Іле өзенінің су режимі

Жоспар

Кіріспе
1 ІЛЕ ӨЗЕНІНІҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКО.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАС...
1.1Алап бетінің құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Геологиялық құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.1 Климаттың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Ауа темпратурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.3 Атмосфералық жауын.шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.4 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.5 Ауа ылғалдығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.6 Жел режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топрақ және өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 АЛАПТЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ ЖӘНЕ АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒЫДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Гидрологиялық зерттелгендігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Гидрологиялық бекет сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4Ағындының қалыптасу жадайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Өзен режимінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.6 Суды ауылшаруашылық мақсатына қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

3 ӨЗЕН АҒЫНДЫСЫН ЕСЕПТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыныесептеу ... ...
3.2 Іле өзенінің су режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Бақылау қатары жетікілікті болған жағдайда орташа жылдық су өтімінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Су тасуының есептік гидрографтарын тұрғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

4 СУ ДЕҢГЕЙІ РЕЖИМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

1 ІЛЕ Өзенінің қысқаша физико географиялық сипаттамасы

1. Алап бетінің құрлымы.

Оңтүстік Балқаштың құмды-шөлейттері Тянь-Шань және Жоңғар Алатауының
аралығында орналасқан. Бұл алап құрлымы-белдеулердің өзіндік ерекшелігімен
сипатталады.
Іле ойпаты Жоңғар Алатауы және Борохоро жүйелеріне бөледі. Ол Кульджа
оазисынан Қапшағаиға дейін созылып жатыр.
Іле Алатауы Тянь-Шань тауының солтүстік тармағы болып табылады. Оның
ұзындығы 250 километр, ені 30-40 километр. Оның солтүстік бөлігінде мен
қарастырып отырған Іле өзені алабы орналасқан.

2. Геологиялық құрылымы

Іле өзені териториясы геологиялық құрлымының күрделігімен сипатталады.
Докембрилік қалдықтар ( гнеистер, семфиболиттер) Іле Алатауының кейбір
териториялларында кездеседі. Карбонаттық қалдықтар Іле Алатауының кіші
аудандарнда кездеседі.
Алап өңірінде Шығыс тауларының едәуір аудандарында ордовик қалдықтары
бар. Солтүстік алап өңірінде шығыс тауларының едәуір аудандарында ордовик
қалдықтары бар. Солтүстік Балқаш және солтүстік Жоңғар алатауы аудандарныда
ревон қалдықтарының түрлері кездеседі.
Іле маңындағы шығыс өңірлерінде бор қалдықтары кездеседі. Төменгі неоген
мен полегон қалдықтары Іле Алатауы беткейінде және Іле алабында жиі
кездеседі, олар өзендік глина түрінде кездеседі, төменгі неоген ауданы
полегон ауданына қарағанда үлкен болып келеді. Палегон қуаттылығы 720
метрге дейін жетеді. Ал төменгі неоген қуаттылығы 1100 метрге дейін жетеді.
Төрттік қалдықтарды 4 кешенді түрлерге бөлуге болады;
Төменгі төрттік қалдықтар су бөліктерінде кең дамыған, қуаттылығы 10 -
290 метр аралығында аутқиды.
Орташа төрттік қалдықтар, қуаттылығы 250 метрге дейін болады.
Жоғарғы төрттік шөгінділер, қуаттылығы 150 метр.
Жаңа қалдықтар, құм түрінде кездеседі.

1.3 Климаты

Іле өзенінің географиялық жағдайының ерекшеліктері климаттың
континенталдығымен, құрғақтылығымен сипатталады. Жылдың суық мезгілінде бұл
аймақ батыс бөлектен соғатын континеталды ауа массаларының әсеріне ұшрайды.
Көктемгі мезгіл қысқа және тұрақсыз ауа-райымен сипатталады. Күзде суық
орктикалық массалардың енуі жилейді және қысқа өту кезеңі тездетіледі.
Орташа жылдық темпратура 7 –тан батыста “минус” 5.3 –қа
дейін өзгереді. Бассейнің орталық бөлігінде абсоллюттік минумум
“минус”40, ол солтүстік жағалауда “минус” 46 –қа жетеді. Шығыстан
батысқа қарай абсоллюттік максимум 41-45 жетеді.

1.3.1 Климаттың жалпы сипаттамасы

Қарастырып отырған алаптың климаты негізінен континентік, бірақ біркелкі
емес болып келеді, себебі ол жердің релеьф құрлымының алуан түрлілігіне
және жердің үлкен орын алуының салдары болып таблады. Таулы аймақтардың
климаттық белгілері бір келкі емес.

1.3.2 Ауа темпратурасы

Солтүстік аймақтағы орташа жылдық ауа темпратурасы 2- 5 оңтүстік алап
аудандарында 5-10 аралығында аутқиды. Тауларда биктік жоғарлаған сайын
ауа темпратурасы кеми түседі.
Қарастырып отырған алаптың солтүстік аудандарнда әр жыл бойнша ауа
темпратурасы “минус” 50 - қа дейін, оңтүстік аудандарында “минус” 42-
45 шамасында төмендейді.
Орташа тәуліктік темпратура жылы күндері 2-3 -тен 9-10
аралығында аутқу жасап, максимолды темпратура қаңтарда 1500 метр биктікте
“минус” 12 -қа дейін жетеді. Осы темпратуралар фён әсерінің
қарқындылығымен байлансты. Бұл темпратураға ауа темпратурасының өсу
қарқындылығы көктемде байқалады. Наурыз айынан сәуір айына қарай темпратура
10-13 -қа дейін жоғарлайды. Ең ыстық ай үшін орташа темпратура 20-
25 құрайды.
Темпратураның төмендеуы тамыз айына және темпратураның теріс мәнге алмасуы
қарашаның бірінші жартысына сәйкес келеді. Жазықтық аймақтарда
темпратураның жылдық амплетудасы 35-40 . Ол тауларда 25 немесе
одан төмен болуы мүмкін.

1.3.3 Атмосфералық жауын- шашын

Қарастырып отырған алапта атмосфералық жауын- шашын біркелкі таралмаған.
Олардың ең аз мөлшері Іле өзенің тармақ жағалауына түседі. Ал ең үлкен
жауын-шашын (1800-2000мм) таудың солтүстік-батыс беткейіне түседі. Кейбір
аудандарға жауын-шашын мөлшері 200-250мм аралығында, ал төменгі таулы
беткейлерде 300-400мм араллығында өсе түседі.
Іле алатуының оңтүстік-батыс беткейінде жауын-шашын мөлшерінің жинтығы 200-
250мм аралығында өсе түседі. Жоңғар және Тянь-шань тауы жүйелеріне түсетін
жауын-шашын мөлшері бірдей таралмаған. Ең үлкен жауын-шашын мөлшерлері
солтүстік-батыс беткейлерге түседі.
Жаын-шашының ең көп жылдық мөлшері Жоңғар Алатауында, 2500-3000 метр
биктігінде 1000-1100мм байқалады. Іле Алатауындағы жауын-шашын мөлшері 2500-
3700 метрде 1300мм болады.
Ең үлкен мөлшердегі жауын-шашын көктемге (сәуір, мамыр) және қыс басына
(қраша, желтоқсан) мезгілдеріне сай келеді. Жауын-шашының минмалды мөлшері
таулы жерлерде қркүйек айына сәйкес келеді. Жауын-шашын мөлшерлерімен
күндер саны солтүстіктен оңтүстікке қарай кеми түседі. Ең көп күндер саны
мамыр, маусым, ал ең аз тамыз айларнда байқалады.

1.3.4 Қар жамылғысы

Мезгіл ұзақтығы қар жамылғсымен, белгіленген уақыт, биктік, қар тығыздығы
және су қоры қар ери бастағанда жергілікті жердің релефі мен ені арасандағы
байланыста болып таблады. Оңтүстік аудандарда қар жамылғысының пайда болуы
қазан айының соңғы күндері байқалады. Оңтүстік бөлектегі жазықтықта
қарашаның 10-15-ші күндерінде, тау маңайнда қазан айының аяғында және
қараша айының басында байқалады.
Тұрақты қар жамлғысы биік таулы аудандарда, яғни Іле Алатауының батыс
бөлектерінде орналасқан. Қар жамылғысының биіктігі солтүстік аудандардың
жазықтықтарында және кейбір тауларда өседі. Тығыздығы, биіктігі (қалыңдығы)
тәрізді қысқы уақыттарда максимумға жетеді.

1.3.5 Ауаның ылғалдылығы

Ауа ылғалдылығының жазықтық өзендерде жылдық жүрісі айқын байқалады. Қыста
максимум 60-75%, минимумы 20-40%. Ауа құрғақтылық коэффицентін айдың күндер
саны көрсетеді.
Таулы зонада 30% салстырмалы ылғалдықтың күндер саны жаз айларында (20-
25), ал таулы аудандарда қысы айларында (12-15-ші қараша) сәйкес келеді.
Солтүстік аудандардағы орташа жылдық ылғалдылық дефициті 5-6мб, оңтүстік
аудандарда 8-9мб. Қысқы айларда осы дефицит солтүстік ауданда 0,3-0,7мб.
Оңтүстік бөлектерде 0,8-1,33мб. Көктемде темпратура өскен сайын ылғалдық
дефициті шілде айында байқалады.
Тауларда орташа жылдық ауа ылғалдығының дефициті жергілікті жердің
биіктігі жоғарлаған сайын 6-8мб ден 2-3мб дейін кемиді. Қысқы айларда
биктік бойнша ауа ылғалдылығының дефициті өседі, ол жаз айларында керісінше
кемиді. әсіресе ауа ылғалдылығының дефициті 3000м төмен болады. Бұл
мұздықтардың еріуімен тығыз байлансты. Ауа ылғалдылығының жылдық дефициті
қар жамылғысының еру мезгіліне және ауа темпратурасына байлансты болады.

1.3.6 Жел режимі

Қарастырып отырған алапта жел режимі цирауляциялық жағдайлармен
анықталады. Бірақ ,таулы аймақтарда жергілікті жел түрлері – таулы-
аңғарлық, фёндер т.б байқалады. Іле,Талғар, Есік, Шелек өзендерінің
аймақтарында біраз жел түрі соғып тұрады.
Солтүстік және оңтүстік жазықты аудандарда жел бағытының көпшілігі –
солтүстік-шығысқа қарай соғады. Бұл териториядағы таулы аймақтарда соғатын
– фён желі циклондармен байлансты, орташа жылдық жел жылдамдығы солтүстік
аудандарда 3 – 5 мс, ол оңтүстік аудандарда 1,5 – 2 мс.
Жел жылдамдығының жылдық жүрісінің орташа мәндерінде бір максиму және бір
минимумы бар. Солүстік аймақтарда бір жылдағы жел жылдамдығы қыстың екінші
жартысында (ақпан, наурыз), оңтүсік аймақтарда көктем айларында байқалады.
Жоңғар Алатауында күшті желдер 60–80мс жылдамдыққа дейін жетеді.

4. Топрақ және өсімдік жамылғысы

Шөл-далалық зонада қызғылт және сүрғылт түсті топрақ түрі кездеседі. Бұл
жерде – налынв, баялычь және тағы басқа өсімдік түрлері өседі. Алаптың
солтүстік бөлегінде орналасқан құм массивтерінде сирек келеді. Мал жайу
қарқындылығы бұл жердегі өсімдік және топрақ түрлерінің жоғалуына алып
келеді.
Батыс және оңтүстік-шығыс беткейлерінде таулы-жайлымдық топрақ түрі бар.
өсімдіктер – астық тұқымдас өсімдіктер өседі. Тау – орманды далалық белдеу
1200 –1700 метр аралығындағы биктікте орналасқан. Ондағы өсімдіктер –
осина, жабайы алма ағашы және шиповниктер бар.
Шөл-далалық белдеу толқынды тау беткейінен тұрады. Топрағы – ашық қоңыр
және сұрғылт болып келеді. Іле өзенің оң жағалауында топрақты-өсімдікті
белдеулер 200 – 250 метр биктікте орналасқан.

2 АЛАПТЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ ЖӘНЕ АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ

2.1 Гидрографиясы

Іле өзені Балқаш-Алакөл ойпаңының негізгі күре жолы болып табылады. Іле
өзені бассейіні суының 75%-ін Балқаш көлінен алады. өзеннің жалпы ұзындығы
1439 км, Текес пен Күнес өзендерінің ұзындығы 1001 км, ал ТМД шекарасында
815 км, бассейіннің жалпы ауданы 140000 км2, ал ТМД шекарасында ауданы
77400 км2, Іле өзені өз бастауын Тянь-Шаньнан келетін екі өзен Текес және
Күнес арқылы алады.
Іле өзеннің сол жақ жағалауы болып құраушы Текес өзені, теріскей алатау
жотасының шығыс беткейінен 3500 м биіктіктен басталады. өзеннің ұзындығы
438 км ауданы 28100 км2. мол сулы жоғарғы ағысы төменгі ағарда Текес ойпаңы
мен қилысқан әсер суаруға көп бөлінін жоғалтады. Бірақ Хан-Тәңірі
мұздықтары еріген кезде табиғи көбейеді, бассейін теритроиясынан орташа
және төменгі гидрогроф жер беті ағысын толығымен қамтиды.
Бассейіннің Іле өзені ариясына бағытын сол бөлігі ғана белсенді, бірақ
бұл жерде ірі тармақтардың бар болғанна қарамастан Чарын және Шелек
өзендерінің суын шамалы ғана көтереді. Чарын және Шелек өзендерінен басқа
Іле өзені өзіне Есік, Тлғар, Қаскелең өзендерін қосып алады. Үлкен және
кіші Алматы өзендерінің тармақтарын құраушы Іле алабының солтүстік
беткейінен келетін сулар. ТМД шекарасындағы Іле өзеннің оң жағалауындағы ең
үлкен тармақтары болып Қорғас, Усек және Борохудзир өзендері Жұңғар
алатауының оңтүстік беткейінен ағатын Қорғас,Усек және Борохудзир өзендері
болып табылады, тармақтың көбі соның ішінде Түрген, Талғар, Борохудзир
өзенднрі тау етегінде үзілуі және жер суаруға жұмсалады
Іле өзені бассейіні Жоңғар алатауы сілемдері және Шу-Іле тауларынан
көптеген ұсақ өзендер келіп құяды. Жазда көбінесе бұл өзендер тартылып
қалады,Қапшағай шатқалынан ағып шығатын Іле өзені Балқаш маңы шөлдерінен
сансыз көп тармақтарға таралып кең иықтармен аяқтап Балқаш көліне барып
құяды.

2.2 Гидрологиялық зерттелуі

Алаптың гидрологиялық жағдайларын зерттеу ғасырдың 30 жылдары
басталған болатын. Бұл зерттеулердің ішіндегі ең маңыздысы өзен картасын
құрыу болды. 1838 –1839 жылдары бассейннің едауыр бөлегінің топографиялық
түсіруін жүзеге асра бастады. Осы кездері Асанов және Нифантов тәрізді
зерттеушілер өзенің жеке бөлектерінің түбін және тереңдігін анықтаумен
айналсқан болатын.
Алаптың гидрологиялық бақлаулар ғана емес, сонымен бірге метрологиялық
бақлауларда ұймдастырлған. Стандарттық бағдарлама бойнша стациялық басқа,
сулы беткейден булану мөлшеріне арнайы бақылау жүргізледі. Су баланстық
зерттеулер арнайы ұймдардың жұмыстарымен толықтырылып отырған.
Алаптың гидрохимиялық режимін зерттеу бойнша үлкен жұмыстар ( 1941 –1942
) атқарылды. Гидрограпиялық зерттеулердің негізінде алаптың ботиметриялық
картасы және морпометриялық сипаттамалары зерттелген болатын.

3. Гидробекеттің маңындағы сипаттамалары

Сәуір айында сол жағалауда ағаш будкада су деңгейін өзі жазушы “валдай”
орнатылған болатын. Онмен қоса су бекеті ағыс бойымен 2 метрге төмен
орнатлған. Ол өзі жазушы тұстамасында су өлшейтін рейкамен жабдықталған. Су
өлшейтін жаңа және ескі рейкалар бірге орнатлған.

2.4 Ағындының қалыптасу жағдайы

Орта Азия және оңтүстік-шығыс қазақстаның өзендеріндегі ағындының пайда
болуын Шулц.В.Л. монографиясында жалпланған түрде жазлған.
Өзендердің қоректенуы
Алаптың беткі ағындысы қардың еруінен пайда болады. Жауын-шашын, су тасу
кезіндегі қармен қөректенумен толықтырлады. Тарбғатай тауының оңтүстік-
батыс беткейінен жауын-шашын мөлшерінің өсуі әсіресе байқалады.
Кеуіп бара жатқан өзендерде ағындардың грунттық құраушысы үлкен (60%)
болып келеді. Биктік бойнша жоғарлаған сайын өзендердің грунттық қоректенуі
кеми түседі. Мұздықтармен қоректенетін өзендерде грунттық ағынды 20- 30%
құрайды.

2.5 Өзен режимінің жалпы сипаттамасы

Алап бассейнің су режимі бойнша мінездемесі келесі түрге бөлінеді:
1) Көктемгі су тасулары бар өзендер
2) Көктемгі су тасу және су тасқыны бар өзендер
3) Көктем-жазғы су тасулары бар өзендер
4) Жазғы су тасулары бар өзендер
5) Ағынды жүрісі дүрыс немесе түзу болатын өзендер
Көктемде ұзақ болатын су тасуы солтүстік Балқаш аймағына тән болып келеді.
Көктем жазда болатын су тасуы және су тасқыны Шыңғыс тау, Шу Іле
тауларындағы өзендерге тән болып келеді. Жазда байқалатын су тасқыны
биктігі 3000м -ден асатын таулардағы өзендерде болады.
Ағыны түзу болатын өзендер көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы және
Тарбығатай таулы аймақтарында байқалады. Барлық өзендердің су режимінің
негізгі фазасы- су тасу болып таблады.
Су тасуы
Көктемгі сутасуы болатын өзендерде су деңгейі көтеріледі және су
мөлшеріде көбейеді. Осы су тасуы болатын өзендерде жылдам жүреді. Оның
орташа ұзақтығы 5- 8 күнді құрайды. Іле өзені бассейнінде су тасуы кезінде
болатын ағынды су жинау алабына тәуелді көбейіп отырады.

2.6 Суды ауылшаруашылық мақсатына қолдану

Қарастырып отырған алап суармалы егіс және әр түрлі ауыл шаруашылығында
маңызы зор. Осы алаптағы өзендердің жылдық жинтық көлемінің беттік ағындысы-
26,5 млрд, ол жинтық су энергетикалық ресустары- 8159 мың квт құрап
отыр. Іле, Челек, Талғар,Шарын өзендерінен 4 млн квт энергия көлемі алынуы
мүмкін.
Биік таулы аудандардағы су ресустары ағысты бақылаусыз пайдаланылады. Іле
өзенің суын су және энергетикалылық ресустарын пайдалану үшін Қапшағай
гидроэлектростанциясын салған болатын. Оның қуаты 434 мың квт. Кейбір үлкен
өзендер химиялық өнімдер алу үшін қолданылады.

3 Өзен ағындысын есептеу

3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу

Қалыпты ағынды деп – көпжылдық кезең үшін есептелген ағындының орташа
мәнін айтады. Қалыпты ағындының мәні кезең ұзарған жағдайда өзгермей қалуы
тиіс, яғни мүмкін болатын қателіктің шегінде жатады. Ол ағындының орташа
жылдық мәндерін орташалау арқылы есептелінетіні немесе көктемгі су тасу,
судың сабасына түсіу кезеңі, қысқы уақыттағы судың сабасына түсу кезіндегі
орташа су өтімі ретінде және ең жоғарғы немесе ең төменгі су өтімі арқылы
да есептелінеді.
Қалыпты ағынды төмендегідей белгілеуі мүмкін: орташа жылдық су өтімі
Q0, м3с; орташа жылдық ағынды көлемі W0, м3; орташа жылдық ағынды модулі
М0, мскм2;орташа жылдық ағынды қабаты һ0,мм. Гидрологиялық есептелеулерде,
көбінесе орташа жылдық су өтімі қолданылады. Ол гидрологиялық байқау
кезінде алынатын басты сипаттамалардың бірі болып табылады. өлшенген су
өтімдері және есептік тұстаманың арасындағы тәуелдік қисығынан алынады.су
өтімінің көмегімен басқа да барлық сипаттамалар аңықталады.
Құрылыстық жобалау жұмыстары кезінде гидрологиялық есептеу үшін,
әдетте, орташа айлық орташа тәулікті су өтімдері пайдалынады.
Ағынды модулі ағынды қабаты гидрологиялық карта тұргызу кезінде
пайдалынады, ал ағынды қабаты су тендестік есептеулерінде қолданылады.
Қалыпты ағындыны анықтаудың сенімділігі бақылау кезеңінің
репрезентативтілігіне және гидрометриялық ақпараттың сенімділігіне тәуелді.
өзеннің нақты тұстамада жұргізілген гидрологиялық бақылаудың
статистикалық қатары деректері бірнеше жылдардан тұрыуы мүмкін және қазіргі
климаттық кезеңді толық қамтымайды. Сондықтан да қолда бар бақылау қатары
қарастырылып отырған аумақта ағындының уақытбойынша өзгеруінің сол жерге
тән заңдылықтарын қаншалықты бейнелейтінін бағалау қажет, яғни еептеулер
үшін алынған қатар қаншалықты репрезентативті екендігін бағалау.
Гидрологиялық деректер қатарының репрезентативтілігі қатардың орта
мәнінің орташа квадраттық қателігін аңықтайды. Ол орташа квадраттық қателік
шамасының қалыпты шамадан қаншалықты ауытқуын көрсетеді. Демек, қатардың
репрезентативтілігі қатардың ұзақтығына, қатардың өзгергіштік
коэффициентіне Сv тәуелді, яғни бақылау қатарында қанша анағурлым суы мол,
суы аз жылдары және сулылықтың толық циклін қамтуына тәуелді. Сулылық
артқан кезең циклдің суы мол фазасы, ал тұрақты турде төиендеп кетсе, кезең
циклдің суы аз фазасы деп аталады.
Интегралдық сипаттамаларды есептеу арқылы орташа жылдық модульдік
коэффициентердің бақылау қатары ұшін түрлі интегралдық қисық графигі
тұрғызылады.
Қалыпты ағындыны есептеу үшін есептік (репрезентативтік) кезеңді таңдау
төмендегідей жүргізіледі:
1) кезең ішінде суы мол және суы аз фазаларының жұп сандары болуы қажет;
2) мүмкіндігінше қатарда соңғы бақылау жылдары болуы тиіс.
Қалыпты ағындыны төмендегі формула арқылы аңықтауға болады:
Q0 = Корт * Qорт = Qорт *[ 1+ (1)
мундағы
Qорт - бақылау қатарының барлық кезеңі үшін орташа су өтімі;
м – қалыпты ағындыны есептеуде қабылданған жылдар саны.
Қалыпты ағындының қателігі келесі формуламен есептеледі:
δм% = 100 CV (2)

Ол 5% қамтамасыздықтан аспауы керек. Бақылау қатары көп және өзгергіштік
коэффициенті аз болғанда:

СV = n (3)

Бақылау қатары 30 жылдан кем болғанда:
СV = n -1 (4)

3.2 Іле өзенінің су режимі

Алаптың батыс бөлегі үлкен, суы мол су қоймасы болып табылады. Оның
ерекшелігі өзен түбі рельефінің бір түрлілігі. Көктемде ұзақ жүретін су
тасқыны солтүстік Балқаш аймағына тән болады. Жазда байқалатын су тасқыны
биктігі- 3000 метрден кем болатын таулардағы өзендерде байқалады.
Ағыны дүрыс ағатын өзендер Іле, Жоңғар Алатауларында және Тарбығатай таулы
аймақтарында жиы болады. Іле бассейнінде су тасқыны кезінде болатын ағынды
су жинау алабына байланысты көбейіп отырады. Барлық өзендердің су режимінің
негізгі фазасы су тасқыны және су тасуы болып таблады.(кесте1)қисық
қамтамасыздығының есептелу нәтйжелері енгізілген.

3.3 Бақылау қатары жетікілікті болған жағдайда орташа жылдық су өтімінің
қамтамасыздық қисығын тұрғызу

Қамтамасыздық қисығын тұрғызу репрезентативті қатар болған жағдайда
қалыпты ағындыны есептеудің негізгі тәсілі болып табылады. Ал эмпирикалық
қамтамасыздық қисығы қарастырып отырған сипаттамалардың ( Q0, Cv, C3 )
пайда болған салыстырмалы жиілігінің ауытқуын көрсетеді, яғни
қайталанғыштықты көрсетеді, мысалы, берілген мәннен жоғары су өтімінің
қайталануы. Эмпирикалық қамтамасыздық қисыгы аналитикалық қамтамасыз
қисығымен алмастырылады. Ықтималдық теориясы және математикалық
статистикадан белгілі үш параметірмен сипаталады: қатардын орташа
арифметикалық мәні QO, вариация (өзгерткіш) коэффициенті Cv, және
ассиметрия коэффициенті Сs.
Бұл параметрлер үш әдістің беруімен мүмкін: моменттер әдісі, шындыққа
жақын әдіс немесе графо-аналитикалық әдіс.
Моменттер әдісі бойынша:

Čv = ; Ki = Qi Qор (6)

Čз = n Čv 3 (n-1) (n-2) ; (7)
Čv және Čз- вариация және ассиметрия коэффициенттерінің ығысқан
мәндері; Ki – модульдік коэффициент; n – қатар саны.
Вариация коэффициентінің кездейсоқ орташа квадраттық қателіғі Сs =
2Cv болғанда мынаған тен.

σсv = (8)
Бақылау қатарын кему ретімен қойып, эмперикалық қамтамасыздықты аңықтау
үшін төмендегі тендеу қолданылады:

Pi = mn+1*100% (9)
Ықтималдық торшасын Cv0,5 және Сs 2 Cv- мөлшерлік ассиметрия Cv0,5
және Сs 2 Cv – мәнді ассиметрия кезінде сәйкесінше тандалып алынады.
О орт, Cv және Сs 2 Cv мәндерін біле отырып, Крицкий – Менкель
немесе III – типтегі Пирсон қисығының теориялық нүктелерін түсіруге болады.
Бұл нүктелер арқылы лекал көмегімен теориялық қисық жүргізуге болады.егер
ол эмперикалық нүктелерге сәйкес келмесе Cv және Сs қатынасын өзгерту.
(сурет 1)

Кесте1.1938-1996 жылдар арлығындағы су өтімінің қамтамасыздығын есептеу
жылдар Q m³c Qm³c,ретімен P=mn+1.100%
1 1938 366 669 100
2 1939 474 627 98.30508
3 1940 425 607 96.61017
4 1941 602 602 94.91525
5 1942 559 581 93.22034
6 1943 348 559 91.52542
7 1944 429 556 89.83051
8 1945 422 539 88.13559
9 1946 500 529 86.44068
10 1947 428 500 84.74576
11 1948 410 495 83.05085
12 1949 450 487 81.35593
13 1950 464 480 79.66102
14 1951 388 478 77.9661
15 1952 478 474 76.27119
16 1953 448 474 74.57627
17 1954 539 474 72.88136
18 1955 474 464 71.18644
19 1956 529 450 69.49153
20 1957 370 448 67.79661
21 1958 581 437 66.10169
22 1959 669 433 64.40678
23 1960 627 429 62.71186
24 1961 410 428 61.01695
25 1962 371 428 59.32203
26 1963 412 426 57.62712
27 1964 495 425 55.9322
28 1965 374 422 54.23729
29 1966 487 421 52.54237
30 1967 390 412 50.84746
31 1968 358 410 49.15254
32 1969 607 410 47.45763
33 1970 321 399 45.76271
34 1971 392 394 44.0678
35 1972 339 392 42.37288
36 1973 433 390 40.67797
37 1974 377 388 38.98305
38 1975 372 387 37.28814
39 1976 359 385 35.59322
40 1977 346 377 33.89831
41 1978 332 374 32.20339
42 1979 363 372 30.50847
43 1980 421 371 28.81356
44 1981 437 370 27.11864
45 1982 394 366 25.42373
46 1983 322 363 23.72881
кесте 1 жалғасы
47 1984 337 359 22.0339
48 1985 344 358 20.33898
49 1986 333 348 18.64407
50 1987 474 346 16.94915
51 1988 556 344 15.25424
52 1989 480 339 13.55932
53 1990 428 337 11.86441
54 1991 328 333 10.16949
55 1992 327 332 8.474576
56 1993 426 328 6.779661
57 1994 385 327 5.084746
58 1995 387 322 3.389831
59 1996 399 321 1.694915

3.4 Су тасуының есептік гидрографтарын тұрғызу

Өзен ағындысының нақты бір белгіленген тұстамасының гидрограбы жылдан
жылға құбылмалы болуымен ерекшеленеді. Дегенмен оларға су өтімінің жылдық
жүрісінің негізгі элементтерінің күнделіктің белгілі күндеріне тура
келуімен сипатталатын ортақ сипаттар тән.
Су өтімі дегеніміз өзеннің көлденең қимасынан бір өлшем уақыт
аралығындағы өткен судың мөлшері.өлшем бірлігі m³c (үлкен өзендерде),лс
(кіші өзендерде).Су өтімі ағынның гидровиликалық элеменіттердің ішіндегі ең
маңызды сипаттамасы. .( сурет 2)
Ағындының мол кезеңі.
Іле өзеннің Қапшағай шатқалы тұстамасында 1938-1996 ж.ж аралығында
алынған ағындының мәндері ішінен 1959 жылы су өтімі ең мол болған. қаңтар
айынан бастап наурыз айының үшінші декадасына дейін бір қалыпты болған.
наурыз айының үшінші декадасынан бастап күрт көтерілген, осы күннен бастап
қыркүйек айының бірінші декадасына дейін бірде көтеріліп бірде төмендеп
отырған. Қыркүйек айының бесінші жұлдызынан бастап бірте-бірте төмендеген.
Жазғы су ең мол болған яғни шыңы тамыз айының жиырма үшінші жұлдызында
болған. Бұл жылы жауын-шашынның түсуі мол болған. (кесте 2)
Ағындының орташа кезеңі.
Іле өзеннің 1938-1996 жж аралығындағы алынған ағындының мәндері ішінен
1990 ж су өтімінің орташа өтімі байқалған. Жылдың орташа су өтімі 428,8
м3с. Қаңтар айынан бастап наурыз айының үшінші декадасына дейін бірте-
бірте төмендеген, наурыз айының жиырма жетінші жұлдызынан бастап күрт
көтерілген. Осы күннен бастап қыр күйектің біріне дейін бір қалыпты болып
отырған. Бұл аралықта су өтімінің шыңы тамыз айының 29-жұлдызында болған.
Қыркүйек айының бірінші декадасынан бастап бірте-бірте төмендеген, бұл жылы
жауын – шашынның мөлшері орташа болған. (кесте 3 )
Ағындының ең аз кезеңі.
Іле өзеннің Қапшағай шатқалы тұстамасында 1938-1996 ж.ж арасында алынған
су өтімі мәндері ішінен 1970 ж ағындының ең аз мөлшері байқалған.
Қаңтар айынан бастап мамыр айының үшінші декадасына дейін бір қалыптан
аздап көтерілген, маыр айының үшінші декадасынан бастап күрт көтеріледі де,
қайтадан төмендейді. маыр айының соңынан тамыз айының үшінші декадасына
дейін бірде төмендеп бірде көтеріліп ртырған. Осы аралықта ағындының шыңы
мамыр айының жиырма сегізінші жұлдызында байқалған. тамыз айының үшінші
декадасынан бастап жылдың соңғы айынан дейін бірте – бірте төмендеп бір
қалыпты болған. бұл жылы жауын – шашынның мөлшері аз болған. яғни жазы
құрғақтау болған.(кесте 4 )
Ағындының жылдық үлестірі жағынан табиғи түрде жаз маусымында ең
мксималды болған яғни ағындының 39,8% болған. Себебі алаптың қоректену
көзіне байлансты және жаздың жылыну процсесіне байлансты жаз маусымында су
мөлшері молаяды. Ал қыс маусымында минималды су өтімі 15,5% болған. Бұнда
жылу энергиясы аз түсетіндіктен қар – мұздықтар ерімейді. Су мөлшері
азаяды, жыл ішінде қыстан көктемге қарай су мөлшері біртіндеп ұлғайған, жаз
маусымында шыңына жетсе, күзге қарай қайтадан төмендей бастайды. Яғни
нақты жылдарда (1990, 1970, 1959;) су өтімінің максималды мәні және жылдық
ағындының ең көп көлемі (39,8%) жылдың жылы кезеңінде байқалған көреміз,бұл
нәтиже алаптың әр түрлі қоректену кезіне байлансты. Мысалы: Іле өзеніне
көптеген тау өзендері құяды,сонымен қатар алапқа түсетін жауын-шашын
мөлшері жылдың жылы мезгілінде қардың еруі т.б. әсер етеді.(сурет 3)
Ағындының бақыланған барлық нұсқаларының ортақтандырлған сипаттамалары
типтік гидрограф тұрғызылады. Типтік гидрограф әр жылдың ерекшеліктеріне
тәуелсіз, бірақ өзен режимінің ортақ сипаттары барлық формаларында
сақталып қалады.
Типтік гидрограф көпжылдық деректкр бойынша тұрғызылды. Берілген
тапсырмада жұмыстың көлемін қысқарту мақсатында бақылау нәтижелерінде
алынған үш жылдық деректер ғана пайдалнылады.Типтік құбылыстар мен әр жыл
үшін байқалу даталарының кестесі құрастырылады.Типтік құбылыстардың жинтығы
объектілердің гидрологиялық режимінің ерекшеліктеріне байлансты біріккен
гидрографтарды сараптау негізінде анықталады.Типтік гидрограф тұрғызуға
керекті негізгі тірек нүктелер тізімі:
1) графиктің басындағы су өтімі (1 қаңтар).
2) Қыс айларының ең төменгі сабалық су өтімі.
3) Көктемгі су тасуындағы су деңгейінің бастапқы көтерілу
нүктесіне,шыңына және аяқталу нүктесіне сәйкес келетін су өтімі.
4)Жазғы су тасқыны кезіндегі судеңгейінің көтерілу нүктесіне және
аяқталу нүктесіне сәйкес келетін су өтімі.
5) Жаз айларының ең төменгі сабалық су өтімі.
6) Графиктің ең соңғы нүктесінің су өтімі.
Кесте 3 бойынша тифтік гидорграф тұрғызылады.әр кезең үшін сипаттық су
өтімінің орташаланған шамасы,орташаланған өту датасына сай типтік
гидрографқа түсіріледі.( сурет 4)

Кесте 2 Іле өзені – Қапшағай шатқалы бекетінің maксиммалъды су өтіміне
сәйкес келетін 1959 жылдың кұндік су өтімі мәліметтері.
Ⅰ Ⅱ Ⅲ Ⅳ Ⅴ Ⅵ Ⅶ Ⅷ Ⅸ Ⅹ Ⅺ Ⅻ 1 288 336 294 452 1010 660
883 1410 1400 606 472 360 2 284 336 303 448 1160 790 847
1460 1350 606 475 353 3 281 348 309 448 1120 905 868 1420
1290 595 475 346 4 277 351 306 456 988 898 980 1330 1350
595 479 339 5 273 342 311 492 905 890 1140 1280 1410 575
472 332 6 270 340 317 492 797 972 1260 1250 1340 560 466
326 7 266 338 321 492 723 1110 1250 1220 1220 555 469 319
8 262 345 327 511 660 1280 1210 1210 1170 545 472 312 9
258 342 335 575 623 1380 1330 1180 1120 525 472 305 10 255
345 347 623 587 1360 1420 1240 1110 533 460 298 11 251 347
360 641 553 1160 1380 1280 1070 529 457 292 12 247 336 391
685 511 1070 1240 1240 1060 525 460 285 13 244 324 410 839
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.