Әбілқайыр хандығының күшеюі және әлсіреуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 «Өзбек» атауының шығу төркіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Әбілқайыр хандығының құрылуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Әбілқайыр хандығының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ . ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ КҮШЕЮІ ЖӘНЕ ӘЛСІРЕУІ
2.1 Әбілқайыр ханның жаулап алу жорықтары. Хандықтың күшеюі ... ... ... ... 30
2.2 Көшпелі өзбектердің әлеуметтік . экономикалық қатынастары мен мемлекеттік құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Әбілқайыр хандығының әлсіреуі және күйреуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
І . ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 «Өзбек» атауының шығу төркіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Әбілқайыр хандығының құрылуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Әбілқайыр хандығының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ . ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ КҮШЕЮІ ЖӘНЕ ӘЛСІРЕУІ
2.1 Әбілқайыр ханның жаулап алу жорықтары. Хандықтың күшеюі ... ... ... ... 30
2.2 Көшпелі өзбектердің әлеуметтік . экономикалық қатынастары мен мемлекеттік құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Әбілқайыр хандығының әлсіреуі және күйреуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1. Өзбек атауының шығу
төркіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...10
2. Әбілқайыр хандығының құрылуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Әбілқайыр хандығының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.21
ІІ – ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ КҮШЕЮІ ЖӘНЕ ӘЛСІРЕУІ
2.1 Әбілқайыр ханның жаулап алу жорықтары. Хандықтың
күшеюі ... ... ... ... 30
2.2 Көшпелі өзбектердің әлеуметтік – экономикалық қатынастары мен
мемлекеттік
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .46
2.2 Әбілқайыр хандығының әлсіреуі және
күйреуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда көк туы көгінде желбіреп, әнұраны
аспанында қалықтап, Елтаңбасы маңдайында жарқырап, Тәуелсіздікке қол
жеткізіп отырған қазақ халқы басынан небір қилы замандарды өткергені
тарихта қаттаулы. Әр уақыттағы билеп төстеушілердің ұстанған қатаң талап,
қатыгез қимыл, сыңаржақ шешімдері қарапайым халықты өз дегендеріне
көндіріп, сарсаңға салумен болды.Әр кезеңдердегі қоғамдық өзгерістер мен
саяси бағыттарға және сол қоғамдық өзгерістерге қатысты әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға байланысты болған толқынды тербелістер де халық
жанын жай таптыра қоймады.Болаттай беріктік пен темірдей төзімділіктің
нәтижесінде ғана ұлттың ұлттығын сақтап қалған қазақ халқы кешегі көрген
азабын тарихқа айналдырып, бүгінгі қолда барын місе тұтып, ертеңінен
үміттенумен өмір ағысын жалғастырып отырды.
Осыған орай диплом жұмысымызда қазіргі Қазақстан территориясында,
яғни, тарихта кезінде Шығыс Дешті Қыпшақ жері деп аталған аймақта XV ғ.
бірінші жартысының екінші ширегінің басында құрылған Көшпелі өзбектер
мемлекетінің тарихын қарастырдық.
Таңдап алынған тақырып бүгінгі күні өзекті болып табылады. Мемлекеттің
тәуелсіздік алып, көп жылдар бойы ұлтымыздың тамыры тереңге кеткен тарихы
коммунистік-тоталитарлық идеологияның үстемдік еткен құрсауынан босап, өз
тарихымызды қайта жазу мүмкіндігіне ие болған кезде, Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының болашағына әсер еткен қырық жыл өмір сүрсе де
тарихта өз атын қалдырып кеткен көшпелі өзбектер мемлекетінің тарихы
қазіргі таңда қазақ хандығының құрылуын зерттеу мәселесінде, Қазақстан
тарихында өзекті орын алады.
Осы тұста біз “Көшпелі өзбектер мемлекеті” кезеңін неге таңдадық деген
сұраққа жауап бере кетейік.
Біріншіден, бұл мемлекет қойнауында Қазақ хандығының әлеуметтік-
экономикалық ішкі жағдайының пісіп-жетілуіне негіз қаланған еді.
Екіншіден, Әбілқайыр ханның XV ғ. орта шенінде жүргізген көрші
елдермен сыртқы саясаты да нәтижелі болды. Оған себепші, хандықтың
батысындағы көрші елде болған жағдайды Әбілқайыр хан тиімді пайдалана
отырып, онда да өзіне қолайлы адамдарды билікке отырғыза білді. Сөйтіп,
Моғолстан мемлекеті мен Темір әулеті мемлекеттері арасындағы қарым-
қатынастар Әбілқайыр хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары, олардың даму
барысы – бәрі XV ғ. 50-ші жж. аяғында Қазақ хандығының құрылуына саяси
алғышарттар әзірледі. Сондықтан да біз Қазақ хандығының құрылуы
кездейсоқтық емес, Әбілқайыр хан тұсындағы саяси дамуын заңды қорытындысы
деп батыл айта аламыз.
Үшіншіден, ол хандық этникалық процестердің барынша даму процесін
жеделдетті. XIII ғ.басында Моңғол жаугершілігіне байланысты Моғолстан,
Мәуереннахр және Дешті Қыпшақ аймақтарындағы саяси құрылымдардың өзгеруіне
байланысты этникалық процестер дамуы тежелсе, XIV ғ. саяси құрылымдар
сипаты жағынан жергілікті халықтар мен ру-тайпалардың талабына бейімделе
түседі.
Жаулап алушылар жергілікті халықтар арасына сіңісіп, бұрынғы тежелген
этникалық процесс жаңа қарқында, жаңа сапада дамыды. Ал, XV ғ. бірінші
жартысындағы Дешті Қыпшақтағы Әбілқайыр хандығы, Жетісу мен Шығыс
Түркістандағы Моғолстан мемлекеті және Мәуереннахрдағы Ақсақ Темір
ұрпақтарының мемлекеті, сондай-ақ Оңтүстік Сібірдегі қалмақ тайпалары, Иран
мен Әзірбайжандағы Қара Қоюнлы әулеті аралығындағы шиеленіскен күрделі
саяси оқиғалар мен олардың даму барысы XV ғ. орта шенінде Қазақ хандығын
дүниеге әкелді.
Сондықтан Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған Қазақ хандығының
құрылу тарихын білу үшін Әбілқайыр хандығы тұсындағы саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағдайларды білгенім жөн.
Енді, Әбілқайыр хандық құрған, тарихи әдебиеттерде Көшпелі
өзбектер аталған хандықтың этникалық құрылымы қандай еді дегенді де ой
елегінен өткізе отырайық. Тарихи деректерге жүгінер болсақ, XІV және XV
ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ хандықтарымен Моғолстан өз алдына дербес
мемлекеттер болғанымен, олардың құрамында тайпалар әр түрлі себептерге
байланысты миграциялар жасап, ауысып отырады. Солай болғанымен де бұл
ауыспалы тайпалар болмашы ғана диалектік айырмашылықтарына қарамастан
қыпшақ өңіріндегілердің барлығы түркі тілінде сөйлейді. Өйткені олардың
материалдық мәдениеті, тұрмысы мен рухани мәдениеті бір типте болды деп
С.Аманжолов [3] өз еңбектерінде дәлелдейді. Ол Қазақстанның төрт бұрышына
дерлік ортақ – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген
шаруашылық мәдениеті болатын. Ал бұл салалық негізге бейімделген этникалық
құрылымды шартты түрде бірнеше этно – саяси терминде атар болсақ, олар
мыналар: қыпшақ, өзбек, қазақ, ноғай, өзбек – қазақ, моғол тағы басқалар.
Біз зерттегегелі отырған тақырыбымыздың ауқымына қарай келесі
кезекте Әбілқайыр хандығына қарасты болған жерлердің шектесу аймақтарын
айтып кетейік. Көшпелі өзбек мемлекетінде билік құрған ханның жер ауқымы
мейлінше кең болғанын тарихи деректер орынды дәлелдейді. Ой таразысына сала
келе Әбілқайыр хандығы қазіргі Қазақстан территориясын табиғи байлығы
шалқыған үлкен бөлігіне иелік еткенін аңғарамыз. Ол тарих тілімен
өрнектегенде кезіндегі Ноғай ордасынан шығысқа қараған кең аймақты, сондай
– ақ батысы Жайықтан, шығыстағы Балқаш көліне дейінгі, оңтүстігі
Сырдарияның орта және төменгі ағысынан, солтүстігі Тобыл мен Ертіс
өзендерінің орта ағысына дейінгі маң даланы жайлаған халықтарға өз әмірін
жүргізді. [1.35] Зерттеушілердің анықтауларына қарағанда Шығыс Дешті Қыпшақ
жерінде Әбілқайыр хан 142829 жылдан 146869 жыл аралығында табаны жалпақ
40 жыл хандық құрған.
Осы арада біз тілімізге тиек етіп отырған Әбілқайыр хан кім еді,
қайдан шыққан деген сауалға да қысқаша тоқтала кету артық болмас деп
ойлаймын. Тарихи деректердің айғақтауына қарағанда, 40 жыл ақыл – айламен
ел билеген ханның арғы тегі де осал адамдар болмағанына көз жеткіземіз.
Өзіндік орнын тарихтан уақыт жеткен сайын нақтылай еншілеген айбарлы да
атақты, өз заманының ұлы тұлғасы болған Шыңғыс ханның тегі мен қанынан
таралуы - Әбілқайырдың да даңқын асқақтата түсері даусыз. Тарата жүйелер
болсақ, Шыңғыс ханнан – Жошы хан, Жошыдан – Шайбан, Шайбаннан – Баниат,
Баниаттан – Бахадүр хан, одан Меңгі – Темір, Темірден – Болат, Болаттан –
Ибрагим, одан Дәулет – Шайх хан, одан Әбілқайыр болып тізбек құрмақ
[4.218]. 16 – 17 жасынан билікке араласқан Әбілқайыр Дешті Қыпшақ көшпелі
тайпаларын біріктіру негізінде Көшпелі өзбектер мемлекетін бтлеу
дәрежесіне дейін көтеріліп, ел ішінде қалыптасқан саяси жағдайларды өз
пайдасына шеше жүріп, айналасындағы аймақтарды күшпен бағындырады. Әрі өзі
күшпен бағындырған аймақтарға өз сыбайластарын билеуші етіп тағайындауды да
дағдыға айналдыра білген. Ноғай ордасындағы билердің билік басына қалай
келгендіктерін Дешті Қыпшақ тайпалары: Әбілқайыр хан болды, Қазы би болды,
Иадгар хан, Масы би болды [5. 255]
Біз Әбілқайырға және Әбілқайыр хандығына қатысты біраз жайларды
қысқаша тілімізге тиек еттік. Бұл айтылған мәселелердің кең ауқымда
саралануын диплом жұмысының негізгі тарауына міндеттеп отырғанымыз да
ескерте кетейік.
Деректік қоры. Диплом жұмысының маңызын ашып, танымын тереңдете түсу
мақсатында қолға түскен ғылыми еңбектердегі деректік шолуларды да барынша
пайдаланғанымыз рас. Мәселен, Мас’уд ибн Усман Кухистанидың орта ғасырлық
зерттеу еңбегі деректерге байлығымен ерекше назар аударады. Әрине әрбір
деректеменің берері де әр басқа екенін айтуға тиіспіз.Біз ұшырастырған
материалдардың Ішінде Жошы ұлысының батыс бөлігіндегі тарихи оқиғалар
туралы мәліметтер мол болса (6(, Шайбан ұлысы жайлы деректік мағлұматтар
тым мардымсыз.
Абд ар-Раззак Самаркандидің “Матла ас-садайн” атты еңбегінде
көшпелі өзбектердің темірліктермен қарым-қатынасы жөнінде біршама құнды
мәліметтер берілген.
Мирхондтың Раузат ас – сафа деген еңбегінде көшпелі өзбектер мен
Темір әулеті ұрпақтары арасындағы қарым – қатынас кең қамтылады. Әрі бұл
еңбек деректердің қайталанбауымен құнды.[31]
Әбілқайыр хандығы жөнінде тағы бір мәнді де маңызды деректер беретін
зерттеу – Хондемирдің Хабиб ас-сийар атты еңбегінің үшінші бөлімі болып
табылады.
Тарихи гузида Нусрат наме атты белгісіз автордың шығармасы көшпелі
өзбек мемлекетінің құрылымы туралы нақты деректерді мол зерделеген. Атап
айтар болсақ, өзбектерден әскер жасақтап, сол әскерді ұстап тұру үшін
қажетті қаржы-қаражатты халықтан алым-салықтарды күштеп жинау негізінде
қордаландырылып отырылғаны нақты дәлелдермен әшкереленген. Сондай-ақ бұл
шығармада көшпелі өзбек мемлекетінің Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейінгі
жағдайы туралы да мәліметтер мол кездеседі. Еңбек көне өзбек тілінде, 1505
жж. шамасында жазылған ( 7( .
Көшпелі өзбектер туралы кпптеген фактілі материалдарды Камал-ад-Дин
Бинайдың “Шайбани-наме” атты шығармасынан алуға болады (8(. Мұнда көшпелі
өзбек мемлекетінің Шайх-Хайдар ханның билік құрған кезінен (1468-69 жж.),
Шайбани ханның Хорезмді жаулап алғанға дейінгі (1503 ж.) оқиғалар жүйелі
негізде баяндалады. Көшпелі өзбек мемлекетінің құрылымы мен сипатын
анықтайтын мәліметтерге де бай. Мемлекет құрамындағы әскерлері азық-
түлікпен қамтамасыз ету жайы, шапқыншылықтан түскен олжаны бөлісудегі
берекесіздік мәселесі санды деректермен расталады.
Әбілқайыр хандығы тарихын сәтті бейнелеген дерегі де, дәйегі де
мол ең құнды еңбек Шайбандықтар сарайының тарихшысы Мас’уд ибн Усман
Кухистани жазған “Әбілқайырдың тарихы” атты деректеме (24 (. Бұл еңбек
Масуд Абд ал-Латиф ханның (1540-1551 жж.) бұйрығымен таза өмірбаяндық
тізбелер тұрғысында дүниеге келіп, өмір шындығын нақты көрсеткен.
Автор шығармасының Хорезмді өзбектердің басып алғандығы жайлы
бөлімінде өзінің Әбілқайыр ханның ұлы Сүйінші Қожа-ханның секретары
болғанын (1.22(, ал қайтыс болған соң оның ұлы Абд ал – Латиф - ханның
сарайында қызметте болғанын, сондықтан да Әбілқайырдың өмірін жақсы
білетінін айтады.
Көшпелі өзбек мемлекетінің саяси тарихы жөнінде құнды мағлұмат
беретін орта ғасырлық деректердің тағы бірі – Балх тұрғыны, XVII ғ.
тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің еңбегі. Ғалымның шығармасының аты “Бахр әл
асрар фи Манакиб ал-ахиар” (23.322( (“Море тайн относительно доблестей
благородных”). Еңбек 1434-1441 жж. аралығында жазылған. Ол Балх наместнигі,
кейіннен Бұхара мен Самарқандтың билеушісі болған Аштарханилік Надыр
Мұхаммедке арналған (1642-1645 жж.).Автор туындысын жазу барысында
зерттеушілер пікіріне жүгінер болсақ, бізге дейін жеткен және жетпеген
жиырмадан астам орта ғасырлық деректерді пайдаланған ( 23.322 (. Сондықтан
да Әбілқайыр хандығы туралы біршама мәліметтер осы еңбекте жинақталғаны
байқалады.
Біз осы тұста Әбілқайыр хандығы туралы орта ғасырда дүниеге
келген құнды еңбектердің тағы бірі – Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих – и
Рашиди атты шығармасы (11(. Мұнда Қазақ хандығының құрылуы, Керей мен
Жәнібек хандардың Әбілқайырдан бөлініп кетуі туралы алғашқы деректермен
қоса, хандық ішіндегі талас-тартыстың туу себептеріде, ашық әңгіме болады.
Әрі мұндаXIV-XV ғғ. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс
Түркістанды және Қырғызстан территориясын жайлаған Моғолстан мемлекетінің
тарихы кең көлемде баяндалады. Еңбек екі дәптерден тұрады. 1542 ж. екінші
дәптер, ал 1546 ж. бірінші дәптер жазылған.
Ал тұтастай алғанда жоғарыда қарастырылып өткен деректердің
көпшілігі, Алматыда 1969 ж. шыққан “Материалы по истории казахских ханств
XV-XVIII вв.” деген жинақта қамтылған.
Араб автоларының әл Макрази, әл Айнидің мәліметтерін
Тизенгаузеннің аудармасынан пайдаландық ( 10(.Және де С.К.Ибрагимовтың
еңбегіндегі кейбір деректер пайдаланылды (40(.
Зерттелу деңгейі. Алтын Орда ыдырағаннан кейін Әбілхайыр хандығы
Жошы ұлысының орнына пайда болғанын, әрі сол кезеңдегі саяси, әлеуметтік
оқиғаларды қамтыған еңбектерді іздестіру барысында Б. Д. Греков пен А. Ю.
Якубовскийдің ( 6( ғылыми зерттеулерінің маңыздылығы ашылды. Сондай-ақ П.
П. Иванов [12], А. А. Семенов [13], Н. И. Веселовскийлер (14( де осы
мәселелерге өз көзқарастарын білдірген.
Н. И. Веселовский Хиуа хандығы қахындағы белгілі еңбегінде
көшпелі өзбек мемллекетінің Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейінгі
жағдайына тарихи баға берудің де ұмытпаған. Әрі оның қазақ, өзбек, қалмақ
сынды халықтардың этнографиялық жағдайларына да баса назар аударғанын
сезінесің (14(.
Орыс зерттеушісі В.В. Бартольдтың “Ұлықбек және оның заманы” деген
еңбегінде Әбілқайыр хан мен Темірдің ұрпақтары арасындағы түрлі
жағдайлардағы қарым-қатынастар қамтылды (15(. Бұл еңбектің құндылығының
өзі – болған тарихи оқиғалар жайлы дәйектеме мәліметтерге мол орын
бергендігі демекпіз. өзбектердің пайда болу, олардың этникалық құрылымы
төңірегіндегі ой қозғаған. А.Ю. Якубовский мен А.А. Семеневтың
зерттеулерінің өзіндік берері бар ( 16(.
Біз сөз еткен тақырыпты біршама тереңдей зерделеуге негізделген
П.П. Ивановтың “Орта Азия тарихының очерктері” атты кітабы зерттеу
обьектімізге қажетінше септігін тигізгенін атап айтуға тиістіміз.
Аталмыш еңбектің бөліміндегі Дешті Қыпшақ өзбектері мен қазақтарының
Орта Азия территориясына орналасуы, сондай-ақ көшпелі өзбектер мемлекетінің
саяси және әлеуметтік-экономикалық тыныс-тіршіліші қахында құнды мәліметтер
бізге біраз жайдың бетін ашып береді ( 12(.
Ал, берігірекке көз жіберер болсақ, Кеңес Одағы кезеңіндегі Әбілқайыр
хандығына назар аударған тарихшы Б.А. Ахмедов болды. Оның “Көшпелі өзбектер
мемлекеті” атты еңбегі 4 тараудан тұрады. Хандықтың ішкі құрылымы, саяси,
идеологиялық бақыт-бағдары, әлеуметтік-экономикалық өзгерістері кең ауқымда
қамтылып, Темір ұлысы мемлекетімен Әбілқайыр хан арасында болған саяси
қарым-қатынас мәселелерінің мәні кеңінен ашыла түседі (1(.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тарих сахнасында 40 жыл өмір
сүріп, Қазақ хандығының құрылуына бастама қалыптастырып кеткен Көшпелі
өзбектер мемлекетінің құрылуы, басқа мемлекеттермен қарым – қатынасы және
40 жыл бойы жеке – дара бір өзі билік құрған Әбілқайыр хан дүниеден
өткеннен кейін оның хандығының ыдырау себептерін ашып көрсету мақсат етіп
қойылды. Осы мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер қойылды:
— әр түрлі деректер жинақтау, оларды жан – жақты пайдалану;
— әр кезеңдерде жазылған парсы, араб, шағатай тіліндегі мәліметтерді
салыстыру;
— тақырыпқа байланысты деректердіпайдалану мен оларға баға беру;
— барлық дерек көздерін пайдалана отырып, дұрыс қорытындыға келу;
— өзбек сөзіне талдау жасау;
— мемлекеттің құрылу және ыдырау себептерін көрсету;
— орта ғасырлар тарихынан алатын орнын көрсету.
Зерттеу жұмысының құрлымы: Зерттеу еңбегі “Кіріспе” бөлімінен басқа
екі негізгі тараудан тұрады.
Бірінші тарау “Әбілқайыр хандығының құрылуы” деген екі тақырыппен
шағын үш бөлімді қамтиды. Олар: “Өзбек” атауының шығу төркіні, “Әбілқайыр
хандығының құрылуының алғышарттары” және “Әбілқайыр хандығының құрылуы ”
деп аталады.
Ал, “Әбілқайыр хандығының күшеюі және әлсіреуі” тақырыбы екінші
тарауға алтын арқау болмақ. Және де осы тарауда көшпелі өзбектердің
әлеуметтік - экономикалық және мемлекеттік құрлымына да тоқталып өтеміз.
“Қорытынды” бөлімінде зерттеу еңбегімізде қамтылған, зерделенген,
сараланған пікірлерге қысқаша түйін жасап, өз тарапымыздан болатын ұсыныс
ескертпелерге орын бермекпіз.
І ТАРАУ.ӘБІЛХАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Өзбек атауының шығу төркіні
Көшпелі өзбектер кімдер болды және олардың этникалық құрамы
қандай деген сұраққа тоқталсақ. Алтын Орданың XV ғасырдың І жартысында
ыдырау процесі кезеңінде Дешті Қыпшақтағы тайпалар негізінен екі үлкен
этникалық топқа топтастырылады. Бірі ноғай ру – тайпалар бірлестігі болса,
екіншісі – көшпелі өзбектер деп аталған ру – тайпалар бірлестігі болды.
[35] Тарихи заңдылықтар бойынша ру-тайпалардың біріктіріліп, белгілі бір
аймақта мекендеп, ортақ этнос болып қалыптасуына экономикалық, діни –
рухани факторлармен бірге, саяси факторлар да жетекші рөл атқарады.Осы
заңдылыққа сәйкес ноғай ру-тайпалық бірлестігінің қалыптауына Ноғай Ордасы
ықпал етсе, көшпелі өзбектер тобының пайда болуына 1428 – 146869 жылдары
Дешті – Қыпшақта 40 жыл өмір сүрген көшпелі өзбектер мемлекеті әсер
етеді. Көшпелі өзбектер 92 баулы тайпадан тұрған.
Өзбектердің шығу тегі туралы көптеген пікірлер бар. Кейбір ғалымдар
көшпелі өзбектердің шығуын Алтын Орда хандарының бірі Өзбектің (1312-1340
жж.) атымен байланыстырады. Н. А. Аристовтың пікірінше
Өзбек ханға дейін өзбек аты тарихта кездеспегендіктен, ол өзінің бастауын
осы билеушіден алған ( 18.147(. А. Ю. Якубовский өзбек терминінің шығуын
осы Алтын Орда ханымен байланыстырып, ол өзбектер (узбекийан) сөзіне
қатыстылығы туралы пікір білдірген ( 6.301(. П. П. Иванов та осы көзқарасты
ұстанған. Өзбек сөзінің шығу тегі Алтын Орда ханы Өзбек есімімен
байланысты, - деп жазды ол (12.21(.
Осындай пікірге ең алғаш қарсы шыққан В. В. Григорьев болды,
бірақ ол бұл тұрғыда ешқандай өз ойын білдірмеді. Сонымен бұл пікірдің
дұрыс емес екенін А. А . Семенов та дәлелдеді. Ол бойынша өзбек термині Ақ
Ордада пайда болып, XIV-XV ғғ. Иран мен Орта Азия тарихшыларымен барлық Ақ
Орданың түркі-моңғол тайпаларына таңылды (13.4(. Ол кезде Өзбек хан Көк
Орданың, яғни Алтын Орданың ханы болды да, өзбек атаулы көшпелілер оның қол
астында емес еді. Яғни зерттеушілердің екінші тобы бұл пікірмен келіспей
өзбек сөзін өзі бек, яғни өзіне - өзі қожайын деген сөзден шыққан
деп түсіндіреді [19.52]. Олардың ортақ дәлеліне – Дешті Қыпшақ тайпалары
өздерін өте еркін ұстап, еркін сезінген деген пікірлер жатады. Дәлелдің
жаны бар, ежелден-ақ Дешті Қыпшақ тайпаларының мемлекет басшысына
тәуелділігі отырықшы елдердегі сияқты қатаң түрде емес болатын. Билеушінің
билігі, әскери қуаты күшті болып, жүргізген саясаты жергілікті ру -
тайпалардың өмірлік мүддесіне сай келсе, онда ру - тайпа көсемдері ханға
бағынады және оны қолдайды. Ал егерде ханның қауқары әлсіз, саясаты
берекесіз болып, ол ру – тайпалар мүддесіне сай келмесе, онда билер мен
бектер өз жолдарын өздері таңдайды, билеушіге бағынбайды. Оған тіптен
қарсы шығады, не оны биліктен тайдырады, не болмаса басқа өңірлерге
көшіп кетеді. Екінші пікірдің жаны бар деуіміз де осыған байланысты
айтылып отыр.
Дегенмен де тарихшылардың басым бөлігі бірінші пікірді қолдайды.
Алғашқы пікірдің ғылыми негізі берік. Біз де осыны қолдай отыра мынадай
дәлелдеме айтамыз. Барлық этнонимдердің (халық атауы) шығуында, пайда
болуына белгілі бір заңдылықтар болады. Түркі тілдес халықтардың басым
бөлігіндегі атаулардың, яғни этнонимдердің нақты бір тарихи тұлғалар
есімдерімен байланысты екендігі белгілі. Мысалы, Оғыз қаған – оғыздар,
Бұлғар – бұлғарлар, Хазар – хазарлар, Ноғай – ноғайлар, Ашина – ашиналықтар
деген жеке тұлғадан туындаған тайпалар аттары аз емес. Қазіргі күнде қазақ
халқының құрамындағы ру мен ру бөлімшелерінің бәрі дерлік адамның
есімімен немесе сол адамға байланысты пайда болған (мінезіне, түріне,
түсіне және т.б.) атаулармен аталады. Яғни түркі тілдес халықтар үшін
этнонимнің тарихи тұлғалар есімдеріне байланысты пайда болуы, ол -
заңдылық. Олай болса, өзбек термині де Алтын Орда ханы Өзбекке
байланысты пайда болған деуге негіз бар. Өзбек сөзі Джувейни мен Рашид ад-
Дин еңбектерінде де кездеседі.Рашид ад-Динде өзбек сөзі Жошы ханның жетінші
ұлы Букалдың, ұлы Минкудардың ұлының есімі ретінде келтірілген (20.124(.
Сонымен қатар Әзірбайжандағы Ильдегиз әулетінен шыққан Атабектің бірінің
есімі - Өзбек (1210-1225 жж. билік құрған) және де Хорезмшах Мұхаммедтің
(1200-1220жж.) әмірлерінің бірі есімі Өзбек болған (20.73(. Осыдан өзбек
термині және адамның есімі ретінде Өзбек ханға дейін белгілі болғанын
көреміз.
Өзбек сөзі Хамдаллах Мұстафа Казвинидің (шамамен 1281ж. дүниеге келіп,
1350 ж.қайтыс болған). Тарих-и Гузиде (Таңдамалы тарих) еңбегінде
кездеседі. Оның ұлы Зайн ад-Дин Казвини жазған осы еңбектің жалғасында
узбекийан (өзбектер), улус-и Узбек (Өзбек ұлысы) деген сөздерді
кездестіреміз (10.93, 97(. Мұнда Өзбек ханы туралы айтылғанымен, Ақ Орда
көшпелілері туралы сөз болып отырғаны анық.
Осыдан кейін XIV ғ. 60-шы жж. дейінгі деректерде өзбек сөзі
кездеспейді. XIV ғ. өмір сүрген Араб авторлары: Насир ад-Дин ибн ал-Фурат
(1334-1404жж.), ал-Асади (1377-1447жж.), ал-‘ Айни (1361-1451жж.), Өзбек
хан мен одан кейін Алтын Орданы басқарған хандарды солтүстік аймақ елінің
патшалары, дала халқының сұлтандары, Дашттың патшалары, қыпшақ
хандары деп атаса, басқа араб
тарихшысы-ал-Калкашанди (1418 ж. қайтыс болған) Тоқтамышты өзбек елінің
билеушісі деп атайды (10.414(.
Низам ад-Дин Шами еңбегінің Тохтамыш – оғланның Самарқандқа келгені
туралы әңгімелеген бөлімінде Ол (Темір) Тохтамышқа Отырар мен Сауран
аймағын беріп, оны сол жерге жіберді. Біраз уақыттан кейін өзбек Орыс
ханның ұлы Кутлуғ - Бұға әскерін әкеліп, Тохтамыш-оғланмен көп соғысты,-
деп жазды (10.106(.
Өзбек термині Дешті Қыпшақты мекендеген түркі-моңғол тайпаларының
жинақ есімі ретінде, XIV ғ.60-шы жж. пайда болған болуы мүмкін. Бірақ бұл
өзбектер Дешті Қыпшақта XIV ғ. соңы мен XV ғ. басында пайда болды деген сөз
емес. Қазіргі қазақ, өзбек, қарақалпақ және басқа халықтардың ата-бабалары
қазіргі осы халықтар тұратын территорияларда мекендегенімен әлі қазақ,
өзбек, қарақалпақ деп аталмаған болатын. XVIII ғ. осы территорияны жаулап
алған моңғол тайпаларына келетін болсақ, олар Дешті Қыпшақтағы түркі
тайпаларымен араласып, тіпті өздерінің тілін де жоғалтқан (22.125(. Сонымен
қатар Шыңғыс ханның әскерінің көп бөлігін түркі тайпалары құрағанын
ұмытпаған жөн.
Жоғарыда келтірілген дерек мәліметтері ХIV ғасырдың 70 – 80 –ші
жылдарынан бастап, Дешті Қыпшақ тайпаларының жиынтық атауы ретінде - өзбек
терминінің қолданыла бастағанын көрсетеді. Ақ Орда хандығына ХIV ғасырдың
ІІ жартысымен ХV ғасырдың І ширегінде шығысы Ертістен, батысы Еділге
дейінгі, оңтүстігі Сырдариядан, солтүстігі Тобылдың орта ағысы бойына
дейінгі территория еніп, барлық тайпаларын ортақ атаумен - өзбектер деп, ал
далалық аймақтардағы бөлігін – көшпелі өзбектер деп атау орын алды.
Мас ‘уд ибн Усман Кухистанидің айтуы бойынша, Ақ Орданың, яғни көшпелі
өзбек ұлысының құрамына мына тайпалар кірді: бүркіт, қият, қосшы, йиджан,
қоңырат, ушун (усун), утаджи, найман, жат, шымбай, қарлұқ, кенеге, дурман,
қерлауыт, тубай, маңғыт, нукуз, таңғұт, ұйғырлар, хитай, таймас, эчки,
туманминиг (24. 230 (. Махмуд ибн Уәлидің айтуынша, Әбілхайыр ханның
әскерінде ойрат, маджар, қыпшақ тайпалары да болған (23.133 (.
Бұл тайпалардың шығу тегі әр түрлі. Мысалы, қоңырат, нукуз және
қияттар – моңғолдардан, ал таңғұттар – тибеттерден шыққан (25.44(.
Ал, хитайлар, олардың ата-бабалаы-қидандар, олар б. э. д. X-XI ғғ.
өмір сүріп, Солтүстік-Шығыс Қытайда билік еткен (25.32(.
Кейінірек 1509 жылы Рузбехан өзбектерге үш халықты (тайифэ), яғни үш
тайпалық одақты жатқызады: Шайбан ұлысына жататын барлық тайпалар, қазақтар
және маңғыттар (26.32(. Дешті Қыпшақтың көшпелі өзбек тайпаларының құрамына
енген көптеген тайпалар, кейін бөлшектеніп, көп бөлігі қазақ, қарақалпақ,
башқұрт және т. б. халықтардың құрамына енгенімен өз атауларын сақтап
қалған.
Осылайша айтылған ойларымызды түйіндей келе, өзбектер, көшпелі
өзбектер туралы мынандай тұжырымдама жасаймыз:
1. Өзбек этнонимі – Алтын Орда ханы Өзбектің есімімен
байланысты пайда болған;
2. Өзбек этнонимі XIV ғасырдың 60 – шы жылдарынан бастап
қолданыла бастаған;
3. Ақ Орда халқы – өзбектер деп аталынған да, көшпелі
өзбектерге Ақ Орданың далалы аймақтарын мекендеген тайпалар
жатқан;
4. Шамамен XV ғасырдың 50 – 60 – шы жылдарынан бастап, яғни
Әбілқайыр хандығының құлауымен Қазақ хандығының құрылуына
байланысты көшпелі өзбектер атауының орнына маңғыт,
қазақ және шибан атаулары қолданыла бастайды.
XVI ғ. басында жоғарыда көрсетілген тайпалардың көбі Шайбани-ханның
қол астына бірігіп, Орта Азияға басып кіріп, қазіргі Өзбекстанның
территориясында тұрақтап қалды. Осы кезден бастап өзбек термині этникалық
мәнге ие болды да, омы аймақтың түркі тілдес тайпалары өзбек атауына ие
болды. Осы кезде тағы да айта кетеміз, көшпелілер өздерінің бұрынғы тайпа
атауларын сақтап қалды (27.58-65 (.
Ал әбілқайыр хан құрған мемлекеттің атауына келетін болсақ,
деректемелерде ол әдетте дәстір бойынша Өзбек ұлысы, сондай – ақ Шайбани
ұлысы, Әбілқайыр ұлысы деп аталған. Ұлыс атауы деректемелерде ел
атауымен, ел және Әбілқайыр ұлысы деген түрде жеке адам есімімен бірге
аталады немесе ел және өзбек ұлысы деген түрде тәуелді халықтың этносаяси
жалпы атауы ретінде айтылады. Бұл соңғы ат сонымен қатар географиялық
дийар - ел (Дийар – и өзбек) ұғымымен қоса қолданылады. Тарихи әдебиетте
Әбілқайыр мемлекетін Өзбек хандығы, Көшпелі өзбектер мемлекеті,
Әбілқайыр хандығы деп атайды. Соңғы атау неғұрлым бейтараптау көрінеді,
өйткені Орта Азиядағы өзбек халқының болашақ компоненті ретінде хандық
аумағында тек көшпелі өзбектер ғана өмір сүрген жоқ, солармен қатар көп
нәрседен хабардар XVI ғасыр авторы Рузбихан Исфаханидің жазбаларында
қарағанда негізінен қазақтар, маңғыттар тұрған. Осы аумақты мекен етіп,
Әбілқайыр мемлекетінің құрамына кірген аса үлкен этникалық топтардың
бірінің атауымен оны Қыпшақ хандығы деп атауға да толық негіз бар[26.73].
Сонымен қорыта келе Өзбек этнонимі – Алтын Орда ханы Өзбектің
есімімен байланысты пайда болған және де Өзбек этнонимі XIV ғасырдың 60 –
шы жылдарынан бастап қолданыла бастаған, яғни Ақ Орда халқы – өзбектер
деп аталынған да, көшпелі өзбектерге Ақ Орданың далалы аймақтарын
мекендеген тайпалар жатқан;
Шамамен XV ғасырдың 50 – 60 – шы жылдарынан бастап, яғни Әбілқайыр
хандығының құлауымен Қазақ хандығының құрылуына байланысты көшпелі
өзбектер атауының орнын жеке тайпалар басты.
1.2 Әбілқайыр хандығының құрылуының алғы шарттары
Бұл тарауда ғылыми жұмысымыздың тақырыбына тікелей қатысты тарихи
материалдарды шамамыз жеткенше жинақты түрде саралап, пікір білдіруді
мақсат тұттық. Сондықтан, Әбілқайыр хандығынан алшақ жатқан уақыттағы
тарихи жағдайларға үңіліп жатуды артық санадық. Жошы ұлысының дербес екі
мемлекетке бөлінген кезеңінен, яғни, Әбілхайырдың таққа отыруына жуықтау
уақыттан бастадық.
Тарихшылардың дәлелдеуі бойынша Жошы ұлысы XIV ғасырдан бастап Ақ
Орда және тарихта Алтын Орда атты екі дербес мемлекетке бөлінді (6.30(. Ақ
Орда қайсыбір саяси жағдайларға, сондай-ақ әскери көмек алып тұруға
келісілген келісімдеріне байланысты жақын араластық қарым-қатынастыа
болғанымен, өз алдына тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүрді. Алтын Орда Бату-
хан мен Тұқа Темірдің ұрпақтары билесе, Ақ Орданың тағында негізінен Орда
Ежен мен Шайбан тұқымдары отырды. Осы жерде мына бір тарихи жағдайды
ескерте кету керек. 1359 ж. Жәнібек қайтыс болғаннан кейін Орда-
Ежен мен Шайбан және Тұқа Темір ұрпақтары арасында Алтын Орда тағына таласу
күресі басталып кеткен (1.32(. XIV ғ. 60-жылдарындағы Жошы ұрпақтары
арасында болған осы бір қырқысулар тарихта нақты мәліметтермен көрсетілген
( 6. 271(. Сондықтан кім-кіммен бақталастықта болып, билік үшін кім-кімді
өлтіргенін немесе өлтірткенін ежіктеп жатудың қажеті бола қоймас. Дегенмен,
XV ғ. I-ші жартысындағы Шығыс Дешті қыпшақ жерінде билік жүргізудегі
жетістіктерін көрсету үшін қайсыбір мәселелерге қысқаша тоқтала кету де
артықтық жасамас.
XIV ғ. 60-80 жж. аралығында, яғни, жиырма жыл ішінде Алтын Орда мен
Ақ Орда мемлекеттерінің тағы жиырма бестен астам хандарды келтіріп кетірді
(6.272( .
Бұл билікті адамдарды өз мүдделеріне сай қызмет етуге орайластырып
отырған белгілі феодалдық топтардың іс-әрекеті еді. Бұл хандар әр түрлі
феодалды топтардың өкілдері еді және де осы топтар мемлекет пен хандардың
өздерінің де тағдырын шешіп отырды. Осы жағдайда 14 ғасырдың 60 – шы
жылдарының басындағы Мұрат пен Абдуллах хандардың билік үшін күресін атап
көрсетуге болады.
Олардың арасында Алтын Орда тағы үшін табанды күрес жүріп жатты.
Алайда бұл күрес күресуші екі жаққа да артықшылық алып бермегенімен, Мамай
қолдаған Абдуллахтың жағдайы жақсы болды. 1362 жылы Мамай Қырымды жаулап
алған болатын, ал Мұратқа келетін болсақ 1362-1363 жылдары ол тақтан
тайдырылып, өлтірілді де, Сарайдағы билікті Болат – қожа басып алды. Алайда
Болат – қожаның қанша уақыт билегені белгісіз.
1366 – 1367 жылдары Мамай мен Абдуллах Сарай мен Хорезімді жаулап
алғанымен, олар Сарайда ұзақ билік құра алмады, 1369 – 1370 жылдары олар
Сарайдан қуылды.
1369 – 1370 жылдары Абдуллах тақтан кетіріліп, Мамай оның орнына 1375
- 1376 жылдарға дейін билік құрған Мұхаммед – Бұлақты қойды [1;. стр.33].
Сол феодалдық топтар арасындағы қырқысулар XIV ғ. 70-жылдары жаңаша қарқын
алып, бұл тұстағы тақ күресіне шайбандықтар аса жігермен кірісті. Тарихи
деректерге қарағанда, билік жүргізуді аса мәртебе тұтып, қолына тізгін
тиген соң дегенін істете білген шайбандық Тұлымбек–ханым болған көрінеді.
Ол Сарай қаласынан 1371-1372 жж. тақ иесі болғанын дәріптейтін ақша да
шығарған.
Тарихшы Әбілғазының деректеріне қарағанда, 1266-1280 жж.
Меңгі-Темір Алтын Орда тағында отырып: Бату ханның жарлығымен әрекет етіп,
өздерінің үлкенді-кішілі туыстарына бар биліктерді үлестіріп берген. Тіпті,
Шайбан ханның баласы Бахадүрді Ақ Ордаға хан етіп сайлаған ( 1.35(.
Сонымен қатар, 1373 -1374 жылдары сарайшықта Шайбан әулетінен екі хан
ақша шығарғанын айта кеткен жөн болар: Ильбан (немесе Ильпанек) және Әліп –
қожа. Шайбанидтардың Сарайшықта болуы және олардың ақша шығаруы, бұл
қаланың Шайбани әулеті хандарының ордасы болды деген пікірге әкеледі.14
ғасырда Сарайшық – еуропалық көпестерге де белгілі, Еуропа мен Азия
арасындағы өткел ретіндегі, Үргеніш, Бұхара және т.б. қалаларға керуен жолы
бар үлкен орталық болатын.
Ал, 1375-1376 жж. Сарайда Шайбан ұрпағының бірі Қаанбек билік
құрса, сол жылдары шайбандықтардың тағы бірі - Арабшах та Алтын Орда тағына
таласып, күрес жүргізген (10..55(.
14 ғасырдың 60 – 70 жылдары Алтын Орда тарихындағы саяси оқиғаларды
бақылай келе мынадай қысқаша қорытынды шығаруға болады:
1. Кезінде күшті және біртұтас Алтын Орда мемлекеті 14 ғасырдың 60
жылдарының басында ішкі талас – тартыс пен қырқысулар нәтижесінде ұлыстарға
бөлініп кетті. Олардың ішіндегі үлкені Мамай Ордасы болды (Шығыс авторлары
еңбегінде Ақ Орда деп аталды.
2. Алтын Ордадағы билікке мұрагер ретінде Орда Ежен, Тұқа Темір және
Шайбан ұрпақтары тарихи сахнаға шықты.
Нәтижесінде Алтын Орда әулеттік талас – тартыстардың әсерінен әлсірей
түссе, ақ Орда , әсіресе Тоқтамыстың (138081 – 139596 ж.ж)кезінде күшейе
түсті. Ол 138081 жылы Ақ Орда мен Алтын Орданы біріктірген болатын [6.316
-323].Тоқтамыстың Ақ Орда ғана емес Еділ бойында билігінің күшейуіне
Темірдің көмегі және 1381 жылғы Дон бойында орыс әскерлерінің Мамайды
талқандауы да әсер еткен еді.Тоқтамыс Алтын Орданың бұрынғы қуатын, күшін
қайта орнатуға зер салып, бұл мәселеде біраз жетістіктерге жеткен болатын
[6.323]. Алтын Ордадағы Тоқтамыстың билігі нық орнаған секілді болғанымен,
оның күшті қарсыластары бар еді, солардың бірі 1389 жылы Тоқтамыс
тұтқындаған Құтлұқ - Темір болатын. Алайда Сарайға жолда, ол тұтқаннан
қашып кеткен [1.37].
1391 жылы маусымда Құндызшы өзенінің аңғарында сол кезең үшін үлкен
шайқастардың бірі Темір мен Тоқтамыстың арасында ұрыс болып, нәтижесінде
Тоқтамыс жеңіліс тауып, әскерінің қалғанымен ұрыс алаңын тастап шығады.
1398 жылы Теректің жағасында ұрыс та Тоқтамыстың жеңілісімен аяқталады.
Темір Сарайды басып алып, оны талқандады. Сол жылы Тоқтамыс қайтадан
Сарайды алып, өзінің Алтын Ордадағы билігін нығайтуға тырысқанымен, 1396
жылы Темір – Құтұлық оны талқандап Сарайды басып алды.
15 – ші ғасырдың бірінші ширегі Алтын Ордадағы ішкі талас – тартыспен
сипатталады. Яғни, 17 жыл ішінде ( 1400 -1417 ж.ж.) алтын Орда тағында
Шыңғыс тұқымынан сегіз хан ауысты ( Шәдібек, Болат – хан, Темір – хан,
Жалел ад-Дин-сұлтан және т.б.) [6.392-410]. Тоқтамыстың жеңілісінен кейін
(1395жылы) 14 ғасырдың 80 – ші жылдарынан бастап Өзбек ұлысы атанған Ақ
Ордада ішкі талас – тартыс күшейе түсті. [1.38]. Орыс ханның ұлдарының бірі
– Құйыршық – оғлан Темір мен Тоқтамыстыңшайқасы жылдары Темірдің жағында
болды. Темір әскері Тоқтамысты талқандағаннан кейін Еділ өзенінің өткеліне
келіп, Темір Орыс ханның ұлына алтын белдік пеншапан жауып, өзеннің арғы
бетінде, Жошы ұлысында өз билігін жүргізуді бұйырды [28.178].
Жоғарыда келтірілгендей 1396 жылы Темір – Құтұлығ Тоқтамысты
талқандап, сарайды басып алды. Ал Құыршық – оғлан Өзбек ұлысында билік
құрған болу керек. 1418 – 1419 жылдары Өзбек ұлысында билікке Құйыршық –
оғланның ұлы Барақ – оғлан мен Ұлұқ Мұхаммед таласты. Нәтижесінде Ұлұқ
Мұхаммед жеңіске жетті. Барқ Самарқандқа қашып, сонда Ұлықбектен пана
тапты. Бірақ, 1422 – 1423 жылдары Барақ – оғлан Өзбек ұлысының көп бөлігін
жаулап алады. Жеңілген Ұлұқ Мұхаммед солтүстікке шегінеді. Ал, Барақ –
оғлан Ұлұқ Мұхаммедке қарсы ұрысын жалғастыра отырып, қысқа уақыт ішінде (
1423 -1425 ж.ж.) Сарай мен Алтын Орданың басқа да қалаларын жаулап алады.
Алайда Барақ – оғлан билікте ұзақ отырмады, 142829 жылы ол өлтірілді,
қандай жағдайда өлтірілгені белгісіз. 142425 жылы Дешті Қыпшақта билік
үшін талас – тартыс күшее түсті. Олардың ішінде белсенділері Ұлұқ
Мұхаммедпен Кішік Мұхаммед және оның ұлдары Махмуд хан мен Ахмед хан,
Дәулетберді және Кепен болды.
Осы орайда бағанадан бері тілге тиек болған Шайбан ұлысы жайлы
айта кету орынды болар. Әбілғазы зерттеулерінде: Шайбан жаз бойы Орал
тауы мен Тобыл, Жайық, Ілек, Ырғыз өзендерінің аралығын жайлап, қыс
айларында Арал теңізінің бассейнін мекендеп Чу-су, Сары-су және Сырдария
өзендерінің төменгі ағыстарын да көшіп-қонып жүрген ( 1.41(.
Тарихшы Махмуд ибн Уәли Бахадүр ханның тұсында Шайбан ұрпақтары Ақ
Ордаға билік жүргізгенін растайды. Бұл жерден Әбілғазы мен Махмуд ибн
Уәлидің зерттеулері бір жерден шығып жатыр. Әрі осы екі тарихшы да
шайбандықтардың Бахадүр, Жан-Бұқа, Бадақұл, Меңгі-Темір, Болат есімді
ұрпақтарынан кейін кімдер билегендерін тізбектеулері де бір түйінге саяды.
Әбілғазы: Болаттан кейін оның ұлдары Ибрагим мен Арабшах ұлысты бөліп
алысты,-дейді (1; 41(. Ибрагимнен кейін таққа оның мұрагері-кіші құлы,
яғни Әбілхайырдың әкесі Дәулет-шейх-оғлан отырды.
Ал, XIV ғасырдың 20 жылдарында Шайбан ұлысын бірнеше дербес хандар
биледі. Солардың бірі Жұмақ хан (1425-1428) Маңғұт ұлысына көршілес өңірге
билік құрған. Жұмадықты сол кезде таққа отырғандардың тағдырын алақандарына
ойнатқан ақсүйек феодалдар өз әкесінің орнына хан сайлаған. Бұл мәліметті
Махмуд ибн Уәли: Дәулет-шейх-оғлан қайтыс болған соң Шайбан Әулеті
арасында тақ таласы қызу басталды. Осы тұста оның мұрагері Әбілхайыр
биліктен шеттетіліп, орнына Шайбан ұрпағынан Софы; одан кейін оның ұлы
Жұмадық хан таққа отырды,-депті [23. 117]. Одан әрі Әбілхайырдан
мұрагерлік тақтың күшпен тартып алынғанын, Ханзаданың (Әбілхайырдың) жасы
кәмелетке толмағандығын сылтауратып, әрі әзірше оның жұлдызы жарқырай
қоймайтынын ескертіп, шайбандық сұлтандардың ішінен Софы-оғланның баласы
Жұмадықты хан сайлады. Қу да айлакер Жұмадық хан таққа отырысымен-ақ тайпа
көсемдерінің, әскер қолбасыларының, басқа да билік басындағы жақын-
жуықтарының көңілін тауып, жүректерін жаулаудың түрлі жолдарын ойластырды.
Соны байқаған Әбілхайыр биліктің қолға тие қоймайтынын сезіп, Жұмадықтың
тақ иесі болғанын амалсыз мойындады. (23.119 (.
Осы кезде шайбан ұлысындағы дербес иеліктерді билеушілердің бірі
Махмуд Қожа хан болды. Ол жоғарыда айтылып кеткен Қаанбек ханның баласы еді
( 1.43( .Әрі ол XV ғ. өзі билік құрған уақытындағы ең көрнекті
билеушілердің бірі еді [24.222(.
Ал, Тура қаласы мен оның маңайындағы XV ғ. 20 жж. Бүркіт Адаб-бек,
Маңғыт Көпек-бек биледі. Атбасар маңында шайбандық Мұстафа хан
биледі [24.223(.
Міне, көшпелі өзбектер мемлекетінің, яғни, Әбілхайыр хандығының
алдындағы Жошы ұлысының жалпы саяси жағдайы осындай еді. Ендігі әңгіме
өзегін өкшпелі мемлекетінің құрылу мәселесіне қарай ойыстырайық.
Біз жоғарыда XV ғ. басында Шайбан ұлысында Жұмадық хан, Махмуд қожа,
Бүркіт Адаб-бек, Кепек-бек билік құрған дербес иеліктер болғанын айттық.
Тарихи зерттеулерде бұл жеке-жеке иеліктердің ішкі тыныс-тіршілігі,
әлеуметтік-экономикалық жағдайлары туралы жарытымды мәліметтер
болмағанымен, бұлардың бір-бірімен араларында әртүрлі жағдайлардағы
қақтығысыз соғыстары болып тұрған (1.44(. Махмуд ибн Уәли Жұмадық хан
тағына отырысымен шайбандықтар арасында жоғары билікке таласу күресі
басталғанын тіліне тиек етеді [23. 117 ]. Сол кезде өзіне қарсы әрекеттер
ұйымдастырып жатқан Маңғыт тайпасына қарсы Жұмадық хан күреске шығады. Ол
кескілескен соғыс барысында қатты жеңіліске ұшырайды. Көптеген әскер
басшыларымен бірге өзі де қолға түсіп, Маңғыт ру басыларының бұйрығымен
жазаланады. Осы осғыста әскердің сол қанатын басқарған жас Әбілхайыр да
маңғыттардың қолына түседі (1.45(.
Маңғыттар ішіндегі мықтылары Сары Шыман мен Алаша Бахадүр жас
Әбілхайырдың өмірін сақтап қалады. Сөйтіп, оған қолдау көрсетіп, билікке
әкелді. Бұл жағдай тарихи жазбаларда былайша баяндалады: Осы соғыста
16 жастағы Әбілқайыр алланың рахымымен теңіздей терең, кеңістіктей
шексіз қайырымдылығы, рахымы жауып, Әбілқайырдың кескін, тұрпатынан Сары
Шыман үстем биліктің нысанын танып, оны қорғыуда, тәрбиелеу, қызметке
көтеруде көп рахым жасады (24.142(. Міне, Әбілхайырдың хандыққа көтерілуі
осылайша күтпеген жержен басталды.
Реті келіп тұрғанда біз XIVғ. соңы мен тұтас XV ғ. көшпелі маңғыт
феодалдары Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде үлкен роль атқарғанын айта
кетуге тиіспіз.Сондай маңғыт феодалдарының бірі Едіге 15 жыл бойына (1396-
1411) Алтын Ордадағы бар билікті өз қолына ұстаса, оның балалары қол
астындағы дербес мемлекеттерге әмірін жүргізді. Олар тіпті Жошының хандар
тұсында да мемлекеттің жоғарғы орындарындағы тізгін иелері болды (1.45 (.
XV-XVI ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде Едіге және оның
ұрпақтары-Уаққас би, Мұса мырза, Жаңбыршы, тағы басқалар үлкен роль
атқарды. (4.219( Маңғыт әмірлері мен олармен аралас басқа да көшпелі
тайпалардың басшылары Шыңғыс ұрпақтарының ішінен өз мүдделеріне сай саясат
жүргізе алатындықтарын таққа отырғызып, көңілдерінен шықпағандарын
ауыстырып, бірін келтіріп, бірін кетірудің саяси ойынын ойнады.
1.3 Әбілқайыр хан дығының құрылуы
Сөйтіп, өз кезегінде Әбілқайыр да әкесі өлгеннен кейін араға біршама
жылдар салып келіпхан тағына отыру мұратына жетті. Ол хан сайлағаннан екі
жыл кейін Едігенің немересі Маңғыт тайпасының басшысы Уаққас
би Әбілхайырмен бірігеді (24.225 ( . Бұл - Әбілхайыр хандығы кезінде (1430-
1431жж.) көшпелі өзбектерді Хорезмге жорыққа аттанар алдында болған
жағдай.Бұл бірігудің мақсатын П.П. Иванов: Әбілхайыр мен Уаққас бидің
ағайындасуы Уаққас бидің ноғай ұлысындағы қарсыластарына қарсы күреске
өзбектер арасынан қолдау табу әдісі еді – деп түсіндіреді (12. 32 (.
Әбілқайыр 1428 ж. көктемінде Маңғыт ру басылары Сары Шыман мен Алаша
Бахадүрге келіп солардың және олар билейтін аймақтағы тайпа көсемдерінің
көмегімен көп әскер жинайды. Арада аз уақыт өткен соң Сары Шыман Әбілхайыр
ханды жабдықталған әскерімен рұқсат беріп, еліне қайтарады ( 24.143(. Сол
қалың әскердің құрамына қият, маңғыт, шыңбай, итжан, табғұт, думан, итаршы,
үйсін, қоңырат, хытай, кенегес, тұбай, жат, барақ, ұйғыр, қарлұқ, ішкі,
тағы басқа да көшпелі тайпалар өкілдері болды. Солар бірігіп Әбілқайырды
хан көтерді ( 4.218 (.
Дерек мәліметінен үзінді келтіре кетейік.
Барлық әмірлер, әскери қолбасшылар және басқа да атақты адамдар Құл-
Мұхаммед Сайид, Қара- Сайид, Бұзынжар би Қыйот, Уаққас би Маңғыт, Шайх-Сары-
оғлан, Хасан-оғлан Шынбай, Ташбек-оғлан итжан, Шад-Бахыт-оғлан Сатығ-бий,
Сүйінші-би, Дәулет-Сопы-оғлан, Барақ-оғлан-Қаанбайлы, Мұрат-Сопы-оғлан,
Табут, Мұхаммед би, Иақуб дұрман, Қара-Ғадай дұрман, Толы Қожа би қошшы,
Мұрат-Сопы-отаршы, Дәулет-Қожа диуан қошшы, Шайх-Сопы-Найман, Ақ-Сопы
Найман, Қара Осман Найман, Аба- Бақыр өкреш найман, Жүсіп-Қожа өкреш
найман, Құдай-Берді-Тархан, Момыш-деруіш тұбай, Керей
қожа бахадүр таймас, Сопы-бек шат, Қажы-мырза шат Жұмадық-
Бахадүр, Тұбай, Сабыр-Шайх тұбай, Жадғар бахадүр тұбай, Күңгір-бай барақ,
Тыршық би дұрман, Поладақ бахадүр хытай, Кепек би ұйғыр, Хасан би ұйғыр,
Ішкі –Жабағы диуан ұйғыр, Бай Шайх ұйғыр, Абд ал-Малик қарлұқ, Тұнғашық-
Толы-Қожа найман, Хәкім-шайх қошшы, Ақша-ұрыс қошшы, Темір - Шайх - Бахадүр
кенегес, құдағай мен Осман бахадүр үйсін, Қылыш-бай – Бахадүр үйсін,
Толқұджы би тұбай, Тіршік – би дұрман, Сары Шыман маңғыт, Құтлық-Бұқа-
Тархан, Жағлы қожа қоңырат, Қожа-Лак құрлауыт, Шайх Мұхаммед бахадүр, Бірім
қожа бахадүр ұйғыр, Бахты-Қожа ұйғыр, Сафар-Қожа ішкі, Қожа-Амин ішкі
маңғыт, Тәңір-берді-тұрман, Інке-қожа дұрман, Толын-Қожа-тұман мінг,ұрыс
қоңырат, Омар Найман, Толын-Қожа найман, Дәулет-Қожа жаршы - Қара және
басқа да ұлыстар. Құдіретті билеуші сарайына келіп, жеңімпаз сарбраздары
мен бақытты нөкерлері қатарынан орын алды.
17 жасында 833 ж. (Хижра жылы) (1428-1429жж.) Әбілхайыр таққа ие
болды ( 24.144(.
Міне, осының өзінен-ақ Әбілқайырды Дешті Қыпшақ түркі-монғол
ақсүйектерінің көп бөлігінің қолдағанын көреміз. Бұл пікірімізді Махмуд ибн
Уәлидің Әбілқайырды 200-ден астам тайпа, ру басшылары қолдаған деген
(23.117( түйінді толықтыра түседі. Әрі Әбілқайыр ханның тұтас билікті
ұстаған әмірші болуына сол кездегі ел ішіндегі жағдайда итермеледі. Рулар,
тайпалар, ұлыстар арасындағы бітіспес дау-жанжалдар, бір-бірімен жүргізген
тоңаушылық соғыстар, және осындай келіссөз көріністерге қарапайым халықтың
наразылығы тұтас көшпелі өзбектер мемлекетін бір орталықтан басқаратын
билеуші іскер ханды қажет етті. Осының бәрі қалың әскері бар тұтас
мемлекеттің, яғни Әбілхайыр хандығының құрылуына негіз қалады.
Сөйтіп, көшпелі өзбектер мемлекеті бұрынғы Жошы ұлысының орнында
пайда долды. Бірақ бұл құрылым көшпелілердің алғашқы тұтас мемлекеттік
құрылымы емес еді. Бұғанға дейінгі өмір сүрген ғұн мемлекеті мен түрік
қағанаты сияқты басқа да феодалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1. Өзбек атауының шығу
төркіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...10
2. Әбілқайыр хандығының құрылуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Әбілқайыр хандығының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.21
ІІ – ТАРАУ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ КҮШЕЮІ ЖӘНЕ ӘЛСІРЕУІ
2.1 Әбілқайыр ханның жаулап алу жорықтары. Хандықтың
күшеюі ... ... ... ... 30
2.2 Көшпелі өзбектердің әлеуметтік – экономикалық қатынастары мен
мемлекеттік
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .46
2.2 Әбілқайыр хандығының әлсіреуі және
күйреуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда көк туы көгінде желбіреп, әнұраны
аспанында қалықтап, Елтаңбасы маңдайында жарқырап, Тәуелсіздікке қол
жеткізіп отырған қазақ халқы басынан небір қилы замандарды өткергені
тарихта қаттаулы. Әр уақыттағы билеп төстеушілердің ұстанған қатаң талап,
қатыгез қимыл, сыңаржақ шешімдері қарапайым халықты өз дегендеріне
көндіріп, сарсаңға салумен болды.Әр кезеңдердегі қоғамдық өзгерістер мен
саяси бағыттарға және сол қоғамдық өзгерістерге қатысты әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға байланысты болған толқынды тербелістер де халық
жанын жай таптыра қоймады.Болаттай беріктік пен темірдей төзімділіктің
нәтижесінде ғана ұлттың ұлттығын сақтап қалған қазақ халқы кешегі көрген
азабын тарихқа айналдырып, бүгінгі қолда барын місе тұтып, ертеңінен
үміттенумен өмір ағысын жалғастырып отырды.
Осыған орай диплом жұмысымызда қазіргі Қазақстан территориясында,
яғни, тарихта кезінде Шығыс Дешті Қыпшақ жері деп аталған аймақта XV ғ.
бірінші жартысының екінші ширегінің басында құрылған Көшпелі өзбектер
мемлекетінің тарихын қарастырдық.
Таңдап алынған тақырып бүгінгі күні өзекті болып табылады. Мемлекеттің
тәуелсіздік алып, көп жылдар бойы ұлтымыздың тамыры тереңге кеткен тарихы
коммунистік-тоталитарлық идеологияның үстемдік еткен құрсауынан босап, өз
тарихымызды қайта жазу мүмкіндігіне ие болған кезде, Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының болашағына әсер еткен қырық жыл өмір сүрсе де
тарихта өз атын қалдырып кеткен көшпелі өзбектер мемлекетінің тарихы
қазіргі таңда қазақ хандығының құрылуын зерттеу мәселесінде, Қазақстан
тарихында өзекті орын алады.
Осы тұста біз “Көшпелі өзбектер мемлекеті” кезеңін неге таңдадық деген
сұраққа жауап бере кетейік.
Біріншіден, бұл мемлекет қойнауында Қазақ хандығының әлеуметтік-
экономикалық ішкі жағдайының пісіп-жетілуіне негіз қаланған еді.
Екіншіден, Әбілқайыр ханның XV ғ. орта шенінде жүргізген көрші
елдермен сыртқы саясаты да нәтижелі болды. Оған себепші, хандықтың
батысындағы көрші елде болған жағдайды Әбілқайыр хан тиімді пайдалана
отырып, онда да өзіне қолайлы адамдарды билікке отырғыза білді. Сөйтіп,
Моғолстан мемлекеті мен Темір әулеті мемлекеттері арасындағы қарым-
қатынастар Әбілқайыр хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары, олардың даму
барысы – бәрі XV ғ. 50-ші жж. аяғында Қазақ хандығының құрылуына саяси
алғышарттар әзірледі. Сондықтан да біз Қазақ хандығының құрылуы
кездейсоқтық емес, Әбілқайыр хан тұсындағы саяси дамуын заңды қорытындысы
деп батыл айта аламыз.
Үшіншіден, ол хандық этникалық процестердің барынша даму процесін
жеделдетті. XIII ғ.басында Моңғол жаугершілігіне байланысты Моғолстан,
Мәуереннахр және Дешті Қыпшақ аймақтарындағы саяси құрылымдардың өзгеруіне
байланысты этникалық процестер дамуы тежелсе, XIV ғ. саяси құрылымдар
сипаты жағынан жергілікті халықтар мен ру-тайпалардың талабына бейімделе
түседі.
Жаулап алушылар жергілікті халықтар арасына сіңісіп, бұрынғы тежелген
этникалық процесс жаңа қарқында, жаңа сапада дамыды. Ал, XV ғ. бірінші
жартысындағы Дешті Қыпшақтағы Әбілқайыр хандығы, Жетісу мен Шығыс
Түркістандағы Моғолстан мемлекеті және Мәуереннахрдағы Ақсақ Темір
ұрпақтарының мемлекеті, сондай-ақ Оңтүстік Сібірдегі қалмақ тайпалары, Иран
мен Әзірбайжандағы Қара Қоюнлы әулеті аралығындағы шиеленіскен күрделі
саяси оқиғалар мен олардың даму барысы XV ғ. орта шенінде Қазақ хандығын
дүниеге әкелді.
Сондықтан Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған Қазақ хандығының
құрылу тарихын білу үшін Әбілқайыр хандығы тұсындағы саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағдайларды білгенім жөн.
Енді, Әбілқайыр хандық құрған, тарихи әдебиеттерде Көшпелі
өзбектер аталған хандықтың этникалық құрылымы қандай еді дегенді де ой
елегінен өткізе отырайық. Тарихи деректерге жүгінер болсақ, XІV және XV
ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ хандықтарымен Моғолстан өз алдына дербес
мемлекеттер болғанымен, олардың құрамында тайпалар әр түрлі себептерге
байланысты миграциялар жасап, ауысып отырады. Солай болғанымен де бұл
ауыспалы тайпалар болмашы ғана диалектік айырмашылықтарына қарамастан
қыпшақ өңіріндегілердің барлығы түркі тілінде сөйлейді. Өйткені олардың
материалдық мәдениеті, тұрмысы мен рухани мәдениеті бір типте болды деп
С.Аманжолов [3] өз еңбектерінде дәлелдейді. Ол Қазақстанның төрт бұрышына
дерлік ортақ – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген
шаруашылық мәдениеті болатын. Ал бұл салалық негізге бейімделген этникалық
құрылымды шартты түрде бірнеше этно – саяси терминде атар болсақ, олар
мыналар: қыпшақ, өзбек, қазақ, ноғай, өзбек – қазақ, моғол тағы басқалар.
Біз зерттегегелі отырған тақырыбымыздың ауқымына қарай келесі
кезекте Әбілқайыр хандығына қарасты болған жерлердің шектесу аймақтарын
айтып кетейік. Көшпелі өзбек мемлекетінде билік құрған ханның жер ауқымы
мейлінше кең болғанын тарихи деректер орынды дәлелдейді. Ой таразысына сала
келе Әбілқайыр хандығы қазіргі Қазақстан территориясын табиғи байлығы
шалқыған үлкен бөлігіне иелік еткенін аңғарамыз. Ол тарих тілімен
өрнектегенде кезіндегі Ноғай ордасынан шығысқа қараған кең аймақты, сондай
– ақ батысы Жайықтан, шығыстағы Балқаш көліне дейінгі, оңтүстігі
Сырдарияның орта және төменгі ағысынан, солтүстігі Тобыл мен Ертіс
өзендерінің орта ағысына дейінгі маң даланы жайлаған халықтарға өз әмірін
жүргізді. [1.35] Зерттеушілердің анықтауларына қарағанда Шығыс Дешті Қыпшақ
жерінде Әбілқайыр хан 142829 жылдан 146869 жыл аралығында табаны жалпақ
40 жыл хандық құрған.
Осы арада біз тілімізге тиек етіп отырған Әбілқайыр хан кім еді,
қайдан шыққан деген сауалға да қысқаша тоқтала кету артық болмас деп
ойлаймын. Тарихи деректердің айғақтауына қарағанда, 40 жыл ақыл – айламен
ел билеген ханның арғы тегі де осал адамдар болмағанына көз жеткіземіз.
Өзіндік орнын тарихтан уақыт жеткен сайын нақтылай еншілеген айбарлы да
атақты, өз заманының ұлы тұлғасы болған Шыңғыс ханның тегі мен қанынан
таралуы - Әбілқайырдың да даңқын асқақтата түсері даусыз. Тарата жүйелер
болсақ, Шыңғыс ханнан – Жошы хан, Жошыдан – Шайбан, Шайбаннан – Баниат,
Баниаттан – Бахадүр хан, одан Меңгі – Темір, Темірден – Болат, Болаттан –
Ибрагим, одан Дәулет – Шайх хан, одан Әбілқайыр болып тізбек құрмақ
[4.218]. 16 – 17 жасынан билікке араласқан Әбілқайыр Дешті Қыпшақ көшпелі
тайпаларын біріктіру негізінде Көшпелі өзбектер мемлекетін бтлеу
дәрежесіне дейін көтеріліп, ел ішінде қалыптасқан саяси жағдайларды өз
пайдасына шеше жүріп, айналасындағы аймақтарды күшпен бағындырады. Әрі өзі
күшпен бағындырған аймақтарға өз сыбайластарын билеуші етіп тағайындауды да
дағдыға айналдыра білген. Ноғай ордасындағы билердің билік басына қалай
келгендіктерін Дешті Қыпшақ тайпалары: Әбілқайыр хан болды, Қазы би болды,
Иадгар хан, Масы би болды [5. 255]
Біз Әбілқайырға және Әбілқайыр хандығына қатысты біраз жайларды
қысқаша тілімізге тиек еттік. Бұл айтылған мәселелердің кең ауқымда
саралануын диплом жұмысының негізгі тарауына міндеттеп отырғанымыз да
ескерте кетейік.
Деректік қоры. Диплом жұмысының маңызын ашып, танымын тереңдете түсу
мақсатында қолға түскен ғылыми еңбектердегі деректік шолуларды да барынша
пайдаланғанымыз рас. Мәселен, Мас’уд ибн Усман Кухистанидың орта ғасырлық
зерттеу еңбегі деректерге байлығымен ерекше назар аударады. Әрине әрбір
деректеменің берері де әр басқа екенін айтуға тиіспіз.Біз ұшырастырған
материалдардың Ішінде Жошы ұлысының батыс бөлігіндегі тарихи оқиғалар
туралы мәліметтер мол болса (6(, Шайбан ұлысы жайлы деректік мағлұматтар
тым мардымсыз.
Абд ар-Раззак Самаркандидің “Матла ас-садайн” атты еңбегінде
көшпелі өзбектердің темірліктермен қарым-қатынасы жөнінде біршама құнды
мәліметтер берілген.
Мирхондтың Раузат ас – сафа деген еңбегінде көшпелі өзбектер мен
Темір әулеті ұрпақтары арасындағы қарым – қатынас кең қамтылады. Әрі бұл
еңбек деректердің қайталанбауымен құнды.[31]
Әбілқайыр хандығы жөнінде тағы бір мәнді де маңызды деректер беретін
зерттеу – Хондемирдің Хабиб ас-сийар атты еңбегінің үшінші бөлімі болып
табылады.
Тарихи гузида Нусрат наме атты белгісіз автордың шығармасы көшпелі
өзбек мемлекетінің құрылымы туралы нақты деректерді мол зерделеген. Атап
айтар болсақ, өзбектерден әскер жасақтап, сол әскерді ұстап тұру үшін
қажетті қаржы-қаражатты халықтан алым-салықтарды күштеп жинау негізінде
қордаландырылып отырылғаны нақты дәлелдермен әшкереленген. Сондай-ақ бұл
шығармада көшпелі өзбек мемлекетінің Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейінгі
жағдайы туралы да мәліметтер мол кездеседі. Еңбек көне өзбек тілінде, 1505
жж. шамасында жазылған ( 7( .
Көшпелі өзбектер туралы кпптеген фактілі материалдарды Камал-ад-Дин
Бинайдың “Шайбани-наме” атты шығармасынан алуға болады (8(. Мұнда көшпелі
өзбек мемлекетінің Шайх-Хайдар ханның билік құрған кезінен (1468-69 жж.),
Шайбани ханның Хорезмді жаулап алғанға дейінгі (1503 ж.) оқиғалар жүйелі
негізде баяндалады. Көшпелі өзбек мемлекетінің құрылымы мен сипатын
анықтайтын мәліметтерге де бай. Мемлекет құрамындағы әскерлері азық-
түлікпен қамтамасыз ету жайы, шапқыншылықтан түскен олжаны бөлісудегі
берекесіздік мәселесі санды деректермен расталады.
Әбілқайыр хандығы тарихын сәтті бейнелеген дерегі де, дәйегі де
мол ең құнды еңбек Шайбандықтар сарайының тарихшысы Мас’уд ибн Усман
Кухистани жазған “Әбілқайырдың тарихы” атты деректеме (24 (. Бұл еңбек
Масуд Абд ал-Латиф ханның (1540-1551 жж.) бұйрығымен таза өмірбаяндық
тізбелер тұрғысында дүниеге келіп, өмір шындығын нақты көрсеткен.
Автор шығармасының Хорезмді өзбектердің басып алғандығы жайлы
бөлімінде өзінің Әбілқайыр ханның ұлы Сүйінші Қожа-ханның секретары
болғанын (1.22(, ал қайтыс болған соң оның ұлы Абд ал – Латиф - ханның
сарайында қызметте болғанын, сондықтан да Әбілқайырдың өмірін жақсы
білетінін айтады.
Көшпелі өзбек мемлекетінің саяси тарихы жөнінде құнды мағлұмат
беретін орта ғасырлық деректердің тағы бірі – Балх тұрғыны, XVII ғ.
тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің еңбегі. Ғалымның шығармасының аты “Бахр әл
асрар фи Манакиб ал-ахиар” (23.322( (“Море тайн относительно доблестей
благородных”). Еңбек 1434-1441 жж. аралығында жазылған. Ол Балх наместнигі,
кейіннен Бұхара мен Самарқандтың билеушісі болған Аштарханилік Надыр
Мұхаммедке арналған (1642-1645 жж.).Автор туындысын жазу барысында
зерттеушілер пікіріне жүгінер болсақ, бізге дейін жеткен және жетпеген
жиырмадан астам орта ғасырлық деректерді пайдаланған ( 23.322 (. Сондықтан
да Әбілқайыр хандығы туралы біршама мәліметтер осы еңбекте жинақталғаны
байқалады.
Біз осы тұста Әбілқайыр хандығы туралы орта ғасырда дүниеге
келген құнды еңбектердің тағы бірі – Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих – и
Рашиди атты шығармасы (11(. Мұнда Қазақ хандығының құрылуы, Керей мен
Жәнібек хандардың Әбілқайырдан бөлініп кетуі туралы алғашқы деректермен
қоса, хандық ішіндегі талас-тартыстың туу себептеріде, ашық әңгіме болады.
Әрі мұндаXIV-XV ғғ. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс
Түркістанды және Қырғызстан территориясын жайлаған Моғолстан мемлекетінің
тарихы кең көлемде баяндалады. Еңбек екі дәптерден тұрады. 1542 ж. екінші
дәптер, ал 1546 ж. бірінші дәптер жазылған.
Ал тұтастай алғанда жоғарыда қарастырылып өткен деректердің
көпшілігі, Алматыда 1969 ж. шыққан “Материалы по истории казахских ханств
XV-XVIII вв.” деген жинақта қамтылған.
Араб автоларының әл Макрази, әл Айнидің мәліметтерін
Тизенгаузеннің аудармасынан пайдаландық ( 10(.Және де С.К.Ибрагимовтың
еңбегіндегі кейбір деректер пайдаланылды (40(.
Зерттелу деңгейі. Алтын Орда ыдырағаннан кейін Әбілхайыр хандығы
Жошы ұлысының орнына пайда болғанын, әрі сол кезеңдегі саяси, әлеуметтік
оқиғаларды қамтыған еңбектерді іздестіру барысында Б. Д. Греков пен А. Ю.
Якубовскийдің ( 6( ғылыми зерттеулерінің маңыздылығы ашылды. Сондай-ақ П.
П. Иванов [12], А. А. Семенов [13], Н. И. Веселовскийлер (14( де осы
мәселелерге өз көзқарастарын білдірген.
Н. И. Веселовский Хиуа хандығы қахындағы белгілі еңбегінде
көшпелі өзбек мемллекетінің Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейінгі
жағдайына тарихи баға берудің де ұмытпаған. Әрі оның қазақ, өзбек, қалмақ
сынды халықтардың этнографиялық жағдайларына да баса назар аударғанын
сезінесің (14(.
Орыс зерттеушісі В.В. Бартольдтың “Ұлықбек және оның заманы” деген
еңбегінде Әбілқайыр хан мен Темірдің ұрпақтары арасындағы түрлі
жағдайлардағы қарым-қатынастар қамтылды (15(. Бұл еңбектің құндылығының
өзі – болған тарихи оқиғалар жайлы дәйектеме мәліметтерге мол орын
бергендігі демекпіз. өзбектердің пайда болу, олардың этникалық құрылымы
төңірегіндегі ой қозғаған. А.Ю. Якубовский мен А.А. Семеневтың
зерттеулерінің өзіндік берері бар ( 16(.
Біз сөз еткен тақырыпты біршама тереңдей зерделеуге негізделген
П.П. Ивановтың “Орта Азия тарихының очерктері” атты кітабы зерттеу
обьектімізге қажетінше септігін тигізгенін атап айтуға тиістіміз.
Аталмыш еңбектің бөліміндегі Дешті Қыпшақ өзбектері мен қазақтарының
Орта Азия территориясына орналасуы, сондай-ақ көшпелі өзбектер мемлекетінің
саяси және әлеуметтік-экономикалық тыныс-тіршіліші қахында құнды мәліметтер
бізге біраз жайдың бетін ашып береді ( 12(.
Ал, берігірекке көз жіберер болсақ, Кеңес Одағы кезеңіндегі Әбілқайыр
хандығына назар аударған тарихшы Б.А. Ахмедов болды. Оның “Көшпелі өзбектер
мемлекеті” атты еңбегі 4 тараудан тұрады. Хандықтың ішкі құрылымы, саяси,
идеологиялық бақыт-бағдары, әлеуметтік-экономикалық өзгерістері кең ауқымда
қамтылып, Темір ұлысы мемлекетімен Әбілқайыр хан арасында болған саяси
қарым-қатынас мәселелерінің мәні кеңінен ашыла түседі (1(.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тарих сахнасында 40 жыл өмір
сүріп, Қазақ хандығының құрылуына бастама қалыптастырып кеткен Көшпелі
өзбектер мемлекетінің құрылуы, басқа мемлекеттермен қарым – қатынасы және
40 жыл бойы жеке – дара бір өзі билік құрған Әбілқайыр хан дүниеден
өткеннен кейін оның хандығының ыдырау себептерін ашып көрсету мақсат етіп
қойылды. Осы мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер қойылды:
— әр түрлі деректер жинақтау, оларды жан – жақты пайдалану;
— әр кезеңдерде жазылған парсы, араб, шағатай тіліндегі мәліметтерді
салыстыру;
— тақырыпқа байланысты деректердіпайдалану мен оларға баға беру;
— барлық дерек көздерін пайдалана отырып, дұрыс қорытындыға келу;
— өзбек сөзіне талдау жасау;
— мемлекеттің құрылу және ыдырау себептерін көрсету;
— орта ғасырлар тарихынан алатын орнын көрсету.
Зерттеу жұмысының құрлымы: Зерттеу еңбегі “Кіріспе” бөлімінен басқа
екі негізгі тараудан тұрады.
Бірінші тарау “Әбілқайыр хандығының құрылуы” деген екі тақырыппен
шағын үш бөлімді қамтиды. Олар: “Өзбек” атауының шығу төркіні, “Әбілқайыр
хандығының құрылуының алғышарттары” және “Әбілқайыр хандығының құрылуы ”
деп аталады.
Ал, “Әбілқайыр хандығының күшеюі және әлсіреуі” тақырыбы екінші
тарауға алтын арқау болмақ. Және де осы тарауда көшпелі өзбектердің
әлеуметтік - экономикалық және мемлекеттік құрлымына да тоқталып өтеміз.
“Қорытынды” бөлімінде зерттеу еңбегімізде қамтылған, зерделенген,
сараланған пікірлерге қысқаша түйін жасап, өз тарапымыздан болатын ұсыныс
ескертпелерге орын бермекпіз.
І ТАРАУ.ӘБІЛХАЙЫР ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Өзбек атауының шығу төркіні
Көшпелі өзбектер кімдер болды және олардың этникалық құрамы
қандай деген сұраққа тоқталсақ. Алтын Орданың XV ғасырдың І жартысында
ыдырау процесі кезеңінде Дешті Қыпшақтағы тайпалар негізінен екі үлкен
этникалық топқа топтастырылады. Бірі ноғай ру – тайпалар бірлестігі болса,
екіншісі – көшпелі өзбектер деп аталған ру – тайпалар бірлестігі болды.
[35] Тарихи заңдылықтар бойынша ру-тайпалардың біріктіріліп, белгілі бір
аймақта мекендеп, ортақ этнос болып қалыптасуына экономикалық, діни –
рухани факторлармен бірге, саяси факторлар да жетекші рөл атқарады.Осы
заңдылыққа сәйкес ноғай ру-тайпалық бірлестігінің қалыптауына Ноғай Ордасы
ықпал етсе, көшпелі өзбектер тобының пайда болуына 1428 – 146869 жылдары
Дешті – Қыпшақта 40 жыл өмір сүрген көшпелі өзбектер мемлекеті әсер
етеді. Көшпелі өзбектер 92 баулы тайпадан тұрған.
Өзбектердің шығу тегі туралы көптеген пікірлер бар. Кейбір ғалымдар
көшпелі өзбектердің шығуын Алтын Орда хандарының бірі Өзбектің (1312-1340
жж.) атымен байланыстырады. Н. А. Аристовтың пікірінше
Өзбек ханға дейін өзбек аты тарихта кездеспегендіктен, ол өзінің бастауын
осы билеушіден алған ( 18.147(. А. Ю. Якубовский өзбек терминінің шығуын
осы Алтын Орда ханымен байланыстырып, ол өзбектер (узбекийан) сөзіне
қатыстылығы туралы пікір білдірген ( 6.301(. П. П. Иванов та осы көзқарасты
ұстанған. Өзбек сөзінің шығу тегі Алтын Орда ханы Өзбек есімімен
байланысты, - деп жазды ол (12.21(.
Осындай пікірге ең алғаш қарсы шыққан В. В. Григорьев болды,
бірақ ол бұл тұрғыда ешқандай өз ойын білдірмеді. Сонымен бұл пікірдің
дұрыс емес екенін А. А . Семенов та дәлелдеді. Ол бойынша өзбек термині Ақ
Ордада пайда болып, XIV-XV ғғ. Иран мен Орта Азия тарихшыларымен барлық Ақ
Орданың түркі-моңғол тайпаларына таңылды (13.4(. Ол кезде Өзбек хан Көк
Орданың, яғни Алтын Орданың ханы болды да, өзбек атаулы көшпелілер оның қол
астында емес еді. Яғни зерттеушілердің екінші тобы бұл пікірмен келіспей
өзбек сөзін өзі бек, яғни өзіне - өзі қожайын деген сөзден шыққан
деп түсіндіреді [19.52]. Олардың ортақ дәлеліне – Дешті Қыпшақ тайпалары
өздерін өте еркін ұстап, еркін сезінген деген пікірлер жатады. Дәлелдің
жаны бар, ежелден-ақ Дешті Қыпшақ тайпаларының мемлекет басшысына
тәуелділігі отырықшы елдердегі сияқты қатаң түрде емес болатын. Билеушінің
билігі, әскери қуаты күшті болып, жүргізген саясаты жергілікті ру -
тайпалардың өмірлік мүддесіне сай келсе, онда ру - тайпа көсемдері ханға
бағынады және оны қолдайды. Ал егерде ханның қауқары әлсіз, саясаты
берекесіз болып, ол ру – тайпалар мүддесіне сай келмесе, онда билер мен
бектер өз жолдарын өздері таңдайды, билеушіге бағынбайды. Оған тіптен
қарсы шығады, не оны биліктен тайдырады, не болмаса басқа өңірлерге
көшіп кетеді. Екінші пікірдің жаны бар деуіміз де осыған байланысты
айтылып отыр.
Дегенмен де тарихшылардың басым бөлігі бірінші пікірді қолдайды.
Алғашқы пікірдің ғылыми негізі берік. Біз де осыны қолдай отыра мынадай
дәлелдеме айтамыз. Барлық этнонимдердің (халық атауы) шығуында, пайда
болуына белгілі бір заңдылықтар болады. Түркі тілдес халықтардың басым
бөлігіндегі атаулардың, яғни этнонимдердің нақты бір тарихи тұлғалар
есімдерімен байланысты екендігі белгілі. Мысалы, Оғыз қаған – оғыздар,
Бұлғар – бұлғарлар, Хазар – хазарлар, Ноғай – ноғайлар, Ашина – ашиналықтар
деген жеке тұлғадан туындаған тайпалар аттары аз емес. Қазіргі күнде қазақ
халқының құрамындағы ру мен ру бөлімшелерінің бәрі дерлік адамның
есімімен немесе сол адамға байланысты пайда болған (мінезіне, түріне,
түсіне және т.б.) атаулармен аталады. Яғни түркі тілдес халықтар үшін
этнонимнің тарихи тұлғалар есімдеріне байланысты пайда болуы, ол -
заңдылық. Олай болса, өзбек термині де Алтын Орда ханы Өзбекке
байланысты пайда болған деуге негіз бар. Өзбек сөзі Джувейни мен Рашид ад-
Дин еңбектерінде де кездеседі.Рашид ад-Динде өзбек сөзі Жошы ханның жетінші
ұлы Букалдың, ұлы Минкудардың ұлының есімі ретінде келтірілген (20.124(.
Сонымен қатар Әзірбайжандағы Ильдегиз әулетінен шыққан Атабектің бірінің
есімі - Өзбек (1210-1225 жж. билік құрған) және де Хорезмшах Мұхаммедтің
(1200-1220жж.) әмірлерінің бірі есімі Өзбек болған (20.73(. Осыдан өзбек
термині және адамның есімі ретінде Өзбек ханға дейін белгілі болғанын
көреміз.
Өзбек сөзі Хамдаллах Мұстафа Казвинидің (шамамен 1281ж. дүниеге келіп,
1350 ж.қайтыс болған). Тарих-и Гузиде (Таңдамалы тарих) еңбегінде
кездеседі. Оның ұлы Зайн ад-Дин Казвини жазған осы еңбектің жалғасында
узбекийан (өзбектер), улус-и Узбек (Өзбек ұлысы) деген сөздерді
кездестіреміз (10.93, 97(. Мұнда Өзбек ханы туралы айтылғанымен, Ақ Орда
көшпелілері туралы сөз болып отырғаны анық.
Осыдан кейін XIV ғ. 60-шы жж. дейінгі деректерде өзбек сөзі
кездеспейді. XIV ғ. өмір сүрген Араб авторлары: Насир ад-Дин ибн ал-Фурат
(1334-1404жж.), ал-Асади (1377-1447жж.), ал-‘ Айни (1361-1451жж.), Өзбек
хан мен одан кейін Алтын Орданы басқарған хандарды солтүстік аймақ елінің
патшалары, дала халқының сұлтандары, Дашттың патшалары, қыпшақ
хандары деп атаса, басқа араб
тарихшысы-ал-Калкашанди (1418 ж. қайтыс болған) Тоқтамышты өзбек елінің
билеушісі деп атайды (10.414(.
Низам ад-Дин Шами еңбегінің Тохтамыш – оғланның Самарқандқа келгені
туралы әңгімелеген бөлімінде Ол (Темір) Тохтамышқа Отырар мен Сауран
аймағын беріп, оны сол жерге жіберді. Біраз уақыттан кейін өзбек Орыс
ханның ұлы Кутлуғ - Бұға әскерін әкеліп, Тохтамыш-оғланмен көп соғысты,-
деп жазды (10.106(.
Өзбек термині Дешті Қыпшақты мекендеген түркі-моңғол тайпаларының
жинақ есімі ретінде, XIV ғ.60-шы жж. пайда болған болуы мүмкін. Бірақ бұл
өзбектер Дешті Қыпшақта XIV ғ. соңы мен XV ғ. басында пайда болды деген сөз
емес. Қазіргі қазақ, өзбек, қарақалпақ және басқа халықтардың ата-бабалары
қазіргі осы халықтар тұратын территорияларда мекендегенімен әлі қазақ,
өзбек, қарақалпақ деп аталмаған болатын. XVIII ғ. осы территорияны жаулап
алған моңғол тайпаларына келетін болсақ, олар Дешті Қыпшақтағы түркі
тайпаларымен араласып, тіпті өздерінің тілін де жоғалтқан (22.125(. Сонымен
қатар Шыңғыс ханның әскерінің көп бөлігін түркі тайпалары құрағанын
ұмытпаған жөн.
Жоғарыда келтірілген дерек мәліметтері ХIV ғасырдың 70 – 80 –ші
жылдарынан бастап, Дешті Қыпшақ тайпаларының жиынтық атауы ретінде - өзбек
терминінің қолданыла бастағанын көрсетеді. Ақ Орда хандығына ХIV ғасырдың
ІІ жартысымен ХV ғасырдың І ширегінде шығысы Ертістен, батысы Еділге
дейінгі, оңтүстігі Сырдариядан, солтүстігі Тобылдың орта ағысы бойына
дейінгі территория еніп, барлық тайпаларын ортақ атаумен - өзбектер деп, ал
далалық аймақтардағы бөлігін – көшпелі өзбектер деп атау орын алды.
Мас ‘уд ибн Усман Кухистанидің айтуы бойынша, Ақ Орданың, яғни көшпелі
өзбек ұлысының құрамына мына тайпалар кірді: бүркіт, қият, қосшы, йиджан,
қоңырат, ушун (усун), утаджи, найман, жат, шымбай, қарлұқ, кенеге, дурман,
қерлауыт, тубай, маңғыт, нукуз, таңғұт, ұйғырлар, хитай, таймас, эчки,
туманминиг (24. 230 (. Махмуд ибн Уәлидің айтуынша, Әбілхайыр ханның
әскерінде ойрат, маджар, қыпшақ тайпалары да болған (23.133 (.
Бұл тайпалардың шығу тегі әр түрлі. Мысалы, қоңырат, нукуз және
қияттар – моңғолдардан, ал таңғұттар – тибеттерден шыққан (25.44(.
Ал, хитайлар, олардың ата-бабалаы-қидандар, олар б. э. д. X-XI ғғ.
өмір сүріп, Солтүстік-Шығыс Қытайда билік еткен (25.32(.
Кейінірек 1509 жылы Рузбехан өзбектерге үш халықты (тайифэ), яғни үш
тайпалық одақты жатқызады: Шайбан ұлысына жататын барлық тайпалар, қазақтар
және маңғыттар (26.32(. Дешті Қыпшақтың көшпелі өзбек тайпаларының құрамына
енген көптеген тайпалар, кейін бөлшектеніп, көп бөлігі қазақ, қарақалпақ,
башқұрт және т. б. халықтардың құрамына енгенімен өз атауларын сақтап
қалған.
Осылайша айтылған ойларымызды түйіндей келе, өзбектер, көшпелі
өзбектер туралы мынандай тұжырымдама жасаймыз:
1. Өзбек этнонимі – Алтын Орда ханы Өзбектің есімімен
байланысты пайда болған;
2. Өзбек этнонимі XIV ғасырдың 60 – шы жылдарынан бастап
қолданыла бастаған;
3. Ақ Орда халқы – өзбектер деп аталынған да, көшпелі
өзбектерге Ақ Орданың далалы аймақтарын мекендеген тайпалар
жатқан;
4. Шамамен XV ғасырдың 50 – 60 – шы жылдарынан бастап, яғни
Әбілқайыр хандығының құлауымен Қазақ хандығының құрылуына
байланысты көшпелі өзбектер атауының орнына маңғыт,
қазақ және шибан атаулары қолданыла бастайды.
XVI ғ. басында жоғарыда көрсетілген тайпалардың көбі Шайбани-ханның
қол астына бірігіп, Орта Азияға басып кіріп, қазіргі Өзбекстанның
территориясында тұрақтап қалды. Осы кезден бастап өзбек термині этникалық
мәнге ие болды да, омы аймақтың түркі тілдес тайпалары өзбек атауына ие
болды. Осы кезде тағы да айта кетеміз, көшпелілер өздерінің бұрынғы тайпа
атауларын сақтап қалды (27.58-65 (.
Ал әбілқайыр хан құрған мемлекеттің атауына келетін болсақ,
деректемелерде ол әдетте дәстір бойынша Өзбек ұлысы, сондай – ақ Шайбани
ұлысы, Әбілқайыр ұлысы деп аталған. Ұлыс атауы деректемелерде ел
атауымен, ел және Әбілқайыр ұлысы деген түрде жеке адам есімімен бірге
аталады немесе ел және өзбек ұлысы деген түрде тәуелді халықтың этносаяси
жалпы атауы ретінде айтылады. Бұл соңғы ат сонымен қатар географиялық
дийар - ел (Дийар – и өзбек) ұғымымен қоса қолданылады. Тарихи әдебиетте
Әбілқайыр мемлекетін Өзбек хандығы, Көшпелі өзбектер мемлекеті,
Әбілқайыр хандығы деп атайды. Соңғы атау неғұрлым бейтараптау көрінеді,
өйткені Орта Азиядағы өзбек халқының болашақ компоненті ретінде хандық
аумағында тек көшпелі өзбектер ғана өмір сүрген жоқ, солармен қатар көп
нәрседен хабардар XVI ғасыр авторы Рузбихан Исфаханидің жазбаларында
қарағанда негізінен қазақтар, маңғыттар тұрған. Осы аумақты мекен етіп,
Әбілқайыр мемлекетінің құрамына кірген аса үлкен этникалық топтардың
бірінің атауымен оны Қыпшақ хандығы деп атауға да толық негіз бар[26.73].
Сонымен қорыта келе Өзбек этнонимі – Алтын Орда ханы Өзбектің
есімімен байланысты пайда болған және де Өзбек этнонимі XIV ғасырдың 60 –
шы жылдарынан бастап қолданыла бастаған, яғни Ақ Орда халқы – өзбектер
деп аталынған да, көшпелі өзбектерге Ақ Орданың далалы аймақтарын
мекендеген тайпалар жатқан;
Шамамен XV ғасырдың 50 – 60 – шы жылдарынан бастап, яғни Әбілқайыр
хандығының құлауымен Қазақ хандығының құрылуына байланысты көшпелі
өзбектер атауының орнын жеке тайпалар басты.
1.2 Әбілқайыр хандығының құрылуының алғы шарттары
Бұл тарауда ғылыми жұмысымыздың тақырыбына тікелей қатысты тарихи
материалдарды шамамыз жеткенше жинақты түрде саралап, пікір білдіруді
мақсат тұттық. Сондықтан, Әбілқайыр хандығынан алшақ жатқан уақыттағы
тарихи жағдайларға үңіліп жатуды артық санадық. Жошы ұлысының дербес екі
мемлекетке бөлінген кезеңінен, яғни, Әбілхайырдың таққа отыруына жуықтау
уақыттан бастадық.
Тарихшылардың дәлелдеуі бойынша Жошы ұлысы XIV ғасырдан бастап Ақ
Орда және тарихта Алтын Орда атты екі дербес мемлекетке бөлінді (6.30(. Ақ
Орда қайсыбір саяси жағдайларға, сондай-ақ әскери көмек алып тұруға
келісілген келісімдеріне байланысты жақын араластық қарым-қатынастыа
болғанымен, өз алдына тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүрді. Алтын Орда Бату-
хан мен Тұқа Темірдің ұрпақтары билесе, Ақ Орданың тағында негізінен Орда
Ежен мен Шайбан тұқымдары отырды. Осы жерде мына бір тарихи жағдайды
ескерте кету керек. 1359 ж. Жәнібек қайтыс болғаннан кейін Орда-
Ежен мен Шайбан және Тұқа Темір ұрпақтары арасында Алтын Орда тағына таласу
күресі басталып кеткен (1.32(. XIV ғ. 60-жылдарындағы Жошы ұрпақтары
арасында болған осы бір қырқысулар тарихта нақты мәліметтермен көрсетілген
( 6. 271(. Сондықтан кім-кіммен бақталастықта болып, билік үшін кім-кімді
өлтіргенін немесе өлтірткенін ежіктеп жатудың қажеті бола қоймас. Дегенмен,
XV ғ. I-ші жартысындағы Шығыс Дешті қыпшақ жерінде билік жүргізудегі
жетістіктерін көрсету үшін қайсыбір мәселелерге қысқаша тоқтала кету де
артықтық жасамас.
XIV ғ. 60-80 жж. аралығында, яғни, жиырма жыл ішінде Алтын Орда мен
Ақ Орда мемлекеттерінің тағы жиырма бестен астам хандарды келтіріп кетірді
(6.272( .
Бұл билікті адамдарды өз мүдделеріне сай қызмет етуге орайластырып
отырған белгілі феодалдық топтардың іс-әрекеті еді. Бұл хандар әр түрлі
феодалды топтардың өкілдері еді және де осы топтар мемлекет пен хандардың
өздерінің де тағдырын шешіп отырды. Осы жағдайда 14 ғасырдың 60 – шы
жылдарының басындағы Мұрат пен Абдуллах хандардың билік үшін күресін атап
көрсетуге болады.
Олардың арасында Алтын Орда тағы үшін табанды күрес жүріп жатты.
Алайда бұл күрес күресуші екі жаққа да артықшылық алып бермегенімен, Мамай
қолдаған Абдуллахтың жағдайы жақсы болды. 1362 жылы Мамай Қырымды жаулап
алған болатын, ал Мұратқа келетін болсақ 1362-1363 жылдары ол тақтан
тайдырылып, өлтірілді де, Сарайдағы билікті Болат – қожа басып алды. Алайда
Болат – қожаның қанша уақыт билегені белгісіз.
1366 – 1367 жылдары Мамай мен Абдуллах Сарай мен Хорезімді жаулап
алғанымен, олар Сарайда ұзақ билік құра алмады, 1369 – 1370 жылдары олар
Сарайдан қуылды.
1369 – 1370 жылдары Абдуллах тақтан кетіріліп, Мамай оның орнына 1375
- 1376 жылдарға дейін билік құрған Мұхаммед – Бұлақты қойды [1;. стр.33].
Сол феодалдық топтар арасындағы қырқысулар XIV ғ. 70-жылдары жаңаша қарқын
алып, бұл тұстағы тақ күресіне шайбандықтар аса жігермен кірісті. Тарихи
деректерге қарағанда, билік жүргізуді аса мәртебе тұтып, қолына тізгін
тиген соң дегенін істете білген шайбандық Тұлымбек–ханым болған көрінеді.
Ол Сарай қаласынан 1371-1372 жж. тақ иесі болғанын дәріптейтін ақша да
шығарған.
Тарихшы Әбілғазының деректеріне қарағанда, 1266-1280 жж.
Меңгі-Темір Алтын Орда тағында отырып: Бату ханның жарлығымен әрекет етіп,
өздерінің үлкенді-кішілі туыстарына бар биліктерді үлестіріп берген. Тіпті,
Шайбан ханның баласы Бахадүрді Ақ Ордаға хан етіп сайлаған ( 1.35(.
Сонымен қатар, 1373 -1374 жылдары сарайшықта Шайбан әулетінен екі хан
ақша шығарғанын айта кеткен жөн болар: Ильбан (немесе Ильпанек) және Әліп –
қожа. Шайбанидтардың Сарайшықта болуы және олардың ақша шығаруы, бұл
қаланың Шайбани әулеті хандарының ордасы болды деген пікірге әкеледі.14
ғасырда Сарайшық – еуропалық көпестерге де белгілі, Еуропа мен Азия
арасындағы өткел ретіндегі, Үргеніш, Бұхара және т.б. қалаларға керуен жолы
бар үлкен орталық болатын.
Ал, 1375-1376 жж. Сарайда Шайбан ұрпағының бірі Қаанбек билік
құрса, сол жылдары шайбандықтардың тағы бірі - Арабшах та Алтын Орда тағына
таласып, күрес жүргізген (10..55(.
14 ғасырдың 60 – 70 жылдары Алтын Орда тарихындағы саяси оқиғаларды
бақылай келе мынадай қысқаша қорытынды шығаруға болады:
1. Кезінде күшті және біртұтас Алтын Орда мемлекеті 14 ғасырдың 60
жылдарының басында ішкі талас – тартыс пен қырқысулар нәтижесінде ұлыстарға
бөлініп кетті. Олардың ішіндегі үлкені Мамай Ордасы болды (Шығыс авторлары
еңбегінде Ақ Орда деп аталды.
2. Алтын Ордадағы билікке мұрагер ретінде Орда Ежен, Тұқа Темір және
Шайбан ұрпақтары тарихи сахнаға шықты.
Нәтижесінде Алтын Орда әулеттік талас – тартыстардың әсерінен әлсірей
түссе, ақ Орда , әсіресе Тоқтамыстың (138081 – 139596 ж.ж)кезінде күшейе
түсті. Ол 138081 жылы Ақ Орда мен Алтын Орданы біріктірген болатын [6.316
-323].Тоқтамыстың Ақ Орда ғана емес Еділ бойында билігінің күшейуіне
Темірдің көмегі және 1381 жылғы Дон бойында орыс әскерлерінің Мамайды
талқандауы да әсер еткен еді.Тоқтамыс Алтын Орданың бұрынғы қуатын, күшін
қайта орнатуға зер салып, бұл мәселеде біраз жетістіктерге жеткен болатын
[6.323]. Алтын Ордадағы Тоқтамыстың билігі нық орнаған секілді болғанымен,
оның күшті қарсыластары бар еді, солардың бірі 1389 жылы Тоқтамыс
тұтқындаған Құтлұқ - Темір болатын. Алайда Сарайға жолда, ол тұтқаннан
қашып кеткен [1.37].
1391 жылы маусымда Құндызшы өзенінің аңғарында сол кезең үшін үлкен
шайқастардың бірі Темір мен Тоқтамыстың арасында ұрыс болып, нәтижесінде
Тоқтамыс жеңіліс тауып, әскерінің қалғанымен ұрыс алаңын тастап шығады.
1398 жылы Теректің жағасында ұрыс та Тоқтамыстың жеңілісімен аяқталады.
Темір Сарайды басып алып, оны талқандады. Сол жылы Тоқтамыс қайтадан
Сарайды алып, өзінің Алтын Ордадағы билігін нығайтуға тырысқанымен, 1396
жылы Темір – Құтұлық оны талқандап Сарайды басып алды.
15 – ші ғасырдың бірінші ширегі Алтын Ордадағы ішкі талас – тартыспен
сипатталады. Яғни, 17 жыл ішінде ( 1400 -1417 ж.ж.) алтын Орда тағында
Шыңғыс тұқымынан сегіз хан ауысты ( Шәдібек, Болат – хан, Темір – хан,
Жалел ад-Дин-сұлтан және т.б.) [6.392-410]. Тоқтамыстың жеңілісінен кейін
(1395жылы) 14 ғасырдың 80 – ші жылдарынан бастап Өзбек ұлысы атанған Ақ
Ордада ішкі талас – тартыс күшейе түсті. [1.38]. Орыс ханның ұлдарының бірі
– Құйыршық – оғлан Темір мен Тоқтамыстыңшайқасы жылдары Темірдің жағында
болды. Темір әскері Тоқтамысты талқандағаннан кейін Еділ өзенінің өткеліне
келіп, Темір Орыс ханның ұлына алтын белдік пеншапан жауып, өзеннің арғы
бетінде, Жошы ұлысында өз билігін жүргізуді бұйырды [28.178].
Жоғарыда келтірілгендей 1396 жылы Темір – Құтұлығ Тоқтамысты
талқандап, сарайды басып алды. Ал Құыршық – оғлан Өзбек ұлысында билік
құрған болу керек. 1418 – 1419 жылдары Өзбек ұлысында билікке Құйыршық –
оғланның ұлы Барақ – оғлан мен Ұлұқ Мұхаммед таласты. Нәтижесінде Ұлұқ
Мұхаммед жеңіске жетті. Барқ Самарқандқа қашып, сонда Ұлықбектен пана
тапты. Бірақ, 1422 – 1423 жылдары Барақ – оғлан Өзбек ұлысының көп бөлігін
жаулап алады. Жеңілген Ұлұқ Мұхаммед солтүстікке шегінеді. Ал, Барақ –
оғлан Ұлұқ Мұхаммедке қарсы ұрысын жалғастыра отырып, қысқа уақыт ішінде (
1423 -1425 ж.ж.) Сарай мен Алтын Орданың басқа да қалаларын жаулап алады.
Алайда Барақ – оғлан билікте ұзақ отырмады, 142829 жылы ол өлтірілді,
қандай жағдайда өлтірілгені белгісіз. 142425 жылы Дешті Қыпшақта билік
үшін талас – тартыс күшее түсті. Олардың ішінде белсенділері Ұлұқ
Мұхаммедпен Кішік Мұхаммед және оның ұлдары Махмуд хан мен Ахмед хан,
Дәулетберді және Кепен болды.
Осы орайда бағанадан бері тілге тиек болған Шайбан ұлысы жайлы
айта кету орынды болар. Әбілғазы зерттеулерінде: Шайбан жаз бойы Орал
тауы мен Тобыл, Жайық, Ілек, Ырғыз өзендерінің аралығын жайлап, қыс
айларында Арал теңізінің бассейнін мекендеп Чу-су, Сары-су және Сырдария
өзендерінің төменгі ағыстарын да көшіп-қонып жүрген ( 1.41(.
Тарихшы Махмуд ибн Уәли Бахадүр ханның тұсында Шайбан ұрпақтары Ақ
Ордаға билік жүргізгенін растайды. Бұл жерден Әбілғазы мен Махмуд ибн
Уәлидің зерттеулері бір жерден шығып жатыр. Әрі осы екі тарихшы да
шайбандықтардың Бахадүр, Жан-Бұқа, Бадақұл, Меңгі-Темір, Болат есімді
ұрпақтарынан кейін кімдер билегендерін тізбектеулері де бір түйінге саяды.
Әбілғазы: Болаттан кейін оның ұлдары Ибрагим мен Арабшах ұлысты бөліп
алысты,-дейді (1; 41(. Ибрагимнен кейін таққа оның мұрагері-кіші құлы,
яғни Әбілхайырдың әкесі Дәулет-шейх-оғлан отырды.
Ал, XIV ғасырдың 20 жылдарында Шайбан ұлысын бірнеше дербес хандар
биледі. Солардың бірі Жұмақ хан (1425-1428) Маңғұт ұлысына көршілес өңірге
билік құрған. Жұмадықты сол кезде таққа отырғандардың тағдырын алақандарына
ойнатқан ақсүйек феодалдар өз әкесінің орнына хан сайлаған. Бұл мәліметті
Махмуд ибн Уәли: Дәулет-шейх-оғлан қайтыс болған соң Шайбан Әулеті
арасында тақ таласы қызу басталды. Осы тұста оның мұрагері Әбілхайыр
биліктен шеттетіліп, орнына Шайбан ұрпағынан Софы; одан кейін оның ұлы
Жұмадық хан таққа отырды,-депті [23. 117]. Одан әрі Әбілхайырдан
мұрагерлік тақтың күшпен тартып алынғанын, Ханзаданың (Әбілхайырдың) жасы
кәмелетке толмағандығын сылтауратып, әрі әзірше оның жұлдызы жарқырай
қоймайтынын ескертіп, шайбандық сұлтандардың ішінен Софы-оғланның баласы
Жұмадықты хан сайлады. Қу да айлакер Жұмадық хан таққа отырысымен-ақ тайпа
көсемдерінің, әскер қолбасыларының, басқа да билік басындағы жақын-
жуықтарының көңілін тауып, жүректерін жаулаудың түрлі жолдарын ойластырды.
Соны байқаған Әбілхайыр биліктің қолға тие қоймайтынын сезіп, Жұмадықтың
тақ иесі болғанын амалсыз мойындады. (23.119 (.
Осы кезде шайбан ұлысындағы дербес иеліктерді билеушілердің бірі
Махмуд Қожа хан болды. Ол жоғарыда айтылып кеткен Қаанбек ханның баласы еді
( 1.43( .Әрі ол XV ғ. өзі билік құрған уақытындағы ең көрнекті
билеушілердің бірі еді [24.222(.
Ал, Тура қаласы мен оның маңайындағы XV ғ. 20 жж. Бүркіт Адаб-бек,
Маңғыт Көпек-бек биледі. Атбасар маңында шайбандық Мұстафа хан
биледі [24.223(.
Міне, көшпелі өзбектер мемлекетінің, яғни, Әбілхайыр хандығының
алдындағы Жошы ұлысының жалпы саяси жағдайы осындай еді. Ендігі әңгіме
өзегін өкшпелі мемлекетінің құрылу мәселесіне қарай ойыстырайық.
Біз жоғарыда XV ғ. басында Шайбан ұлысында Жұмадық хан, Махмуд қожа,
Бүркіт Адаб-бек, Кепек-бек билік құрған дербес иеліктер болғанын айттық.
Тарихи зерттеулерде бұл жеке-жеке иеліктердің ішкі тыныс-тіршілігі,
әлеуметтік-экономикалық жағдайлары туралы жарытымды мәліметтер
болмағанымен, бұлардың бір-бірімен араларында әртүрлі жағдайлардағы
қақтығысыз соғыстары болып тұрған (1.44(. Махмуд ибн Уәли Жұмадық хан
тағына отырысымен шайбандықтар арасында жоғары билікке таласу күресі
басталғанын тіліне тиек етеді [23. 117 ]. Сол кезде өзіне қарсы әрекеттер
ұйымдастырып жатқан Маңғыт тайпасына қарсы Жұмадық хан күреске шығады. Ол
кескілескен соғыс барысында қатты жеңіліске ұшырайды. Көптеген әскер
басшыларымен бірге өзі де қолға түсіп, Маңғыт ру басыларының бұйрығымен
жазаланады. Осы осғыста әскердің сол қанатын басқарған жас Әбілхайыр да
маңғыттардың қолына түседі (1.45(.
Маңғыттар ішіндегі мықтылары Сары Шыман мен Алаша Бахадүр жас
Әбілхайырдың өмірін сақтап қалады. Сөйтіп, оған қолдау көрсетіп, билікке
әкелді. Бұл жағдай тарихи жазбаларда былайша баяндалады: Осы соғыста
16 жастағы Әбілқайыр алланың рахымымен теңіздей терең, кеңістіктей
шексіз қайырымдылығы, рахымы жауып, Әбілқайырдың кескін, тұрпатынан Сары
Шыман үстем биліктің нысанын танып, оны қорғыуда, тәрбиелеу, қызметке
көтеруде көп рахым жасады (24.142(. Міне, Әбілхайырдың хандыққа көтерілуі
осылайша күтпеген жержен басталды.
Реті келіп тұрғанда біз XIVғ. соңы мен тұтас XV ғ. көшпелі маңғыт
феодалдары Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде үлкен роль атқарғанын айта
кетуге тиіспіз.Сондай маңғыт феодалдарының бірі Едіге 15 жыл бойына (1396-
1411) Алтын Ордадағы бар билікті өз қолына ұстаса, оның балалары қол
астындағы дербес мемлекеттерге әмірін жүргізді. Олар тіпті Жошының хандар
тұсында да мемлекеттің жоғарғы орындарындағы тізгін иелері болды (1.45 (.
XV-XVI ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде Едіге және оның
ұрпақтары-Уаққас би, Мұса мырза, Жаңбыршы, тағы басқалар үлкен роль
атқарды. (4.219( Маңғыт әмірлері мен олармен аралас басқа да көшпелі
тайпалардың басшылары Шыңғыс ұрпақтарының ішінен өз мүдделеріне сай саясат
жүргізе алатындықтарын таққа отырғызып, көңілдерінен шықпағандарын
ауыстырып, бірін келтіріп, бірін кетірудің саяси ойынын ойнады.
1.3 Әбілқайыр хан дығының құрылуы
Сөйтіп, өз кезегінде Әбілқайыр да әкесі өлгеннен кейін араға біршама
жылдар салып келіпхан тағына отыру мұратына жетті. Ол хан сайлағаннан екі
жыл кейін Едігенің немересі Маңғыт тайпасының басшысы Уаққас
би Әбілхайырмен бірігеді (24.225 ( . Бұл - Әбілхайыр хандығы кезінде (1430-
1431жж.) көшпелі өзбектерді Хорезмге жорыққа аттанар алдында болған
жағдай.Бұл бірігудің мақсатын П.П. Иванов: Әбілхайыр мен Уаққас бидің
ағайындасуы Уаққас бидің ноғай ұлысындағы қарсыластарына қарсы күреске
өзбектер арасынан қолдау табу әдісі еді – деп түсіндіреді (12. 32 (.
Әбілқайыр 1428 ж. көктемінде Маңғыт ру басылары Сары Шыман мен Алаша
Бахадүрге келіп солардың және олар билейтін аймақтағы тайпа көсемдерінің
көмегімен көп әскер жинайды. Арада аз уақыт өткен соң Сары Шыман Әбілхайыр
ханды жабдықталған әскерімен рұқсат беріп, еліне қайтарады ( 24.143(. Сол
қалың әскердің құрамына қият, маңғыт, шыңбай, итжан, табғұт, думан, итаршы,
үйсін, қоңырат, хытай, кенегес, тұбай, жат, барақ, ұйғыр, қарлұқ, ішкі,
тағы басқа да көшпелі тайпалар өкілдері болды. Солар бірігіп Әбілқайырды
хан көтерді ( 4.218 (.
Дерек мәліметінен үзінді келтіре кетейік.
Барлық әмірлер, әскери қолбасшылар және басқа да атақты адамдар Құл-
Мұхаммед Сайид, Қара- Сайид, Бұзынжар би Қыйот, Уаққас би Маңғыт, Шайх-Сары-
оғлан, Хасан-оғлан Шынбай, Ташбек-оғлан итжан, Шад-Бахыт-оғлан Сатығ-бий,
Сүйінші-би, Дәулет-Сопы-оғлан, Барақ-оғлан-Қаанбайлы, Мұрат-Сопы-оғлан,
Табут, Мұхаммед би, Иақуб дұрман, Қара-Ғадай дұрман, Толы Қожа би қошшы,
Мұрат-Сопы-отаршы, Дәулет-Қожа диуан қошшы, Шайх-Сопы-Найман, Ақ-Сопы
Найман, Қара Осман Найман, Аба- Бақыр өкреш найман, Жүсіп-Қожа өкреш
найман, Құдай-Берді-Тархан, Момыш-деруіш тұбай, Керей
қожа бахадүр таймас, Сопы-бек шат, Қажы-мырза шат Жұмадық-
Бахадүр, Тұбай, Сабыр-Шайх тұбай, Жадғар бахадүр тұбай, Күңгір-бай барақ,
Тыршық би дұрман, Поладақ бахадүр хытай, Кепек би ұйғыр, Хасан би ұйғыр,
Ішкі –Жабағы диуан ұйғыр, Бай Шайх ұйғыр, Абд ал-Малик қарлұқ, Тұнғашық-
Толы-Қожа найман, Хәкім-шайх қошшы, Ақша-ұрыс қошшы, Темір - Шайх - Бахадүр
кенегес, құдағай мен Осман бахадүр үйсін, Қылыш-бай – Бахадүр үйсін,
Толқұджы би тұбай, Тіршік – би дұрман, Сары Шыман маңғыт, Құтлық-Бұқа-
Тархан, Жағлы қожа қоңырат, Қожа-Лак құрлауыт, Шайх Мұхаммед бахадүр, Бірім
қожа бахадүр ұйғыр, Бахты-Қожа ұйғыр, Сафар-Қожа ішкі, Қожа-Амин ішкі
маңғыт, Тәңір-берді-тұрман, Інке-қожа дұрман, Толын-Қожа-тұман мінг,ұрыс
қоңырат, Омар Найман, Толын-Қожа найман, Дәулет-Қожа жаршы - Қара және
басқа да ұлыстар. Құдіретті билеуші сарайына келіп, жеңімпаз сарбраздары
мен бақытты нөкерлері қатарынан орын алды.
17 жасында 833 ж. (Хижра жылы) (1428-1429жж.) Әбілхайыр таққа ие
болды ( 24.144(.
Міне, осының өзінен-ақ Әбілқайырды Дешті Қыпшақ түркі-монғол
ақсүйектерінің көп бөлігінің қолдағанын көреміз. Бұл пікірімізді Махмуд ибн
Уәлидің Әбілқайырды 200-ден астам тайпа, ру басшылары қолдаған деген
(23.117( түйінді толықтыра түседі. Әрі Әбілқайыр ханның тұтас билікті
ұстаған әмірші болуына сол кездегі ел ішіндегі жағдайда итермеледі. Рулар,
тайпалар, ұлыстар арасындағы бітіспес дау-жанжалдар, бір-бірімен жүргізген
тоңаушылық соғыстар, және осындай келіссөз көріністерге қарапайым халықтың
наразылығы тұтас көшпелі өзбектер мемлекетін бір орталықтан басқаратын
билеуші іскер ханды қажет етті. Осының бәрі қалың әскері бар тұтас
мемлекеттің, яғни Әбілхайыр хандығының құрылуына негіз қалады.
Сөйтіп, көшпелі өзбектер мемлекеті бұрынғы Жошы ұлысының орнында
пайда долды. Бірақ бұл құрылым көшпелілердің алғашқы тұтас мемлекеттік
құрылымы емес еді. Бұғанға дейінгі өмір сүрген ғұн мемлекеті мен түрік
қағанаты сияқты басқа да феодалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz