Қазақ тілінің омоним сөздерінің статистикасы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Жалпы тіл білімі кафедрасы

Диплом жұмысы

Қазақ тілінің омоним сөздерінің статистикасы (М. Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі негізінде)

Орындаған:

5-курс студенті

Ғылыми жетекші:

филол. ғ. д. профессор

Норма бақылаушы:

филол. ғ. к.

Қорғауға жіберілді:

«» 2006 ж.

Жалпы тіл білімі кафедрасының

меңгерушісі, профессор

Алматы 2006

Реферат

Жұмыстың тақырыбы. Қазақ тілінің омоним сөздерінің статистикасы (М. Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі негізінде)

Жұмыстың көлемі: 57

Пайдаланған әдебиеттер саны: 46

Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті. Лингвистикада тілді компьютерлендіру мәселесі қазір қызу қолға алынуда. Сонымен қатар қазіргі таңда компьютерді тіл білімінде жан-жақты қолдануға кеңінен жол ашылуда.

Біздің жұмысты жазудағы жалпы мақсатымыз - стато-лингвистика әдістеріне сүйене отырып, «Абай жолы» романының омоним сөздерінің статистикалық сипатын анықтау. Жұмыстың негізгі міндеті - М. О. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы сөздердің сөз құрылымын статистикалық және лингвистикалық тұрғыда сипаттау.

Тірек сөздер. Статистика, стато-лингвистика, мәтін лингвистикасы, омонимдер, сөз, сөз форма, сөзтұлға(сөзформа), сөзқолданыс, сөздік қор, жиілік сөздік.

Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша сөздіктен тұрады.

Жұмыста қолданылған дерек көздері. тілді статистикалық әдіспен зерттеуге қатысты ғылыми еңбектер, жиілік сөздіктер және қазақ тілінің дәстүрлі сөздіктері, тақырыпқа қатысты ғылыми мақалалар.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 Қазақ тіліндегі омоним сөздерді зерттеудің

маңыздылығы . . . 5

Омонимияның өзекті мәселелері . . . 7
Омоним сөздердің пайда болуы . . . 10

2 Қазақ тілін зерттеудегі статистикалық

әдіс . . . 19

2. 1 Қазақ тіл біліміндегі статистикалық

әдістің қолданылу аясы . . . 23

2. 2 «Абай жолы» роман-эпопеясындағы омоним сөздердің

статистикасы . . . 25

ҚОСЫМША . . . 39

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 53

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 55

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелгенімен, зерттеуді қажет ететін кейбір мәселелер де жоқ емес. Соның ішінде қазақ тілі лексикасын тарихи даму тұрғысынан жан-жақты зерттеу де маңызды болып саналады. Қазақ тілінің сөздік қорынан белгілі орын алатын лексика-семантикалық сөздер тобының бірі - омонимдер.

Тіліміздегі омонимдерді зерттеп, олардың шығу, жасалу жолдарын айқындаудың тілдің даму тарихын білуде, лексикологияны зерттеуде үлкен мәні бар. Қай тілде болмасын зерттеуді қажет ететін күрделі мәселенің бірі - омонимия мәселесі.

Ұсынылып отырған жұмыс «Қазақ тіліндегі омоним сөздердің лингво-статистикалық сипаттамасын анықтауға арналады. Қазіргі кезде қолданбалы лингвистика тұрғысынан қазақ мәтінінің мән мағынасын формалды белгілері арқылы анықтауда омоним сөздердің мағынасын ажырату бірден бір зерттеуді қажет ететін тілдік элементке айналып отыр.

Бүгінгі таңда қолданбалы тіл білімінің «Статистикалық лингвистика» деп аталып жүрген жаңа саласының нышандары мен белгілері пайда болды. Адам мен автоматтың арасындағы байланыс күшейді. Тілдің жаңа көріністері дами бастады. Ал қазақ тіл біліміндегі бұл саланың бастауында профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов тұрды.

Жиілік сөздік бойынша жасалған статистикалық талдаулар ғалым өмір сүрген дәуірдегі қазақ лексикасының құрылым-құрылысын тереңірек зерделеп қана қоймай, оларға статистикалық мәліметтер береді. Дегенмен, статистика деген ұғымға бір жақты қарауға болмайды. Ол туралы профессор Қ. Бектаев: « . . . Лингвистика сандық және сапалық қасиеттерге ие. Сандық қасиет (мысалы, әріп пен фонемадағы, буындағы, морфемадағы сөзтұлғаның ұзындығы т. б. ) лингвистикалық зерттеулерде тек статистикалық бірліктер ретінде түсіндіріледі. Лингво-статистика тек сандық қасиеттерді қарастырады деу жаңсақтық болар еді», - деп жазған болатын [44] . Осыған орай қазақ тіл білімінде Абай тілінің сөздік құрамы мен грамматикалық құрылымын статистикалық құрылымын статистикалық талдау арқылы қазіргі жазба әдеби тіліміздің белгілі бір кезеңдегі сипатын тануға болады.

Қазақ тіл білімінде тілдің ішкі заңдылықтарын ашуға арналған статистикалық зерттеулерде қосымшалардың сөз тудырғыштық немесе сөз өзгерткіштік қасиеті мол, иә кем болып келуі сөз болып отырған грамматикалық элементтің сандық белгісі негізінде жасалады. Соның негізінде жекелеген қосымшалардың тілдегі қолданылу ықтималдығы ашылып, оның әлеуметтік мүмкіндігі нақты көрсетіледі.

Жұмыстың нысаны 1979 жылы жарық көрген М. Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі және осы сөздіктегі омонимдердің статистикалық көрінісі.

Жұмыстың мақсаты. Жалпы тіл біліміндегі қолданбалы лингвистика, оның ішінде математикалық линвистика, статолингвистика салаларына сүйене отырып, «Абай жолы» романының омоним сөздерінің статистикасын зерттеу. Тілдегі басқа да сөздер сияқты омонимдер, әдетте, сөйлем ішінде, белгілі бір контексте қолданылады. Қазақ мәтіндерінің бірліктерін автоматты түрде тану, яғни мағынасын ашу кезінде омоним сөздердің алатын орнын анықтау. Сонымен, қазақ мәтініндегі омоним сөздердің қолдану аясын, яғни омоним сөздердің статистикасын анықтау дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.

Жұмыстың міндеті . Ұсынылып отырған жұмыс қазақ тіліндегі омоним сөздердің лингво-статистикалық сипаттамасын анықтауға арналады. Жұмыстың негізгі міндеті - М. О. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы сөздердің сөз құрылымын статистикалық және лингвистикалық тұрғыда сипаттау. Сонымен қатар жазушының тілдік ерекшеліктерін анықтау, соның ішінде омоним сөздердің қолдану жиілігін есептеу.

Осыған орай бұл жұмыстың міндеттері лингво-статистикалық және лексикологиялық тұрғыдан қарастырылады.

Лингво-статистикалық жұмыс жүргізу барысында түрлі сөздіктер, мәтіндердің ықтималдық-статистикалық модельдері түзілді. Яғни негіз сөздерге байланысты талдаулар іске асты. Ал лингво-статистикалық міндеттерге тоқталсақ:

1. М. О. Әуезовтің «Абай жолы» романы негізінде омонимдер сөздігін түзу;

2. М. О. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы лингвистикалық бірліктердің ықтималдық-статистикалық моделін құру;

3. Дәстүрлі лингвистикалық тұжырымдарды роман-эпопея тілі негізінде сандық деректермен дәлелдеп көрсету;

4. М. О. Әуезовтің тіл байлығын зерттеуде сандық деректерге жүгіну;

5. Романның өн бойындағы омоним сөздерге статистикалық шолу;

6. М. О. Әуезовтің «Абай жолы» романы мен автордың 20 томдық шығармалар жинағыныңдағы омоним сөздердің жиілігін сандық аумағын айқындау;

7. «Абай жолы романындағы сирек және жиі кездесетін омоним сөздерді анықтау;

8. «Абай жолы» романындағы омоним сөздердің сөз таптарына байланысты сандық мәлімет беру.

Жұмыстың әдістері . Лингвистикалық талдаудың дәстүрлі тәсілдері лингво-статистикалық, компьютерлік лингвистика, құрылымдық, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданылады.

Жұмыстың тәсілдері. Бақылау, мағыналық топтастыру, сөз таптарына бөлу, салғастыру мен сандық салыстыру.

1. Қазақ тіліндегі омоним сөздерді

зерттеудің теориялық маңыздылығы

Кез келген сөздің тіл жүйесінде алатын өз орны бар. Себебі адам баласының бір-бірімен тіл арқылы қатынас жасауында ең алдымен ол сөздің мағынасына сүйенеді. Р. А. Будагов «сөз» ең негізгі категория. Тіл жөнінде ойласақ, әдетте сөз туралы ой жүгіртеміз, өйткені тіл сөзден тұрады, сөздерге бөлінеді, сөздердің бір-бірімен қарым-қатынасы, байланысы арқылы іске асады. Тіл туралы ғылым сөзбен бірге басқа да тіл категорияларын қарастырады. Бірақ басты табиғи категория ретінде сөз алынады, - деп өте дұрыс айтқан [1, 37] .

Бірақ тіл білімінің әр саласы сөзді бір ғана қырынан зерттеп, өз заңдылықтарына сай сөз етеді. Белгілі филолог Кәкен Аханұлының пікірінше сөз бұл - өте-мөте күрделі тілдік единица. Оның күрделі табиғатын ашып айқындау үшін, ең алдымен, сөздің дыбыстық жағы мен мағыналық жағының арақатынасын және сөздің мағынасы мен ол арқылы білдірілетін ұғымның арақатысын айқындап алу қажет. Сөздің екі жағы бар: оның бірі - сөздің дыбысталу жағы, екіншісі - сөздің мағыналық жағы. Екі жақ - дыбысталу мен мағына сөздің бір-бірінен бөлінбейтін бөлшектері. Осы екі жақтың бірлігі - сөздің өмір сүруінің және қызмет етуінің шарты. Демек сөз - дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын тілдік дербес единица [2, 109] .

Сөз тіл білімінің барлық зерттеу объектісінің бірі болып саналады. Сөз - адам өміріндегі басты құралдың бірі. Қай сөздің болсын мағынасын түсіне білуіміз қажет. Сөздің мағынасын білу арқылы адам санасында белгілі бір ұғым пайда болады. Яғни, сөздің мағынасы мен ұғым тығыз байланысты. Дегенмен де сөздің мағынасы мен білдіретін ұғымы тепе-тең емес. «Мағына ұғыммен бірігіп кетпейді, оның болуын аңғартады» [8, 82] . Сөздің табиғатына көңіл бөлуіміз қажет. Ол үшін онымен аталатын зат пен оның білдіретін ұғымының, не болмаса мағынасының және оның дыбыстық жағының бір-бірімен арақатысын ашып алуымыз керек. Сонда ғана сөздің өзіндік мағынасын жете түсіне аламыз.

Сөздің әр түрлі мағынаға ие болуы сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы нәтижесінде іске асады.

Сөздің қолданылу аясының өзгеруі, мысалы, бір саладан басқа бір салаға ауысуы оның мағынасының өзгеруіне әсер етеді. Егер сөз кең саладан тар немесе арнаулы бір салаға, мысалы, жалпы халықтық лексикадан арнаулы лексикаға ауысса, оның мағынасы нақтылана түседі де, белгілі бір ұғымды білдіретін терминдік мағынаға ие болады. Мысалы түбір деген сөз жалпы халықтық лексикада «күллі өсімдік атаулының жерде қалған тамыры мен түбі» деген жалпылама мағынаны білдірсе, арнаулы бір сала, лингвистикалық терминологияға ауысқанда, «түбірлес сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін, мағыналы түп бөлшегі, морфема» деген атауы терминдік мағынаны білдіреді. Орыс тіліндегі корень деген сөздің мағыналары жайында да осыны айтуға болады [2, 138] .

Лингвистикалық әдебиеттерде омонимдерге байланысты бір сыдырға еңбектер бар. Мәселен орыс тіл білімінде көптеген еңбектер жазылады. Мысалға: Л. А. Булаховский, В. В. Виноградов, Н. Ю. Шведова, Е. М. Галкин-Федорук, Н. Ф. Шушилов, З. М. Толмачов, Л. А. Новиков, М. М. Фалькович, Б. Н. Головин. т. б. Ал қазақ тіл білімінде омоним мәселесімен тікелей айналысып сол тақырыпта ғылыми зерттеу жұмысын жазған К. Аханов. Сондай-ақ бұл мәселеге соңғы уақытта ірілі ұсақты мақала жазып жүрген ғалымдардың қатарына Р. Садықбаев, А. Тілеукеев, А. Құрманалиева, Ә. С. Әлметова, Резуанова, Османова, Ахманова т. б. атауға болады. Сонымен қатар түркі тіл білімінде арнаулы ғылыми еңбектер бар: М. Миртаджиев «Вознокновение лексических омонимов узбекском языке», М. Х. Ахтямов «Проблемы омонимии в современном башкирским литературном языке», Р. Бекджанова «Омонимы в киргизском языке». Бұл еңбектердің қай қайсысын алсақта олардың омонимдерге берген анықтамалары бір-бірінен онша алшақ кетпейді. Олар өзара үндесіп, бір-біріне ұқсас келеді. Олардың бәрінде дерлік омоним деп мағыналары басқа-басқа айтылуы (дыбысталуы, жазылуы) бірдей сөздерді айтамыз делінеді [1, 38] .

Мәселен, 1925 жылы жарық көрген «Омонимы-слова, имеющие одинаковые звучение, на различные по значению», - деп берілген. Ал А. В. Булаховский: «Омонимы называются два или несколько слов, одинакова звучащих но имеющих совершенно различные значения» - дейді [22, 45] . Е. М. Галкина-Федорук болса; «Омонимами называются слова, одинакова звучающие но имеющие различные значения», - деп көрсетеді [24, 14] . Р. А. Будагов өз еңбегінде омоним мәселесіне арнайы тоқтала отырып «Омонимы это слова одинаковые по звучанию, но различные по значению» - деген анықтама береді [25, 3] Зерттеу жұмыстарының тізіміне қарағанда тіл білімінде омонимия құбылысы біршама терең зерттелгендігі байқалады. Біздер үшін бұл зерттеулердің әрі теориялық, әрі практикалық мәні зор. Қарастырған жұмыстардың біразы омонимдердің өз табиғатына анықтама беру, түрлерін анықтау, жасалу жолдарын қарастыру болса, енді бір қатары омоним сөздер мен көп мағыналы сөздердің ара жігін ажыратуға арналады.

Сонымен қатар тіл білімінде омономия құбылысы жайлы жазылған төмендегідей еңбектерді атауға болады. 1925 жылы шыққан «Литературная энциклопедия» атты еңбекте омоним жайында кішірек мақала берілген. Бұл мақала омонимге анықтама берілумен шектелген. 1928 жылы профессор Л. А. Булаховскийдің «Из жизни омонимов» деген мақаласы жарияланды. Он жыл өткен соң орыс тіліндегі грамматикалық омонимдер жайында профессор В. В. Виноградов «О грамматической омономии в современном русском языке деген мақаласын жарыққа шығарды. 1948 жылы профессор А. И. Смирницкий омонимдерге классификация жасау жайында «Некоторые замечание по английской омономике» деген мақаласын жазды.

Қазіргі кезде қолданбалы лингвистика тұрғысынан қазақ мәтінінің мән мағынасын формалды белгілері арқылы анықтауда омоним сөздердің мағынасын ажырату бірден бір зерттеуді қажет ететін тілдік элементке айналып отыр. Осы уақытқа дейін омоним сөздерге статистикалық тұрғыдан шолу жасалмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі омоним сөздердің категориялары жан-жақты зерттелгенімен, олардың саны мен қолдану жиілігі анықталмай келеді.

Қазақ тілін зерттеу барысында соңғы кезде заман талабына сай жаңа салалар пайда бола бастады. Солардың бірі «Мәтін лингвистикасы». Қазақ тіліндегі мәтіндердің ішкі құрылымының заңдылықтарын тағайындай отыра, бұл зерттеу саласында тілдік құбылыстарды, элементтердің мәтін ішіндегі формалды белгілерін айқындауға көп көңіл бөлінеді.

1. 1 Омонимияның өзекті мәселелері

Омонимдер дегеніміз бірдей дыбысталатын, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер. Омонимдердің жасалу жолдары туралы тіл білімінде түрлі пікірлер бар. Мәселен, В. В. Виноградова омонимдер 4 түрлі жолмен жасалады деп көрсетеді: 1) мағыналық байланыстың ұмытылуы; 2) жаңа сөздің жұрнақ арқылы жасалуы; 3) сөздің ауысып келуі; 4) дыбыстық өзгеріс арқылы жасалуы [23, 121] .

Жоғарыда атап өткен еңбектердің барлығында дерлік мынадай мәселелер сөз болады:

1. Омонимдерді зерттеудің мәні;

2. Полисемия құбылысынан омонимия құбылысын ажырату;

3. Омонимдердің жасалу жолдары;

4. Омонимдердің жасалуы, шығу тегіне қарай топтастыру;

5. Омоним сөздерді құрылымдық ерекшеліктеріне қарай топтастыру [1, 7] .

Ең алдымен түркі тілдеріндегі омоним сөздер жүйелі түрде В. В. Радловтың «Опыт словаря тюрских наречий» атты төрт томдық еңбегінде беріледі. Сөздікте белгілі бір тілдегі омонимдер жеке берілмегенімен, жалпы түркі тілдеріндегі дыбысталуы бірдей, мағынасы басқа сөздер, яғни омонимдер берілген, мысалы [20, 696] :

арық 1 - худощавый, тощий, слабый

арық 2 - арык, канал

ат 1 - имя, название

ат 2 - 1) легченный жеребец

2) лошадь как единичное существо

ат 3 - 1) бросать, кидать

2) стрелять

Бұл келтірілген мысалдардан В. В. Радловтың аталған сөздікте екі сыңары да сөздерден, сондай-ақ бір сыңары есім, екінші сыңары етістік сөздерден болған омонимдерді де бергенін көреміз. Омонимдерді тілдік факт ретінде ретке келтірген сөздік профессор К. К. Юлдашев құрастырған «Қырғызша-орысша сөздік». Сөздікте берілген омонимдерден мысал келтіріп өтелік [19, 227] .

чач 1- волосы

чач 2-1 Разбрасывать

2 Сеять

қан 1- кровь

қан 2-хан

қан 3-удовлетворить

түр 1- вид, фо рма

түр 2-заворачивать

П. М. Мелиоранский зат есім мен етістік түбірлерінің бірдей болуы тілдің ертерек кездегі дәуірінде зат есім мен етістік түбірінің диференциаланбауының көрінісі дейді. Н. А. Баскаков түркі тілдеріндегі той , сал, ой сияқты сөздерді әрі есәм, әрі етәстік мағынасындағы алғашқы көне түбірлер және бұлардың шығу тегі бір деп қарайды. Э. В. Севортян «К соотношению грамматики и лексики в тюрских языках» деген мақаласында түркі тілдеріндегі бір қатар етістік түбірі мен есім түбірлерінің формасы жағынан бірдей келіп, мағынасы жағынан өзара өте жақын болуына екі түрлі жағдай болуы мүмкіндігін айтады [1, 18] .

Ғалымның пікірінше, біріншіден, бұл құбылыс түркі тілдеріндегі бірқатар етістік пен есім түбірлерінің шығу негізі бір екені туралы мәселе қоюға мүмкіндік береді. Екіншіден, ғалым бұл құбылыс фонетикалық өзгерістердің негізінде болуы мүмкін дегенді айтады.

Қазақ тіл білімінде алғаш рет омонимия мәселесін арнайы зерттеу нысаны етіп алған ғалым К. Аханов. Ғалымның «Қазақ тіліндегі омонимдер» атты еңбегінде омонимдердің шығу тегі, жасалу жолдары жан-жақты терең зерттеледі. Ғалым бұл еңбегінде омонимдер мен көп мағыналы сөздердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарына кеңінен тоқталады. Омонимдердің жасалу жолдарына жекелей тоқталып, жасалу жолдарын төмендегідей жіктейді [1, 21] :

1. Сөздердің мағыналы жақтан дамуы нәтижесінде жасалған омонимдер;

2. Фонетикалық өзгерістер нәтижесінде жасалған омонимдер;

3. Афикстер жалғану арқылы жасалған омонимдер;

4. Басқа тілдерден енген сөздердің байырғы төл сөздермен дыбысталуы жағынан бірдей келуінің нәтижесінде жасалған омонимдер;

5. Екі сыңары да басқа тілдерден ену арқылы жасалған омонимдер.

Омоним мен көп мағыналы сөздің ұқсастығы жайында ғалым К. Аханов: «Полисемия мен омонимді ажыратудың қиындығы бұл екі категорияның кейбір ұқсастығынан келіп туады. Көп мағыналы сөздер кейде омоним сөздердің жасалуына негіз болады да, осылардың нәтижесінде шығуы, жасалуы жағынан ондай омоним сөздердің көп мағыналығы дегенмен ұштасып жатады» деп көрсетеді [1, 23] . Ғалым атап кеткендей бір кездері полисемия болған сөздердің мағыналары ыдырап, ортақ байланыстырушысы мағыналарының үзілуі нәтижесінде тілімізде біршама омонимдер жасалған. Бұндай түрдегі сөздер көп мағыналық құбылысымен өте тығыз байланысты болады. Мысалы:

Бауырлас І. Сын есім а) бірге туған, туыстас

ә) арманы, ой тілегі бір, дос-жар, туған

б) мөлшерлес, шамалас, шендес

Бауырлас ІІ . Етістік. а) туыстасу, жақын болу, достасу

ә) бір-бірімен ұласу, жалғасу

Бұл сөздің түбірі бауыр «Көне түркі сөздігінде» екі түрлі мағынада берілген.

Бауыр І . Печень

ІІ. живот, брюхо

ІІІ. перен. Сердце

ІҮ. Родственник.

Бауыр. Ү . Медь

Қазіргі қазақ тілінде бауыр сөзі 1. Адамзат, жануарлардың ас қорыту, қан таратушы мүшесі. 2. Жан-жануарлардың алдыңғы ішкі жағы, төс алды, өкпе тұсы. Кейін келе бұл сөздің мағынасы кеңейіп бірге туған, қандас, ағайындас адамдарды да бауыр дейтін болды. Ендеше бауырлас сөз кезінде мағыналық жақтан байланысты полисемияның есебінен жасалған омоним.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.