Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері
Кіріспе
1. Сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі мен ерекшелігі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі.
1.2.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелерге тән ерекшеліктер.
2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері.
2.1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлерін топтастыру.
2.2.Халықаралық тауарларды сатып алу . сату шарты сыртқы экономикалық мәміленің негізгі түрі ретіде.
2.3.Қазақсан Реснубликасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа түрлері.
3.Сыртқы экономикалық мәмілені реттеу түрлері.
3.1. Сыртқы экономикалық мәмілелерді Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің коллизиялық нормалары арқылы реттеу.
3.2. Сыртқы экономикалық мәмілелерге қолданылатын халықаралық сауда арбитражы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
1. Сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі мен ерекшелігі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі.
1.2.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелерге тән ерекшеліктер.
2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері.
2.1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлерін топтастыру.
2.2.Халықаралық тауарларды сатып алу . сату шарты сыртқы экономикалық мәміленің негізгі түрі ретіде.
2.3.Қазақсан Реснубликасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа түрлері.
3.Сыртқы экономикалық мәмілені реттеу түрлері.
3.1. Сыртқы экономикалық мәмілелерді Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің коллизиялық нормалары арқылы реттеу.
3.2. Сыртқы экономикалық мәмілелерге қолданылатын халықаралық сауда арбитражы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Жоспар
Кіріспе
Сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі мен ерекшелігі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі.
1.2.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелерге тән
ерекшеліктер.
2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері.
2.1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлерін
топтастыру.
2.2.Халықаралық тауарларды сатып алу – сату шарты сыртқы экономикалық
мәміленің негізгі түрі ретіде.
2.3.Қазақсан Реснубликасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа
түрлері.
3.Сыртқы экономикалық мәмілені реттеу түрлері.
3.1. Сыртқы экономикалық мәмілелерді Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің коллизиялық нормалары арқылы реттеу.
3.2. Сыртқы экономикалық мәмілелерге қолданылатын халықаралық сауда
арбитражы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының территориясындағы шаруашылық субъектілердің
сыртқы нарыққа шығуы, шетел инвесторларын Қазақстан Республикасының
экономикасын дамыту үшін тарту және сыртқы экономикалық қатынастардың
кеңеюінен сыртқы экономикалық проблемаларды кеңінен зерттеу қажет. Қазіргі
кезде сыртқы экономикалық қызметтің жүзеге асуының бірден бір нысаны
ретінде, сыртқы экономикалық мәмілелерді қарастырамыз. Сонымен Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыру үшін, ең алдымен
сыртқы экономикалық операцияларды реттейтін ұлттық заң шығару бағасын
дамыту және ұлттық заңнаманы халықаралық жеке құқықтың нормаларымен
бекітілген халықаралық шарттар мен келісімдер арқылы шиеленістіру қажет.
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық құқықтық қызмет базасын
дамыту және ұлттық заңнаманың нормаларына халықаралық жеке құқықтың
принціптерін қолдану үшін сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық
механизімдерін, шетел заңнамасының нормаларын және сыртқы экономикалық
мәміле жөніндегі халықаралық конвенциялар мен келісімдерді толық зерттеу
қажет.
Қазақстан Республикасында сыртқы экономикалық мәміле жөнінде бірнеше
қазақстандық авторлардың ғылыми жұмыстары бар екенін айта кетуіміз керек.
Осы ғылыми жұмыстар ретінде Г.Д.Ахмадиеваның Қазақстан Республикасындағы
сыртқы экономикалық контрактілерді құқықтық реттеу және Г.Б.Испаеваның
Халықаралық тауарларды сатып алу – сату шартына қолданылатын құқық деген
еңбектерін айтсақ болады.
Сыртқы экономикалық мәмілелерге қатысты жоғарыда көрсетілген сыртқы
экономикалық қатынастардың дамуы, осы диплом жұмысымның тақырыбын алуға
себеп болды. Көрсетілген Г.Д.Ахмадиеваның және Г.Б.Испаеваның еңбектерін
өзімнің диплом жұмысымның негізі ретінде қолдандым, сонымен бірге осы
жұмысымның теориялық негізі ретінде Ю.Г.Басиннің, У.Э.Батлердің,
М.М.Богуславскидің, И.С.Гринконың, И.С.Зыкиның, В.А.Мусинаның,
М.Г.Розенбергтің, В.С.Садиковтың, М.А.Сарсенбаевтің, В.А.Томсиннің,
К.Шмитгоффтың және т.б. ғалымдардың еңбектерін пайдаландым.
Осы диплом жұмысымда сыртқы экономикалық мәміленің, сыртқы
экономикалық қызметтің және сыртқы экономикалық мәмілелер түрлерінің
құқықтық реттеу проблемалары зерттелген және сыртқы экономикалық мәмілемен
сыртқы экономикалық операциялардың құқықтық реттеу аспектілері
қарастырылған.
Сыртқы экономикалық мәмілелердің механизімі халықаралық деңгейде
заңды түрде реттеледі, сонымен қатар басқа мемлекеттерде сыртқы
экономикалық мәміленің механизімдеріне арналған арнайы заңнамалар бар, ал
біздің Республика шеңберінде сыртқы экономикалық мәміленің механизімдерінің
заңдық негізі жоқ. Осыған байланысты бұл тақырыпты жан жақты зерттеу
бүгінгі күні аса өзекті болып отыр.
Диплом жұмысымның басты мақсаты сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа
түрлерін түсіндіру, шетел заңнамасының ұлттық нормаларын Қазақстан
Республикасы заңнамасының нормаларымен салыстыру және сыртқы экономикалық
мәмілені қарастыратын халықаралық конвенциялар мен келісімнің нормаларын
қолдану болып келеді. Сонымен бірге өзімнің диплом жұмысымда сыртқы
экономикалық мәміле проблемаларын шешетін халықаралық конвенциялар мен
келісімдерге Қазақстан Республикасының қосылу жағдайлары қарастырылған.
Диплом жұмысын жазу кезінде азаматтық құқық және халықарылық жеке құқық
бойынша қазақстандық, рессейлік және шетел авторларының ғылыми жұмыстарын
қолдана отырып, сыртқы экономикалық мәміле жөнінде халықаралық конвенциялар
мен келісімдердің және шет мемлекеттердің құқықтық нормаларын салыстыру
жүргізілді. Осы жұмысымда Еуропалық Кеңестің, БҰҰ Комиссиясының (ЮНИСТРАЛ),
жеке құқықты унификациялаудың Халықаралық Институтының (УНИДРУА),
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының және Халықаралық Сауда Палатасының нормативтік
құқықтық актілері қолданылды және сыртқы экономикалық мәміле анықтау
кезінде халықаралық жеке құқық әдебиеттерін басшылыққа алдым.
Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілердің әрекеттерін зерттей
келе:
сыртқы экономикалық мәміле мен оның құқықтық ерекшелігін анықтадым;
сыртқы экономикалық мәмілелерді топтастыру мәселелерін қарастырдым;
сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа түрлеріне анализ жүргіздім;
сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеудің коллизиялық мәселелерін
көрсеттім;
сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды халықаралық сауда
арбитражының шеңберінде шешілу жағдайларын қарастырып кеттім.
Сонымен диплом жұмысымда мына жағдайлар қаралады:
1) Сыртқы экономикалық мәміле. Сыртқы экономикалық мәміле бұл - бір немесе
екі және онан да көп тараптар арасындағы, тауарды экспорттауға және
импорттауға бағытталған сатып алу – сату шарты болып келеді. Ал Рессейлік
ғалымдар Л.А.Лунс пен М.М.Богуславский сыртқы сауда мәмілелерге
қатысушылардың кем дегенде біреуі шетел азаматы немесе шетелдік заңды
тұлға болып табылатын және тауарды шетелге шығару немесе тауарды шетелден
кіргізу операцияларын жатқызатын болса, О.Н.Садиков сытқы сауда
мәмілесіне қатысушыларының біреуі шетел азаматы болу керек және мәміленің
пәні сыртқы сауда операцияларына бағытталу керек.
2) Сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық ерекшелігі. Сыртқы экономикалық
мәмілеге мемлекеттік емес реттеу нысанын және шетел құқығын қолдану,
сонымен бірге сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды
халықаралық арбитраждың қарауына беру мүмкіндігі сыртқы экономикалық
мәміленің басты құқықтық ерекшелігі болып келеді.
3) Сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері. Қазіргі таңда сыртқы
экономикалық қатынастар даму салдарынан сыртқы экономикалық мәмілелердің
көптеген жаңа түрлері пайда бола бастады. Сол себептен сыртқы
экономикалық қатынастардың шаруашылық субъектілерін анықтау үшін сыртқы
экономикалық мәмілелер біржақты және көпжақты, жай және шартпен
жасалған, ақылы және ақысыз, реалды және консенсуалды, алдын-ала
жасалатын, биржалық, импортты және экспортты мәмілелер болып
топтастырылады.
4) Сыртқы экономикалық мәмілелерді топтастыру кезінде азаматтық құқықтың
нормалары басшылыққа алынады. Сонымен сыртқы экономикалық мәміленің басты
құқықтық реттеу құралы азаматтық құқықтың нормалары екенін айта кету
қажет;
5) Халықаралық тауарларды сатып алу – сату шарты. Халықаралық сатып алу
–сату шарты 1980 ж БҰҰ Халықаралық тауарларды сатып алу-сату Конвенциясы
бойынша реттелетіні туралы ескеру қажет. Сыртқы экономикалық мәміленің
басты түрі халықаралық тауарларды сатып алу – сату шарты болып келеді.
Осы халықаралық тауарларды сатып алу – сату шартын банктік операцияға
байланысты сыртқы экономикалық мәміленің басты түрі ретінде лизинг,
факторинг және форфейтинг мәмілелері қарастырады;
6) Коллизиялық нормалар. Сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеу кезінде
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің коллизиялық нормалары
қолданылады және осы коллизиялық нормалар сыртқы экономикалық мәмәлелерді
анықтаудың негізі болып табылады. Сыртқы экономикалық мәмілелерді анықтау
кезінде тараптар коллизиялық норманың тараптардың автономды ерекшелігі
принціпін басшылыққа ала отырып, коллизиялық жалғауларды қолдану құқығына
ие болады ;
7) Сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды реттеу. Сыртқы
экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды арбитраждың қарауына беру
туралы тараптар арасында алдын ала келісім жасалады.Сыртқы экономикалық
дауларды халықаралық арбитраждың қарауына беру тараптар үшін өте қолайлы,
әрі тиімді.
Диплом жұмысым кіріспеден, жеті бөлімшені құрайтын негізгі үш тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Осы жұмыстың бірінші бөлімінде сыртқы экономикалық мәмілелердің
түсінігін анықтайтын отандық және шетелдік заңгерлердің көзқарастары және
сыртқы экономикалық мәмілелердің құқықтық ерекшеліктері қарастырылды.
Сонымен сыртқы экономикалық мәмілелерге байланысты қазақстандық, шетелдік
заңнаманың нормалары мен халықаралық конвенциялардың нормалары арасында
салыстыру жүргізілді.
Екінші бөлімде сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлерін топтастыру,
сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа түрлерін теориялық және заңнамалық
өңдеу және сыртқы экономикалық мәміленің негізгі түрі ретінде халықаралық
тауарларды сатып алу – сату шарты сияқты сұрақтар зерттелген.
Үшінші бөлімде сыртқы экономикалық мәмілелерді Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің Жалпы және Коллизиялық нормалары арқылы реттеу
мәселелері, сонымен бірге сыртқы экономикалық дауларды халықаралық
арбитражда қарастыру жағдайлары көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәміленің түсінігі мен
ерекшелігі.
1. Қазақстан республикасындағы сыртқы экономикалық мәміленің түсінігі
Сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық мәселесін зерттеу үшін сыртқы
экономикалық мәмілеге қатысты ұлттық заңнама мен халықаралық келісімдерді
салыстыру, қазақстан кәсіпкерлері мен шетелдік серіктестері арасындағы шарт
қатынастарын кеңейту және шетел инвесторларын Қазақстан Республикасының
экономикасы мен экономикалық қатынастарын дамыту үшін тарту қазіргі уақытта
өзекті мәселелердің бірі. Теориялық көз қарас бойынша сыртқы экономикалық
мәмілелердің механизімдері үлкен қызығушылық туғызуда, себебі Қазақстан
Республикасының доктринасында осы мәселе жөнінде арнайы заңи зерттеулер
жүргізілмеген және халықаралық жеке құқық бұл мәселенің толық зерттелуін
қажет етеді. Қазақстан Республикасының экономикалық қызметтің аспектілерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер мен қабылданған заңдардың көптігіне
қарамастан (мысалы: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы
бөлімі, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі қабылданбастан бұрын
қолданылған 1991ж КСРО Кеңесі мен Республикалардың Азаматтық заңнамасының
74-170 бб, және 1964ж Қазақ КСРО-ның Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімінің
224-565бб.), сыртқы экономикалық мәмілелерге қатысты мәселелерді зерттеу
Қазақстан Республикасының заңнамасын дамыту үшін өте қажет.
Қазақстанның заңнамасында сыртқы экономикалық мәміле жөнінде арнайы
анықтама берілмеген. Сонымен қоса сыртқы экономикалық мәмілелерге таралатын
халықаралық құқық нормаларын қабылдау және сыртқы экономикалық мәмілелерге
қатысты халықаралық конвенциялар мен халықаралық сауда ұйымының нормаларына
қосылу ұлттық заңнаманы дамыту үшін қажет. Тәжірибенің көрсетуі бойынша
қазіргі кездегі нарықтың өсуі сыртқы экономикалық сатып алу-сату шарттардың
қолдану аясын кеңейтті. Сол себептен сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа
түрлері қолданыла бастады. Мысалы: лизинг, факторинг, форфейтинг және т.б.
Қазіргі таңда жоғарыдағы мәміле түрлері теориялық және заңнамалық зерттеу
қажеттілік туғызады. Бұл проблемаға Қазақстан Республикасының кәсіпкерлері
мен ТМД мемлекеттерінің серіктестері арасындағы келісім шарттары
жатқызылады, ал бұрын бұл мәмілелр өз алдында тек қана ішкі мәміле ретінде
қарастырылған (1(.
Жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан Республикасының заңдарында сыртқы
экономикалық мәміленің түсінігі берілмеген, сол себептен оны нормативті
және доктриналды анықтау қажет. Ерекше жағдай ретінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 153б 3т-да сыртқы экономикалық
мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына
әкеледі деп көрсетілген (2(. Осыған орай Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінде сыртқы экономикалық мәміленің айтарлықтай қатал
регламентациясы сақталмаса да, жалпы алғанда, сол мәміленің
___________________________________ ___________________________________ ____
Г.Д.Ахмадиева. Правовое регулирование внешне экономических контрактов
РК.Алматы 1996. ст-14.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі.
нақты түсінігі анықталмаған. Әрине, мұндай жағдай өз алдында ішкі
мәміледен сыртқы экономикалық мәмілелердің өзара құқықтық ерекшеліктерін
анықтап, айыру кезінде көптеген қиыншылықтар туғызуда.
Мәмілені сыртқы экономикалық деп тану үшін шетел құқығын қолдану өте
маңызды. Мысалға бұрын әрекет еткен 1991ж ССР кеңесі мен Республикалардың
негізгі Азаматтық заңнамасының 166 б сәйкес сыртқы экономикалық мәміледен
туындайтын құқықтар мен міндеттемелер тараптардың келісімімен таңдалған
елдің құқығымен реттеледі деп көрсетілген (1(. Дәлірек айтсақ, тараптар
сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеу кезінде тараптар шетел құқығын
таңдауға және сыртқы экономикалық мәміледен туындайтын дауды тараптар
шетелдік арбитраждың қарауына беруге құқығы бар. Қатысушылардың арасында
қолданылатын құқық туралы келісім болмаған жағдайда, қатысушылар
коллизиялық норманы таңдауға мүмкіндігі бар және осы мәселе сыртқы
экономикалық мәмілені анықтау үшін қажет. Негізгі заңның 166 б-да мәміленің
мәтініне шешуші маңызы бар және мәміленің атқарылуын жүзеге асыратын
тараптардың тұрғылықты тұратын жерінің немесе басты қызмет көрсететін
жердің құқығын қолданылады деп көрсетілген. Егер келісімде өзгеше
көрсетілмесе осы Негізгі заңның 165 б 2т-да тараптардың мәмілеге қатысты
туындайтын құқықтары мен міндеттері мәміле жасаған жердің құқығы бойынша
анықталады. Негізгі заңның 166 б-да көрсетілген жағдайлар, тек қана сыртқы
экономикалық мәмілелрге қатысты қолданылған.
Мәмілені сыртқы экономикалық деп танылуы қатысушы тараптарға шетел
мемлекетінің құқығымен қоса, халықаралық конвенциялардың нормаларын
қолдануға мүмкіндік береді. Ал, иерархиясына келетін болсақ, халықаралық
конвенциялардың нормалары ұтттық заңнаманың нормаларынан жоғары тұруы
мүмкін (Мысалы: Қазақстанның заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасы
қатысатын халықаралық шарттардың нормалары ұлттық заңнаманың нормаларынан
үстемдігі жоғары). Айта кететін болсақ конвенциялардың нормалары ішкі
мәмілелерге қатысты қолданылмайды.
Жоғарыда айтып кеткендей қазақстанның заң әдебиеттерінде бұл мәселе
зерттелмеген, ал Рессейдің заң әдебиеттерінде сыртқы экономикалық мәмілені
анықтаудың жолдары мен дифинициялары бар, мысалға: сыртқы сауда мәмілесі,
халықаралық сауда шарты, халықаралық сауда контрактісі, халықаралық
сауда мәмілелері, сыртқы экономикалық шарт және сыртқы экономикалық
операциялар. Бұл жерден біз мәміле, шарт, контракті және
операциялар деген терминдердің қолданылғанын көріп тұрмыз және осы
операциялардың халықаралық сауда , сыртқы сауда, сыртқы экономикалық
қызметтегі қолдану аясы көрсетілген. Осыған байланысты сыртқы экономикалық
мәмілені шарт, контракті және операция арасындағы арақатынасының түсінігін
салыстыру керек.
Мәміленің шарт пен контракті арасындағы арақатынасын қарастыра
отырып, біз мәміленің түсінігі шарт пен контрактіге қарағанда кең екенін
көреміз. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 147 б сәйкес мәміле
деп азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері жатады деп
көрсетілген (2(. Мәмілелер біржақтың,
___________________________________ ___________________________________ ____
Основ граданского законодательства Союза ССР и Республик 1991 г. Ст-166.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы Бөлімінің 147 бабы.
екіжақтың немесе көпжақтың еркін білдіреді (Қазақстан Республикасының
Азаматтық
Кодексінің 148 б.). Екіжақтың немесе көпжақтың еркін білдіретін мәмілелер
шарт болып танылады. Дәлірек айтсақ шарт пен контрактінің түсінігі
мәміленің түсінігімен бір, сонымен қатар әр-бір шарт (контракті) мәміле
болып танылады, бірақ біржақты мәмілелер шарт (контракті) болып табылмайды.
Кеңестік құқық доктриналарында ұзақ уақыт бойы сыртқы сауда мәмілелері
мен сыртқы экономикалық мәміле деген түсініктері бөлек көрсетілмеген.
Сыртқы сауда мәмілесі ұғымы 1961ж негізгі азаматтық заңнамада (146 б. 5б
2т), 1964ж РСФСР-ң азаматтық кодексінде (42б 2т, 66 б, 17 б, 564 б, 565 б
2т, 566 б) және 1964ж Қазақ КСРО-ң Азаматтық Кодексінде (44 б 5т, 561 б 2т)
қолданылған. 1991ж Кеңес КСРО мен Республикалардың негізгі азаматтық
заңнамасында (164-166 бб), Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
(153 б 3т) және Рессей Федерациясының Азаматтық Кодексінде (162 б3т)
сыртқы экономикалық мәміле деген термин енгізілген.
Жоғарыда көрсетілгендей Рессейдің құқықтық доктриналарында сыртқы сауда
мәміле мен сыртқы экономикалық мәміле деген түсініктер бөлінбеген.
Л.А.Лунс пен М.М.Богуславский сыртқы сауда мәмілелерге қатысушылардың кем
дегенде біреуі шетел азаматы немесе шетелдік заңды тұлға болып табылатын
және тауарды шетелге шығару, тауарды шетелден кіргізу операцияларын
жатқызатын болса (1(, ал О.Н.Садиков сыртқы сауда мәмілесінңің екі белгісін
көрсетеді: біріншіден, қатысушылардың біреуі шетел азаматы болу керек;
екіншіден, мәміленің пәні сыртқы сауда операциялары болып табылады.
Мысалға алатын болсақ В.А.Мусин мұндай мәмілелерге – азаматтық құқықтар
мен міндеттемелердің пайда болуына, өзгерілуіне және тоқтатылуына әкеп
соқтыратын шетел азаматтарымен коммерциялық мақсатта жасалған халықаралық
сауда мәмілелерін жатқызады.
Айталық Шмиттгофф мұндай мәмілелерге тауарды экспорттауға байланысты
немесе бір мемлекеттен басқа мемлекетке қызмет көрсету үшін жасалатын
халықаралық мәмілелерді жатқызады. Шмиттгофф мәмілелерді екі түрге бөледі:
1) тауарды сатып алу-сату шартына негізделген мәмілелер;
2) шетелде қызмет көрсетуге байланысты мәмілелер, мысалы: басқа мемлекетте
объектілерді салу (2(.
Дратта халықаралық мәмілелерді ішкі мәмілелерден бірнеше бағыттар
бойынша айырады:
1) халықаралық мәмілелер ішкі мәмілелерге қарағанда күрделі;
2) тараптар өз алдында үлкен тәуекелге барады, сол себептерден қосымша заңи
тәсілдерді қолданады ( СИФ, ФОБ талаптарына сәйкес тасымалдау және т.б.);
3) айналымға үлкен ақша массасы тартылады;
4) халықаралық мәмілелерді қарастыру тәртібі ішкі мәмілелерді қарастырудан
өзгеше, өйткені мәмілелерді реттеу мәселесіне келгенде халықаралық
мәмілелерге байланысты
қай құқықты қолданатыны туралы сұрақтар басшылыққа алынады.
Кейбір шетел елдерінде халықаралық жеке құқық пен сыртқы
экономикалық
___________________________________ ___________________________________ ____
.Богуславскии М.М Международное частное право М-1998
Шмиттгоффь. Экспорт: право ипрактика международной торговли.
мәмілелерге байланысты арнайы заңдар қабылданған, мысалға: Қытай Халық
Республикасының 1985ж Халықаралық шаруашылық шарты туралы заңы Австрияда
(1978ж); Халықаралық жеке құқық туралы заңы Турцияда (1985ж), Румынияда
(1992ж), Швейцарияда (1987ж), Польшада (1965ж) және т.б. Қытай Халық
Республикасының Халықаралық шаруашылық шарты туралы заң төмендегідей
мәселелерді қарастырды: шартты бекіту, шартты орындау, орындамағаны үшін
жауапкершілік, дауларды қарастыру тәртібі және т.б.
Біздің заңнамада сыртқы экономикалық мәмілелерге байланысты осындай
заңды қабылдау қолайсыз болар еді, себебі осы заң азаматтық құқықтың жалпы
нормаларын қайталауы мүмкін. Біздің ойымызша азаматтық құықтық актілерде
немесе халықаралық жеке құқықтың заңдарында сыртқы экономикалық мәміленің
құқықтық ерекшеліктерін бекіту және осы мәмілелердің ерекше белгілерін
реттеу өте қолайлы болар еді.
Батыс Еуропа елдерінде және АҚШ-та сыртқы экономикалық мәміленің
түсінігі сауда және азаматтық құқықтардың ұлттық жинақтарында бөлінбеген.
Ал жеке құқықтың дуалистік жүйесі бар елдерде (сауда құқығы азаматтық
құқықтан бөлініп шыққан елдер): Францияда, Германияда, Бельгияда, Испанияда
және т.б . сауда мәмілесі мен коммерциялық мәміленің түсініктері
қарастырылған. Мысалға.: Германияның Сауда Жинағында коммерсанттың барлық
мәмілелері сауда мәмілелеріне жатқызылады деп көрсетілген (Германияның
Сауда Жинағының 343б). Ал Францияның Сауда Кодексінде мазмұны бойынша сауда
мәмілелеріне жататын мәмілелердің тізімі көрсетілмеген. Осы жерге қосып
айтатын болсақ негоцианттар, саудагерлер және банкирлер арасындағы
мәмілелерді сауда мәмілелеріне жатқызуға болады. Сауда мәмілелері азаматтық
құқықтың жалпы нормаларымен қоса, сауда кодексінің және сауда актілерінің
нормаларына бағынады. Жеке құқық бірыңғай жүйесі бар елдердің (АҚШ,
Ұлыбритания, Швейцария, Нидерланды) заңдарында тек қана азаматтық
кодификациялар ғана әрекет етеді және азаматтық құқық пен сауда құқығы
аясында біркелкі тәртіпті қолдану тәжірибесі сақталған. Осы
кодификациялауды кәсіп түрі ретінде шаруашылық операцияларды жүзеге
асыратын тұлғалардың қызметін реттейтін нормалар бар. Мысалға алатын болсақ
1979ж тауарды сату туралы ағылшын заңында саудагерге арналған кәсіби
қызмет тәртібі туралы арнайы ережелер жинағы берілген.
Бірыңғай Сауда Кодексінің әрекет етуіне қарамастан АҚШ сауда және
азаматтық құқықтың нормаларын жинақтау тәжірибесін ұстанады. АҚШ-тың
көптеген штаттарында Азаматтық кодекстің жоқ болуынан, оларда тек қана жеке
азаматтық-құқықтық мәселелерді реттейтін заңдар әрекет етеді және Бірыңғай
Сауда Кодексін азаматтық кодекс ретінде қарастыруға да болады.
Батыс Еуропа елдерінде сыртқы экономикалық мәмілелерінен туындаған
проблемаларды әр түрлі халықаралық конвенцияларға қосылу арқылы шешеді.
Мысалы 1980ж Халықаралық сату-сатып алу шарты туралы Конвенциясы, 1980ж
Халықаралық қаржы лизінгі туралы БҰҰ Конвенциясы және т.б.
Осы конвенциялар сыртқы экономикалық мәмілелерінің ерекше белгісі
ретінде тараптардың коммерциялық мекемелері әр түрлі жерде орнатылуын
қарастырады. Жоғарыда көрсетілген конвенцияларда коммерциялық мекеменің
түсінігі ашылмаған. Ал заң әдебиеттерін алатын болсақ , арнайы
операцияларды жүзеге асыратын тұрақты жер ретінде коммерциялық мекме
қарастырылған. Егер тараптардың бірден көп коммерциялық мекемесі болған
жағдайда, оның коммерциялық мекемесі шарт жасасу кезінде немесе оған дейін
қатысушыларға белгілі болған және шартқа немесе оның орындалуына тығыз
байланысты жер болын табылады (1980ж Халықаралық Тауарларды сатып алу-сату
туралы БҰҰ Конвенциясының 10б). Аталған Конвенцияға мүше мемлекеттер
Конвенцияның нормаларымен бірге ұлттың құқықтық нормаларын қолдануға
мүмкіндіктері бар, себебі Конвенцияны бекіту кезінде көптеген мемлекеттер
өздеріне қолайлы Конвенцияның ережелерін қолдану туралы мәміледе арнайы
сілтеме жасайды
1980 ж БҰҰ Конвенциясының 1 б сәйкес, осы конвенция тараптардың
коммерциялық мекемелері әр түрлі мемлекеттерде орналаласқанда қолданылады:
егер осы мемлекеттер Келісуші мемлекеттер болса;
егер халықаралық жеке құқықтың нормаларына сай Келісуші мемлекеттің құқығын
қолдану туралы көрсетілсе (1(.
Конвенция осы бабының нормасын қарастыру кезінде мынандай жағдаларды
қарастырамыз
1) сатып алу-сату шартының тараптары әр түрлі мемлекетке болса, бірақ
олардың коммерциялық мекемелері бір мемлекетте орналасса - Конвенция
қолданылмайды;
2) сатып алу-сату шартының тараптары әр түрлі мемлекетте орналасса да,
бірақ олар Конвенция нормаларының орнына Конвенцияға мүше мемлекеттің
ішкі құқығының нормаларын қолдануы туралы ескерілетін болса – осы
Конвенцияның нормаларының орнына мемлекеттің ішкі құқық нормалары
қолданылады
3) шарт тараптарының коммерциялық мекемелері әр түрлі мемлекеттерде
орналасса да, бірақ қарастырылып отырған дау Конвенцияға мүше емес
мемлекетте қарастырылатын болса, осы мемлекеттің коллизиялық нормалары
Конвенцияға мүше емес үшінші мемлекеттің ұлттық заңына сілтеме жасаса
–Конвенция қолданылмайды;
4) шарт тараптары Конвенцияға мүше емес мемлекеттерге жатса, бірақ
халықаралық жеке құқықтың нормаларына сәйкес шартқа байланысты
Конвенцияға қатысушы үшінші мемлекеттің сот құқығы қолданылса –
Конвенция осындай шартқа қолданылады;
Қазіргі таңда мәміле жөнінде отандық доктринаға осы Конвенцияның
нормалары әсер тигізіп жатқанын айтып кету қажет. Мысалға: И.С.Зыкина мен
О.И.Дегтяреваның ғылыми жұмыстарында сыртқы экономикалық мәміленің
анықтамасы 1980ж БҰҰ Вена Конвенциясының негізгі принціптеріне сәйкес
жазылған (2(,(3(. Осы Конвенцияның принціптері 1988ж БҰҰ Халықаралық қаржы
аренасы (лизингі) мен Халықаралық қаржы өкілдігі (факторингі) туралы
Конвенцияларына да қатысты қолданынылған. Осыған байланысты тараптардың
коммерциялық мекемелері әр түрлі
мемлекетте орналасуы туралы принціпі сыртқы экономикалық шарттың
ерекше белгісі ретінде байланыстардағы басқа да шарт түрлеріне қатысты
қолданылады.
Ал Рессейдің заң әдебиеттерінде көптеген авторлар жоғарыда көрсетілген
принціп түрімен келіспейді. Мысалға: В.А.Мусин осы принціп түрін - өз
қызметін бірнеше
мемлекеттің территориясында жүзеге асыратын Транс Ұлттық Корпорацияларға
(ТҰК)
___________________________________ ___________________________________ ____
Венская Конвенция ООН о договорах международной купли – пордажи товаров
1980 г. Ст-1.
Зыкин И.С.Внешне экономические операции: право и практика. Меж.отн.М-1994г.
Ст-72.
Дегтярева О.И. Организация и техника внешне торговых операций. М-1992г. Ст-
6.
қатысты қолданылмайтынын көрсетеді (1(. Егер ТҰК екі дочерлік компаниялары
үшінші мемлекетте өзара шарт жасаса ,осы шарт Конвенция бойынша сыртқы
экономикалық (халықаралық) деп танылмайды, себебі Транс Ұлттық
Корпорациялардың коммерциялық мекемелері бір мемлекеттің территориясында
орнатылған. Шынына келетін болсақ шетел мемлекеттерінің компанияларына бұл
принціпті сақтау үлкен қиыншылық туғызады, себебі компаниялардың жарғысы
бір мемлекетте тіркелген болса, оның басқармасы басқа жерде орналасса, ал
өзінің коммерциялық қызметін басқа бірнеше мемлекеттерде жүзеге асыруы
мүмкін. Осындай белгілер, тек қана шетел мемлекеттеріне ғана емес, сонымен
бірге ТМД елдерінің коммерциялық фирмаларына тән.
Сытқы экономикалық шарттарды мемлекеттің ішкі құқығымен анықтау кезінде
Конвенциядағы коммерциялық мекеме деп берілген ұғым Қазақстанның
заңнамасында өзгеше екенін ескеру қажет. 1980ж Конвенцияда – арнайы
операцияларды жүзеге асыратын тұрақты жер коммерциялық мекеме деп
көрсетілген, ал Қазақстанның заңнамасында коммерциялық мекеме деген ұғым
жоқ. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде коммерциялық мекеме
орны коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың түрлері берілген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 34б сәйкес өзінің қызметінің
негізгі мақсаты ретінде табыс келтіруді көздейтін ұйым коммерциялық ұйым
болып, ал мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алған таза
табысын қатысушыларына үлестіретін ұйым коммерциялық емес ұйым болып
табылады деп көрсетілген. Осы жерге қосып айтатын болсақ Қазақстан
Республикасының заңнамасында кәсіпкерлік қызметті немесе арнайы
операцияларды жүзеге асыратын тұрақты жер деген ұғым берілмеген. Оның
орнына қазақстанның заңнамасында заңды тұлғаның тұрған жері деген ұғым
қолданылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 39 б.1т сәйкес
заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған жері
болып саналады деп көрсетілген. Контрагенттің (заңды тұлғаның немесе жеке
тұлғаның) құқықтық статусы контагент құрылған жердің немесе азаматтық
кәсіпкерлік қызметі тіркелген елдің заңнамасы бойынша анықталады.
___________________________________ ___________________________________ ___
1. Мусин В.А. Международные торговые контракты. Л .ЛГУ-1986.
1.2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы эконномикалық мәмілелерге тән
ерекшеліктер.
Мәмілені сыртқы экономикалық мәміле категориясына жатқызылуы, осы
мәміле түрінің құқықтық ерекшеліктеріменен санасу қажет. Өзінің белгісі
бойынша, сонымен қатар мазмұны мен пәні (тауарларды сатып алу - сату,
қызмет көрсету және т.б) бойынша сыртқы экономикалық мәміле ішкі мәмілеге
қарағанда күрделі. Себебі осындай мәмілелердің тараптары әр түрлі
мемлекеттердің контрагенттері ретінде қарастырылады және ішкі мәмілеге
қарағанда сыртқы экономикалық мәмілелердің тараптары осы мәміленің
атқарылуына қосымша әрекеттерді талап етеді, мысалы: экспорттық немесе
импорттық лицензияларды алу, осындай мәмілелерді өкілетті органдарда
тіркеу, кеден баждарын төлеу, одан да күрделі коммерциялық төлемдерді
жүзеге асыру, FOB, CIF бойынша тауарларды сатып алу-сатудың базистік
талаптарын қолдану және т.б. Осындай мәмілені жасағанда тараптар отырған
мәміленің нақты түрін және одан шығатын құқықтар мен міндеттемелерді,
сонымен қатар осы мәміленің құқықтық режимінің ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық ерекшеліктеріне тән келесідей
негізгі белгілерді бөліп көрсетуге болады: 1) сыртқы экономикалық мәмілені
жасасудың ерекшеліктері; 2) мәмілелерді реттеудің мемлекеттік емес
нысандарын қолдану; 3) шетел құқығын қолдану мүмкіндігі; 4) сыртқы
экономикалық мәміле бойынша пайда болған дауларды халықаралық арбитраждың
қарауына беру мүмкіндігі;
1) Сыртқы экономикалық мәміленің жасасудың ерекшеліктері. Сыртқы
экономикалық мәмілелердің нысаны бойынша, қолданбалы құқық бойынша және
тараптардың құқықтары мен міндеттері бойынша туындайтын сұрақтар 1994 жылы
қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімінің,
2003 жылы қабылданған Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының
заңының, 1999 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің Ерекше бөлімінің нормаларыменен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 152 б-бы кәсіпкерлік
қызметті асыру барысында мәмілелердің жазбаша нысанын сақталуын талап
етеді, сонымен қатар 153 б 3т-сы сыртқы экономикалық мәміленің жай жазбаша
түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеп соқтырады (1(.
Қазақстан заңнамаларының нормалары Рессей заңнамаларының нормаларымен
салыстырғанда Рессей Федерациясының Азаматтық кодексінің 161 б-да мәміленің
жай жазбаша түрі және 162 б-да мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау салдары
көрсетілген және біздің Азаматтық кодекстің 152 б нормалармен бірдей.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Рессей Федерациясының нормалары хат,
жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрондық құжаттармен
жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестірілуін таниды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімінің 7
бөлімі Халықаралық жеке құқыққа арналған 1104 б 2т-на сәйкес қатысушылардың
кем дегенде біреуі Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы
немесе Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын сыртқы
экономикалық мәміле
___________________________________ ___________________________________ __
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы Бөлімінің 153 б.
мәміленің жасалған жеріне қарамастан, жазбаша нысанда жасалады.
Сыртқы экономикалық мәміленің нысаны мәміле бойынша әріптестерінің
мүдделері үшін керек, өйткені мәміленің ауызша нысанда мәміленің өзінің
болуын дәлелдеу керек және бұл сыртқы экономикалық айналымның тұрақтылығына
себеп болады. Бірақ 153 б 3т-ң нормалары, яғни сыртқы экономикалық
мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеп
соқтырады. Бұл жағдай адал емес контрагенттермен қолданылады және олар шарт
бойынша өз міндеттерін атқарылмауына әкеп соқтырады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 153 б 2т-на сәйкес мәміленің жай
жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеп соқтырады. Сыртқы
экономикалық мәмілелерден дау туған жағдайда тараптарды мәміленің
жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау
құқығынан айырмайды. Сонымен тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын
немесе орындалғанын жазбаша немесе өзгеше, куәгерлік айғақтардан басқа
дәлелдемелермен растауға құқылы. Заң құжаттарында немесе тараптардың
келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша түрін
сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Шетел мемлекеттерінің заңдарына және халықаралық конвенцияларға көңіл
аударатын болсақ сыртқы экономикалық мәміленің жазбаша нысанын тараптар
өздері белгілейді.
Шетел мемлекеттерінің заңдары сатып алу-сату шартының нысанын ерікті
түрде таңдау принціпін ұстанады. Шарттың жазбаша түрі тек қана қозғалмайтын
мүлікті сату туралы шарттарға қолданылады.
Германияда және Швейцарияда осындай шарттар жазбаша түрде нотариятта
куәландырылғаннан кейін ғана жасалады. Мәміленің түрлеріде жазбаша да,
ауызша да түрлері қолданылууы мүмкін. Мысалы: Англияда сатып алу-сату шарты
тауардың бағасына қарамастан ауызша нысанда бекітіледі. Белгілі бір
жағдайларда ауызша шарттар жазбаша шарттарға қарағанда үлкен үстемдікке ие.
АҚШ-тың заңнамасында сатып алу-сату шартының ауызша түрі қолданылады,
егер мәміленің соммасы 500 доллардан аспаса.
1980 ж Халықаралық тауарларды сатып алу-сату шарты туралы Вена
Конвенциясының 11 б сәйкес сатып алу-сату шарты жазбаша нысанда жасалуын
талап етпейді. Бұл шарт әр түрі әдістермен, куәгерлік айғақтарды қоса
расталуы мүмкін.
Сыртқы мәміленің нысанының қатал регламентациясынан гөрі қазақстанның
заңнамасында шаруашылық субъектілердің арнайы лицензияларының және
мәмілелердің арнайы тіркеуін өткізу сұрақтары қарастырылған.
2) Сыртқы экономикалық мәмілелердің мемлекеттік емес реттеу
нысандарын қолдану. Кейде заң әдебиеттерінде сыртқы экономикалық
мәмілелердің қүқықтық ерекшеліктері ретінде мәмілені жасасу кезінде пайда
болатын тәуекелге қарсы қосымша заң кепілдіктері болады. Осындай
кепілдіктерге, мысал ретінде, CIF, FOB, КАФ, ФРАНКО жән т.б. ИНКОТЕРМС
жағдайлары бола алады.
Бірақ бұл жағдайды сыртқы экономикалық мәмілелердің құқықтық
ерекшеліктеріне жатқызуға мүмкіндік жоқ, себебі ИНКОТЕРМС сауда терминін
түсіндіру туралы Халықаралық ережелер болып табылады және олар тек
халықаралық сауда келісім-шарттарға қолданылады, бірақ ол сыртқы
экономикалық мәмілелердің барлық түрлеріне қатысты қолданылмайды.
Мемлекеттік емес реттеу нысанына әдептер, әдет-ғұрып, жүріс-тұрыс
ережелері, бірыңғай ережелер жиынтығы жатады. 1980 ж БҰҰ Конвенциясының 9
б сәйкес мәміленің тараптары, олар келіскен әдет-ғұрып және өзара қарым-
қатынаста орнатқан тәжірибемен байланысты. Егер тараптар бұл туралы
келіспесе, халықаралық саудада танымал және олар білген, я білуі тииіс әдет-
ғұрыптарды шартқа қолданылуын білдірген.
Сауда әдеттері АҚШ-тың Бірыңғай Сауда Кодексінде айқындалған, онда олар
мәмілеге байланысты белгілі бір жерде (кәсіпте немесе саудада) іскерлік
қатынастардың жиі сақталу әдісі мен тәжірибесі деп көрсетілген (БСК АҚШ 1-
205(3)). АҚШ БСК-не сәйкес кез келген сауда және кәсіп саласындағы сауда
әдеттері келісімге нақты мағынаны беру керек және оның талаптарын анықтауы
және толықтыруы тиіс. Осы Кодексте, іскерлік қатынастар құқықтарының қайнар
көзі ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасында сыртқы экономикалық қатынастар саласында әдет-
ғұрып құқықтың қайнар көзі ретінде қолданылуы Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінде көрініс табады, онда азаматтық қатынастар әдет-
ғұрыппен реттеліне алады, егер олар Қазақстан Республикасының
территориясында әрекет етуші заңнамаларға қарама-қайшы келмейтін болса,
сондай-ақ 1084 б 1т шетелдік элементпен шиеленістірілген азаматтық құқықтық
қатынастарға қолданылуға тиісті құқық танылған халықаралық әдет-ғұрыптардың
негізінде анықталады. Бірақ Қазақстанның заңнамаларында әдет-ғұрып және
іскерлік әдет-ғұрыптары деген ұғымдар анықталмаған. Іскерлік айналымның
әдет-ғұрпына мысал ретінде, жасасып отырған мәмілені мөрмен бекітуді
көрсетуге болады. Азаматтық Кодекстің 152 б 3т заңдармен және тараптардың
келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап
айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту, сәйкес келуге
және оларда осы талаптарды орындамау салдары көзделген, бірақ Қазақстан
Республикасында ондай талаптар әлі қойылмаған. Оған тек бір ғана
императивтік норма бар, ол Азаматтық Кодекстің 33 б 2т көрсетілген, яғни
заңды тұлғаның өз атауы жауылған мөрі болады. Бірақ 152 б мәмілені мөрмен
бекітуді міндеттемейді, ол тек қана екі жақтың қол қоюын талап етеді
Мемлекеттік емес реттеудің нысандарына: ИНКОТЕРМС-2000, 1993 ж
Құжатталған аккредитив жинақталған тәжірибесі мен әдептері, 1978ж
Инкассо бойынша сауда құжаттары туралы жинақталған ережелері жатады және
олар халықаралық банктік әдет-ғұрыпы мен әдеттердің жинағы айқындайды.
