнінде түзеу - қандай да бір жетіспеушіліктерді
жойып, одан жақсылықты шығару деп қарастырсақ, қайта тәрбиелеу - жаңадан
басқалай тәрбиелеу деген тұжырымға келеді. Басқа сөз мәнінде түзеу, яғни
қайта тәрбиелеу және, керісінше, қайта тәрбиелеу - түзеу деген мағынаны
береді.
М.Д. Шоргородскийдің болжамы бойынша тек қылмыстылықтан сақтандыру
ғана жазаның мақсаты болып қарастырылады. Қалғанының барлығы: қорқыту,
мәжбүрлеу және тәрбиелеу - бұлар мақсаттың өз жетістігіне жетудің құралы
болып табылады делінген[6].
Түзеу, екінші мағынада, яғни моральдық түзеу және юридикалық түзеу
аспектісі ретінде қарастырған жөн. Заңи түзеу-арнайы сақтандырудың
жетістігі ретінде қарастырады. Сонымен бірге, соңғы кезде әдебиеттерде
жазаны орындау процесімен сотталушыны түзеу өзіндік кешенді құқықтық
психолого-педагогикалық проблемалар деп танылады. Жеке жаза түрі мен
жазалау арқылы сотталушыны бір уақытта тәрбиелеу, яғни сотталушыға жалпы
жаза жүйесіндегі белгілі бір жаза түрін қолдану арқылы, оны сол уақыт
аралығында тәрбиелеп шығару. Бірақ, ұзақ мерзімді бас бостандығынан айыру
сотталушыны түземей, қайта оның жеке басының даму проблемасын тереңдетіп
жібереді. Бұдан шығатын қорытынды сотталушыны түзеу құқықтық
міндеттемелермен емес, көп дәрежелі психолого-педагогикалық тұрғыдағы
шешілетін сұрақ.
Сотталушыны түзеу процесіндегі қамтамасыз етудің қажетгілігі туралы
көрсеткіштердің заңнан тыс іс жүзіндегі негативті мәндердің және жекелеген
жаза мақсатының жетістігінің құралы мен басқа да жолдардың жетілдіруі
анықталған саяси ойларға әкеліп соғады. Осылардың негізінде сотталушының
түзелуі мақсатындағы қолданылатын жазаның заңдылық формулировкасы
нақтылауды қажет етеді деген қорытындыға келуге болады. Сотталушыны түзеу
негізгі әлеуметтік мәселе болып табылады және ол кешенді психолого-
педагогикалық шара жетістігі, соның ішіндегі сотталушының санасындағы
қылмыстық құқықтық шараның тәрбиелік әрекеті арқылы жүзеге асырылады.
Сотталушыны түзеу мақсатының жетістігі тек орындалатын жазаны тағайындау
процесурасы ғана емес, сондай-ақ, сотталушының өз кінәсін саналы түрде
түсінуі, жазаның әділеттілігі мен өз іс-әрекетінің қайта ойлап, бағалау,
яғни жаза мақсатының жетістігі тек жазаны орындайтын күштеу органдарымен
ғана емес, негізгі кезекте сотталушының өз жеке басының ішкі процесін
өзгертуі болып табылады.
Еңбекпен түзеу құқығындағы қылмыстық түзеу сотталушыны түзетуден бас
тартпайды, соның ішінде оларды еңбекке тарту жолында, көптеген жазаны
сотталушыға орындау барысында түзеу әрекетінің (еңбек; оқыту; тәрбиелік
жұмыстар) шаралары қолданылмауын көрсетеді. Тұлғаны соттау фактісінің өзі
мемлекеттің тарапынан кінәнің санасына қылмыстық әрекетті жалғастырудан бас
тартуға әсер етуі үшін неғұрлым қатан әрекеттерге баратынын көрсетеді.
Сондықтан да сотталушыға барлық жағдайда тәрбиелік жұмыстар жүргізу
міндеттелмейді, яғни жаза мен соттаудың өзі сотталушыны қайта ойлануға
итермелейді деген қорытындыға келеді. Сонымен сотталушыны түзеу мақсатының
жетістігі тек жазаны орындау процедурасынмен ғана шектелмейді. В.
Селиверетовтың пікірінше, жазаны орындау орғандары мен мекемелері
сотталушыға өмірге деген көзқарастарын қайта бағалауға тәртәптері мен
мақсаттарын, жалпы білімдері мен мәдени деңгейлерін жоғарлату жолымен және
олардың физикалық, психикалық, құқықтық діни дамуларына жағдай жасап,
сотталушылардың бас бостандығынан айыру орындарында өмірге деген
көзқарастарын өркениет деңгейде қалыптастыруын қамтамасыз ету керек[7].
Осының негізінде сотталушыны түзеу мақсатының жетістігі тек құқықтық
мәжбүрлеу тұрғысында ғана емес, сотталушының өз жеке басының ішкі процесін
өзгертуді жеделдету үшін қажетті жағдайлар туғызып, түзеу процесін
қамтамасыз ету міндеттілігі де қарастырылуы керек.
Осы төңіректегі заң бойынша қарастырыпған жаза мақсаты шындыққа сай,
яғни сотталушыны түзеудегі бірегей әрекеттілік оның түзелуіне жағдайлар
туғызу, өмірлік көзқарасын қайта қалыптастыруға көмек көрсету, психолого-
педагогикалық, материалдық және басқа да әлеуметтік көмекті сотталушының
түзелу мақсатына көрсету, сотталушыны түзеу проңесі құқықтық реттеу болып
табылады. Қарама-қайшылықты болып, көпетеген мамандармен негізделген
сотталушыны түзеу мақсатындағы приориетілік туралы танылады. Ол тек жаза
мақсатымен тікелей байланыстылығы және жетістікке жету процесіндегі белгілі
бір қажетті сәйкестіктермен емес, сонымен бірге басқа да аргументтер қатары
кіреді. Заң бойынша белгілі бір мүмкіншіліктердің қорытындысы жеке бойы
түзеу болса, онда олар барлық жағдайда таза түзеу мүдделерін түсіндіре
бермейді, олардың қалыптастырушы әсері көп көп жағдайда шешуші болып
табылмайды. Жаза көрсетілген шектен аспауы керек және ол көрсетілген қылмыс
түрімен сәйкес болуы керек және әрқашанда қылмыстық құқықтық реакцияны
жеңілдете бермейді. Мерзімінен бұрын босатуды құқыктық реттеу онологиялық
тендецияның негізі болып табылады, Осының негізінде тек сотталушының өз
жеке басының позитивті өзгеруі ғана емес, сотпен тағайындалған жазасының
көп бөлігін өтеуде жатады. Қылмыстық Кодекстің ерекше бөлімінің құрамындағы
көптеген баптар әрекеттің ауыр салдары (Мысалы: автокөліктік қылмыстар)
қатаң, жазаны қолдануға жеткілікті негіздер болса да, іс-әрекетті жасаушы
тұлғаның сол сағатта басқа тұлғаларға қарағанда өзін ұстауын ескереді.
Осының негізінде түзеу жетістігі әрқашанда сотталушыға қолданылатын шараның
негізгі мақсаты болып табылмайды. Осы айтылғандарға қарап мынандай
қорытындыға келуге болады сотталушыны түзеудің мақсаты әрқашанда жазаны
орындаумен тағайындауға қарағанда негізгі және приоритетті болып
табылмайды, осыған қарамастан заңда оның приоритеті туралы тікелей
көрсетілген.
Жаза мақсатының бірегейілігі өзара байланыстылығы туралы дұрыс бағытты
жүргізу және заңда көрсетілген кейбір жаза мақсатының әр түрлі
факторларының әрекетіне байланысты приоритетінің динамикалық өзгеруінен
көрінеді.
Әлеуметтік өзгерістер жазаны тек жекелеген түрлерінің жүйесі мен оның
қолдану кезінде әсер етеді. Сондықтан да мұндай жекелеген түрлерді арнайы
талдап, әлеуметтік өзгерістермен сабақтастырып отырылады. Тәрбиелік
мақсаттағы жаза түрі белгілі бір кезеңдегі әр түрлі әлеуметтік
құндылықтардың қоғамдағы дамуымен байланысты болады. Ғылыми техникалық және
әлеуметтік прогресс өмір сұру ортасы мен оның деңгейіне өзгерістер әкеледі.
Белгілі бір кезендегі әлеуметтік психологияның дамуы, әлеуметтік
құндылықтардың артуының негізінде көрініс табады. Сондықтан да мәжбүрлеу
шарасындағы жаза түрлерін нақты әрі әлеуметтік шарттардың, қоғамның даму
кезеңіндегі жеке және жалпы жетістіктері мен салыстырып, осыған сай арнайы
заңдармен жетілдіру қажет. Қоғамдағы даму мен әлеуметтік өзгерістер жаза
жүйесінің де дамуы қажеттілігін керек етеді. Жаза түрлерінің кейбірі
тәрбиелік мақсатта қылмыстылықтан сақтандырады. Жаза түрі өзіндік
ерекшеліктеріне сәйкес қылмыс жасаған кінәлі тұлғаның іс-әрекетінің қоғамға
қәуіптілігіне байланысты, оны бас бостандығынан айырады немесе шектейді.
Сондықтан да практикада ұзақ уқыт қолданылған жаза түрінің ескіруін емес,
жазаның қолдану құралы және тағайындаудың жеткіліктігіне көңіл аударып,
күшейту қажет. Бұл оны бас бостандығынан айыру жазасын абайсызда ауыр
салдарға әкеліп соққан қылмысқа тағайындау емес, қасақаналық әрекетпен
қылмыс жасаған тұлғаға қатысты тағайындалу қажеттілігін көрсетеді. Жаза
түрлерінің жетілдірілуін толықтырумен ғана шектемеу керек. Негізгі мәселе
жаңа әлеуметтік шарттарды анықтап, жекелеген жаза түрлерін тек заңдылық
тұрғыда қарап қоймай, оның әлеуметтік маңызы мен тиімділігін, жаза
мақсатына жету барысында жаңа талаптарға сәйкес және қылмыстылықпен күресі
рөлін күшейту керек.
Жазаның қылмыстылықтан сақтандыруының мақсаты.
Заң шығарушылардың жаза алдына қойған қылмыстылықтан сақтандырудың
мақсаты бір қарағанда қарапайым және түсінікті. Жаза - қылмыстылықпен
күресуге бағытталған мемлекеттік көп шаралардың бірі болып табылады. М.Д.
Шаргородский қылмыстылықтан сақтандыруды жаза мақсатының арнаулы негізі деп
қарастырған[8]. Осымен бірге әдебиеттерде қылмыстылықтан сақтандырудың
мақсатына қатысты және осының механизмі мен құрамының негізінде сотталушыпы
түзеу туралы бір ізді пікірлер қалыптаспаған. Негізгі мақсат сотталушыпы
түзеу ме? жоқ әлде қылмыстылықтан сақтандыру ма? қайсысы қосымша, ал
қайсысы негізгі болып табылады? деген сұрақтарға жауап табу үшін әр
қайсысын жеке алып қарастырсақ. Мысалы: пенитенциарлы мекемені қорғаудың
техникалық құралы тәрбиелік процесті ұйымдастыру емес, қылмыстылықтан
сақтандыру шарасына сай келеді. Сотталушыны түзету мақсатының жетістігі
қылмыстылықтан сақтандыру мақсатының жетістігімен бір уақытта анықталады.
Адамды түзеу қылмыспен күресудің шеңберінен шығып кетеді, ол жалпы
әлеуметтік мәселе және түзеу мекемелері арқылы жету қиын болып табылады.
Осылардың негізінде жалпы және арнайы қылмыстылықтан сақтандыруды
қылмыстылықтан жазалаудың мақсаты ретінде қарастырып көрейік. И.И.
Корпецтің пікірінше, жаза мен қылмыстылықтан сақтандыру бір-бірімен
үздіксіз байланыста болатын категория, яғни жаза мен қылмыстың шығуы
қылмыстық құқықтық институт ретінде және қылмыспен күресудің бір құралы
ретінде әр уақытта жалпы және арнайы қылмыстылықтан сақтандыруды өзіне
мақсат етіп қояды[9]. Арнайы қылмыстылықтан сақтандырудың мақсаты қылмыс
жасады деп танылған кінәліге бағытталады. Ол екі жолмен:
А) сотталушыны жаңа қылмыс жасаудан физикалық мүмкіншілігінен айыру
арқылы
Ә) ол өзінің қылмысы үшін жаза қолдану фактісін өзін-өзі қорқыту
арқылы жүзеге асырады. Қылмыстылықтан сақтандырудың жалпы мақсаты - жазаны
қолдану сотталушының санасына тек қана әсер етіп қоймай, басқа да тұлғаның
қылмыстық әрекеттері және әрекетсіздіктерін, әлі жасамаған қылмыстарын
тоқтатады. Сондай-ақ жазаның барлық түрлері сотталушының жаңа қылмыс
жасаудың физикалық мүмкіндігінен айыра бермейді. Бұл жазаның
арнайыландырылған, сотталушыны қоғамнан аластау және бас бостандығынан
айырумен байланысты болады. Жазаның сақтандыру механизімінің әсер етуі жаза
түрлерінің, оны қолданумен, оның элементтерінің приоритеттін тандаумен
байланысты екендігін гипотезалық тұрғыдан көруге болады.
Арнайы сақтандыру механизмінің элементі сотталушыны тәрбиелеу, жаңа
қылмыс жасау мұмкіншілігінен шектеу, рецидивті жасауда физикалық
мүмкіншілігінен айыру ретінде көрініс табады. Сондай-ақ сақтандыру элементі
жасаған қылмысына кінәлі деп санаған тұлғаға әсер ету процесі соттық
талқылау барысында, яғни соттық талқылаудың өзі қылмыстылықтан
сақтандырудың өзіндік пайда болуы болып табылады. Сонымен бірге жазаны
қолдану барысында сақтандыру механизмі элементінің приоритетін таңдау
өзгереді. Жазаны тағайындаудың өзі жасаған қылмысына кінәлі деп танылған
тұлғаға кінә тағу мен соттау, кінәлінің өз кінәсіне өкінумен оны саналы
түрде тусінуі, ондай әрекеттен жиіркеніп, ар-ұятты сезінумен байланысты.
Жазаны қолдану барысында приоритет болып жаңадан қылмысты жасаудың
физикалық мүмкіншілігінен айыру, сотталушыны тәрбиелеу, олардың
ресоциализациясына көмек көрсету болып табылады. Бұл жағдайда сотталушының
құқықтық статусының өзі өзгереді, яғни заңда көрсетілген негіздер бойынша
сотталушының құқын шектеу, оларға бақылау жүргізу мен санасына әсер ету,
сонымен бірге бас бостандығынан айырған жағдайда сотталушыны қоғамнан
аластау ретінде көрініс табады. Мақсатқа жетудің анықталған құралдарының
өзіндік тиімді жетістіктерін көрсетуді ұмытпауымыз керек. Мақсатқа жетудің
жеке превенций - сотталушы мен басқа да тұлғаны қылмыстылықтан сақтандыру
үшін әр түрлі құралдарды қолдану керек. Мысалы: жазаны өтеу режимін
қамтамасыз ету; сотталушыға бақылау мен қадағалауды қамтамасыз ету;
пенитенциарлы мекеме мүшелері мен сотталушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету; сотталушына еңбекке тарту; тәрбиелеу; жалпы білім беру арқылы оқыту;
әлеуметтік бақылауды қамтамасыз ететін қауымдастық пен полиция органдарымен
өзара біріккен әрекеттер. Пенитенциарлы мекемелерден босатылған тұлғаны
ресоциализациялыу қылмыстық жаза мақсатының перспективасы болып табылады.
Сондықтан да сотталушыға жазаны қолдану уақытында ресоциолизациялауға көмек
көрсету қажет. Бұл мақсатқа жету құралдары төмендегідей болуы мүмкін:
сотталушыны мамандығы бойынша оқыту, ол бостандық алған соң өзіне қажет
болады; құқықтық даярлау; сотталушыны пенитенциарлы мекемеден босатар
алдында материалды, психологиялық, әлеуметтік көмек көрсету; еңбекке
араласуы үшін жұмыс орнын табуға, тұратын баспана табуға көмек көрсету.
Постпенитенциарлы әрекет ету шаралары және қылмыстық құқықтық салдар
соттылықпен байланысты әлеуметтік дағдыларға көмек көрсету, қылмыстық
жазаны өтеген тұлғаға қорқыныш туғызбайды. Жазаға қайта тартылу мен оның
қатаң болуының алдындағы қорқыныш жазасын өтеп болған тұлғаның жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы керек. Жаңа қылмыстылықтан сақтандырудың механизімінің
элементінің приоритеттілі сотталушыға кез-келген жағдайда кешенді әсер
етуіне тиым салмайды. Қорқыныш жазаны қолдану мен және осыған байланысты
әсер ету шараларының барлық процесінің мінезділік белгісі болып табылады.
Бірақ оның әр жағдайда пайда болуы әртүрлі болып келеді. Жазаның жалпы
превентивті мүмкіншілігі жаза қылмыспен күресудің жалғыз шарасы емес, оның
құрамдас бөлігіне байланысты болғандықтан шектеледі.
Жалпы превенция тек құқықтық қана емес, сонымен бірге белгілі бір
деңгейде әлеуметтік-психологиялық мәселе болып табылады. Оның арнайы
сақтандырудан ерекшелігі азаматтардың субъективтік құқығына қол сұқпайды,
оларды ештеңемен шектемейді, олардың еркі мен көңіл-күйіне, санасына әсер
ететін фактор болып табылаы. Сонымен қылмыскер жазаланды, бірақ оның
әділетті және қатаң түрде сотталауы, қылмыстық жолмен жүруге машықтанған
басқаларға сабақ болып табылады. Қылмыстылықтан жалпы сақтандыру қылмыстық
жаза мақсаты ретінде бірінші кезекте әлеуметтік тұрақсыз тұлғаларға
арналған. Бірақ жазаның превентивтік рөлін ұлғайтуға болмайды. Қылмыскердің
қылмыстық жазаны қабылдау мүмкіншілігінің мәселесі маңызды мәселелердің
бірі болып табылады.
Психолгиялық жоспарда жоғарыда аталған қылмыстарды жасаған алғашқы рет
сотталғандардың көпшілігі тұрақты антиәлеуметтік бағытта, өзінің бұрыңғы
қылмыстық әрекетіне "жеңіл" оймен қарауы көрсетіледі. Іс жүзінде қылмысты
түзеу мекемелеріне түсу үшін рецидивтердің көпшілігі жазадан қашуға
тырысады. Бірақ кейбір жеке тұлғалар сотталу фактісіне немқұрайды қарайды,
яғни жазаламаудың әсері және құқыққа қайшы іс-әрекетке жазаның тигізер
қарсы әрекеті бір емес. Әрбір қылмыскерге кейбіреулермен жасаған қылмыстың
жазаланбау жағдайы белгілі. Жазаламау бұл жазаны қолданбаудың іс жүзіндегі
көрінісі, бірақ бұл термин басқа да маңызда қарастырыла береді. Егер
сотталушыға өзінің жасаған қылмысын кездейсоқ жасыруды жүзеге асыра алса,
онда оның рецидивті жағы жеткілікті негізде жоғары болады. Мұнда
психологлық механизмнің детерминациялық сипаты пайдакүнем қылмыстарға
арналған. Материалды есеп, пайда күнемділік бұл психологлық механизмнің
элементі, ол болашақ әрекеттің нәтижесін бағалауға бағытталған. Сонымен
жазаның ескірген рөліне де байланысты. Жаңа қылмысты таңдауда, одан жеңіл
"құтылу" жолы немесе жаңа құқыққа қайшы әрекетке іштей дайындалу және де
көптеген басқа факторлар әсер етуі мүмкін. Барлық кезде тәуекел дәрежесінің
бағалануы субъектінің санасына кіре бермейді. Көп жағдайда қылмыс
антиәлеуметтік рөлді негіздеуге тырысудың нәтижесінде жасалынады. Мұндай
әлеуметтік топтың мүшелеріне қылмыс жасаумен сотталу пароль, пропуск
ретінде көрініс табуы тән. Мұндай кримогендік орта бұзылған отбасының
негативті әрекетінің әлеуметтік бағытқа қарсы топпен тұрақты байланыс
жасаудың негізінде пайда болады. Осының негізінде мұндай құқық бұзушыларға
қылмыс жасау міндетті этап және тағы да қылмыс жасаудың өзіндік бағыттағы
мектебі болып табылады және оның тәртібі қоғамға қарсы мінездерден тұрады.
Мұндай қылмыскерлер рецидивистік ізбенен қоғамға қарсы топтардың жарқын
өкілдері болып табылады. Көптеген криминологиялық зерттеулер көрсеткендей
қылмыскердің көпшілігі қылмыстық тәртіпті орындауға шешім қабылдап, тек
оның салдарын түсінсе де қылмыс жасайды. Көп жағдайда қылмыс ойланбай,
эмоцияның негізінде жасалады. Бұл импульсивті қылмыс ретінде сыртқы
стимульдің реакциясы болып табылады, қылмыстық тәртіптің негізінде пайда
болған стереотиптер жатуы мүмкін. Субъект актуальды адасуда болып, өзінің
маңызды мүдделерін ойламайды және онда қылмысты жасаған сәтте жаза
алдындағы қорқыныш болмайды. Мұндай қылмыстар бізге кейде оларды жасаған
тұлғаның өмірбаянындағы кездейсоқтық болып көрінеді. Сондай-ақ олардың
негізінде белгіленген үлгідегі дайындық әрекеті жатады.
Бұдан шығатын қорытынды тұлғаның жеке түсінігінде топтық қылмысты
жасауға тез келісім беруінде алдын ала дайындалған белгілі психологиялық
қасиеттің қылмыс жасауға бағытталған іштей әрекеттің дайындығының сыртқы
көрінісі. Субъект өзінің жасаған қылмыстық әрекетінен туындайтын зардап пен
салдарды ойламайды. Көптеген қылмыскерлер қылмыс жасаған уақытында өз
әрекетінің жазасы туралы ойламайды. Бас бостандығынан айыру түріндегі
жазасын бірінші рет өтегендердің көпшілігі-бұл адамдар, бір күнмен сүретін,
өз тәртібіне өкінбейтін, қылмысты жасаған сәтте жауапкершілікті ойламайтын,
сондықтанда одан қорықпайтындар деп танылады. Страх оларға қылмыс жасап
болған соң келеді және ол қылмысты ашу мүмкіншілігімен және жауаптылыққа
тартумен байланыста болады. Тұрғындардың көпшілігі қылмысты қатаң жазадан
немесе өлім жазасынан қорыққанынан емес, келетін социализация алдындағы
қүштен жасамайды. Сондықтан да қылмыспен күресудің тиімді жолы азаматты
репрессия мен қорқытып емес, қоғамның тұлғаға тәрбиелік әсер ету, пайдалы
индивидтер және қоғамдық тәртіптік формалар, деликвенттік тәртіпке идіру
арқылы жүзеге асырған жөн. Бірақ сақтандыру факторы ретіндегі өлім жазасы
тек жаза жүйесіне ғана маңызды емес, сонымен бірге ол аса ауыр қылмыс
жасаған тұлғаға қатысты өлім жазасын қолданудың жариялылығы маңызды. Аса
ауыр қылмыспен рецедивтік қылмысты жасаған тұлғаға өлім жазасын қолдануды
тұрғындарға жариялау сөзсіз керек. Сондай-ақ ол рецидивтік және
қылмыстылықтан сақтандырудың жоспарына керек және қажетті.
Жаза мақсатының бірі - жүйелі талдау
Жүйелі талдау әрбір элементті жекеше зерттеген соң, маңызды жаза
мақсаттарының өзара қарым-қатынасын, олардың динамикасын тепе-теңдігін
маңызды мәселелерін қарастырады. Жаза мақсатының анықталуы мен
приоритетінің өзгеруі тек қана тарихи даму кезеңдерін ғана емес, сондай-ақ
ол кінәлінің жеке басымен істелінген әрекеттің ауырлығына да байланысты
болады. Яғни, әрбір нақты жағдай біздің көзқарасымыз бойынша жаза мақсатын
жекешелендіреді. Жоғарыда аталып көрсетілгендей, жазаның жекеленуі оны
тағайындау мен орындағанда жүзеге асырылады. Осыған байланысты мынандай
ойды айтуға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.