Жоғарыда көрсетіліп кеткен Халықаралық Сауда Палатасының (ХСП) басып
шығарылған сауда терминдерінің жинақтарымен қоса БҰҰ Еуропа Экономикалық
комиссиясының және БҰҰ Халықаралық Сауда құқығы (ЮНИСТРАЛ) комиссиясының
жинақтарын айтып кетуге болады. Сыртқы экономикалық мәмілеге байланысты
дауларды ad-hoc арбитражына беруге болады. Біздің ойымызша, осы мемлекеттік
емес реттеу тәсілдерін қолдану сыртқы экономикалық мәмілелердің ерекше
белгісіне тән.
3) Шетел құқығын қолдану мүмкіндігі немесе тараптардың келісімімен құқық
таңдау. Келесі сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық ерекшелігі, шетел
құқығын таңдау мүмкіндігі болып келеді. Мәміле жасасу кезінде, тараптар өз
алдында қолданылатын құқық жайында алдын-ала келісуі өте маңызды. Кейбір
елдерде колданылатын құықты таңдау мүмкіндігі тараптардың абсолютті
еркіндігі принціпі немесе шарт локализациялау принціпі деп аталады.
Көрсетілген абсолютті еркіндік принціпі Германия мен ҚХР әрекет етеді. Егер
шарт локализациялау принціпіне келетін болсақ, онда тараптар тек мәмілеге
қатысты принціпті таңдайды және осы принціп АҚШ құқығында қолданылады. АҚШ-
тың Бірыңғай Сауда Кодексінің 105 б 1т былай деп көрсетілген Егер
тараптардың құқықтары мен міндеттері осы штаттың немесе басқа штататың,
мемлекеттің құқығымен анықталатын болса және шарт осы штатқа немесе басқа
штатқа, мемлекетке қатысты болса, онда тараптар құқық таңдауға құқылы.. Ал
Германияда қолданылатын құқықты таңдау туралы келісім болмаған жағдайда,
тараптар осы шартқа тығыз байланысы бар мемлекеттің құқығы қолданылады
(1986 ж Халықаралық жеке құқықтың жаңа реттелуі туралы заңының 28 б) және
осы жағдай ҚХР қолданылады.
Қазақстанда (сонымен бірге Рессейде) сыртқы экономикалық мәмілелерге
қатысты құқық қолдану, тараптардың абсолютті еркіндік принціпіне
негізделген. Қазақстанның заңнамасында сыртқы экономикалық мәмілелерге
қатысты тараптардың келісімімен қолданатын құқық жөніндегі ереже
Қазақстан Республикасының инвестиция туралы заңында көрініс тапқан. Осы
заңның 24 б 4т-да былай делінген: Егер Қазақстан Республикасының заң
актілерінде немесе келісімдерінде өзгеше көрсетілмесе, шетел инвесторлары
мен Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы немесе азаматы арасындағы
жасалған мәміле Қазақстан Республикасының заң актілерімен реттеледі.
Тараптардың құқық таңдау еркіндігі туралы норма Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімінің Халықаралық жеке құқық бөлімінде
көрініс тапқан. Мысалы: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіннің
1112 б 1т-2 т-на сәйкес Егер Қазақстан Республикасың заң актілерінде
өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келісімен таңдалған елдің құқығымен
реттеледі және шарттың тараптары қолданылатын құқықты кез келген уақытта,
шарт жасасу кезінде де, одан кейін де таңдап алуы мүмкін. Тараптар шарқа
қолданылатын құқықты өзгерту туралы да кез келген уақытта уағдаласа алады .
Сонымен бірге Азаматтық Кодекстің 1084 б шетелдік азаматтардың немесе
шетелдік заңды тұлғалардың қатысуымен, не өзге де шетелдік элемент
шиеленістірілген азаматтық-құқықтық қатынастарға қолданылуға тиісті құқық
Азаматтық Кодекстің, өзге де заң актілердің, Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттардың және танылған халықаралық ғұрыптардың
негізінде анықталады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің Ерекше
бөлімінің Халықаралық жеке құқық бөлімінің нормалары халықаралық
конвенциялардың қолданылатын құқық туралы принціптерімен сай.
Көрсетілген жағдайлардың бәрін ескере отыры, мәмілеге қатысушы
тараптардың шетел құқығын таңдау мүмкіндігі сыртқы экономикалық мәміленің
құқықтық ерекшелігі болып табылады және сыртқы экономикалық мәміленің
құқықтық режимдерін ішкі мәміленің құқықтық режимдерінен айыруға мүмкіндік
береді.
4)Сыртқы экономикалық мәміле бойынша дауды Халықаралық Арбитраждың
қарауына беру мүмкіндігі. Ендігі сыртқы экономикалық мәміленің ерекшелігі
Халықаралық Арбитражды таңдау мүмкіндігі болып табылады. Мәміле бекіту
кезінде, туындаған дауды тараптар өздерінің мемлекетіндегі сыртқы саудалық
арбитражда қарауға, ad-hoc арбитражында шешуге және үшінші елдің
арбитраждық сотын таңдауға және істі осы арбитраждардың қарауына беруге
алдын-ала келісе алады.
Қазақстан Республикасының инвестиция туралы заңына сәйкес –
инвестициялық даулар келіссөздер жүргізу арқылы немесе инвестициялық
дауларды шешу туралы алдын-ала келіскен тәсілдерді қолдану арқылы (егер осы
тәсілдер үш ай ішінде қолданылмаған болса) шешіледі. Осыған байланысты
туындаған дауды шетел инвесторларының келісімімен, жазбаша түрде
арбитраждық органдарға беру мүмкіндігін Қазақстан Республикасының
инвестиция туралы заңы қарастырады.:
ИКСИД Конвенциясына сәйкес инвестийиялық дауларды реттейтін Халықаралық
Орталыққа беру, егер ол осы Конвенцияға мүше болса;
Егер инвесторлаушы мемлекет осы Конвенцияға мүше емес болған жағдайда, іс
осы Орталықтың қосымша мекемесіне беріледі;
Стокгольмдегі Халықаралық Сауда Палатасының Арбитраждық институтына
беріледі;
Егер шетел инвесторы істі көрсетілген арбитраждардың қарауына беруге қарсы
болған жағдайда, тараптар істі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот
органдардың қарауына беруге құқығы бар.
1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері.
2.1 Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрін
топтастыру.
Заң әдебиеттерінде сыртқы экономикалық мәмілелердің топтастырылуы
берілмеген. Мысалға О.Н.Садиковты алатын болсақ, ол сыртқы экономикалық
мәмілелерді мынандай негізгі үш топқа бөліп қарастырды:
сыртқы сауда сатып алу-сату шарты;
сыртқы сауда мендігерлік шарты;
халықаралық жүктерді тасымалдау шарты (1(.
Сонымен бірге В.А.Томсин де сыртқы экономикалық мәмілелерді үш топқа
бөледі:
сыртқы сауда сатып алу-сату шарты;
қарама-қарсы тасымалдау туралы Халықаралық шарт,
сауда контрагенттерінің келісімдері (2(.
Ал И.С.Гринко сыртқы экономикалық мәмілелерді сатып алу-сату және
тауарларды айырбастау мәмілелеріне бөледі. Сонымен бірге И.С.Гринко
мәмілелерді бартерлік мәмілелерге, кері сатып алу мәмілелеріне,
компенсациялық мәмілелерге, компенсациялық негіздегі кең маштабты
операцияларға және шикі зат операцияларына топтастырады (3(.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді біз көптеген белгілер арқылы
топтастырамыз. Соның ішінде мәмілелерді азаматтық құқықтың белгілері арқылы
топтастырамыз.
Сыртқы экономикалық мәмілелер біржақты және көпжақты мәмілелер болып
бөлінеді. Мысалға: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 148 б 1т
сәйкес, мәмілелер біржақты және көпжақты (шарттар) болуы мүмкін және осы
баптың 2т-3т біржақты және көпжақты мәміленің анықтамасы берілген: заңдарға
немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін біртараптың еркін білдіру
қажет және жеткілікті болатын мәміле біржақты мәміле деп есептеледі, ал
шарт жасасу үшін екі тараптын (екіжақты мәміле) не үш немесе оданда көп
тараптын еркін (көпжақты мәмілелер) келісілген ерік білдіруі қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 378 б сәйкес-екі немесе одан
көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе
тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады. Егер көпжақты мәмілелерді
айтатын болсақ, оларға халықаралық тауарларды сатып алу-сату шартын,
компенсациялық мәмілелерді инжирингілік мәмілелерді жатқызамыз.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді жай және шартпен жасалған мәмілелер деп
қарастырамыз.Жай мәмілелерде тараптардың құқықтары мен міндеттері мәміле
жасасу кезінде немесе мәміле жасасу кезінен біраз уақыт өткеннен кейін ғана
пайда болады, ал шартпен жасалған мәмілелерде құқықтар мен міндеттердің
___________________________________ _________________________________
1. Позднеков В.С, Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по внешней
торговле СССР.Меж. отн. 1985г. Ч 1-2. ст420-450.
2. Томсин В.А. Внешне торговые сделки: практические рекомендаций по
составлению контрактов. М-94
3. Гринко И.С. Внешне торговые сделки. Сумы-1994г. Ст-8,17,18.
пайда болуы шартқа байланысты болады. Осы шартпен жасалған
мәмілелер Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 150 б
қарастырылған. Бұл бапқа сәйкес шартпен жасалған мәмілелерді екі топқа
бөлуге болады:1) кейінге қалдырылған шартпен жасалған мәмілелер; және 2)
кейін күші жойылатын шартпен жасалған мәміле; Көрсетілген 150 б 1т 2т толық
тоқта кететін болсақ: 1т-да – егер тараптар құқықтар мен міндеттердің
туындауын басталу-басталмауы белгісіз мән-жайларға байланысты етіп қойса,
мәміле кейінге қалдырылған шартпен жасалды деп есептеледі; 2т-да – егер
тараптар құқықтары мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-басталмауы
белгісіз мән-жайларға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын
шартпен жасалды деп есептеледі. Ал осы баптын 3т-да шарттын басталу-
басталмау жағдайлары көрсетілген. Бұл тарауға сай - егер шарттың тиімсіз
болатын тарап шарттын басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт
басталды деп танылады. Егер шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың
басталуына теріс пиғылмен ықпал етсе, шарт басталмаған деп танылады (1(.
Сыртқы экономикалық мәмілелер ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Ақылы
және ақысыз мәмілелердің түрін Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 384 б-да қарастырылған. Осы баптын 1тармақшасына сәйкес - шарт
бойынша тарап өз міндеттерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бір
нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Ал 2-тармақша
бойынша - бір тарап екінші тараптан ақы алмай немесе еш нәрсе бермей бір
нәрсені ұстауды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады. Ақылы
шарттарға сыртқы экономикалық мәмілелердің көптеген түрлері жатады, мысалы:
халықаралық сатып алу-сату шарты, сыртқы сауда мендігерлік шарты, жүктерді
тасымалдау шарты және т.б. Ал ақысыз шарттарға сыйға тарту шартын жатқыза
аламыз.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді реалды және консенсуалды шарттарға
топтастырамыз. Реалды мәмілелерге біз сыйға тарту шартын, заем шартын және
сақтандыру шартын жатқызамыз. Ал консенсуалды шарттарға халықаралық
тауарларды сатып алу-сату шартын, тасымалдау шартын және басқа да шарттарды
жатқызамыз. Сонымен қоса консенсуалды мәмілелерге опциондық, фьючерлік
және форвардтық мәмілелерді жатқызуға болады (2(.
Коммерциялық тәжірибесі дамыған батыс елдерінде осындай мәмілелер
тиісті нормативтік актілермен және қадағалау үшін комиссияларымен
реттеледі. Мысалға Германияны алатын болсақ осындай мәмілелерді жасасу
тәртібі Сауда Кодексімен және 1989 ж "биржа және биржалық қызмет туралы
заңымен" реттеледі. Сонымен қатар АҚШ-тың фючерлік мәмілелерге байланысты
Сауда Комиссиясы (CFTC) және Фючеллік Мәмілелердің Ұлттық Бірлестігі (NFA)
көрсетілген мәмілелердің жасалу мен орындалу тәртібін қадағалайды және
жүзеге асыру тәртібін қамтамасыз етеді. Сонымен форварттық мәміле деп
болашақта затты (тауарды, акцияларды, облигацияларды және валюталарды)
жеткізу туралы тараптардың келісімі болып табылады. Форварттық мәмілелер
тараптарға болашақта затты белгіленген күні
___________________________________ ____________________________________
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің 150 бабы. Алматы-2003ж.
2. Ахмадиева Г.Д. Правовое Регулирование внешне экономических контрактов в
РК. Алматы-1996ж. ст-63-64.
жеткізіп беру туралы ескертеді. Форварттық мәмілелер сатып алушыны
немесе жабдықтаушыны болашақтағы бағаның тиімсіз өсуінен сақтандыру
үшін жасалады. Осы форварттық мәміледен бірінші тарап екінші тараптың
келісімімен ғана бас тарта алады.
Фючерлік мәміленің ұғымы форварттық мәміленің ұғымымен бір, бірақ
фючерлік мәмілелер биржада жасалады және мәміледе көрсетілген баға
болашақта өзгеруі мүмкін. Мәміле жасасу кезінде, сатушы тарап тауарды
мәміле жасасқан уақытта белгіленген бағамен ғана сатуға, ал сатып алушы
тарап белгілі бір тауарды сол белгіленген бағамен сатып алуға міндеттеледі.
Опциондық мәмілелер бойынша бір тарап белгілі бір уақыт ішінде,
белгіленген бағамен затты (тауарды, акцияны, облигацияны, валютаны)
қабылдау немесе жіберу құқығына ие болса, екінші тарап контрагенттің талабы
бойынша бірінші тараптың құқықтарын жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді және
затты белгіленген бағамен қабылдау немесе жіберу міндеттерін өз мойнына
алады. Осы опциондық мәмілелердің ішінен екі түрін айтып кетуге болады:1)
колл-опциондық (сатып алу мәмілесі), 2) пут-опциондық (сату мәмілелері).
Колл-опциондық мәміле бойынша опцион ұстаушы опцион сатушыдан белгіленген
бағамен мәміле объектісін сатып алу құқығына ие болады, ал опцион сатушы
опцион ұстаушының талабы бойынша, мәміленің объектісін сатуға міндеттеледі.
Пут-опцион мәмілесі бойынша опцион ұстаушы немесе матушы белгіленген
бағамен және белгіленген уақытта мәміленің объектісін сату құқығына ие
болады.
Сыртқы экономикалық мәмілелерге алдын-ала жасалатын мәмілелерді жатқызуға
болады. Алдын-ала жасалатын мәмілелер Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 390 б қарастырылған. Осы бапта алдын-ала жасалатын шарт бойынша
тараптар алдын ала жасалатын шарт көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс
орындау немесе қызмет көрсету туралы болашақта шарт (негізгі шарт) жасасуға
міндеттенеді. Алдын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі мен ерекшелігі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі.
1.2.Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелерге тән
ерекшеліктер.
2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері.
2.1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлерін
топтастыру.
2.2.Халықаралық тауарларды сатып алу – сату шарты сыртқы экономикалық
мәміленің негізгі түрі ретіде.
2.3.Қазақсан Реснубликасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа
түрлері.
3.Сыртқы экономикалық мәмілені реттеу түрлері.
3.1. Сыртқы экономикалық мәмілелерді Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің коллизиялық нормалары арқылы реттеу.
3.2. Сыртқы экономикалық мәмілелерге қолданылатын халықаралық сауда
арбитражы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының территориясындағы шаруашылық субъектілердің
сыртқы нарыққа шығуы, шетел инвесторларын Қазақстан Республикасының
экономикасын дамыту үшін тарту және сыртқы экономикалық қатынастардың
кеңеюінен сыртқы экономикалық проблемаларды кеңінен зерттеу қажет. Қазіргі
кезде сыртқы экономикалық қызметтің жүзеге асуының бірден бір нысаны
ретінде, сыртқы экономикалық мәмілелерді қарастырамыз. Сонымен Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыру үшін, ең алдымен
сыртқы экономикалық операцияларды реттейтін ұлттық заң шығару бағасын
дамыту және ұлттық заңнаманы халықаралық жеке құқықтың нормаларымен
бекітілген халықаралық шарттар мен келісімдер арқылы шиеленістіру қажет.
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық құқықтық қызмет базасын
дамыту және ұлттық заңнаманың нормаларына халықаралық жеке құқықтың
принціптерін қолдану үшін сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық
механизімдерін, шетел заңнамасының нормаларын және сыртқы экономикалық
мәміле жөніндегі халықаралық конвенциялар мен келісімдерді толық зерттеу
қажет.
Қазақстан Республикасында сыртқы экономикалық мәміле жөнінде бірнеше
қазақстандық авторлардың ғылыми жұмыстары бар екенін айта кетуіміз керек.
Осы ғылыми жұмыстар ретінде Г.Д.Ахмадиеваның Қазақстан Республикасындағы
сыртқы экономикалық контрактілерді құқықтық реттеу және Г.Б.Испаеваның
Халықаралық тауарларды сатып алу – сату шартына қолданылатын құқық деген
еңбектерін айтсақ болады.
Сыртқы экономикалық мәмілелерге қатысты жоғарыда көрсетілген сыртқы
экономикалық қатынастардың дамуы, осы диплом жұмысымның тақырыбын алуға
себеп болды. Көрсетілген Г.Д.Ахмадиеваның және Г.Б.Испаеваның еңбектерін
өзімнің диплом жұмысымның негізі ретінде қолдандым, сонымен бірге осы
жұмысымның теориялық негізі ретінде Ю.Г.Басиннің, У.Э.Батлердің,
М.М.Богуславскидің, И.С.Гринконың, И.С.Зыкиның, В.А.Мусинаның,
М.Г.Розенбергтің, В.С.Садиковтың, М.А.Сарсенбаевтің, В.А.Томсиннің,
К.Шмитгоффтың және т.б. ғалымдардың еңбектерін пайдаландым.
Осы диплом жұмысымда сыртқы экономикалық мәміленің, сыртқы
экономикалық қызметтің және сыртқы экономикалық мәмілелер түрлерінің
құқықтық реттеу проблемалары зерттелген және сыртқы экономикалық мәмілемен
сыртқы экономикалық операциялардың құқықтық реттеу аспектілері
қарастырылған.
Сыртқы экономикалық мәмілелердің механизімі халықаралық деңгейде
заңды түрде реттеледі, сонымен қатар басқа мемлекеттерде сыртқы
экономикалық мәміленің механизімдеріне арналған арнайы заңнамалар бар, ал
біздің Республика шеңберінде сыртқы экономикалық мәміленің механизімдерінің
заңдық негізі жоқ. Осыған байланысты бұл тақырыпты жан жақты зерттеу
бүгінгі күні аса өзекті болып отыр.
Диплом жұмысымның басты мақсаты сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа
түрлерін түсіндіру, шетел заңнамасының ұлттық нормаларын Қазақстан
Республикасы заңнамасының нормаларымен салыстыру және сыртқы экономикалық
мәмілені қарастыратын халықаралық конвенциялар мен келісімнің нормаларын
қолдану болып келеді. Сонымен бірге өзімнің диплом жұмысымда сыртқы
экономикалық мәміле проблемаларын шешетін халықаралық конвенциялар мен
келісімдерге Қазақстан Республикасының қосылу жағдайлары қарастырылған.
Диплом жұмысын жазу кезінде азаматтық құқық және халықарылық жеке құқық
бойынша қазақстандық, рессейлік және шетел авторларының ғылыми жұмыстарын
қолдана отырып, сыртқы экономикалық мәміле жөнінде халықаралық конвенциялар
мен келісімдердің және шет мемлекеттердің құқықтық нормаларын салыстыру
жүргізілді. Осы жұмысымда Еуропалық Кеңестің, БҰҰ Комиссиясының (ЮНИСТРАЛ),
жеке құқықты унификациялаудың Халықаралық Институтының (УНИДРУА),
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының және Халықаралық Сауда Палатасының нормативтік
құқықтық актілері қолданылды және сыртқы экономикалық мәміле анықтау
кезінде халықаралық жеке құқық әдебиеттерін басшылыққа алдым.
Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілердің әрекеттерін зерттей
келе:
сыртқы экономикалық мәміле мен оның құқықтық ерекшелігін анықтадым;
сыртқы экономикалық мәмілелерді топтастыру мәселелерін қарастырдым;
сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа түрлеріне анализ жүргіздім;
сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеудің коллизиялық мәселелерін
көрсеттім;
сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды халықаралық сауда
арбитражының шеңберінде шешілу жағдайларын қарастырып кеттім.
Сонымен диплом жұмысымда мына жағдайлар қаралады:
1) Сыртқы экономикалық мәміле. Сыртқы экономикалық мәміле бұл - бір немесе
екі және онан да көп тараптар арасындағы, тауарды экспорттауға және
импорттауға бағытталған сатып алу – сату шарты болып келеді. Ал Рессейлік
ғалымдар Л.А.Лунс пен М.М.Богуславский сыртқы сауда мәмілелерге
қатысушылардың кем дегенде біреуі шетел азаматы немесе шетелдік заңды
тұлға болып табылатын және тауарды шетелге шығару немесе тауарды шетелден
кіргізу операцияларын жатқызатын болса, О.Н.Садиков сытқы сауда
мәмілесіне қатысушыларының біреуі шетел азаматы болу керек және мәміленің
пәні сыртқы сауда операцияларына бағытталу керек.
2) Сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық ерекшелігі. Сыртқы экономикалық
мәмілеге мемлекеттік емес реттеу нысанын және шетел құқығын қолдану,
сонымен бірге сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды
халықаралық арбитраждың қарауына беру мүмкіндігі сыртқы экономикалық
мәміленің басты құқықтық ерекшелігі болып келеді.
3) Сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері. Қазіргі таңда сыртқы
экономикалық қатынастар даму салдарынан сыртқы экономикалық мәмілелердің
көптеген жаңа түрлері пайда бола бастады. Сол себептен сыртқы
экономикалық қатынастардың шаруашылық субъектілерін анықтау үшін сыртқы
экономикалық мәмілелер біржақты және көпжақты, жай және шартпен
жасалған, ақылы және ақысыз, реалды және консенсуалды, алдын-ала
жасалатын, биржалық, импортты және экспортты мәмілелер болып
топтастырылады.
4) Сыртқы экономикалық мәмілелерді топтастыру кезінде азаматтық құқықтың
нормалары басшылыққа алынады. Сонымен сыртқы экономикалық мәміленің басты
құқықтық реттеу құралы азаматтық құқықтың нормалары екенін айта кету
қажет;
5) Халықаралық тауарларды сатып алу – сату шарты. Халықаралық сатып алу
–сату шарты 1980 ж БҰҰ Халықаралық тауарларды сатып алу-сату Конвенциясы
бойынша реттелетіні туралы ескеру қажет. Сыртқы экономикалық мәміленің
басты түрі халықаралық тауарларды сатып алу – сату шарты болып келеді.
Осы халықаралық тауарларды сатып алу – сату шартын банктік операцияға
байланысты сыртқы экономикалық мәміленің басты түрі ретінде лизинг,
факторинг және форфейтинг мәмілелері қарастырады;
6) Коллизиялық нормалар. Сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеу кезінде
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің коллизиялық нормалары
қолданылады және осы коллизиялық нормалар сыртқы экономикалық мәмәлелерді
анықтаудың негізі болып табылады. Сыртқы экономикалық мәмілелерді анықтау
кезінде тараптар коллизиялық норманың тараптардың автономды ерекшелігі
принціпін басшылыққа ала отырып, коллизиялық жалғауларды қолдану құқығына
ие болады ;
7) Сыртқы экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды реттеу. Сыртқы
экономикалық мәмілелерден туындайтын дауларды арбитраждың қарауына беру
туралы тараптар арасында алдын ала келісім жасалады.Сыртқы экономикалық
дауларды халықаралық арбитраждың қарауына беру тараптар үшін өте қолайлы,
әрі тиімді.
Диплом жұмысым кіріспеден, жеті бөлімшені құрайтын негізгі үш тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Осы жұмыстың бірінші бөлімінде сыртқы экономикалық мәмілелердің
түсінігін анықтайтын отандық және шетелдік заңгерлердің көзқарастары және
сыртқы экономикалық мәмілелердің құқықтық ерекшеліктері қарастырылды.
Сонымен сыртқы экономикалық мәмілелерге байланысты қазақстандық, шетелдік
заңнаманың нормалары мен халықаралық конвенциялардың нормалары арасында
салыстыру жүргізілді.
Екінші бөлімде сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлерін топтастыру,
сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа түрлерін теориялық және заңнамалық
өңдеу және сыртқы экономикалық мәміленің негізгі түрі ретінде халықаралық
тауарларды сатып алу – сату шарты сияқты сұрақтар зерттелген.
Үшінші бөлімде сыртқы экономикалық мәмілелерді Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің Жалпы және Коллизиялық нормалары арқылы реттеу
мәселелері, сонымен бірге сыртқы экономикалық дауларды халықаралық
арбитражда қарастыру жағдайлары көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәміленің түсінігі мен
ерекшелігі.
1. Қазақстан республикасындағы сыртқы экономикалық мәміленің түсінігі
Сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық мәселесін зерттеу үшін сыртқы
экономикалық мәмілеге қатысты ұлттық заңнама мен халықаралық келісімдерді
салыстыру, қазақстан кәсіпкерлері мен шетелдік серіктестері арасындағы шарт
қатынастарын кеңейту және шетел инвесторларын Қазақстан Республикасының
экономикасы мен экономикалық қатынастарын дамыту үшін тарту қазіргі уақытта
өзекті мәселелердің бірі. Теориялық көз қарас бойынша сыртқы экономикалық
мәмілелердің механизімдері үлкен қызығушылық туғызуда, себебі Қазақстан
Республикасының доктринасында осы мәселе жөнінде арнайы заңи зерттеулер
жүргізілмеген және халықаралық жеке құқық бұл мәселенің толық зерттелуін
қажет етеді. Қазақстан Республикасының экономикалық қызметтің аспектілерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер мен қабылданған заңдардың көптігіне
қарамастан (мысалы: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы
бөлімі, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі қабылданбастан бұрын
қолданылған 1991ж КСРО Кеңесі мен Республикалардың Азаматтық заңнамасының
74-170 бб, және 1964ж Қазақ КСРО-ның Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімінің
224-565бб.), сыртқы экономикалық мәмілелерге қатысты мәселелерді зерттеу
Қазақстан Республикасының заңнамасын дамыту үшін өте қажет.
Қазақстанның заңнамасында сыртқы экономикалық мәміле жөнінде арнайы
анықтама берілмеген. Сонымен қоса сыртқы экономикалық мәмілелерге таралатын
халықаралық құқық нормаларын қабылдау және сыртқы экономикалық мәмілелерге
қатысты халықаралық конвенциялар мен халықаралық сауда ұйымының нормаларына
қосылу ұлттық заңнаманы дамыту үшін қажет. Тәжірибенің көрсетуі бойынша
қазіргі кездегі нарықтың өсуі сыртқы экономикалық сатып алу-сату шарттардың
қолдану аясын кеңейтті. Сол себептен сыртқы экономикалық мәмілелердің жаңа
түрлері қолданыла бастады. Мысалы: лизинг, факторинг, форфейтинг және т.б.
Қазіргі таңда жоғарыдағы мәміле түрлері теориялық және заңнамалық зерттеу
қажеттілік туғызады. Бұл проблемаға Қазақстан Республикасының кәсіпкерлері
мен ТМД мемлекеттерінің серіктестері арасындағы келісім шарттары
жатқызылады, ал бұрын бұл мәмілелр өз алдында тек қана ішкі мәміле ретінде
қарастырылған (1(.
Жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан Республикасының заңдарында сыртқы
экономикалық мәміленің түсінігі берілмеген, сол себептен оны нормативті
және доктриналды анықтау қажет. Ерекше жағдай ретінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 153б 3т-да сыртқы экономикалық
мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына
әкеледі деп көрсетілген (2(. Осыған орай Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінде сыртқы экономикалық мәміленің айтарлықтай қатал
регламентациясы сақталмаса да, жалпы алғанда, сол мәміленің
___________________________________ ___________________________________ ____
Г.Д.Ахмадиева. Правовое регулирование внешне экономических контрактов
РК.Алматы 1996. ст-14.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі.
нақты түсінігі анықталмаған. Әрине, мұндай жағдай өз алдында ішкі
мәміледен сыртқы экономикалық мәмілелердің өзара құқықтық ерекшеліктерін
анықтап, айыру кезінде көптеген қиыншылықтар туғызуда.
Мәмілені сыртқы экономикалық деп тану үшін шетел құқығын қолдану өте
маңызды. Мысалға бұрын әрекет еткен 1991ж ССР кеңесі мен Республикалардың
негізгі Азаматтық заңнамасының 166 б сәйкес сыртқы экономикалық мәміледен
туындайтын құқықтар мен міндеттемелер тараптардың келісімімен таңдалған
елдің құқығымен реттеледі деп көрсетілген (1(. Дәлірек айтсақ, тараптар
сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеу кезінде тараптар шетел құқығын
таңдауға және сыртқы экономикалық мәміледен туындайтын дауды тараптар
шетелдік арбитраждың қарауына беруге құқығы бар. Қатысушылардың арасында
қолданылатын құқық туралы келісім болмаған жағдайда, қатысушылар
коллизиялық норманы таңдауға мүмкіндігі бар және осы мәселе сыртқы
экономикалық мәмілені анықтау үшін қажет. Негізгі заңның 166 б-да мәміленің
мәтініне шешуші маңызы бар және мәміленің атқарылуын жүзеге асыратын
тараптардың тұрғылықты тұратын жерінің немесе басты қызмет көрсететін
жердің құқығын қолданылады деп көрсетілген. Егер келісімде өзгеше
көрсетілмесе осы Негізгі заңның 165 б 2т-да тараптардың мәмілеге қатысты
туындайтын құқықтары мен міндеттері мәміле жасаған жердің құқығы бойынша
анықталады. Негізгі заңның 166 б-да көрсетілген жағдайлар, тек қана сыртқы
экономикалық мәмілелрге қатысты қолданылған.
Мәмілені сыртқы экономикалық деп танылуы қатысушы тараптарға шетел
мемлекетінің құқығымен қоса, халықаралық конвенциялардың нормаларын
қолдануға мүмкіндік береді. Ал, иерархиясына келетін болсақ, халықаралық
конвенциялардың нормалары ұтттық заңнаманың нормаларынан жоғары тұруы
мүмкін (Мысалы: Қазақстанның заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасы
қатысатын халықаралық шарттардың нормалары ұлттық заңнаманың нормаларынан
үстемдігі жоғары). Айта кететін болсақ конвенциялардың нормалары ішкі
мәмілелерге қатысты қолданылмайды.
Жоғарыда айтып кеткендей қазақстанның заң әдебиеттерінде бұл мәселе
зерттелмеген, ал Рессейдің заң әдебиеттерінде сыртқы экономикалық мәмілені
анықтаудың жолдары мен дифинициялары бар, мысалға: сыртқы сауда мәмілесі,
халықаралық сауда шарты, халықаралық сауда контрактісі, халықаралық
сауда мәмілелері, сыртқы экономикалық шарт және сыртқы экономикалық
операциялар. Бұл жерден біз мәміле, шарт, контракті және
операциялар деген терминдердің қолданылғанын көріп тұрмыз және осы
операциялардың халықаралық сауда , сыртқы сауда, сыртқы экономикалық
қызметтегі қолдану аясы көрсетілген. Осыған байланысты сыртқы экономикалық
мәмілені шарт, контракті және операция арасындағы арақатынасының түсінігін
салыстыру керек.
Мәміленің шарт пен контракті арасындағы арақатынасын қарастыра
отырып, біз мәміленің түсінігі шарт пен контрактіге қарағанда кең екенін
көреміз. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 147 б сәйкес мәміле
деп азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері жатады деп
көрсетілген (2(. Мәмілелер біржақтың,
___________________________________ ___________________________________ ____
Основ граданского законодательства Союза ССР и Республик 1991 г. Ст-166.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы Бөлімінің 147 бабы.
екіжақтың немесе көпжақтың еркін білдіреді (Қазақстан Республикасының
Азаматтық
Кодексінің 148 б.). Екіжақтың немесе көпжақтың еркін білдіретін мәмілелер
шарт болып танылады. Дәлірек айтсақ шарт пен контрактінің түсінігі
мәміленің түсінігімен бір, сонымен қатар әр-бір шарт (контракті) мәміле
болып танылады, бірақ біржақты мәмілелер шарт (контракті) болып табылмайды.
Кеңестік құқық доктриналарында ұзақ уақыт бойы сыртқы сауда мәмілелері
мен сыртқы экономикалық мәміле деген түсініктері бөлек көрсетілмеген.
Сыртқы сауда мәмілесі ұғымы 1961ж негізгі азаматтық заңнамада (146 б. 5б
2т), 1964ж РСФСР-ң азаматтық кодексінде (42б 2т, 66 б, 17 б, 564 б, 565 б
2т, 566 б) және 1964ж Қазақ КСРО-ң Азаматтық Кодексінде (44 б 5т, 561 б 2т)
қолданылған. 1991ж Кеңес КСРО мен Республикалардың негізгі азаматтық
заңнамасында (164-166 бб), Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
(153 б 3т) және Рессей Федерациясының Азаматтық Кодексінде (162 б3т)
сыртқы экономикалық мәміле деген термин енгізілген.
Жоғарыда көрсетілгендей Рессейдің құқықтық доктриналарында сыртқы сауда
мәміле мен сыртқы экономикалық мәміле деген түсініктер бөлінбеген.
Л.А.Лунс пен М.М.Богуславский сыртқы сауда мәмілелерге қатысушылардың кем
дегенде біреуі шетел азаматы немесе шетелдік заңды тұлға болып табылатын
және тауарды шетелге шығару, тауарды шетелден кіргізу операцияларын
жатқызатын болса (1(, ал О.Н.Садиков сыртқы сауда мәмілесінңің екі белгісін
көрсетеді: біріншіден, қатысушылардың біреуі шетел азаматы болу керек;
екіншіден, мәміленің пәні сыртқы сауда операциялары болып табылады.
Мысалға алатын болсақ В.А.Мусин мұндай мәмілелерге – азаматтық құқықтар
мен міндеттемелердің пайда болуына, өзгерілуіне және тоқтатылуына әкеп
соқтыратын шетел азаматтарымен коммерциялық мақсатта жасалған халықаралық
сауда мәмілелерін жатқызады.
Айталық Шмиттгофф мұндай мәмілелерге тауарды экспорттауға байланысты
немесе бір мемлекеттен басқа мемлекетке қызмет көрсету үшін жасалатын
халықаралық мәмілелерді жатқызады. Шмиттгофф мәмілелерді екі түрге бөледі:
1) тауарды сатып алу-сату шартына негізделген мәмілелер;
2) шетелде қызмет көрсетуге байланысты мәмілелер, мысалы: басқа мемлекетте
объектілерді салу (2(.
Дратта халықаралық мәмілелерді ішкі мәмілелерден бірнеше бағыттар
бойынша айырады:
1) халықаралық мәмілелер ішкі мәмілелерге қарағанда күрделі;
2) тараптар өз алдында үлкен тәуекелге барады, сол себептерден қосымша заңи
тәсілдерді қолданады ( СИФ, ФОБ талаптарына сәйкес тасымалдау және т.б.);
3) айналымға үлкен ақша массасы тартылады;
4) халықаралық мәмілелерді қарастыру тәртібі ішкі мәмілелерді қарастырудан
өзгеше, өйткені мәмілелерді реттеу мәселесіне келгенде халықаралық
мәмілелерге байланысты
қай құқықты қолданатыны туралы сұрақтар басшылыққа алынады.
Кейбір шетел елдерінде халықаралық жеке құқық пен сыртқы
экономикалық
___________________________________ ___________________________________ ____
.Богуславскии М.М Международное частное право М-1998
Шмиттгоффь. Экспорт: право ипрактика международной торговли.
мәмілелерге байланысты арнайы заңдар қабылданған, мысалға: Қытай Халық
Республикасының 1985ж Халықаралық шаруашылық шарты туралы заңы Австрияда
(1978ж); Халықаралық жеке құқық туралы заңы Турцияда (1985ж), Румынияда
(1992ж), Швейцарияда (1987ж), Польшада (1965ж) және т.б. Қытай Халық
Республикасының Халықаралық шаруашылық шарты туралы заң төмендегідей
мәселелерді қарастырды: шартты бекіту, шартты орындау, орындамағаны үшін
жауапкершілік, дауларды қарастыру тәртібі және т.б.
Біздің заңнамада сыртқы экономикалық мәмілелерге байланысты осындай
заңды қабылдау қолайсыз болар еді, себебі осы заң азаматтық құқықтың жалпы
нормаларын қайталауы мүмкін. Біздің ойымызша азаматтық құықтық актілерде
немесе халықаралық жеке құқықтың заңдарында сыртқы экономикалық мәміленің
құқықтық ерекшеліктерін бекіту және осы мәмілелердің ерекше белгілерін
реттеу өте қолайлы болар еді.
Батыс Еуропа елдерінде және АҚШ-та сыртқы экономикалық мәміленің
түсінігі сауда және азаматтық құқықтардың ұлттық жинақтарында бөлінбеген.
Ал жеке құқықтың дуалистік жүйесі бар елдерде (сауда құқығы азаматтық
құқықтан бөлініп шыққан елдер): Францияда, Германияда, Бельгияда, Испанияда
және т.б . сауда мәмілесі мен коммерциялық мәміленің түсініктері
қарастырылған. Мысалға.: Германияның Сауда Жинағында коммерсанттың барлық
мәмілелері сауда мәмілелеріне жатқызылады деп көрсетілген (Германияның
Сауда Жинағының 343б). Ал Францияның Сауда Кодексінде мазмұны бойынша сауда
мәмілелеріне жататын мәмілелердің тізімі көрсетілмеген. Осы жерге қосып
айтатын болсақ негоцианттар, саудагерлер және банкирлер арасындағы
мәмілелерді сауда мәмілелеріне жатқызуға болады. Сауда мәмілелері азаматтық
құқықтың жалпы нормаларымен қоса, сауда кодексінің және сауда актілерінің
нормаларына бағынады. Жеке құқық бірыңғай жүйесі бар елдердің (АҚШ,
Ұлыбритания, Швейцария, Нидерланды) заңдарында тек қана азаматтық
кодификациялар ғана әрекет етеді және азаматтық құқық пен сауда құқығы
аясында біркелкі тәртіпті қолдану тәжірибесі сақталған. Осы
кодификациялауды кәсіп түрі ретінде шаруашылық операцияларды жүзеге
асыратын тұлғалардың қызметін реттейтін нормалар бар. Мысалға алатын болсақ
1979ж тауарды сату туралы ағылшын заңында саудагерге арналған кәсіби
қызмет тәртібі туралы арнайы ережелер жинағы берілген.
Бірыңғай Сауда Кодексінің әрекет етуіне қарамастан АҚШ сауда және
азаматтық құқықтың нормаларын жинақтау тәжірибесін ұстанады. АҚШ-тың
көптеген штаттарында Азаматтық кодекстің жоқ болуынан, оларда тек қана жеке
азаматтық-құқықтық мәселелерді реттейтін заңдар әрекет етеді және Бірыңғай
Сауда Кодексін азаматтық кодекс ретінде қарастыруға да болады.
Батыс Еуропа елдерінде сыртқы экономикалық мәмілелерінен туындаған
проблемаларды әр түрлі халықаралық конвенцияларға қосылу арқылы шешеді.
Мысалы 1980ж Халықаралық сату-сатып алу шарты туралы Конвенциясы, 1980ж
Халықаралық қаржы лизінгі туралы БҰҰ Конвенциясы және т.б.
Осы конвенциялар сыртқы экономикалық мәмілелерінің ерекше белгісі
ретінде тараптардың коммерциялық мекемелері әр түрлі жерде орнатылуын
қарастырады. Жоғарыда көрсетілген конвенцияларда коммерциялық мекеменің
түсінігі ашылмаған. Ал заң әдебиеттерін алатын болсақ , арнайы
операцияларды жүзеге асыратын тұрақты жер ретінде коммерциялық мекме
қарастырылған. Егер тараптардың бірден көп коммерциялық мекемесі болған
жағдайда, оның коммерциялық мекемесі шарт жасасу кезінде немесе оған дейін
қатысушыларға белгілі болған және шартқа немесе оның орындалуына тығыз
байланысты жер болын табылады (1980ж Халықаралық Тауарларды сатып алу-сату
туралы БҰҰ Конвенциясының 10б). Аталған Конвенцияға мүше мемлекеттер
Конвенцияның нормаларымен бірге ұлттың құқықтық нормаларын қолдануға
мүмкіндіктері бар, себебі Конвенцияны бекіту кезінде көптеген мемлекеттер
өздеріне қолайлы Конвенцияның ережелерін қолдану туралы мәміледе арнайы
сілтеме жасайды
1980 ж БҰҰ Конвенциясының 1 б сәйкес, осы конвенция тараптардың
коммерциялық мекемелері әр түрлі мемлекеттерде орналаласқанда қолданылады:
егер осы мемлекеттер Келісуші мемлекеттер болса;
егер халықаралық жеке құқықтың нормаларына сай Келісуші мемлекеттің құқығын
қолдану туралы көрсетілсе (1(.
Конвенция осы бабының нормасын қарастыру кезінде мынандай жағдаларды
қарастырамыз
1) сатып алу-сату шартының тараптары әр түрлі мемлекетке болса, бірақ
олардың коммерциялық мекемелері бір мемлекетте орналасса - Конвенция
қолданылмайды;
2) сатып алу-сату шартының тараптары әр түрлі мемлекетте орналасса да,
бірақ олар Конвенция нормаларының орнына Конвенцияға мүше мемлекеттің
ішкі құқығының нормаларын қолдануы туралы ескерілетін болса – осы
Конвенцияның нормаларының орнына мемлекеттің ішкі құқық нормалары
қолданылады
3) шарт тараптарының коммерциялық мекемелері әр түрлі мемлекеттерде
орналасса да, бірақ қарастырылып отырған дау Конвенцияға мүше емес
мемлекетте қарастырылатын болса, осы мемлекеттің коллизиялық нормалары
Конвенцияға мүше емес үшінші мемлекеттің ұлттық заңына сілтеме жасаса
–Конвенция қолданылмайды;
4) шарт тараптары Конвенцияға мүше емес мемлекеттерге жатса, бірақ
халықаралық жеке құқықтың нормаларына сәйкес шартқа байланысты
Конвенцияға қатысушы үшінші мемлекеттің сот құқығы қолданылса –
Конвенция осындай шартқа қолданылады;
Қазіргі таңда мәміле жөнінде отандық доктринаға осы Конвенцияның
нормалары әсер тигізіп жатқанын айтып кету қажет. Мысалға: И.С.Зыкина мен
О.И.Дегтяреваның ғылыми жұмыстарында сыртқы экономикалық мәміленің
анықтамасы 1980ж БҰҰ Вена Конвенциясының негізгі принціптеріне сәйкес
жазылған (2(,(3(. Осы Конвенцияның принціптері 1988ж БҰҰ Халықаралық қаржы
аренасы (лизингі) мен Халықаралық қаржы өкілдігі (факторингі) туралы
Конвенцияларына да қатысты қолданынылған. Осыған байланысты тараптардың
коммерциялық мекемелері әр түрлі
мемлекетте орналасуы туралы принціпі сыртқы экономикалық шарттың
ерекше белгісі ретінде байланыстардағы басқа да шарт түрлеріне қатысты
қолданылады.
Ал Рессейдің заң әдебиеттерінде көптеген авторлар жоғарыда көрсетілген
принціп түрімен келіспейді. Мысалға: В.А.Мусин осы принціп түрін - өз
қызметін бірнеше
мемлекеттің территориясында жүзеге асыратын Транс Ұлттық Корпорацияларға
(ТҰК)
___________________________________ ___________________________________ ____
Венская Конвенция ООН о договорах международной купли – пордажи товаров
1980 г. Ст-1.
Зыкин И.С.Внешне экономические операции: право и практика. Меж.отн.М-1994г.
Ст-72.
Дегтярева О.И. Организация и техника внешне торговых операций. М-1992г. Ст-
6.
қатысты қолданылмайтынын көрсетеді (1(. Егер ТҰК екі дочерлік компаниялары
үшінші мемлекетте өзара шарт жасаса ,осы шарт Конвенция бойынша сыртқы
экономикалық (халықаралық) деп танылмайды, себебі Транс Ұлттық
Корпорациялардың коммерциялық мекемелері бір мемлекеттің территориясында
орнатылған. Шынына келетін болсақ шетел мемлекеттерінің компанияларына бұл
принціпті сақтау үлкен қиыншылық туғызады, себебі компаниялардың жарғысы
бір мемлекетте тіркелген болса, оның басқармасы басқа жерде орналасса, ал
өзінің коммерциялық қызметін басқа бірнеше мемлекеттерде жүзеге асыруы
мүмкін. Осындай белгілер, тек қана шетел мемлекеттеріне ғана емес, сонымен
бірге ТМД елдерінің коммерциялық фирмаларына тән.
Сытқы экономикалық шарттарды мемлекеттің ішкі құқығымен анықтау кезінде
Конвенциядағы коммерциялық мекеме деп берілген ұғым Қазақстанның
заңнамасында өзгеше екенін ескеру қажет. 1980ж Конвенцияда – арнайы
операцияларды жүзеге асыратын тұрақты жер коммерциялық мекеме деп
көрсетілген, ал Қазақстанның заңнамасында коммерциялық мекеме деген ұғым
жоқ. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде коммерциялық мекеме
орны коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың түрлері берілген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 34б сәйкес өзінің қызметінің
негізгі мақсаты ретінде табыс келтіруді көздейтін ұйым коммерциялық ұйым
болып, ал мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алған таза
табысын қатысушыларына үлестіретін ұйым коммерциялық емес ұйым болып
табылады деп көрсетілген. Осы жерге қосып айтатын болсақ Қазақстан
Республикасының заңнамасында кәсіпкерлік қызметті немесе арнайы
операцияларды жүзеге асыратын тұрақты жер деген ұғым берілмеген. Оның
орнына қазақстанның заңнамасында заңды тұлғаның тұрған жері деген ұғым
қолданылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 39 б.1т сәйкес
заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған жері
болып саналады деп көрсетілген. Контрагенттің (заңды тұлғаның немесе жеке
тұлғаның) құқықтық статусы контагент құрылған жердің немесе азаматтық
кәсіпкерлік қызметі тіркелген елдің заңнамасы бойынша анықталады.
___________________________________ ___________________________________ ___
1. Мусин В.А. Международные торговые контракты. Л .ЛГУ-1986.
1.2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы эконномикалық мәмілелерге тән
ерекшеліктер.
Мәмілені сыртқы экономикалық мәміле категориясына жатқызылуы, осы
мәміле түрінің құқықтық ерекшеліктеріменен санасу қажет. Өзінің белгісі
бойынша, сонымен қатар мазмұны мен пәні (тауарларды сатып алу - сату,
қызмет көрсету және т.б) бойынша сыртқы экономикалық мәміле ішкі мәмілеге
қарағанда күрделі. Себебі осындай мәмілелердің тараптары әр түрлі
мемлекеттердің контрагенттері ретінде қарастырылады және ішкі мәмілеге
қарағанда сыртқы экономикалық мәмілелердің тараптары осы мәміленің
атқарылуына қосымша әрекеттерді талап етеді, мысалы: экспорттық немесе
импорттық лицензияларды алу, осындай мәмілелерді өкілетті органдарда
тіркеу, кеден баждарын төлеу, одан да күрделі коммерциялық төлемдерді
жүзеге асыру, FOB, CIF бойынша тауарларды сатып алу-сатудың базистік
талаптарын қолдану және т.б. Осындай мәмілені жасағанда тараптар отырған
мәміленің нақты түрін және одан шығатын құқықтар мен міндеттемелерді,
сонымен қатар осы мәміленің құқықтық режимінің ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық ерекшеліктеріне тән келесідей
негізгі белгілерді бөліп көрсетуге болады: 1) сыртқы экономикалық мәмілені
жасасудың ерекшеліктері; 2) мәмілелерді реттеудің мемлекеттік емес
нысандарын қолдану; 3) шетел құқығын қолдану мүмкіндігі; 4) сыртқы
экономикалық мәміле бойынша пайда болған дауларды халықаралық арбитраждың
қарауына беру мүмкіндігі;
1) Сыртқы экономикалық мәміленің жасасудың ерекшеліктері. Сыртқы
экономикалық мәмілелердің нысаны бойынша, қолданбалы құқық бойынша және
тараптардың құқықтары мен міндеттері бойынша туындайтын сұрақтар 1994 жылы
қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімінің,
2003 жылы қабылданған Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының
заңының, 1999 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің Ерекше бөлімінің нормаларыменен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 152 б-бы кәсіпкерлік
қызметті асыру барысында мәмілелердің жазбаша нысанын сақталуын талап
етеді, сонымен қатар 153 б 3т-сы сыртқы экономикалық мәміленің жай жазбаша
түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеп соқтырады (1(.
Қазақстан заңнамаларының нормалары Рессей заңнамаларының нормаларымен
салыстырғанда Рессей Федерациясының Азаматтық кодексінің 161 б-да мәміленің
жай жазбаша түрі және 162 б-да мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау салдары
көрсетілген және біздің Азаматтық кодекстің 152 б нормалармен бірдей.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Рессей Федерациясының нормалары хат,
жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрондық құжаттармен
жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестірілуін таниды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімінің 7
бөлімі Халықаралық жеке құқыққа арналған 1104 б 2т-на сәйкес қатысушылардың
кем дегенде біреуі Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы
немесе Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын сыртқы
экономикалық мәміле
___________________________________ ___________________________________ __
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы Бөлімінің 153 б.
мәміленің жасалған жеріне қарамастан, жазбаша нысанда жасалады.
Сыртқы экономикалық мәміленің нысаны мәміле бойынша әріптестерінің
мүдделері үшін керек, өйткені мәміленің ауызша нысанда мәміленің өзінің
болуын дәлелдеу керек және бұл сыртқы экономикалық айналымның тұрақтылығына
себеп болады. Бірақ 153 б 3т-ң нормалары, яғни сыртқы экономикалық
мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеп
соқтырады. Бұл жағдай адал емес контрагенттермен қолданылады және олар шарт
бойынша өз міндеттерін атқарылмауына әкеп соқтырады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 153 б 2т-на сәйкес мәміленің жай
жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеп соқтырады. Сыртқы
экономикалық мәмілелерден дау туған жағдайда тараптарды мәміленің
жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау
құқығынан айырмайды. Сонымен тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын
немесе орындалғанын жазбаша немесе өзгеше, куәгерлік айғақтардан басқа
дәлелдемелермен растауға құқылы. Заң құжаттарында немесе тараптардың
келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша түрін
сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Шетел мемлекеттерінің заңдарына және халықаралық конвенцияларға көңіл
аударатын болсақ сыртқы экономикалық мәміленің жазбаша нысанын тараптар
өздері белгілейді.
Шетел мемлекеттерінің заңдары сатып алу-сату шартының нысанын ерікті
түрде таңдау принціпін ұстанады. Шарттың жазбаша түрі тек қана қозғалмайтын
мүлікті сату туралы шарттарға қолданылады.
Германияда және Швейцарияда осындай шарттар жазбаша түрде нотариятта
куәландырылғаннан кейін ғана жасалады. Мәміленің түрлеріде жазбаша да,
ауызша да түрлері қолданылууы мүмкін. Мысалы: Англияда сатып алу-сату шарты
тауардың бағасына қарамастан ауызша нысанда бекітіледі. Белгілі бір
жағдайларда ауызша шарттар жазбаша шарттарға қарағанда үлкен үстемдікке ие.
АҚШ-тың заңнамасында сатып алу-сату шартының ауызша түрі қолданылады,
егер мәміленің соммасы 500 доллардан аспаса.
1980 ж Халықаралық тауарларды сатып алу-сату шарты туралы Вена
Конвенциясының 11 б сәйкес сатып алу-сату шарты жазбаша нысанда жасалуын
талап етпейді. Бұл шарт әр түрі әдістермен, куәгерлік айғақтарды қоса
расталуы мүмкін.
Сыртқы мәміленің нысанының қатал регламентациясынан гөрі қазақстанның
заңнамасында шаруашылық субъектілердің арнайы лицензияларының және
мәмілелердің арнайы тіркеуін өткізу сұрақтары қарастырылған.
2) Сыртқы экономикалық мәмілелердің мемлекеттік емес реттеу
нысандарын қолдану. Кейде заң әдебиеттерінде сыртқы экономикалық
мәмілелердің қүқықтық ерекшеліктері ретінде мәмілені жасасу кезінде пайда
болатын тәуекелге қарсы қосымша заң кепілдіктері болады. Осындай
кепілдіктерге, мысал ретінде, CIF, FOB, КАФ, ФРАНКО жән т.б. ИНКОТЕРМС
жағдайлары бола алады.
Бірақ бұл жағдайды сыртқы экономикалық мәмілелердің құқықтық
ерекшеліктеріне жатқызуға мүмкіндік жоқ, себебі ИНКОТЕРМС сауда терминін
түсіндіру туралы Халықаралық ережелер болып табылады және олар тек
халықаралық сауда келісім-шарттарға қолданылады, бірақ ол сыртқы
экономикалық мәмілелердің барлық түрлеріне қатысты қолданылмайды.
Мемлекеттік емес реттеу нысанына әдептер, әдет-ғұрып, жүріс-тұрыс
ережелері, бірыңғай ережелер жиынтығы жатады. 1980 ж БҰҰ Конвенциясының 9
б сәйкес мәміленің тараптары, олар келіскен әдет-ғұрып және өзара қарым-
қатынаста орнатқан тәжірибемен байланысты. Егер тараптар бұл туралы
келіспесе, халықаралық саудада танымал және олар білген, я білуі тииіс әдет-
ғұрыптарды шартқа қолданылуын білдірген.
Сауда әдеттері АҚШ-тың Бірыңғай Сауда Кодексінде айқындалған, онда олар
мәмілеге байланысты белгілі бір жерде (кәсіпте немесе саудада) іскерлік
қатынастардың жиі сақталу әдісі мен тәжірибесі деп көрсетілген (БСК АҚШ 1-
205(3)). АҚШ БСК-не сәйкес кез келген сауда және кәсіп саласындағы сауда
әдеттері келісімге нақты мағынаны беру керек және оның талаптарын анықтауы
және толықтыруы тиіс. Осы Кодексте, іскерлік қатынастар құқықтарының қайнар
көзі ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасында сыртқы экономикалық қатынастар саласында әдет-
ғұрып құқықтың қайнар көзі ретінде қолданылуы Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінде көрініс табады, онда азаматтық қатынастар әдет-
ғұрыппен реттеліне алады, егер олар Қазақстан Республикасының
территориясында әрекет етуші заңнамаларға қарама-қайшы келмейтін болса,
сондай-ақ 1084 б 1т шетелдік элементпен шиеленістірілген азаматтық құқықтық
қатынастарға қолданылуға тиісті құқық танылған халықаралық әдет-ғұрыптардың
негізінде анықталады. Бірақ Қазақстанның заңнамаларында әдет-ғұрып және
іскерлік әдет-ғұрыптары деген ұғымдар анықталмаған. Іскерлік айналымның
әдет-ғұрпына мысал ретінде, жасасып отырған мәмілені мөрмен бекітуді
көрсетуге болады. Азаматтық Кодекстің 152 б 3т заңдармен және тараптардың
келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап
айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту, сәйкес келуге
және оларда осы талаптарды орындамау салдары көзделген, бірақ Қазақстан
Республикасында ондай талаптар әлі қойылмаған. Оған тек бір ғана
императивтік норма бар, ол Азаматтық Кодекстің 33 б 2т көрсетілген, яғни
заңды тұлғаның өз атауы жауылған мөрі болады. Бірақ 152 б мәмілені мөрмен
бекітуді міндеттемейді, ол тек қана екі жақтың қол қоюын талап етеді
Мемлекеттік емес реттеудің нысандарына: ИНКОТЕРМС-2000, 1993 ж
Құжатталған аккредитив жинақталған тәжірибесі мен әдептері, 1978ж
Инкассо бойынша сауда құжаттары туралы жинақталған ережелері жатады және
олар халықаралық банктік әдет-ғұрыпы мен әдеттердің жинағы айқындайды.
Жоғарыда көрсетіліп кеткен Халықаралық Сауда Палатасының (ХСП) басып
шығарылған сауда терминдерінің жинақтарымен қоса БҰҰ Еуропа Экономикалық
комиссиясының және БҰҰ Халықаралық Сауда құқығы (ЮНИСТРАЛ) комиссиясының
жинақтарын айтып кетуге болады. Сыртқы экономикалық мәмілеге байланысты
дауларды ad-hoc арбитражына беруге болады. Біздің ойымызша, осы мемлекеттік
емес реттеу тәсілдерін қолдану сыртқы экономикалық мәмілелердің ерекше
белгісіне тән.
3) Шетел құқығын қолдану мүмкіндігі немесе тараптардың келісімімен құқық
таңдау. Келесі сыртқы экономикалық мәміленің құқықтық ерекшелігі, шетел
құқығын таңдау мүмкіндігі болып келеді. Мәміле жасасу кезінде, тараптар өз
алдында қолданылатын құқық жайында алдын-ала келісуі өте маңызды. Кейбір
елдерде колданылатын құықты таңдау мүмкіндігі тараптардың абсолютті
еркіндігі принціпі немесе шарт локализациялау принціпі деп аталады.
Көрсетілген абсолютті еркіндік принціпі Германия мен ҚХР әрекет етеді. Егер
шарт локализациялау принціпіне келетін болсақ, онда тараптар тек мәмілеге
қатысты принціпті таңдайды және осы принціп АҚШ құқығында қолданылады. АҚШ-
тың Бірыңғай Сауда Кодексінің 105 б 1т былай деп көрсетілген Егер
тараптардың құқықтары мен міндеттері осы штаттың немесе басқа штататың,
мемлекеттің құқығымен анықталатын болса және шарт осы штатқа немесе басқа
штатқа, мемлекетке қатысты болса, онда тараптар құқық таңдауға құқылы.. Ал
Германияда қолданылатын құқықты таңдау туралы келісім болмаған жағдайда,
тараптар осы шартқа тығыз байланысы бар мемлекеттің құқығы қолданылады
(1986 ж Халықаралық жеке құқықтың жаңа реттелуі туралы заңының 28 б) және
осы жағдай ҚХР қолданылады.
Қазақстанда (сонымен бірге Рессейде) сыртқы экономикалық мәмілелерге
қатысты құқық қолдану, тараптардың абсолютті еркіндік принціпіне
негізделген. Қазақстанның заңнамасында сыртқы экономикалық мәмілелерге
қатысты тараптардың келісімімен қолданатын құқық жөніндегі ереже
Қазақстан Республикасының инвестиция туралы заңында көрініс тапқан. Осы
заңның 24 б 4т-да былай делінген: Егер Қазақстан Республикасының заң
актілерінде немесе келісімдерінде өзгеше көрсетілмесе, шетел инвесторлары
мен Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы немесе азаматы арасындағы
жасалған мәміле Қазақстан Республикасының заң актілерімен реттеледі.
Тараптардың құқық таңдау еркіндігі туралы норма Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімінің Халықаралық жеке құқық бөлімінде
көрініс тапқан. Мысалы: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіннің
1112 б 1т-2 т-на сәйкес Егер Қазақстан Республикасың заң актілерінде
өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келісімен таңдалған елдің құқығымен
реттеледі және шарттың тараптары қолданылатын құқықты кез келген уақытта,
шарт жасасу кезінде де, одан кейін де таңдап алуы мүмкін. Тараптар шарқа
қолданылатын құқықты өзгерту туралы да кез келген уақытта уағдаласа алады .
Сонымен бірге Азаматтық Кодекстің 1084 б шетелдік азаматтардың немесе
шетелдік заңды тұлғалардың қатысуымен, не өзге де шетелдік элемент
шиеленістірілген азаматтық-құқықтық қатынастарға қолданылуға тиісті құқық
Азаматтық Кодекстің, өзге де заң актілердің, Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттардың және танылған халықаралық ғұрыптардың
негізінде анықталады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің Ерекше
бөлімінің Халықаралық жеке құқық бөлімінің нормалары халықаралық
конвенциялардың қолданылатын құқық туралы принціптерімен сай.
Көрсетілген жағдайлардың бәрін ескере отыры, мәмілеге қатысушы
тараптардың шетел құқығын таңдау мүмкіндігі сыртқы экономикалық мәміленің
құқықтық ерекшелігі болып табылады және сыртқы экономикалық мәміленің
құқықтық режимдерін ішкі мәміленің құқықтық режимдерінен айыруға мүмкіндік
береді.
4)Сыртқы экономикалық мәміле бойынша дауды Халықаралық Арбитраждың
қарауына беру мүмкіндігі. Ендігі сыртқы экономикалық мәміленің ерекшелігі
Халықаралық Арбитражды таңдау мүмкіндігі болып табылады. Мәміле бекіту
кезінде, туындаған дауды тараптар өздерінің мемлекетіндегі сыртқы саудалық
арбитражда қарауға, ad-hoc арбитражында шешуге және үшінші елдің
арбитраждық сотын таңдауға және істі осы арбитраждардың қарауына беруге
алдын-ала келісе алады.
Қазақстан Республикасының инвестиция туралы заңына сәйкес –
инвестициялық даулар келіссөздер жүргізу арқылы немесе инвестициялық
дауларды шешу туралы алдын-ала келіскен тәсілдерді қолдану арқылы (егер осы
тәсілдер үш ай ішінде қолданылмаған болса) шешіледі. Осыған байланысты
туындаған дауды шетел инвесторларының келісімімен, жазбаша түрде
арбитраждық органдарға беру мүмкіндігін Қазақстан Республикасының
инвестиция туралы заңы қарастырады.:
ИКСИД Конвенциясына сәйкес инвестийиялық дауларды реттейтін Халықаралық
Орталыққа беру, егер ол осы Конвенцияға мүше болса;
Егер инвесторлаушы мемлекет осы Конвенцияға мүше емес болған жағдайда, іс
осы Орталықтың қосымша мекемесіне беріледі;
Стокгольмдегі Халықаралық Сауда Палатасының Арбитраждық институтына
беріледі;
Егер шетел инвесторы істі көрсетілген арбитраждардың қарауына беруге қарсы
болған жағдайда, тараптар істі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот
органдардың қарауына беруге құқығы бар.
1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрлері.
2.1 Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмілелердің түрін
топтастыру.
Заң әдебиеттерінде сыртқы экономикалық мәмілелердің топтастырылуы
берілмеген. Мысалға О.Н.Садиковты алатын болсақ, ол сыртқы экономикалық
мәмілелерді мынандай негізгі үш топқа бөліп қарастырды:
сыртқы сауда сатып алу-сату шарты;
сыртқы сауда мендігерлік шарты;
халықаралық жүктерді тасымалдау шарты (1(.
Сонымен бірге В.А.Томсин де сыртқы экономикалық мәмілелерді үш топқа
бөледі:
сыртқы сауда сатып алу-сату шарты;
қарама-қарсы тасымалдау туралы Халықаралық шарт,
сауда контрагенттерінің келісімдері (2(.
Ал И.С.Гринко сыртқы экономикалық мәмілелерді сатып алу-сату және
тауарларды айырбастау мәмілелеріне бөледі. Сонымен бірге И.С.Гринко
мәмілелерді бартерлік мәмілелерге, кері сатып алу мәмілелеріне,
компенсациялық мәмілелерге, компенсациялық негіздегі кең маштабты
операцияларға және шикі зат операцияларына топтастырады (3(.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді біз көптеген белгілер арқылы
топтастырамыз. Соның ішінде мәмілелерді азаматтық құқықтың белгілері арқылы
топтастырамыз.
Сыртқы экономикалық мәмілелер біржақты және көпжақты мәмілелер болып
бөлінеді. Мысалға: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 148 б 1т
сәйкес, мәмілелер біржақты және көпжақты (шарттар) болуы мүмкін және осы
баптың 2т-3т біржақты және көпжақты мәміленің анықтамасы берілген: заңдарға
немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін біртараптың еркін білдіру
қажет және жеткілікті болатын мәміле біржақты мәміле деп есептеледі, ал
шарт жасасу үшін екі тараптын (екіжақты мәміле) не үш немесе оданда көп
тараптын еркін (көпжақты мәмілелер) келісілген ерік білдіруі қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 378 б сәйкес-екі немесе одан
көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе
тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады. Егер көпжақты мәмілелерді
айтатын болсақ, оларға халықаралық тауарларды сатып алу-сату шартын,
компенсациялық мәмілелерді инжирингілік мәмілелерді жатқызамыз.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді жай және шартпен жасалған мәмілелер деп
қарастырамыз.Жай мәмілелерде тараптардың құқықтары мен міндеттері мәміле
жасасу кезінде немесе мәміле жасасу кезінен біраз уақыт өткеннен кейін ғана
пайда болады, ал шартпен жасалған мәмілелерде құқықтар мен міндеттердің
___________________________________ _________________________________
1. Позднеков В.С, Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по внешней
торговле СССР.Меж. отн. 1985г. Ч 1-2. ст420-450.
2. Томсин В.А. Внешне торговые сделки: практические рекомендаций по
составлению контрактов. М-94
3. Гринко И.С. Внешне торговые сделки. Сумы-1994г. Ст-8,17,18.
пайда болуы шартқа байланысты болады. Осы шартпен жасалған
мәмілелер Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 150 б
қарастырылған. Бұл бапқа сәйкес шартпен жасалған мәмілелерді екі топқа
бөлуге болады:1) кейінге қалдырылған шартпен жасалған мәмілелер; және 2)
кейін күші жойылатын шартпен жасалған мәміле; Көрсетілген 150 б 1т 2т толық
тоқта кететін болсақ: 1т-да – егер тараптар құқықтар мен міндеттердің
туындауын басталу-басталмауы белгісіз мән-жайларға байланысты етіп қойса,
мәміле кейінге қалдырылған шартпен жасалды деп есептеледі; 2т-да – егер
тараптар құқықтары мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-басталмауы
белгісіз мән-жайларға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын
шартпен жасалды деп есептеледі. Ал осы баптын 3т-да шарттын басталу-
басталмау жағдайлары көрсетілген. Бұл тарауға сай - егер шарттың тиімсіз
болатын тарап шарттын басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт
басталды деп танылады. Егер шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың
басталуына теріс пиғылмен ықпал етсе, шарт басталмаған деп танылады (1(.
Сыртқы экономикалық мәмілелер ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Ақылы
және ақысыз мәмілелердің түрін Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 384 б-да қарастырылған. Осы баптын 1тармақшасына сәйкес - шарт
бойынша тарап өз міндеттерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бір
нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Ал 2-тармақша
бойынша - бір тарап екінші тараптан ақы алмай немесе еш нәрсе бермей бір
нәрсені ұстауды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады. Ақылы
шарттарға сыртқы экономикалық мәмілелердің көптеген түрлері жатады, мысалы:
халықаралық сатып алу-сату шарты, сыртқы сауда мендігерлік шарты, жүктерді
тасымалдау шарты және т.б. Ал ақысыз шарттарға сыйға тарту шартын жатқыза
аламыз.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді реалды және консенсуалды шарттарға
топтастырамыз. Реалды мәмілелерге біз сыйға тарту шартын, заем шартын және
сақтандыру шартын жатқызамыз. Ал консенсуалды шарттарға халықаралық
тауарларды сатып алу-сату шартын, тасымалдау шартын және басқа да шарттарды
жатқызамыз. Сонымен қоса консенсуалды мәмілелерге опциондық, фьючерлік
және форвардтық мәмілелерді жатқызуға болады (2(.
Коммерциялық тәжірибесі дамыған батыс елдерінде осындай мәмілелер
тиісті нормативтік актілермен және қадағалау үшін комиссияларымен
реттеледі. Мысалға Германияны алатын болсақ осындай мәмілелерді жасасу
тәртібі Сауда Кодексімен және 1989 ж "биржа және биржалық қызмет туралы
заңымен" реттеледі. Сонымен қатар АҚШ-тың фючерлік мәмілелерге байланысты
Сауда Комиссиясы (CFTC) және Фючеллік Мәмілелердің Ұлттық Бірлестігі (NFA)
көрсетілген мәмілелердің жасалу мен орындалу тәртібін қадағалайды және
жүзеге асыру тәртібін қамтамасыз етеді. Сонымен форварттық мәміле деп
болашақта затты (тауарды, акцияларды, облигацияларды және валюталарды)
жеткізу туралы тараптардың келісімі болып табылады. Форварттық мәмілелер
тараптарға болашақта затты белгіленген күні
___________________________________ ____________________________________
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің 150 бабы. Алматы-2003ж.
2. Ахмадиева Г.Д. Правовое Регулирование внешне экономических контрактов в
РК. Алматы-1996ж. ст-63-64.
жеткізіп беру туралы ескертеді. Форварттық мәмілелер сатып алушыны
немесе жабдықтаушыны болашақтағы бағаның тиімсіз өсуінен сақтандыру
үшін жасалады. Осы форварттық мәміледен бірінші тарап екінші тараптың
келісімімен ғана бас тарта алады.
Фючерлік мәміленің ұғымы форварттық мәміленің ұғымымен бір, бірақ
фючерлік мәмілелер биржада жасалады және мәміледе көрсетілген баға
болашақта өзгеруі мүмкін. Мәміле жасасу кезінде, сатушы тарап тауарды
мәміле жасасқан уақытта белгіленген бағамен ғана сатуға, ал сатып алушы
тарап белгілі бір тауарды сол белгіленген бағамен сатып алуға міндеттеледі.
Опциондық мәмілелер бойынша бір тарап белгілі бір уақыт ішінде,
белгіленген бағамен затты (тауарды, акцияны, облигацияны, валютаны)
қабылдау немесе жіберу құқығына ие болса, екінші тарап контрагенттің талабы
бойынша бірінші тараптың құқықтарын жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді және
затты белгіленген бағамен қабылдау немесе жіберу міндеттерін өз мойнына
алады. Осы опциондық мәмілелердің ішінен екі түрін айтып кетуге болады:1)
колл-опциондық (сатып алу мәмілесі), 2) пут-опциондық (сату мәмілелері).
Колл-опциондық мәміле бойынша опцион ұстаушы опцион сатушыдан белгіленген
бағамен мәміле объектісін сатып алу құқығына ие болады, ал опцион сатушы
опцион ұстаушының талабы бойынша, мәміленің объектісін сатуға міндеттеледі.
Пут-опцион мәмілесі бойынша опцион ұстаушы немесе матушы белгіленген
бағамен және белгіленген уақытта мәміленің объектісін сату құқығына ие
болады.
Сыртқы экономикалық мәмілелерге алдын-ала жасалатын мәмілелерді жатқызуға
болады. Алдын-ала жасалатын мәмілелер Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 390 б қарастырылған. Осы бапта алдын-ала жасалатын шарт бойынша
тараптар алдын ала жасалатын шарт көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс
орындау немесе қызмет көрсету туралы болашақта шарт (негізгі шарт) жасасуға
міндеттенеді. Алдын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz