Ым-ишараттардың мағыналық топтары
КІРІСПЕ
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
1.1. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың ұлттық.мәдени негізі
1.2. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың гендерлік сипаты
1.3 Балалар тіліндегі ым.ишараттар
2 ЫМ.ИШАРАТТАРДЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ
2.1 Синоним мәнді ым.ишараттар
2.2 Омоним мәнді ым.ишараттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
1.1. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың ұлттық.мәдени негізі
1.2. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың гендерлік сипаты
1.3 Балалар тіліндегі ым.ишараттар
2 ЫМ.ИШАРАТТАРДЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ
2.1 Синоним мәнді ым.ишараттар
2.2 Омоним мәнді ым.ишараттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Сөйлеу- адам баласына тән ерекше құбылыс екендігі белгілі. Ал осы
сөйлеу тілін, яғни вербалды амалдарды толықтырып, өзінше нәр беріп тұратын,
қарым – қатынас кезінде өте көп ақпарат беретін бейвербалды амалдар болады.
Осы бейвербалды қатынас амалдарын зерттейтін лингвистиканың жаңа саласы
паралингвистика болып табылады. Пралингвистика гректің para -қасындағы,
маңындағы деген мағынаны білдіреді. Паралингвистика коммуникацияның
бейвербалды құралдарының жиынтығы. Ол айтылған хабарға ілесе информацияның
белгілі көлемін, ауқымын білдіреді 1,162. Қазіргі қазақ тіл білімінде
тілдік емес қарым-қатынасты зерттейтін паралингвистиканың қалыптасып, дамуы-
арнайы сөз етуді қажет ететін маңызды мәселе. Тіл ғылымының бұл саласы
адамдар арасындағы қарым- қатынастың бейвербалды түрін қамтиды.
Қарым- қатынастың бір түрі- бейвербалды амалдарды ғылыми тұрғыдан
қарастыру соңғы жылдары қолға алынды. Бұл бағыттағы ғылыми еңбектер тілдік
емес қарым- қатынастың әр түрлі қырларын сипаттайды.
Бейвербалды амалдардың қолданылу ерекшеліктері, білдіретін мағыналары,
олардың ұлт мәдениетімен, салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, ұлттық-мәдени
ерекшеліктерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты талданып,
жүйеленген деп айту қиын. Қарым-қатынастың бейвербалды түрін, оның жасалу
жолдары мен қарым-қатынастағы табиғатын ашып көрсету, көркем әдебиеттегі
көрінісі мен алатын орнын талдап, жүйелеу жаңа ғылыми бағыттарды терең
түсінуге ықпал етеді.
Бейвербалды амалдарды өз орнымен қолдану, шығарманың танымдық мәнін
күшейтіп, әсерлілігін арттыра түсетіндіктен, бұл мәселені зерттеу тілдік
және тілдік емес қатынастарды түсінуге, меңгеруге мүмкіндік береді.
Сондықтан, бүгінгі таңда тіл білімі саласында қарым-қатынас барысында
қолданылатын бейвербалды амалдардың өзіндік ерекшеліктерін қарастыру, оның
көркем әдебиеттегі мәні мен мазмұнын ғылыми тұрғыдан зерттеу өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Бітіру жұмысының теориялық маңызы. Бітіру жұмысы паралингвистика
саласының вербалды және бейвербалды қарым-қатынас мәселесінің теориялық
негіздерін дамытуға септігін тигізеді.
Бітіру жұмысының практикалың мәні. Бітіру жұмысының материалдары мен
нәтижелерін паралингвистика саласына қатысты сөздік құрастыруда пайдалануға
болады.
Бітіру жұмысының жаңалығы. Зерттеу нысаны бойынша келесі мәселелер
шешімін тапты:
- бейвербалды амалдар қазақ халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпының ажырамас
бөлігі екендігі көрсетіліп, жазушылар шығармаларындағы қарым-қатынастың
бейвербалды түрінің халықтың рухани мәдениетімен (салт-дәстүрі, әдет-
ғұрпы) байланысы дәлелденді;
- жазушылыр шығармаларындағы ым –ишараттар қолданылу ерекшеліктеріне
қарай топтастырылды;
- шығармалардағы синоним мәнді, омоним мәнді ым-ишараттар қатары
анықталып, білдіретін мән-мағынасы көрсетілді.
Бітіру жұмысының дерекнамалары. Бітіру жұмысының дерекнамалары ретінде
қазақ жазушыларының шығармаларынан кинемалар жинақталды, сөздіктер, анкета
материалдары пайдаланылды.
Паралингвистикалық амалдар біріншіден, қарым-қатынасқа қосымша мағына
береді; екіншіден, кейбір тілдік амалдардың орнына қызмет атқарады;
үшіншіден, вербалды компоненттермен бірге коммуникативтік актіні
жалғастырады. Бұл терминді 1940 жылы ұсынған американ ғалымы А.Хилл болды.
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш С.Спенсер, В.Вундт, Ч.Дарвин
еңбектерінен бастау алады. Профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында
жеткізілетін хабардың 38% сөзбен, 65%бейвербалды амалдардың көмегімен
берілетіндігін тұжырымдайды 2,13.
Бұл ғылым саласы XX ғасырдың елуінші жылдарынан бастап қарқынды
зерттеле бастады. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар елуінші жылдардың
басында қолға алынды. Бұл мәселе Дж.Трейгер, Т.Сибеок, Ч.Хоккет, М.Уэст,
Р.Бердвислл т.б лингвистердің еңбектерінде, А.Шефлен, М.Уэст, К.Л.Пайк т.б
психологтардың еңбектерінде зерттелді.
Өзге тілдерде бұл ғылым саласы айтарлықтай жақсы зерттелген деуге
болады. Мысалы, орыс тіл білімінде ым-ишараттарды Г.В.Колшанский,
Н.И.Смирнова, А.А.Акишина, Т.М. Николаева, А.В.Филиппов,
Е.В.Красильникова, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Т.Т.Железанова,
Л.Н.Капанадзе, ағылшын тіліндегі ым-ишараттардың зерттеушісі А.Пиз,
армяндардың тіліндегіні-А.А Хачатрян, Р.М Тохмонян, ал татарлар мен
башқұрттар тіліндегі ым-ишараттардың бірден-бір зерттеушісі –
Ф.Ф.Султанова.
Қарым-қатынастың бұл түрінің арнайы зерттелуі қазақ тіл білімінде
тек соңғы жылдары ғана қолға алынғанына қарамастан, бейвербалды амалдардың
қызметі туралы ойларды, тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Атап
айтқанда, бейвербалды амалдар туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ
филологиясының тұңғыш профессоры Қ.Жұбановтың еңбегінде кездеседі: Ауызекі
сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар.
Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толады.Тіпті бірінің тілін
бірі білмеген, я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уақытта да, ыммен
ылаждап түсінісуге болады, оның үстіне, сөз- сөздің жігін дыбыс сазымен
бірде айырып, бірде қосып айтқасын, сөздің орны жылжып кеткені де онша
байқалмайды3,148.
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдарды Ә.Қайдар, М.Мұқанов,
С.Татубаев, А.Сейсенова, К.Қажығалиева, С.Бейсембаева, М.Ешимов сынды
ғалымдар әр қырынан зерттеген. Сонымен қатар Қ.Қажығалиеваның,
Ж.Өмірәлиеваның, Э.Оразаливаның мақалаларын, ой-тұжырымдарын да атап өтуге
болады. Сондай-ақ Б.Момынова мен С.Бейсембаеваның авторлығымен жарық көрген
ым мен ишараттың түсіндірме сөздігі де осы мәселені зерттеуге арналған
еңбек.
Адамдар өмірде тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Олар
кейде шартты белгілерді қолдану арқылы бір-бірімен оңай түсініседі. Шартты
белгілерді қолдану да адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі.
Семиотикалық таңбалардан басқа адамдардың өзгеше ыммен түсінісуі және
көздің, қабақтың, ауыздың қимылымен, қозғалысымен ұғынысуы секілді көптеген
белгілер бар. В живое речевое общение вплетено множество обстоятельств,
сопровождающих как целое высказывание, так и его фрагменты, причем
неязыковые факторы лишь сопутствуют речи. Все неязыковые факторы играют
вспомогательную роль в общении, язык же –главную, причем для него всегда
открыта возможность использовать для сообщения толко собственные средства
4,6. Сөйлеуші айналасындағылармен сан түрлі ым-ишара, белгі, иек қағу,
бас шайқау, қол бұлғау, бас изеу арқылы да өзінің ойын жеткізіп, түсінісе
алады.
Бейвербалды амалдар арқылы алуан түрлі ақпарат алуға болады. Мысалы,
алдыңыздағы сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістерге, қимыл-әрекетіне қарай
оның мінезі, көзқарасы , көңіл-күйі туралы хабар ала аламыз. Ғалымдардың
зерртеулерінің нәтижесі бойынша адамға бейвербалды сигналдар вербалды
сигналдарға қарағанда бес есе күшті әсер етеді. Себебі адам әрқашан
естігенінен гөрі көргеніне сенеді екен. Кейбір ғалымдар ым тілін жүйесі мен
қызметі жағынан дыбыстық тілге жақын деп есептейді. Тілдегі паратілдік
амалдарды қолданудан алынатын мәліметтерді бірнешеге топтастыруға болады:
1) индивидтің жеке белгілері;
2) әлеуметтік-топтық сипаттамасы;
3) сөйлеушінің ұлттық немесе территориялық атрибуттары 5,5.
Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:
1) бейвербалды амалдар бір сөзбен беріледі. Мысалы, құшақтасу, тізерлеу,
ыржию т.б.
2) бейвербалды амалдар еркін сөз тіркесімен беріледі. Мысалы, қолын
бұлғау, иегін көтеру, бетінен сүю т.б.
3) бейвербалды амалдар фразеологизмдермен беріледі.
Фразеологизмдердің жасалуына бет, көз, мұрын, ауыз, тіл, тіс, қол, аяқ
т.б. денемүшелері қатысады. Ғалым Г.Смағұлова жалпы дене қимылына
негізделіп жасалған тұрақты тіркестер түрін кинетикалық фразеологизмдер
деп атап, оларға табанынан тік тұру, қол қусыру, зыр жүгіру, елбек қағу,
құрақ ұшу т.б. секілді мысалдар келтірген 6,62-63. Мұндай тұрақты
тіркестер қатарына бармағын тістеу, қабағынан қар жауу, екі көзі шарасынан
шығу, мұрнын көкке көтеру, мұрнын тыржиту, теріс қарау, білегін сыбану,
тісін қайрау т.б. сияқты адамның іс-әрекетін, қимылын бейнелейтін
фразеологизмдерді жатқызуға болады.
Тіл білімінде бейвербалды амалдар төмендегідей жіктеледі:
1) фонациялық (тембр, темп, дауыстау, кідіріс, әуен, диалектілік
айтылу ерекшеліктер);
2) кинесикалық (қимыл, бет қимылы, ым, поза);
3) графикалық ( жазу, почерк, символдар т.б. )
Кинесикалық амалдар әдетте ым, ишарат, дене қалыбы (поза) секілді
ұғымдардың жиынтығы ретінде қарастырылады.
Адамның түрлі дене мүшелерінің қатысуымен жасалатын ым-ишараның көркем
шығармада алатын орны ерекше. Мимикаға әдетте адамның бет әлпеті қатысады.
Бет-әлпет ұғымының ауқымына маңдай, көз, қас, қабақ, кірпік, мұрын, ауыз,
ерін, құлақ, тіл, тіс, таңдай сияқты мүшелері қатысады. Ым (мимика) ұғымына
Ж.Нұрсұлтанқызы өз еңбегінде анықтама береді: мимика дегеніміз- көз, қас,
қабақ, кірпік, мұрын, ауыз, ерін, құлақ, тіл, тіс, таңдай т.б дене
мүшелерінің көмегімен орындалып, белгілі бір ақпарат беретін бейвербалды
амалдар жиынтығы7,10.
Тіл білімінде А.В.Филиппов, Т.М.Николаева, Р.П.Волос, Л.А.Капанадзе,
Е.В.Красильникова, Г.В.Крейдлин, С.Татубаев, С.Бейсембаева секілді ғалымдар
ишараларды мағынасына, құрылысына, таңбасына, қызметіне, қолданылу
ерекшеліктеріне қарай классификациясын жасаған. Қазақ тіліндегі ишаралардың
ішінде ең көп кездесетіні бас,көз, иық, қол (алақан, саусақ), тізе, аяқ
т.б. дене мүшелеріне қатыстылары. Ишара-адамның ішкі көңіл-күйінен хабар
ету мақсатында жасалатын, дене мүшелерінің (аяқ, бас, қол т.б.) әр түрлі
қимыл-қозғалысына негізделген мағыналық әрекет,- деп анықтайды 7,12. Ым
да ишара да паралингвистиканың кинесика деп аталатын саласына тән. Тілдегі
осындай құбылыстарды зерттеудің бірден-бір қайнар көзі жазушылардың
шығармалары болмақ.
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
1.1. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың ұлттық-мәдени негізі
Қарапайым тіл әр халықта әр түрлі болатыны секілді, ым мен ишарат тілі
де әр халықта түрліше болады. Культура человека- это не только
определенный склад мышления и чувствования народа, это также знание языка и
свободное владение невербальными кодами, принятыми в данном обществе, это
следование выработанным нормам и правилам коммуниктивного поведения,
заставляющим людей чувствовать и осознавать свою принадлежность к данной
культуре, в непременном сочетании вниманием и уважением к чужой культуре и
ее носителям 8,151
Бір ишират бір елде бір мәнде жұмсалса, өзге елде ешнәрсені білдірмеуі
де мүмкін, немесе мағынасы мүлде басқа болуы мүмкін. Мысалы, көптеген
халықтарда бас изеу иә дегенді , келісушілікті білдірсе, болгарларда,
керісінше, жоқ деген келіспеушілікті білдіреді. Европа және бірқатар
Америка елдерінде бас бармақты көрсету өте жақсы, бәрі жақсы дегенді
білдірсе, Грецияда бұл кинема – сақтандыруды, Шығыс Африкада – масқаралауды
білдіреді. Бейвербалды амалдар барлық халықтарға ортақ сипат болғанымен, әр
ұлттың бейвербалды амалдар жүйесі түрліше болады. Мұндай айырмашылық сол
елдің тұрмысының, әлеуметтік, қоғамдық өмірінің, ұлттық дүниетанымының әр
түрлілігімен түсіндіріледі.
Әдетте өзге тілді білмейтін адамдар осы ым-ишараттарға қарап
түсінісуге тырысады, алайда ұлттық ерекшеліктерден бейхабар болса бұл
түсініспеушілікке әкеп соғады. Бейвербалды амалдардың қолданысына қарап
адам қай ұлттың өкілі екендігін де анықтауға болады. Яғни, бейвербалды
компоненттер тілдік амал-тәсілдер секілді ұлттық феномен. Олар этностың
салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының негізгі элементтерін бойына
сіңіреді9,143.
Әр елдің өзіне ғана тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі арқылы халықтың
тұрмыс-салтындағы, мінез-құлқындағы ерекшелігі мен дүниетанымының сипаты
көрінеді. Осыған орай қазақ жазушыларының шығармаларындағы бейвербалды
амалдар қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрпына қатыстылығымен
сипатталады. М. Мұқанов психолог ретінде сарқыт беру, аң байлау, ауыз
тию, ерулік, келген адамға ішек-қарын беру, жездеге төс беру, жолаушының
түсуі, ақ байлау сияқты дәстүрлерді ұлттық-мәдени негіздегі бейвербалды
амалдар қатарына жатқызады. Сонымен қатар жиырма сегіз бейвербалды тәсілді
сипаттап, олардың жиырма екісін қазақ халқының өмірімен байнаныстырса,
қалған алтауы өзге шығыс елдерінен еніп, діни сипатта болғандығын атап
көрсетеді 7,13.
Танымал этнограф С.Кенжеахметұлы ұлттық сипаттағы ым-ишаралар
жөнінде келесі пікірде: Туған халқымыздың ежелден қалыптасып келе жатқан
әдет-ғұрып, дағдысында көңіл аударарлық психологиялық іс-әрекеттер көп
кездеседі. Соның ішінде сезімді, көңіл-күйді, іс-қимылды сөзді тауыспай-ақ
ыммен, ишарамен, еппен сездіретін және оны дәл бейнелейтін ойлы, қызықты
әрі сесті ұғымдар бар. Мұны әдет-ғұрып ишарасы дейді... Біздің ел,
жұртымыз іспен, күшпен, ірі іс-қимылмен немесе пәтуәлі сөзбен ғана емес бет
пішінімен, дене қимылымен үнсіз отырып-ақ ойды, пікірді айқын танытып, ірі
істі бітіре салатын болған ... Қазақтың бұл әдеті бүгінде қолданылады.
Дегенмен тұрмыс пен салттың, өмір мен тіршіліктің, қоғам мен дәуірдің
өзгеруіне байланысты мұндай әдет пен дағдының кейбіреулері ұмыт қалды
10,161.
Халқымыздың ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрлерінің бірі – бата
беру. Батаның қазақ халқының түсінігінде екі түрі бар – оң бата және теріс
бата. Әдетте адам оң бата бергенде екі алақанын алға қарай жайып, жақсы
тілектер айтады, содан соң бетін сипайды. Бұл процесс қаақ жазушылары
шығармаларында былайша көрініс табады: - Ендігі кезек сенікі,- деді ол
Кенесарыға қарап, содан соң алақанын жайып батасын берді,- әумин! 11,438.
Батаның екінші түрі –теріс бата. Теріс батаны қатты ренжіген адам екі
алақанын теріс жайып, ауыр қарғыс сөздер айтады. Халықтың сенімінде теріс
бата алған адамның жолы болмайды деген ұғым қарғысқа ұшыраудан, лағнет
айтудан туындаған. Екі алақанды теріс жайып теріс бата беру әдетте ер
адамдардың қолданысында кездесіп отырған. Талып жатқан күйінен есін жаңа
жиып атасына қараған Әмірге Құнанбай қос қолын созып, алақанын сырт қаратып
тұр. Намаздағыдай мінәжат қимылын, суық тілек қимылын жасады. Әмір мен
Абайға қатар қол созды. Бұл –теріс батаның, қарғыс батаның белгісі.
Нұрғаным мен Ызғұтты екеуі екі жақтан ұлардай шулады. – Я, құдай, қабыл
етпе! –Жаратқан, елең алма! Не сұмдық! Қарғыс айтқалы жатыр ғой өз
балаларына!- десіп, үркіп үн салды. Бірақ Құнанбай енді оларды пәруәйіне де
ілген жоқ. Жүгініп алып, көлдедең жатқан немересінің кеудесінің үстіне
теріс батаның алақанын жайып тұр. Абайға да қатал қолдарын жиі нұсқайды
12,237.
Дәл осы секілді әйелдер қолданысындағы қарғыс мәнді ишара – омырауын
көкке сауу. Халқымызда ананың ақ сүтінің киелілігі ұғымына сәйкес, мұндай
іс ең ауыр жаза, кешірілмес күнә болып саналған. Мұхамед-Шайбани мен Махмұд-
Сұлтанға бірінші боп шоқпар сілтемеймін деп екеуміздің алдымызда ант беруін
өтінем. Егер бұл арманымды орындамаса, ақ сүтімді көкке сауып өтем
11,200.
Артынан топырақ шашу (көне) – қатты жек көрген, ат құйрығын кесіп
кетіп бара жатқан адамдарға әбден көңілі қалған кісілер оның артынан бір
уыс топырақ шашатын әдет бар. Ол енді көрмейміз, қараң батсын деген
қарғыс ишараты.
Мойнына бұршақ салу (көне) – жалына тілеу, жалбарыну мәнінде
қолданылған ишараны бір түрі. Баласыз адамдардың мойнына көгеннің бұршағын
салып, құдайдан ұрпақ тілеуі ертеден келе жатқан әдет. Бұл тағдырға мойын
ұсынып, тәңірге шын беріліп, оның барлық әміріне көнудің және ақ тілеудің
белгісі. Олай болса, алла тағала, жолыңа ақ сары бас айтып, мойныма бұршақ
салып тілеймін. Қаһарыңды өзге балаларымнан аулақ ет 11, 435.
Осы тәріздес құдайға жалбарынып, мінәжат тілеу, аруақтарға бағыштап
құран оқу, дұға оқу, бата беру жағдайларында қол жаю, бет сипау кинемалары
қолданылады. –Бата жаса, сұлтаным! – деді Төбет бір тізерллей отыра қалып,
бірі бүтін, бірі оқтаудың басындай шолтиған екі қолын қатарынан жайып
13,86. Бізге көрші Сарқыт деген кемпір болды, төбені қойып маңдайдан,
мұрынның үшінен қан ала беретін жарықтық жақсы адам еді, жатқан жерің
жаннат болсын (Нүрке бетін сипады) 14,43. Марқұм болған ата-бабаның,
туған-туыстарының басына барып дұға оқып, еске алу- қазақ халқы үшін парыз,
сондықан жолаушы жолда кездескен молаларға дұға оқып, бетін сипап өтуі шарт
болған. Жылқышы жігіт өзі білетін дұғасын оқыды. Омардың қос қызы беттерін
сипап, әке рухына тәуап етті.15, 219.
Қол ұстатар, шаш сипар (көне)- қалыңдықты ең алғаш рет күйеу жігітке
ертіп әкеліп таныстыру мағынасында жасалатын бейвербалды амал. Асының
артынан екі жеңге ақырын күлісіп кеп, Абай мен Ділдәнің алдына қарсы
отырып, екеуінің де оң қолдарын алып, бір-біріне ұстаттырды. Қол ұстату,
шаш сипау деген атақты ырымдар осы 12, 239.
Халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жалғасып келе жатқан
дәстүрінің бірі – қонақ күту . Сол Қаратан міне, бізді аттан түсіріп, қарсы
алды 14,522. Қонақты аттан түсіру, күле қарсы алу, төрге отырғызып,
шынтағына жастық төсеу, сусынды қос қолдап ұсыну, кетерде қолтығынан демеп
аттандыру – барлығы сый-құрмет бейвербалды амалдары болады. Қызылы
таймаған екі бетіне күлкі үйіріле, бізге беттеген Ақтайдың жары – Гүлсара,
менің кластасым еді...күле амандасты 14, 553
Қазақтың көңіл айту дәстүрінде вербалды амалдармен қатар бейвербалды
амалдар қатар жүрген, әрі ерекше қызмет атқарған. Көңіл айтушылардың ой
бауырымдап ат қойып, көрісуі, дауыс салып келуі, аза тұтушылардың көңіл
айтушылармен құшақтасып көрісуі, аза тұтушы әйел адамдардың үй ішінде дауыс
айтып жоқтауы көңіл айту дәстүріндегі бейвербалды амалдар болып табылады.
Жуантқан аттан домалап түсіп, бәтес шымылдықтың ішінде сұлық жатқан Үмітке
тура ұмтылып еді, былайғы жұрт әрең ұстап қалды. Бұдан соің ол Ағажай мен
Зарлықты кезек құшақтап, дауыс шығара сұңқылдай көрісті-ай кеп. Бар пейілі,
аңқылдақ жанның ардақты зары да – осы 14,69.
Аяғына жығылу – кешірім сұраудың және кішіреюдің ең ауыр түрі
болып саналады. Мұнда айыпты жанына беделді адамдарды ертіп, тиісті адамның
үйіне барып кешірім сұрайды. Егер іс қиындап кетсе айыпкер қарсы адамның
алдына жығылып, аяғын құшып, жылап кешірім сұрауы керек . Ақыл айтып,
мәслихат беруден бұрын тартынып келсе де, қазір Абай ойдағысын айтпақ
болды. – Арыз бармас үшін, жауығып отарған ағайынның көңілін табу керек
қой! Құнанбай бұған суық қарады да, жақтырмады. –Аяғына жығыл демісің?
–Жоқ. Бірақ алғанды қайта орайлап, есесін түгендеу керек. Сонымен көңілін
тауып тоқтатпаса, арызды тоқтатар басқа еш шара жоқ. Құнанбай мұның сөзінің
төркінін ұқты да, өзгелер не дер екен дегендей, үндемей тосып қалды
12,207.
Кинесикалық амалдар қатарына белгілі бір заттың қатысымен
орындалатын ишаралар да жатады. Себебі айтушы сол заттың көмегімен өзінің
айтайын деген ойын, сөзін нақтылай түседі. Мұндай көмекші заттар қатарына
қазақ халқының қолданысындағы қамшыны жатқызуға болады.
Қамшы тастау – бұл ұлттық салт-дәстүр, әдет заңының жолы бойынша
шешендер мен билердің, талапкердің дау-шар кезінде сөз сұраған ишараты.
Мұны төбе би бақылап отырып, сөз кезегін береді. Мысалы, Бөгенбай қамшысын
алдына тастай салды да, енді Абылайға бұрылды. – Шүршіт көргенінде қан
жылап жатқан Шығыс Түркістандағы бауырымызды құтқаруға біз неге аттанбадық,
Абылай сұлтан? Соған жауап берші! 11,325.
Қазақ тіліндегі ым-ишараттардың мәдени-ұлттық негізін ашатын дәстүрлі
ишаралар кездеседі, солардың бірі ант беру. Қазақ халқының қолданысында
ант беру ишараты түрлі сипатта өткен:
Екі қолын төбесіне қою- ант беру ишаратын білдіреді. Бұрнағы жылы жәкем
де маған: оқуды тастайтын болсаң, жота теріңнен таспа тілмесем неғылсын,
онда екі қолымды төбіме қойып беземін сенен деп ант су ішуші еді 116,58 .
Құранды кеудесіне басу. Бұдан соң бұл жаппаға қайдан келгенін кім
білсін, ақ орамалмен мұқият түйіншектелген қалың құранды алып, жігіттер
жаппай кеудесіне басты. Бұл-құран ұстайын дейтін анттың белгісі еді
17,192.
Тілден қан шығару.- Мә, мәгәрәкім, ауыздан шығар болса, тілім
кесілсін, антымды бұзсам, үрім-бұтағымның қаны осы тілімнің қанындай судай
ақсын деп антыңды бер, -деп қасындағы Ожымбайға ұсынды. Ант-су ішудің
мұндай жолын білетін жігіттер бөгелген жоқ, Нұртаза айтқан сөзбен ант алып,
шетінен пышақтарын суырып, тілдерінен қан шығарып бүрікті 17, 192.
Нан ұстау. –Жарайды, Сұлтанмұрат. Расында да сенің мына
көкжөтелмен бүкіл керейді бөріктіресің, -деп, Нұртаза босағада сыры кеткен
ескі кебежеден алдырған қатқан жарты күлшенің бір үзімін өзі аузына салды.
–Наннан қасиетті ештеме жоқ. Егер сыр сақтай алмасам, мені де дәмнің
қасиеті атсын. Сен де же ақи! – Бір үзім нанды поштабайдың қолына да ұстата
салды 17,192.
Қылышты маңдайына тигізіп, содан соң жүзінен сүю ишараты да ант
беруді білдіреді. Жоғарыда аталған құранды кеудесіне басу ишаратына
синонимдес. Кенет ол орнынан атып тұрып, бір тізерлеп шешесінің алдына
отыра қалды да , беліндегі наркескенін қынабынан суырып ап, екі жағынан
ұстап маңдайына тигізді де, қылшылдаған жүзінен сүйді 11,20.
Шығармаларда осы тәріздес әйелдер қоланысында кездесетін де ант беру
ишарасы бар. Мысалы, Сенің олжаң болып қасыңа жатпасқа ант етемін,-деді
кенет күбірлеп жоңғар әйелдерінше екі қолымен көкірегін басып 11,324.
Бейвербалды амалдардың мағынасын түсінуде олардың жасалуына негіз
болатын уәждерді білу маңызды. Бүкіл бір этностың дүниетанымдық көзқарасы
мен дәстүрі, мәдениеті бейнеленген бейвербалды амалдардың танымдық
табиғатын ашу үшін оларға мағыналық, құрылымдық жүйелі зерттеу жұмыстарын
жүргізу қажет. Мысалы жоғарыда келтірілген шашын жұлу, артынан топырақ
шашу, екі қолын төбесіне қою, мойнына бұршақ салу т.б. секілді
кинемалардың барлығы ұлттық негізде пайда болған. Сондықтан олардың мән-
мағынасын тереңірек түсіну үшін қазақ халқының салт-дәстүрін, өмірінен
жақсы хабардар болу керек.
Сайып келгенде әдет-ғұрып, ым-ишара ежелгі ата-бабаларымыздың салт,
сана, әдеп, үлгі, тәрбие, тағылым, таным саласындағы ғасырлар бойы
жинақталған, дәстүрге енген және қалыптасқан халықтық, ұлттық бай
қазыналарының бір тармағы болып қаралады 10,161. Адам қарым-қатынасының
тілдік формаларымен қоса қолданылатын коммуникацияның бейвербалды
компоненттері қоғамдық-мәдени нормаларды, шарттылықтарды белгілі бір жүйеге
келтіруге көмектесетін, аса қажетті құбылыстар қатарын құрайды. Олар әр
халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктерін танытатын этникалық сипаттағы
халықтық рухани салт-дәстүрді сақтауға, бүкіл дүние жүзінде мәдениетаралық
байланысты нығайтуға, адамдардың бірін-бірі түсінісу қабілетін арттыруға
ықпал етеді 18, 39-41.
Ата-бабаларымыз міне осылайша тіл қатпай-ақ, әр түрлі ыммен,
ишарамен көп нәрсені шеберлікпен жеткізе білген.
2. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың гендерлік сипаты
Тілдегі бейвербалды амалдарды жас, жыныс ерекшеліктеріне қарай
ажыратуға болады. Қазақ тілінде тек ерлерге тән, (қамшымен көзге шұқу, төс
қағыстыру, арқаға қағу) тек әйелдерге тән (бет жырту, бетін шымшу, шашын
жайып жіберу т.б) және аралас қолданатын ым-ишараттар бар. Мұндай ишаралар
қатарына бас изеу, қол бұлғау, бет сипау, басын шайқау т.б. жатқызуға
болады. Қ.Жұбанов күшығыс пен Кавказ халықтарының әдет-ғұрыптарындағы
айырмашылықтарының қатарына әйелдердің ым тілін атай отырып, осындай
үлгілердің қазақ ұлтында да кездесетінін атайды: ...Мұндай, әйелдерге ғана
арнаулы, жүйелі болмаса да, әйел тілінің өзгешелігі қазақта жоқ емес. Сол
өзгешелктің бірі-әйелдерде ғана болатын ернін шығару (кеміткенде), бетін
шымшу (ұятсынғанда), аузын шылп еткізу (таңданғанда), аузын быртылдату
(кекеткенде). Бұлар әйелдердің специфик тілі болып табылады-дейді 3,41.
Жыныстарға қатысты сөйлеу үлгілерін зерттейтін ғылым- гендерлік
лингвистика деп аталады. Грамматикалық категория болып табылатын ағылшын
тіліндегі gender сөзі жыныс деп аударылады, дәлірек айтсақ – тұқым, түр
дегенді білдіреді. Ғалымдар 70-80 жылдары ғылыми зерттеу объектісі етіп
адам тәніне қатысты жыныс түсінігінен басқа гендер ұғымын енгізді.
Бұдан жыныс- биологиялық түсінік, гендер- жыныстар арасындағы табиғи емес ,
әлеуметтік, мәдени жағын білдіреді. Жыныс – әйел және ер түсінігінің
табиғи белгілерін, биологиялық мәнін берсе, қоғам мен мәдениет өзгертіп
отыратын мәдени белгілерді – гендерлік ерекшеліктер анықтайды. Р. Бердвислл
өзінің Мужское и женское в жестовой коммуникации атты мақаласында
американ мәдениетіндегі ым-ишараттардың гендерлік ерекшелігі туралы былай
дейді: Мои занятия кинесикой привели меня к выводу, что у человека, а
возможно, и у некоторых других биологических видов с необходимостью
проявляются половые различия, которые обнаруживают себя в позах,
телодвижениях и выражениях лица 8, 90.
Бейвербалды қарым-қатынас жасау процесі ерлер мен әйелдер арасында
ерекшеленеді. Жыныс арасындағы бейвербалды амалдардың қызметі ұлттық,
мәдени, салт-дәстүрлерімен, олардың психологиялық, биологиялық, әлеуметтік
ерекшеліктеріне орай жеке әйелдерге тән және жеке ерлерге тән әдет, дағды,
ым-ишаралар өмір сүреді. Бұлардың жыныстар арасында орны ауысып келуі салт-
дәстүр, тәртіптерге қайшы келіп отырған. Мысалы, әйелдерге тән ым—ишараны
ерлерге қолдану ұят болып есептелген де, ерлерге тән кинемаларды әйелдерге
қолдануға тыйым салынған. Осындай ұлттық себептерге байлансты ым-ишара
жыныстар арасында бөлініп отырған 19,127.
Әйел адамдар қолданысына тән ым-ишараларға тоқталайық. Жоқтау -
тұлдау, аза тұту секілді өте көне салт. Бетіне бес саусағын салу, шашын
жайып жіберу сияқты о баста иесіз, адыра қалғандықтың белгісі болған жоқтау
да бертін келе қаза болған ер азаматтың ерлігін мадақтауға, тіріде істеген
жақсылығын дәріптеуге, кейінгі ұрпақ есінде мәңгілік атын қалдыруға қызмет
еткен. Жоқтауды тек әйелдер айтады. Ауыр қайғыға түскен әйелдер жоқтауды
айтқанда бет жырту, шашын жаю, шашын жұлу, екі бүйірін таяну секілді
бейвербалды амалдарды қолданған.
Шашын жаю. Бұрынғы кезде қазақ әйелдерінің шашын бұрым қылып өріп
жүретіндігі белгілі. Ал ері қайтыс болған кезде бұрымын тарқатып, шашын бей-
берекет жайып жіберетін болған. Міндетті түрде екі бүйірін таянып тұрады.
Беттеріне тырнақ салып, күніне екі-үш рет жоқтау айтып, аза тұтқан әйел-
қыздардың шашын ауыл әйелдері тарқатып, жайып жіберіп, сол әйелдер жетісі
өткен соң қайтадан өріп беретін болған 20,131. Ылдиға қарай ентелей
құлаған көштің бір бүйірінен жал-құйрығы күзеулі тайға мінген, екі бүйірін
таянып алып, Елім-ай әнін салған он төрт- он бес жасар қара торы қыз бала
көрінді 11,118 . Күнімжан басындағы үкілі сәукелесі мен күлгін торғын
мәсісін жұлып алып, қара шашын жая, екі белін таянып жоқтау айта жөнелді
11,234 .
Бет жырту. Күйеуі өліп, қаралы болған әйелдер басына түскен қайғының
ауырлығын білдіру үшін бес саусағын бетке салып, бетін жыртып, барынша қан
шығарады. Тарихи деректерге жүгінсек, тек аза тұтқан әйелдер ғана емес, о
баста еркектердің де бетінен қан шығарғанына куә боламыз 20,135. Аза
тұтқан әйелдердің ерін жоқтап, ертелі-кеш дауыс салып жылайтын әдетін
жасамаса да, өз бетін өзі тырнап, жосадай қылған Әлима миғұла адам секілді
17, 234.
Бетін шымшу- ұялу; біреудің ісін жаратпау. Кенет бір әйел Ақбаланың
әңгімеге араласпай, оқшау шетте қоңырайып отырғанын көріп, бір әйелді
түртіп қалды. Ол арғы жағындағы бір әйелді түртіп, қайсысы қайсысын
кінәларын білмей бір-біріне қарап, беттерін бір-бір үзіп алды 21,267.
Саусағымен бетін сызу- бұл ишара жоғарыда келтірілген кинемаға
синонимдес, ұялуды білдіреді. –Ұят-ай!... бала-шағаңның көзінше сен де
қайдағыны айтасың-ау, Жақа!-деді Ханбибі сұқ саусағымен бетін сызып
22,68.
Ернін тістеу- Үндеме! дегенді білдіреді. Мосқалдау бір әйел
Қарақатынды түртіп қалды. Төр жақта отырған Еламанды ымдап, ернін тістеп,
қой дегендей ишара етті 21,22. Әлиза сыртта жүрген Еламанның құлағына
шалына ма деп, Балкүміске ернін қысып ымдап еді, онысы қайта отқа май
құйғандай болды 21,463.
Ернін шығару- мысқылдау.Сәлден соң-ақ ішкі бөлмеден қор-р ете
қалған дыбыс естілді. Қаусырма ернін шығарып: түнімен қарауыл қараған ба
өзі? –деді 22,115.
Бұл келтірілген мысалдар тек әйелдерге тән бейвербалды амалдар
болатын енді, ерлерге тән бейвербалды амалдарға тоқталайық:
Арқаға қағу- 1) достық, мейірбандық белгісі. Халел Едігені бір
қолымен қаусыра құшақтап, арқасынан қақты. – Мен сені өзімнің бірге туған
бауырымдай жақсы көрем 23, 124.
2) еркелету ишараты. Дәрмен сол үшін Асанды қасына шақырып, еркелетіп,
арқаға қақты 12,128 .
3) ризашылық білдіру, қостау ишараты. – Болады, әбден болады. Бұл, бик
ғажап ақыл. Мұндай ақылды ақшаға сатып ала алмайсың,-деп Темірке жүзі
жайнап отырды да, - шүші матур... бик матур жігіт,- деп ол Тәңірбергенге
ырза боп, арқасынан қағып-қағып қойды 21,168. Бұл ишаратты ер адамдар
көп жағдайда өзінен жасы кішілерге мейірбандық көрсетуде қолданады.
Бөркін аспанға ату – бұл ишарат фразеологизмдік тіркеспен беріліп,
әдетте ер адамдардың қолданысында жиі кездеседі. Қатты қуанған сәтте
әйелдер жылайды, не қасындағы адамды құшақтайды, ал ер адамдар мұндайда
қатты айқайлап, бөркін аспанға атады. Біреу бөркін аспанға лақтырса-ақ
болды, оның артынан сары ала қаздай ала тақиялар, бүркіттей сеңсең
тымақтар, аққудай айыр қалпақтар аспанға ұшады 24,67.
Кеудесін соғу, кеудесін қағу – қуанышты, жеңісті білдіретін
кинеманың бір түрі. Әдетте ерте кездері жаулармен болған ұрыста жеңіске
жеткен батырлар, палуандар кеуделерін соғып, мақтанған, жеңістің белгісін
білдірген, қуанған. Кейбір ерлердің қолданысында бұл кинема мақтаншақтық
белгісін білдіреді.
Бармағын шығару, қолын шығару - әдепсіздік ишараты, қатты
ашуланғанда жасалады. Мәһ, шығады!- деп әкем маған қолын шығарды 25, 95.
Жұдырық түю – ер адамдарға тән сес көрсету ишараты. Ә, бәлем-ай, тұра
тұр, көрсетермін, -деп Қажырбеттің, Ержанның үйіне қарап, Дүйсенбай
жұдырығын түйді 26, 136.
Ер адамдар обьектіден жақсы әсер алса, немесе оған сол болған құбылыс
қатты ұнаса, өзінің әсерін бас бармағын көрсетіп, мінекей, кейде во
деп өзінше бағалау арқылы білдіреді. Соншалық мол бақыт, батпан бақыт
алақанға өзі келіп қона қалар деп күтпеген жігіт енді сол бақытын жұрттан
да жасыра алмады. Жағдайың қалай деп мысқылдай сұраған құрдастарына :
несін айтасың, во!- деп оң қолының бас бармағын көрсетіп, қасқиып тұрғаны
27,37.
Кеңірдегін шерту ишараты ішімдік ішуге шақыратын ишарат. Бұл орыс
халқының қарым-қатынасында қолданылады, кейінгі кезде қазақ тілінде де
қолданыс тапқан. Яғни, тілдік тұрғыдан бұл қимылды кірме қимылдардың
қатарына жатқызуға болады.
Ер адамдардың қолданысындағы ым-ишараттың толығырақ түрі 1-кестеде
көрсетілген:
Білдіретін мағыналары
Ым-ишарат
амандасу ашулану бәрі жақсы
еркелету достық,
мейірбандық қуану қастық күш
көрсету немқұрай-
дылық өзімшілдік ойлану риза болу сөз сұрау таңдану ішімдік
белгісі шақыру ыза болу Арқаға қағу + + +
Бармағын шығару + Бас бармағын
көрсету + Бөркін аспанға ату
+ Жағадан ұстау +
Жұдырық түю + Жұдырығымен өзін
соғу + Кеңірдегін шерту
+ Кеудесін соғу +
Қабырғаны жұдырығымен ұру + Қамшыны
кеудеге ұстау + Қамшы сілтеу
+ Қамшысын білемдеу +
Қамшыны алдына тастау +
Маңдайын жерге ұру + Сақалын шошайту
+ Сақалын саумалау +
Төс соғысу + Тымағын
бұлғау + 1-кесте . Ер адамдар
қолданатын ым-ишараттар
Бұл кестеде әрбір ым-ишараттың білдіретін мағынасының жанына +
белгісі қойылған. Көлденеңінен тұрған + белгісі бір ишараттың түрлі
жағдайлардағы білдіретін мағыналарын көрсетсе, + белгісі тігінен қойылған
жердегі ым-ишаратар синонимдер қатарын түзеді. Мысалы, Болған іске қатты
өкініп, қапаланғанда, қателескенде ер адамдар әйелдер секілді жылап,
мұңаймайды. Бірақ олар өз сезімдерін ым-ишаралар арқылы білдіреді. Осындай
өкінішті жағдайларда ерлер жұдырығымен өзін соғады, маңдайын жерге ұрады,
кейде қабырғаны жұдырығымен ұрады. Ал ерлерге тән төс соғыстыру, қамшыны
кеудеге ұстау ишаралары амандасу салтын білдіріп, синонимдес болғанымен,
әрқайсысының қолданыстағы өз реті бар.
Ым-ишараттарды бұлайша бөлгенмен, ер адамдар әйелдерге тән, ал әйел
адамдар ерелрге тән ым мен ишаратты қолдана алмайды деген сөз емес.
Бейвербалды амалдардың гендерлік сипаты туралы айтқан кезде ерлер мен
әйелдер қолданысындағы амандасу және қоштасу ишараларының бір-бірінен
айырмашылығы болатындығын да естен шығармаған жөн. Әдетте ер адамдар
әйелдерге қарағанда ұстамды болатындықтан, олардың эмоцияларын сыртқа
шығаратын ишаралардың да өзіндік ерекшелігін атап өту керек.
3. Балалар тіліндегі ым-ишараттар
Балалардың сөйлеу әрекетіндегі тілдік амалдар табиғи болып келеді.
Олардың жасаған әрбір қимылы туа біткен қасиетке ие. Общением является
все, и информация извлекается из всго. Для ребенка несловесная информация
более понятна, потому что он невербальный текст читает безошибочно, а смысл
слов и подтекстов улавливает похуже 23, 26. Балалардың қарым-
қатынасындағы ым тілін зерттеуші Н.А.Лемяскина мен И.А.Стерниннің бақылауы
бойынша балалар (мектеп оқушылары) бейвербалды амалдарды орташа жиілікте
қолданады екен. Атап айтар болсақ, жасы кіші мектеп оқушыларының 37%
бейвербалды амалдарды - жиі, 56% кей кездері қолданады. Бірінші сынып
оқушысы өз анасымен (балалардың 48%) , әжесімен (37%), достарымен (37%)
сөйлеу барысында ым-ишараттарды жиі пайдаланады. Ал әкесімен (18%), ағасы
және әпкесімен (12%), іні-қарындастарымен (6%) пікір алмасу кезінде аталған
сынып оқушылары қимылды аз қолданады екен. Іскерлік әңгімеде (оқытушымен,
үлкен адамдармен) балалар бейвербалды амалдарды аз қолданып, ұстамдырақ
болады 29,84.
Кішкентай балалар әңгімеге қосылып өзінің айтатынының бар екендігін
және өзіне назар аударғысы келетін кезде вербалды амалдармен қоса
бейвербалды амалдардан қолынан ұстап, өзіне тарту қимылын қолданады. Ал
әңгімені, сұхбатты тоқтатқысы келетін кезде әңгімелесушіден бетін теріс
бұрады.
Кейбір ишараттардың жасалу жылдамдығы оны жасаушының жас ерекшелігіне
байланысты болады. Жас бала өтірік айтқанда қолымен аузын басады,
жасөспірім аузын саусағымен көлегейлейді, ал ересек адам өтірік айтқанда
оның миында бала кезіндегі аузын қолымен басу ишараты сақталып қалады,
бірақ, соңғы сәтте ол қолын аузына емес, мұрнына апарады екен. Данные
показывают, что по мере того как человек стареет, многие жесты его
становятся более утонченными и менее очевидными для окружающих. Поэтому
всегда гораздо труднее разгадать жесты пятидесятилетнего человека, чем
человека молодого 2,19.
Балалар қолданысындағы ишаралар өзіндік ерекшелігмен сипатталады.
Олардың серттесу, ант беру кезінде қолданатын ишараттары ересектердікінен
өзгеше. Бірнеше ишараны бірінен соң бірін қолданатындығымен өзгешеленеді.
Мысалы, Сұлтан екеуміз қол алыстық, шынашақ ілместірдік. Сұлтан оны сол
қолының алақанымен қырынан бір қойып үзді де:
- Тоқта, біткен жоқ,-деп, шөпшек ағашпен жерге дөңгелек сыза
бастады.
- Бұл не?
- Бұл қызыл ошақ. Кімде-кім сертті бұзатын болса, о дүниеде
дозақта шыжғырылады.
Дөңгелек ортасын айқастыра Сұлтан сызықтар жүргізді. Сонан соң
етпетінен жата қалып, сол сызықтардың түйіскен жеріне маңдайын
тигізді. Бұл ырымды мен де істедім 30,60
Бұл мысалдағы қол алысу, етпетінен жата қалу, маңдайын жерге тигізу
алақанымен бір қойып үзу ишараттары ересектердің қолданысында да
кездеседі, ал шынашақ ілместіру ишараты тек балаларға ғана тән деуге
болады.
Кеудесін бұраң еткізу- баланың бір нәрсені қаламаған кезде
қолданатын ишараты. Былай таман барған соң: - Тау алыс, сен жете алмайсың.
Одан да қал. Біз саған мол етіп қымыздық, рауғаш әкеп береміз, - дедім.
Қали м м! деп, кеудесін бұраң еткізді. Онысы қалмаймын дегені 15,224.
Балалар бұл ишаратты бүкіл кеудесімен орындайтын болса, ересек адамдар
мұндайда иығын қиқаң еткізеді. Бұл білмегендікті немесе келіспеушілікті
білдіретін ишарат.
Иығын қомпаң еткізу- білместікті білдіретін ишарат. Жүк поезымен
жүргені үшін соттайтын указ бар, сендер соны білесіңдер ме? Біз иығымызды
қомпаң еткіздік 16, 273.
Тілін шығару, аузын қисаңдату секілді мазақтауды білдіретін
кинемалар да балалар қолданысында жиі кездеседі. Екі бала ауыздарын
қисаңдатып, Дәмеләге тілдерін көрсетіп отырды да үйден ата жөнелді 30,
141. Балалардың қолданысында бұл ишарат әжуалау, келекету мағыналарында
жұмсалады. Ересек адамдар бұл ишаратты өтірік айтқанда көз қысу ишаратымен
қатар, немесе өзінің айтып тұрғанына сенімсіздеу болғанда қолданады
(әсіресе жастар). Бұл ишараттың жасалу қалпы балалардың қолданысындағы тіл
шығарудан жылдамдығымен ерекшеленеді. Үлкендер өтірік айтқанда тілінің
ұшын ғана шығарып, тез тартып ала қояды.
Санын шапалақтау (қуану) кинемасын үлкен адамдар өте сирек
қолданады. Бұл көбінесе балалардың қолданысына тән ишарат. Мысалы,
кішкентай бала бөтен адамдардың арасында отырса, сырттан анасы немесе күнде
көріп жүрген таныс адамы кіріп келгенде санын шапалақтай қуанады. Бұл тек
нәрестелерде ғана емес, есі кірген балалардың қолданысында кездесетін
ишарат.
Бастауыш сыныпта оқитын немесе жасы кіші балалар күнделікті
әңгімеде, амандасу мен қоштасу кездерінде ым мен ишаратты көп пайдаланады.
Балалар амандасқан сәттте қолын жоғары көтеріп бұлғайды. Ал қоштасқан
кездерінде бір-бірінің арқасынан қағады (ер балаларға тән), кейде қол
бұлғайды.
Балалардың ым-ишараттары олардың үлкендермен қатынасы кезінде
көбірек көрінеді. Әдетте, балалар өздерін еркелеткенде үлкен адамдардың
басынан сипағанын, арқасынан қаққанын, әлпештегенін жақсы көреді. Ал ересек
адам балаға ұрысқанда, тыйым салғанда балалар бетін теріс бұрады, құлағын
қолымен жабады. Яғни осылайша тыңдағысы келмейтінін білдіреді.
Балалардың тіліндегі ым-ишараттарға сонымен қатар, сан түрлі
балалардың ойындарындағы кинемаларды да жатқызуға болады. Ойын барысында
қолданылатын кинемалар үлкендерде де пайдаланылады, бұған мысал ретінде
спорт ойындарын алуға болады.
Ым-ишараттарды жас ерекшелігіне қарай бөлгенде коммуникацияға
қатысушы екінші жақты ескеру қажет. Себебі ересек адамның тек ересектерге
қатысты қолданатын (әдепсіз ишаралар), ересектердің тек балаларға қатысты
қолданатын (саусағын безеу- тыйым салу мағынасында), балалардың өзі
секілді балалармен қарым-қатынасында қолданатын (қолын шығару),
балалардың тек ересектерге қатысты қолданатын (баланың өзін көтерту үшін
ересек адамға қолын созуы) ишаралының да кездесетінін ескеру керек.
Балалардың қолданысындағы ым мен ишараттардың қай түрлерін жиі,
қандай жағдайда пайдаланатындығын анықтау мақсатында олардың арасында
анкета жүргізілді. Мектеп жасындағы балалар сұрақтарға жауап берді.
Анкета сұрақтары:
1 Сабақ айтып тұрған кезде қол қимылдарын пайдаланасың ба?
а) иә
ә) жоқ
б) кейде
2 Анаңның, жақындарыңның өзіңді қалай еркелеткенін ұнатасың?
а) басымнан сипағанын
ә) құшақтағанын
б) арқамнан қаққанын
3 Өзіңмен жасты ұл балалармен қалай амандасасың?
а) қол беріп
ә) бас изеп
б) қол бұлғап
4 Сенің ойыңша, балалар бірін-бірі мазақтағанда қандай қимылды жиі
пайдаланады?
а) мұрнын тыржитады
ә) аузын қисаңдатады
б) тілін көрсетеді
5 Жасы үлкен адамдармен қалай амандасасың?
а) қол беріп
ә) бас изеп
б) қол бұлғап
6 Қыз балалармен қалай амандасасың?
а) қол бұлғап
ә) бас изеп
б) бетінен сүйіп
7 Жолдасың сенің айтып жатқан әңгімеңе құлақ аспаса, оның назарын
өзіңе
аудару үшін не істейсің?
а) қолынан түртіп өзіме қаратамын
ә) ешнәрсе істемеймін
б) иығынан түртіп өзіме назарын аударамын
8 Ұл балалармен қоштасқанда қанда қимылды жиі пайдаланасың?
а) қолынан аламын
ә) басымды изеймін
б) қол бұлғаймын
9 Біреудің айтып жатқан сөзін тыңдағың келмесе не істейсің?
а) бетімді теріс бұрамын
ә) құлағымды қолыммен жауып аламын
б) ешнәрсе істемеймін
10 Қыз балалармен қоштасқанда қандай қимылды жиі пайдаланасың?
а) қол бұлғаймын
ә) басымды изеймін
б) бетінен сүйемін
11 Мұғалім сыныпқа ортақ сұрақ қойды, ол сұрақтың жауабын біліп тұрсаң
не
істейсің?
а) қолымды көтеремін
ә) қолымды көтермей отыра беремін
б) орнымда отырып айта беремін
12 Жасы үлкен адамдармен қоштасқанда қандай қимылды жиі пайдаланасың?
а) қол алысамын
ә) басымды изеймін
б) қол бұлғаймын.
Анкета нәтижелері 2-кестеде көрсетілген:
2-кесте
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 А А А Ә А Б А А А Б
А А 2 Б Ә А А А Ә Ә А Ә Ә А А 3 Ә Ә Б Б А Ә Б Б
Б Ә А А 4 Ә Ә А Б Ә Ә Б А Ә Ә Ә Ә 5 А ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сөйлеу- адам баласына тән ерекше құбылыс екендігі белгілі. Ал осы
сөйлеу тілін, яғни вербалды амалдарды толықтырып, өзінше нәр беріп тұратын,
қарым – қатынас кезінде өте көп ақпарат беретін бейвербалды амалдар болады.
Осы бейвербалды қатынас амалдарын зерттейтін лингвистиканың жаңа саласы
паралингвистика болып табылады. Пралингвистика гректің para -қасындағы,
маңындағы деген мағынаны білдіреді. Паралингвистика коммуникацияның
бейвербалды құралдарының жиынтығы. Ол айтылған хабарға ілесе информацияның
белгілі көлемін, ауқымын білдіреді 1,162. Қазіргі қазақ тіл білімінде
тілдік емес қарым-қатынасты зерттейтін паралингвистиканың қалыптасып, дамуы-
арнайы сөз етуді қажет ететін маңызды мәселе. Тіл ғылымының бұл саласы
адамдар арасындағы қарым- қатынастың бейвербалды түрін қамтиды.
Қарым- қатынастың бір түрі- бейвербалды амалдарды ғылыми тұрғыдан
қарастыру соңғы жылдары қолға алынды. Бұл бағыттағы ғылыми еңбектер тілдік
емес қарым- қатынастың әр түрлі қырларын сипаттайды.
Бейвербалды амалдардың қолданылу ерекшеліктері, білдіретін мағыналары,
олардың ұлт мәдениетімен, салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, ұлттық-мәдени
ерекшеліктерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты талданып,
жүйеленген деп айту қиын. Қарым-қатынастың бейвербалды түрін, оның жасалу
жолдары мен қарым-қатынастағы табиғатын ашып көрсету, көркем әдебиеттегі
көрінісі мен алатын орнын талдап, жүйелеу жаңа ғылыми бағыттарды терең
түсінуге ықпал етеді.
Бейвербалды амалдарды өз орнымен қолдану, шығарманың танымдық мәнін
күшейтіп, әсерлілігін арттыра түсетіндіктен, бұл мәселені зерттеу тілдік
және тілдік емес қатынастарды түсінуге, меңгеруге мүмкіндік береді.
Сондықтан, бүгінгі таңда тіл білімі саласында қарым-қатынас барысында
қолданылатын бейвербалды амалдардың өзіндік ерекшеліктерін қарастыру, оның
көркем әдебиеттегі мәні мен мазмұнын ғылыми тұрғыдан зерттеу өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Бітіру жұмысының теориялық маңызы. Бітіру жұмысы паралингвистика
саласының вербалды және бейвербалды қарым-қатынас мәселесінің теориялық
негіздерін дамытуға септігін тигізеді.
Бітіру жұмысының практикалың мәні. Бітіру жұмысының материалдары мен
нәтижелерін паралингвистика саласына қатысты сөздік құрастыруда пайдалануға
болады.
Бітіру жұмысының жаңалығы. Зерттеу нысаны бойынша келесі мәселелер
шешімін тапты:
- бейвербалды амалдар қазақ халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпының ажырамас
бөлігі екендігі көрсетіліп, жазушылар шығармаларындағы қарым-қатынастың
бейвербалды түрінің халықтың рухани мәдениетімен (салт-дәстүрі, әдет-
ғұрпы) байланысы дәлелденді;
- жазушылыр шығармаларындағы ым –ишараттар қолданылу ерекшеліктеріне
қарай топтастырылды;
- шығармалардағы синоним мәнді, омоним мәнді ым-ишараттар қатары
анықталып, білдіретін мән-мағынасы көрсетілді.
Бітіру жұмысының дерекнамалары. Бітіру жұмысының дерекнамалары ретінде
қазақ жазушыларының шығармаларынан кинемалар жинақталды, сөздіктер, анкета
материалдары пайдаланылды.
Паралингвистикалық амалдар біріншіден, қарым-қатынасқа қосымша мағына
береді; екіншіден, кейбір тілдік амалдардың орнына қызмет атқарады;
үшіншіден, вербалды компоненттермен бірге коммуникативтік актіні
жалғастырады. Бұл терминді 1940 жылы ұсынған американ ғалымы А.Хилл болды.
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш С.Спенсер, В.Вундт, Ч.Дарвин
еңбектерінен бастау алады. Профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында
жеткізілетін хабардың 38% сөзбен, 65%бейвербалды амалдардың көмегімен
берілетіндігін тұжырымдайды 2,13.
Бұл ғылым саласы XX ғасырдың елуінші жылдарынан бастап қарқынды
зерттеле бастады. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар елуінші жылдардың
басында қолға алынды. Бұл мәселе Дж.Трейгер, Т.Сибеок, Ч.Хоккет, М.Уэст,
Р.Бердвислл т.б лингвистердің еңбектерінде, А.Шефлен, М.Уэст, К.Л.Пайк т.б
психологтардың еңбектерінде зерттелді.
Өзге тілдерде бұл ғылым саласы айтарлықтай жақсы зерттелген деуге
болады. Мысалы, орыс тіл білімінде ым-ишараттарды Г.В.Колшанский,
Н.И.Смирнова, А.А.Акишина, Т.М. Николаева, А.В.Филиппов,
Е.В.Красильникова, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Т.Т.Железанова,
Л.Н.Капанадзе, ағылшын тіліндегі ым-ишараттардың зерттеушісі А.Пиз,
армяндардың тіліндегіні-А.А Хачатрян, Р.М Тохмонян, ал татарлар мен
башқұрттар тіліндегі ым-ишараттардың бірден-бір зерттеушісі –
Ф.Ф.Султанова.
Қарым-қатынастың бұл түрінің арнайы зерттелуі қазақ тіл білімінде
тек соңғы жылдары ғана қолға алынғанына қарамастан, бейвербалды амалдардың
қызметі туралы ойларды, тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Атап
айтқанда, бейвербалды амалдар туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ
филологиясының тұңғыш профессоры Қ.Жұбановтың еңбегінде кездеседі: Ауызекі
сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар.
Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толады.Тіпті бірінің тілін
бірі білмеген, я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уақытта да, ыммен
ылаждап түсінісуге болады, оның үстіне, сөз- сөздің жігін дыбыс сазымен
бірде айырып, бірде қосып айтқасын, сөздің орны жылжып кеткені де онша
байқалмайды3,148.
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдарды Ә.Қайдар, М.Мұқанов,
С.Татубаев, А.Сейсенова, К.Қажығалиева, С.Бейсембаева, М.Ешимов сынды
ғалымдар әр қырынан зерттеген. Сонымен қатар Қ.Қажығалиеваның,
Ж.Өмірәлиеваның, Э.Оразаливаның мақалаларын, ой-тұжырымдарын да атап өтуге
болады. Сондай-ақ Б.Момынова мен С.Бейсембаеваның авторлығымен жарық көрген
ым мен ишараттың түсіндірме сөздігі де осы мәселені зерттеуге арналған
еңбек.
Адамдар өмірде тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Олар
кейде шартты белгілерді қолдану арқылы бір-бірімен оңай түсініседі. Шартты
белгілерді қолдану да адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі.
Семиотикалық таңбалардан басқа адамдардың өзгеше ыммен түсінісуі және
көздің, қабақтың, ауыздың қимылымен, қозғалысымен ұғынысуы секілді көптеген
белгілер бар. В живое речевое общение вплетено множество обстоятельств,
сопровождающих как целое высказывание, так и его фрагменты, причем
неязыковые факторы лишь сопутствуют речи. Все неязыковые факторы играют
вспомогательную роль в общении, язык же –главную, причем для него всегда
открыта возможность использовать для сообщения толко собственные средства
4,6. Сөйлеуші айналасындағылармен сан түрлі ым-ишара, белгі, иек қағу,
бас шайқау, қол бұлғау, бас изеу арқылы да өзінің ойын жеткізіп, түсінісе
алады.
Бейвербалды амалдар арқылы алуан түрлі ақпарат алуға болады. Мысалы,
алдыңыздағы сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістерге, қимыл-әрекетіне қарай
оның мінезі, көзқарасы , көңіл-күйі туралы хабар ала аламыз. Ғалымдардың
зерртеулерінің нәтижесі бойынша адамға бейвербалды сигналдар вербалды
сигналдарға қарағанда бес есе күшті әсер етеді. Себебі адам әрқашан
естігенінен гөрі көргеніне сенеді екен. Кейбір ғалымдар ым тілін жүйесі мен
қызметі жағынан дыбыстық тілге жақын деп есептейді. Тілдегі паратілдік
амалдарды қолданудан алынатын мәліметтерді бірнешеге топтастыруға болады:
1) индивидтің жеке белгілері;
2) әлеуметтік-топтық сипаттамасы;
3) сөйлеушінің ұлттық немесе территориялық атрибуттары 5,5.
Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:
1) бейвербалды амалдар бір сөзбен беріледі. Мысалы, құшақтасу, тізерлеу,
ыржию т.б.
2) бейвербалды амалдар еркін сөз тіркесімен беріледі. Мысалы, қолын
бұлғау, иегін көтеру, бетінен сүю т.б.
3) бейвербалды амалдар фразеологизмдермен беріледі.
Фразеологизмдердің жасалуына бет, көз, мұрын, ауыз, тіл, тіс, қол, аяқ
т.б. денемүшелері қатысады. Ғалым Г.Смағұлова жалпы дене қимылына
негізделіп жасалған тұрақты тіркестер түрін кинетикалық фразеологизмдер
деп атап, оларға табанынан тік тұру, қол қусыру, зыр жүгіру, елбек қағу,
құрақ ұшу т.б. секілді мысалдар келтірген 6,62-63. Мұндай тұрақты
тіркестер қатарына бармағын тістеу, қабағынан қар жауу, екі көзі шарасынан
шығу, мұрнын көкке көтеру, мұрнын тыржиту, теріс қарау, білегін сыбану,
тісін қайрау т.б. сияқты адамның іс-әрекетін, қимылын бейнелейтін
фразеологизмдерді жатқызуға болады.
Тіл білімінде бейвербалды амалдар төмендегідей жіктеледі:
1) фонациялық (тембр, темп, дауыстау, кідіріс, әуен, диалектілік
айтылу ерекшеліктер);
2) кинесикалық (қимыл, бет қимылы, ым, поза);
3) графикалық ( жазу, почерк, символдар т.б. )
Кинесикалық амалдар әдетте ым, ишарат, дене қалыбы (поза) секілді
ұғымдардың жиынтығы ретінде қарастырылады.
Адамның түрлі дене мүшелерінің қатысуымен жасалатын ым-ишараның көркем
шығармада алатын орны ерекше. Мимикаға әдетте адамның бет әлпеті қатысады.
Бет-әлпет ұғымының ауқымына маңдай, көз, қас, қабақ, кірпік, мұрын, ауыз,
ерін, құлақ, тіл, тіс, таңдай сияқты мүшелері қатысады. Ым (мимика) ұғымына
Ж.Нұрсұлтанқызы өз еңбегінде анықтама береді: мимика дегеніміз- көз, қас,
қабақ, кірпік, мұрын, ауыз, ерін, құлақ, тіл, тіс, таңдай т.б дене
мүшелерінің көмегімен орындалып, белгілі бір ақпарат беретін бейвербалды
амалдар жиынтығы7,10.
Тіл білімінде А.В.Филиппов, Т.М.Николаева, Р.П.Волос, Л.А.Капанадзе,
Е.В.Красильникова, Г.В.Крейдлин, С.Татубаев, С.Бейсембаева секілді ғалымдар
ишараларды мағынасына, құрылысына, таңбасына, қызметіне, қолданылу
ерекшеліктеріне қарай классификациясын жасаған. Қазақ тіліндегі ишаралардың
ішінде ең көп кездесетіні бас,көз, иық, қол (алақан, саусақ), тізе, аяқ
т.б. дене мүшелеріне қатыстылары. Ишара-адамның ішкі көңіл-күйінен хабар
ету мақсатында жасалатын, дене мүшелерінің (аяқ, бас, қол т.б.) әр түрлі
қимыл-қозғалысына негізделген мағыналық әрекет,- деп анықтайды 7,12. Ым
да ишара да паралингвистиканың кинесика деп аталатын саласына тән. Тілдегі
осындай құбылыстарды зерттеудің бірден-бір қайнар көзі жазушылардың
шығармалары болмақ.
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
1.1. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың ұлттық-мәдени негізі
Қарапайым тіл әр халықта әр түрлі болатыны секілді, ым мен ишарат тілі
де әр халықта түрліше болады. Культура человека- это не только
определенный склад мышления и чувствования народа, это также знание языка и
свободное владение невербальными кодами, принятыми в данном обществе, это
следование выработанным нормам и правилам коммуниктивного поведения,
заставляющим людей чувствовать и осознавать свою принадлежность к данной
культуре, в непременном сочетании вниманием и уважением к чужой культуре и
ее носителям 8,151
Бір ишират бір елде бір мәнде жұмсалса, өзге елде ешнәрсені білдірмеуі
де мүмкін, немесе мағынасы мүлде басқа болуы мүмкін. Мысалы, көптеген
халықтарда бас изеу иә дегенді , келісушілікті білдірсе, болгарларда,
керісінше, жоқ деген келіспеушілікті білдіреді. Европа және бірқатар
Америка елдерінде бас бармақты көрсету өте жақсы, бәрі жақсы дегенді
білдірсе, Грецияда бұл кинема – сақтандыруды, Шығыс Африкада – масқаралауды
білдіреді. Бейвербалды амалдар барлық халықтарға ортақ сипат болғанымен, әр
ұлттың бейвербалды амалдар жүйесі түрліше болады. Мұндай айырмашылық сол
елдің тұрмысының, әлеуметтік, қоғамдық өмірінің, ұлттық дүниетанымының әр
түрлілігімен түсіндіріледі.
Әдетте өзге тілді білмейтін адамдар осы ым-ишараттарға қарап
түсінісуге тырысады, алайда ұлттық ерекшеліктерден бейхабар болса бұл
түсініспеушілікке әкеп соғады. Бейвербалды амалдардың қолданысына қарап
адам қай ұлттың өкілі екендігін де анықтауға болады. Яғни, бейвербалды
компоненттер тілдік амал-тәсілдер секілді ұлттық феномен. Олар этностың
салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының негізгі элементтерін бойына
сіңіреді9,143.
Әр елдің өзіне ғана тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі арқылы халықтың
тұрмыс-салтындағы, мінез-құлқындағы ерекшелігі мен дүниетанымының сипаты
көрінеді. Осыған орай қазақ жазушыларының шығармаларындағы бейвербалды
амалдар қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрпына қатыстылығымен
сипатталады. М. Мұқанов психолог ретінде сарқыт беру, аң байлау, ауыз
тию, ерулік, келген адамға ішек-қарын беру, жездеге төс беру, жолаушының
түсуі, ақ байлау сияқты дәстүрлерді ұлттық-мәдени негіздегі бейвербалды
амалдар қатарына жатқызады. Сонымен қатар жиырма сегіз бейвербалды тәсілді
сипаттап, олардың жиырма екісін қазақ халқының өмірімен байнаныстырса,
қалған алтауы өзге шығыс елдерінен еніп, діни сипатта болғандығын атап
көрсетеді 7,13.
Танымал этнограф С.Кенжеахметұлы ұлттық сипаттағы ым-ишаралар
жөнінде келесі пікірде: Туған халқымыздың ежелден қалыптасып келе жатқан
әдет-ғұрып, дағдысында көңіл аударарлық психологиялық іс-әрекеттер көп
кездеседі. Соның ішінде сезімді, көңіл-күйді, іс-қимылды сөзді тауыспай-ақ
ыммен, ишарамен, еппен сездіретін және оны дәл бейнелейтін ойлы, қызықты
әрі сесті ұғымдар бар. Мұны әдет-ғұрып ишарасы дейді... Біздің ел,
жұртымыз іспен, күшпен, ірі іс-қимылмен немесе пәтуәлі сөзбен ғана емес бет
пішінімен, дене қимылымен үнсіз отырып-ақ ойды, пікірді айқын танытып, ірі
істі бітіре салатын болған ... Қазақтың бұл әдеті бүгінде қолданылады.
Дегенмен тұрмыс пен салттың, өмір мен тіршіліктің, қоғам мен дәуірдің
өзгеруіне байланысты мұндай әдет пен дағдының кейбіреулері ұмыт қалды
10,161.
Халқымыздың ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрлерінің бірі – бата
беру. Батаның қазақ халқының түсінігінде екі түрі бар – оң бата және теріс
бата. Әдетте адам оң бата бергенде екі алақанын алға қарай жайып, жақсы
тілектер айтады, содан соң бетін сипайды. Бұл процесс қаақ жазушылары
шығармаларында былайша көрініс табады: - Ендігі кезек сенікі,- деді ол
Кенесарыға қарап, содан соң алақанын жайып батасын берді,- әумин! 11,438.
Батаның екінші түрі –теріс бата. Теріс батаны қатты ренжіген адам екі
алақанын теріс жайып, ауыр қарғыс сөздер айтады. Халықтың сенімінде теріс
бата алған адамның жолы болмайды деген ұғым қарғысқа ұшыраудан, лағнет
айтудан туындаған. Екі алақанды теріс жайып теріс бата беру әдетте ер
адамдардың қолданысында кездесіп отырған. Талып жатқан күйінен есін жаңа
жиып атасына қараған Әмірге Құнанбай қос қолын созып, алақанын сырт қаратып
тұр. Намаздағыдай мінәжат қимылын, суық тілек қимылын жасады. Әмір мен
Абайға қатар қол созды. Бұл –теріс батаның, қарғыс батаның белгісі.
Нұрғаным мен Ызғұтты екеуі екі жақтан ұлардай шулады. – Я, құдай, қабыл
етпе! –Жаратқан, елең алма! Не сұмдық! Қарғыс айтқалы жатыр ғой өз
балаларына!- десіп, үркіп үн салды. Бірақ Құнанбай енді оларды пәруәйіне де
ілген жоқ. Жүгініп алып, көлдедең жатқан немересінің кеудесінің үстіне
теріс батаның алақанын жайып тұр. Абайға да қатал қолдарын жиі нұсқайды
12,237.
Дәл осы секілді әйелдер қолданысындағы қарғыс мәнді ишара – омырауын
көкке сауу. Халқымызда ананың ақ сүтінің киелілігі ұғымына сәйкес, мұндай
іс ең ауыр жаза, кешірілмес күнә болып саналған. Мұхамед-Шайбани мен Махмұд-
Сұлтанға бірінші боп шоқпар сілтемеймін деп екеуміздің алдымызда ант беруін
өтінем. Егер бұл арманымды орындамаса, ақ сүтімді көкке сауып өтем
11,200.
Артынан топырақ шашу (көне) – қатты жек көрген, ат құйрығын кесіп
кетіп бара жатқан адамдарға әбден көңілі қалған кісілер оның артынан бір
уыс топырақ шашатын әдет бар. Ол енді көрмейміз, қараң батсын деген
қарғыс ишараты.
Мойнына бұршақ салу (көне) – жалына тілеу, жалбарыну мәнінде
қолданылған ишараны бір түрі. Баласыз адамдардың мойнына көгеннің бұршағын
салып, құдайдан ұрпақ тілеуі ертеден келе жатқан әдет. Бұл тағдырға мойын
ұсынып, тәңірге шын беріліп, оның барлық әміріне көнудің және ақ тілеудің
белгісі. Олай болса, алла тағала, жолыңа ақ сары бас айтып, мойныма бұршақ
салып тілеймін. Қаһарыңды өзге балаларымнан аулақ ет 11, 435.
Осы тәріздес құдайға жалбарынып, мінәжат тілеу, аруақтарға бағыштап
құран оқу, дұға оқу, бата беру жағдайларында қол жаю, бет сипау кинемалары
қолданылады. –Бата жаса, сұлтаным! – деді Төбет бір тізерллей отыра қалып,
бірі бүтін, бірі оқтаудың басындай шолтиған екі қолын қатарынан жайып
13,86. Бізге көрші Сарқыт деген кемпір болды, төбені қойып маңдайдан,
мұрынның үшінен қан ала беретін жарықтық жақсы адам еді, жатқан жерің
жаннат болсын (Нүрке бетін сипады) 14,43. Марқұм болған ата-бабаның,
туған-туыстарының басына барып дұға оқып, еске алу- қазақ халқы үшін парыз,
сондықан жолаушы жолда кездескен молаларға дұға оқып, бетін сипап өтуі шарт
болған. Жылқышы жігіт өзі білетін дұғасын оқыды. Омардың қос қызы беттерін
сипап, әке рухына тәуап етті.15, 219.
Қол ұстатар, шаш сипар (көне)- қалыңдықты ең алғаш рет күйеу жігітке
ертіп әкеліп таныстыру мағынасында жасалатын бейвербалды амал. Асының
артынан екі жеңге ақырын күлісіп кеп, Абай мен Ділдәнің алдына қарсы
отырып, екеуінің де оң қолдарын алып, бір-біріне ұстаттырды. Қол ұстату,
шаш сипау деген атақты ырымдар осы 12, 239.
Халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жалғасып келе жатқан
дәстүрінің бірі – қонақ күту . Сол Қаратан міне, бізді аттан түсіріп, қарсы
алды 14,522. Қонақты аттан түсіру, күле қарсы алу, төрге отырғызып,
шынтағына жастық төсеу, сусынды қос қолдап ұсыну, кетерде қолтығынан демеп
аттандыру – барлығы сый-құрмет бейвербалды амалдары болады. Қызылы
таймаған екі бетіне күлкі үйіріле, бізге беттеген Ақтайдың жары – Гүлсара,
менің кластасым еді...күле амандасты 14, 553
Қазақтың көңіл айту дәстүрінде вербалды амалдармен қатар бейвербалды
амалдар қатар жүрген, әрі ерекше қызмет атқарған. Көңіл айтушылардың ой
бауырымдап ат қойып, көрісуі, дауыс салып келуі, аза тұтушылардың көңіл
айтушылармен құшақтасып көрісуі, аза тұтушы әйел адамдардың үй ішінде дауыс
айтып жоқтауы көңіл айту дәстүріндегі бейвербалды амалдар болып табылады.
Жуантқан аттан домалап түсіп, бәтес шымылдықтың ішінде сұлық жатқан Үмітке
тура ұмтылып еді, былайғы жұрт әрең ұстап қалды. Бұдан соің ол Ағажай мен
Зарлықты кезек құшақтап, дауыс шығара сұңқылдай көрісті-ай кеп. Бар пейілі,
аңқылдақ жанның ардақты зары да – осы 14,69.
Аяғына жығылу – кешірім сұраудың және кішіреюдің ең ауыр түрі
болып саналады. Мұнда айыпты жанына беделді адамдарды ертіп, тиісті адамның
үйіне барып кешірім сұрайды. Егер іс қиындап кетсе айыпкер қарсы адамның
алдына жығылып, аяғын құшып, жылап кешірім сұрауы керек . Ақыл айтып,
мәслихат беруден бұрын тартынып келсе де, қазір Абай ойдағысын айтпақ
болды. – Арыз бармас үшін, жауығып отарған ағайынның көңілін табу керек
қой! Құнанбай бұған суық қарады да, жақтырмады. –Аяғына жығыл демісің?
–Жоқ. Бірақ алғанды қайта орайлап, есесін түгендеу керек. Сонымен көңілін
тауып тоқтатпаса, арызды тоқтатар басқа еш шара жоқ. Құнанбай мұның сөзінің
төркінін ұқты да, өзгелер не дер екен дегендей, үндемей тосып қалды
12,207.
Кинесикалық амалдар қатарына белгілі бір заттың қатысымен
орындалатын ишаралар да жатады. Себебі айтушы сол заттың көмегімен өзінің
айтайын деген ойын, сөзін нақтылай түседі. Мұндай көмекші заттар қатарына
қазақ халқының қолданысындағы қамшыны жатқызуға болады.
Қамшы тастау – бұл ұлттық салт-дәстүр, әдет заңының жолы бойынша
шешендер мен билердің, талапкердің дау-шар кезінде сөз сұраған ишараты.
Мұны төбе би бақылап отырып, сөз кезегін береді. Мысалы, Бөгенбай қамшысын
алдына тастай салды да, енді Абылайға бұрылды. – Шүршіт көргенінде қан
жылап жатқан Шығыс Түркістандағы бауырымызды құтқаруға біз неге аттанбадық,
Абылай сұлтан? Соған жауап берші! 11,325.
Қазақ тіліндегі ым-ишараттардың мәдени-ұлттық негізін ашатын дәстүрлі
ишаралар кездеседі, солардың бірі ант беру. Қазақ халқының қолданысында
ант беру ишараты түрлі сипатта өткен:
Екі қолын төбесіне қою- ант беру ишаратын білдіреді. Бұрнағы жылы жәкем
де маған: оқуды тастайтын болсаң, жота теріңнен таспа тілмесем неғылсын,
онда екі қолымды төбіме қойып беземін сенен деп ант су ішуші еді 116,58 .
Құранды кеудесіне басу. Бұдан соң бұл жаппаға қайдан келгенін кім
білсін, ақ орамалмен мұқият түйіншектелген қалың құранды алып, жігіттер
жаппай кеудесіне басты. Бұл-құран ұстайын дейтін анттың белгісі еді
17,192.
Тілден қан шығару.- Мә, мәгәрәкім, ауыздан шығар болса, тілім
кесілсін, антымды бұзсам, үрім-бұтағымның қаны осы тілімнің қанындай судай
ақсын деп антыңды бер, -деп қасындағы Ожымбайға ұсынды. Ант-су ішудің
мұндай жолын білетін жігіттер бөгелген жоқ, Нұртаза айтқан сөзбен ант алып,
шетінен пышақтарын суырып, тілдерінен қан шығарып бүрікті 17, 192.
Нан ұстау. –Жарайды, Сұлтанмұрат. Расында да сенің мына
көкжөтелмен бүкіл керейді бөріктіресің, -деп, Нұртаза босағада сыры кеткен
ескі кебежеден алдырған қатқан жарты күлшенің бір үзімін өзі аузына салды.
–Наннан қасиетті ештеме жоқ. Егер сыр сақтай алмасам, мені де дәмнің
қасиеті атсын. Сен де же ақи! – Бір үзім нанды поштабайдың қолына да ұстата
салды 17,192.
Қылышты маңдайына тигізіп, содан соң жүзінен сүю ишараты да ант
беруді білдіреді. Жоғарыда аталған құранды кеудесіне басу ишаратына
синонимдес. Кенет ол орнынан атып тұрып, бір тізерлеп шешесінің алдына
отыра қалды да , беліндегі наркескенін қынабынан суырып ап, екі жағынан
ұстап маңдайына тигізді де, қылшылдаған жүзінен сүйді 11,20.
Шығармаларда осы тәріздес әйелдер қоланысында кездесетін де ант беру
ишарасы бар. Мысалы, Сенің олжаң болып қасыңа жатпасқа ант етемін,-деді
кенет күбірлеп жоңғар әйелдерінше екі қолымен көкірегін басып 11,324.
Бейвербалды амалдардың мағынасын түсінуде олардың жасалуына негіз
болатын уәждерді білу маңызды. Бүкіл бір этностың дүниетанымдық көзқарасы
мен дәстүрі, мәдениеті бейнеленген бейвербалды амалдардың танымдық
табиғатын ашу үшін оларға мағыналық, құрылымдық жүйелі зерттеу жұмыстарын
жүргізу қажет. Мысалы жоғарыда келтірілген шашын жұлу, артынан топырақ
шашу, екі қолын төбесіне қою, мойнына бұршақ салу т.б. секілді
кинемалардың барлығы ұлттық негізде пайда болған. Сондықтан олардың мән-
мағынасын тереңірек түсіну үшін қазақ халқының салт-дәстүрін, өмірінен
жақсы хабардар болу керек.
Сайып келгенде әдет-ғұрып, ым-ишара ежелгі ата-бабаларымыздың салт,
сана, әдеп, үлгі, тәрбие, тағылым, таным саласындағы ғасырлар бойы
жинақталған, дәстүрге енген және қалыптасқан халықтық, ұлттық бай
қазыналарының бір тармағы болып қаралады 10,161. Адам қарым-қатынасының
тілдік формаларымен қоса қолданылатын коммуникацияның бейвербалды
компоненттері қоғамдық-мәдени нормаларды, шарттылықтарды белгілі бір жүйеге
келтіруге көмектесетін, аса қажетті құбылыстар қатарын құрайды. Олар әр
халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктерін танытатын этникалық сипаттағы
халықтық рухани салт-дәстүрді сақтауға, бүкіл дүние жүзінде мәдениетаралық
байланысты нығайтуға, адамдардың бірін-бірі түсінісу қабілетін арттыруға
ықпал етеді 18, 39-41.
Ата-бабаларымыз міне осылайша тіл қатпай-ақ, әр түрлі ыммен,
ишарамен көп нәрсені шеберлікпен жеткізе білген.
2. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттардың гендерлік сипаты
Тілдегі бейвербалды амалдарды жас, жыныс ерекшеліктеріне қарай
ажыратуға болады. Қазақ тілінде тек ерлерге тән, (қамшымен көзге шұқу, төс
қағыстыру, арқаға қағу) тек әйелдерге тән (бет жырту, бетін шымшу, шашын
жайып жіберу т.б) және аралас қолданатын ым-ишараттар бар. Мұндай ишаралар
қатарына бас изеу, қол бұлғау, бет сипау, басын шайқау т.б. жатқызуға
болады. Қ.Жұбанов күшығыс пен Кавказ халықтарының әдет-ғұрыптарындағы
айырмашылықтарының қатарына әйелдердің ым тілін атай отырып, осындай
үлгілердің қазақ ұлтында да кездесетінін атайды: ...Мұндай, әйелдерге ғана
арнаулы, жүйелі болмаса да, әйел тілінің өзгешелігі қазақта жоқ емес. Сол
өзгешелктің бірі-әйелдерде ғана болатын ернін шығару (кеміткенде), бетін
шымшу (ұятсынғанда), аузын шылп еткізу (таңданғанда), аузын быртылдату
(кекеткенде). Бұлар әйелдердің специфик тілі болып табылады-дейді 3,41.
Жыныстарға қатысты сөйлеу үлгілерін зерттейтін ғылым- гендерлік
лингвистика деп аталады. Грамматикалық категория болып табылатын ағылшын
тіліндегі gender сөзі жыныс деп аударылады, дәлірек айтсақ – тұқым, түр
дегенді білдіреді. Ғалымдар 70-80 жылдары ғылыми зерттеу объектісі етіп
адам тәніне қатысты жыныс түсінігінен басқа гендер ұғымын енгізді.
Бұдан жыныс- биологиялық түсінік, гендер- жыныстар арасындағы табиғи емес ,
әлеуметтік, мәдени жағын білдіреді. Жыныс – әйел және ер түсінігінің
табиғи белгілерін, биологиялық мәнін берсе, қоғам мен мәдениет өзгертіп
отыратын мәдени белгілерді – гендерлік ерекшеліктер анықтайды. Р. Бердвислл
өзінің Мужское и женское в жестовой коммуникации атты мақаласында
американ мәдениетіндегі ым-ишараттардың гендерлік ерекшелігі туралы былай
дейді: Мои занятия кинесикой привели меня к выводу, что у человека, а
возможно, и у некоторых других биологических видов с необходимостью
проявляются половые различия, которые обнаруживают себя в позах,
телодвижениях и выражениях лица 8, 90.
Бейвербалды қарым-қатынас жасау процесі ерлер мен әйелдер арасында
ерекшеленеді. Жыныс арасындағы бейвербалды амалдардың қызметі ұлттық,
мәдени, салт-дәстүрлерімен, олардың психологиялық, биологиялық, әлеуметтік
ерекшеліктеріне орай жеке әйелдерге тән және жеке ерлерге тән әдет, дағды,
ым-ишаралар өмір сүреді. Бұлардың жыныстар арасында орны ауысып келуі салт-
дәстүр, тәртіптерге қайшы келіп отырған. Мысалы, әйелдерге тән ым—ишараны
ерлерге қолдану ұят болып есептелген де, ерлерге тән кинемаларды әйелдерге
қолдануға тыйым салынған. Осындай ұлттық себептерге байлансты ым-ишара
жыныстар арасында бөлініп отырған 19,127.
Әйел адамдар қолданысына тән ым-ишараларға тоқталайық. Жоқтау -
тұлдау, аза тұту секілді өте көне салт. Бетіне бес саусағын салу, шашын
жайып жіберу сияқты о баста иесіз, адыра қалғандықтың белгісі болған жоқтау
да бертін келе қаза болған ер азаматтың ерлігін мадақтауға, тіріде істеген
жақсылығын дәріптеуге, кейінгі ұрпақ есінде мәңгілік атын қалдыруға қызмет
еткен. Жоқтауды тек әйелдер айтады. Ауыр қайғыға түскен әйелдер жоқтауды
айтқанда бет жырту, шашын жаю, шашын жұлу, екі бүйірін таяну секілді
бейвербалды амалдарды қолданған.
Шашын жаю. Бұрынғы кезде қазақ әйелдерінің шашын бұрым қылып өріп
жүретіндігі белгілі. Ал ері қайтыс болған кезде бұрымын тарқатып, шашын бей-
берекет жайып жіберетін болған. Міндетті түрде екі бүйірін таянып тұрады.
Беттеріне тырнақ салып, күніне екі-үш рет жоқтау айтып, аза тұтқан әйел-
қыздардың шашын ауыл әйелдері тарқатып, жайып жіберіп, сол әйелдер жетісі
өткен соң қайтадан өріп беретін болған 20,131. Ылдиға қарай ентелей
құлаған көштің бір бүйірінен жал-құйрығы күзеулі тайға мінген, екі бүйірін
таянып алып, Елім-ай әнін салған он төрт- он бес жасар қара торы қыз бала
көрінді 11,118 . Күнімжан басындағы үкілі сәукелесі мен күлгін торғын
мәсісін жұлып алып, қара шашын жая, екі белін таянып жоқтау айта жөнелді
11,234 .
Бет жырту. Күйеуі өліп, қаралы болған әйелдер басына түскен қайғының
ауырлығын білдіру үшін бес саусағын бетке салып, бетін жыртып, барынша қан
шығарады. Тарихи деректерге жүгінсек, тек аза тұтқан әйелдер ғана емес, о
баста еркектердің де бетінен қан шығарғанына куә боламыз 20,135. Аза
тұтқан әйелдердің ерін жоқтап, ертелі-кеш дауыс салып жылайтын әдетін
жасамаса да, өз бетін өзі тырнап, жосадай қылған Әлима миғұла адам секілді
17, 234.
Бетін шымшу- ұялу; біреудің ісін жаратпау. Кенет бір әйел Ақбаланың
әңгімеге араласпай, оқшау шетте қоңырайып отырғанын көріп, бір әйелді
түртіп қалды. Ол арғы жағындағы бір әйелді түртіп, қайсысы қайсысын
кінәларын білмей бір-біріне қарап, беттерін бір-бір үзіп алды 21,267.
Саусағымен бетін сызу- бұл ишара жоғарыда келтірілген кинемаға
синонимдес, ұялуды білдіреді. –Ұят-ай!... бала-шағаңның көзінше сен де
қайдағыны айтасың-ау, Жақа!-деді Ханбибі сұқ саусағымен бетін сызып
22,68.
Ернін тістеу- Үндеме! дегенді білдіреді. Мосқалдау бір әйел
Қарақатынды түртіп қалды. Төр жақта отырған Еламанды ымдап, ернін тістеп,
қой дегендей ишара етті 21,22. Әлиза сыртта жүрген Еламанның құлағына
шалына ма деп, Балкүміске ернін қысып ымдап еді, онысы қайта отқа май
құйғандай болды 21,463.
Ернін шығару- мысқылдау.Сәлден соң-ақ ішкі бөлмеден қор-р ете
қалған дыбыс естілді. Қаусырма ернін шығарып: түнімен қарауыл қараған ба
өзі? –деді 22,115.
Бұл келтірілген мысалдар тек әйелдерге тән бейвербалды амалдар
болатын енді, ерлерге тән бейвербалды амалдарға тоқталайық:
Арқаға қағу- 1) достық, мейірбандық белгісі. Халел Едігені бір
қолымен қаусыра құшақтап, арқасынан қақты. – Мен сені өзімнің бірге туған
бауырымдай жақсы көрем 23, 124.
2) еркелету ишараты. Дәрмен сол үшін Асанды қасына шақырып, еркелетіп,
арқаға қақты 12,128 .
3) ризашылық білдіру, қостау ишараты. – Болады, әбден болады. Бұл, бик
ғажап ақыл. Мұндай ақылды ақшаға сатып ала алмайсың,-деп Темірке жүзі
жайнап отырды да, - шүші матур... бик матур жігіт,- деп ол Тәңірбергенге
ырза боп, арқасынан қағып-қағып қойды 21,168. Бұл ишаратты ер адамдар
көп жағдайда өзінен жасы кішілерге мейірбандық көрсетуде қолданады.
Бөркін аспанға ату – бұл ишарат фразеологизмдік тіркеспен беріліп,
әдетте ер адамдардың қолданысында жиі кездеседі. Қатты қуанған сәтте
әйелдер жылайды, не қасындағы адамды құшақтайды, ал ер адамдар мұндайда
қатты айқайлап, бөркін аспанға атады. Біреу бөркін аспанға лақтырса-ақ
болды, оның артынан сары ала қаздай ала тақиялар, бүркіттей сеңсең
тымақтар, аққудай айыр қалпақтар аспанға ұшады 24,67.
Кеудесін соғу, кеудесін қағу – қуанышты, жеңісті білдіретін
кинеманың бір түрі. Әдетте ерте кездері жаулармен болған ұрыста жеңіске
жеткен батырлар, палуандар кеуделерін соғып, мақтанған, жеңістің белгісін
білдірген, қуанған. Кейбір ерлердің қолданысында бұл кинема мақтаншақтық
белгісін білдіреді.
Бармағын шығару, қолын шығару - әдепсіздік ишараты, қатты
ашуланғанда жасалады. Мәһ, шығады!- деп әкем маған қолын шығарды 25, 95.
Жұдырық түю – ер адамдарға тән сес көрсету ишараты. Ә, бәлем-ай, тұра
тұр, көрсетермін, -деп Қажырбеттің, Ержанның үйіне қарап, Дүйсенбай
жұдырығын түйді 26, 136.
Ер адамдар обьектіден жақсы әсер алса, немесе оған сол болған құбылыс
қатты ұнаса, өзінің әсерін бас бармағын көрсетіп, мінекей, кейде во
деп өзінше бағалау арқылы білдіреді. Соншалық мол бақыт, батпан бақыт
алақанға өзі келіп қона қалар деп күтпеген жігіт енді сол бақытын жұрттан
да жасыра алмады. Жағдайың қалай деп мысқылдай сұраған құрдастарына :
несін айтасың, во!- деп оң қолының бас бармағын көрсетіп, қасқиып тұрғаны
27,37.
Кеңірдегін шерту ишараты ішімдік ішуге шақыратын ишарат. Бұл орыс
халқының қарым-қатынасында қолданылады, кейінгі кезде қазақ тілінде де
қолданыс тапқан. Яғни, тілдік тұрғыдан бұл қимылды кірме қимылдардың
қатарына жатқызуға болады.
Ер адамдардың қолданысындағы ым-ишараттың толығырақ түрі 1-кестеде
көрсетілген:
Білдіретін мағыналары
Ым-ишарат
амандасу ашулану бәрі жақсы
еркелету достық,
мейірбандық қуану қастық күш
көрсету немқұрай-
дылық өзімшілдік ойлану риза болу сөз сұрау таңдану ішімдік
белгісі шақыру ыза болу Арқаға қағу + + +
Бармағын шығару + Бас бармағын
көрсету + Бөркін аспанға ату
+ Жағадан ұстау +
Жұдырық түю + Жұдырығымен өзін
соғу + Кеңірдегін шерту
+ Кеудесін соғу +
Қабырғаны жұдырығымен ұру + Қамшыны
кеудеге ұстау + Қамшы сілтеу
+ Қамшысын білемдеу +
Қамшыны алдына тастау +
Маңдайын жерге ұру + Сақалын шошайту
+ Сақалын саумалау +
Төс соғысу + Тымағын
бұлғау + 1-кесте . Ер адамдар
қолданатын ым-ишараттар
Бұл кестеде әрбір ым-ишараттың білдіретін мағынасының жанына +
белгісі қойылған. Көлденеңінен тұрған + белгісі бір ишараттың түрлі
жағдайлардағы білдіретін мағыналарын көрсетсе, + белгісі тігінен қойылған
жердегі ым-ишаратар синонимдер қатарын түзеді. Мысалы, Болған іске қатты
өкініп, қапаланғанда, қателескенде ер адамдар әйелдер секілді жылап,
мұңаймайды. Бірақ олар өз сезімдерін ым-ишаралар арқылы білдіреді. Осындай
өкінішті жағдайларда ерлер жұдырығымен өзін соғады, маңдайын жерге ұрады,
кейде қабырғаны жұдырығымен ұрады. Ал ерлерге тән төс соғыстыру, қамшыны
кеудеге ұстау ишаралары амандасу салтын білдіріп, синонимдес болғанымен,
әрқайсысының қолданыстағы өз реті бар.
Ым-ишараттарды бұлайша бөлгенмен, ер адамдар әйелдерге тән, ал әйел
адамдар ерелрге тән ым мен ишаратты қолдана алмайды деген сөз емес.
Бейвербалды амалдардың гендерлік сипаты туралы айтқан кезде ерлер мен
әйелдер қолданысындағы амандасу және қоштасу ишараларының бір-бірінен
айырмашылығы болатындығын да естен шығармаған жөн. Әдетте ер адамдар
әйелдерге қарағанда ұстамды болатындықтан, олардың эмоцияларын сыртқа
шығаратын ишаралардың да өзіндік ерекшелігін атап өту керек.
3. Балалар тіліндегі ым-ишараттар
Балалардың сөйлеу әрекетіндегі тілдік амалдар табиғи болып келеді.
Олардың жасаған әрбір қимылы туа біткен қасиетке ие. Общением является
все, и информация извлекается из всго. Для ребенка несловесная информация
более понятна, потому что он невербальный текст читает безошибочно, а смысл
слов и подтекстов улавливает похуже 23, 26. Балалардың қарым-
қатынасындағы ым тілін зерттеуші Н.А.Лемяскина мен И.А.Стерниннің бақылауы
бойынша балалар (мектеп оқушылары) бейвербалды амалдарды орташа жиілікте
қолданады екен. Атап айтар болсақ, жасы кіші мектеп оқушыларының 37%
бейвербалды амалдарды - жиі, 56% кей кездері қолданады. Бірінші сынып
оқушысы өз анасымен (балалардың 48%) , әжесімен (37%), достарымен (37%)
сөйлеу барысында ым-ишараттарды жиі пайдаланады. Ал әкесімен (18%), ағасы
және әпкесімен (12%), іні-қарындастарымен (6%) пікір алмасу кезінде аталған
сынып оқушылары қимылды аз қолданады екен. Іскерлік әңгімеде (оқытушымен,
үлкен адамдармен) балалар бейвербалды амалдарды аз қолданып, ұстамдырақ
болады 29,84.
Кішкентай балалар әңгімеге қосылып өзінің айтатынының бар екендігін
және өзіне назар аударғысы келетін кезде вербалды амалдармен қоса
бейвербалды амалдардан қолынан ұстап, өзіне тарту қимылын қолданады. Ал
әңгімені, сұхбатты тоқтатқысы келетін кезде әңгімелесушіден бетін теріс
бұрады.
Кейбір ишараттардың жасалу жылдамдығы оны жасаушының жас ерекшелігіне
байланысты болады. Жас бала өтірік айтқанда қолымен аузын басады,
жасөспірім аузын саусағымен көлегейлейді, ал ересек адам өтірік айтқанда
оның миында бала кезіндегі аузын қолымен басу ишараты сақталып қалады,
бірақ, соңғы сәтте ол қолын аузына емес, мұрнына апарады екен. Данные
показывают, что по мере того как человек стареет, многие жесты его
становятся более утонченными и менее очевидными для окружающих. Поэтому
всегда гораздо труднее разгадать жесты пятидесятилетнего человека, чем
человека молодого 2,19.
Балалар қолданысындағы ишаралар өзіндік ерекшелігмен сипатталады.
Олардың серттесу, ант беру кезінде қолданатын ишараттары ересектердікінен
өзгеше. Бірнеше ишараны бірінен соң бірін қолданатындығымен өзгешеленеді.
Мысалы, Сұлтан екеуміз қол алыстық, шынашақ ілместірдік. Сұлтан оны сол
қолының алақанымен қырынан бір қойып үзді де:
- Тоқта, біткен жоқ,-деп, шөпшек ағашпен жерге дөңгелек сыза
бастады.
- Бұл не?
- Бұл қызыл ошақ. Кімде-кім сертті бұзатын болса, о дүниеде
дозақта шыжғырылады.
Дөңгелек ортасын айқастыра Сұлтан сызықтар жүргізді. Сонан соң
етпетінен жата қалып, сол сызықтардың түйіскен жеріне маңдайын
тигізді. Бұл ырымды мен де істедім 30,60
Бұл мысалдағы қол алысу, етпетінен жата қалу, маңдайын жерге тигізу
алақанымен бір қойып үзу ишараттары ересектердің қолданысында да
кездеседі, ал шынашақ ілместіру ишараты тек балаларға ғана тән деуге
болады.
Кеудесін бұраң еткізу- баланың бір нәрсені қаламаған кезде
қолданатын ишараты. Былай таман барған соң: - Тау алыс, сен жете алмайсың.
Одан да қал. Біз саған мол етіп қымыздық, рауғаш әкеп береміз, - дедім.
Қали м м! деп, кеудесін бұраң еткізді. Онысы қалмаймын дегені 15,224.
Балалар бұл ишаратты бүкіл кеудесімен орындайтын болса, ересек адамдар
мұндайда иығын қиқаң еткізеді. Бұл білмегендікті немесе келіспеушілікті
білдіретін ишарат.
Иығын қомпаң еткізу- білместікті білдіретін ишарат. Жүк поезымен
жүргені үшін соттайтын указ бар, сендер соны білесіңдер ме? Біз иығымызды
қомпаң еткіздік 16, 273.
Тілін шығару, аузын қисаңдату секілді мазақтауды білдіретін
кинемалар да балалар қолданысында жиі кездеседі. Екі бала ауыздарын
қисаңдатып, Дәмеләге тілдерін көрсетіп отырды да үйден ата жөнелді 30,
141. Балалардың қолданысында бұл ишарат әжуалау, келекету мағыналарында
жұмсалады. Ересек адамдар бұл ишаратты өтірік айтқанда көз қысу ишаратымен
қатар, немесе өзінің айтып тұрғанына сенімсіздеу болғанда қолданады
(әсіресе жастар). Бұл ишараттың жасалу қалпы балалардың қолданысындағы тіл
шығарудан жылдамдығымен ерекшеленеді. Үлкендер өтірік айтқанда тілінің
ұшын ғана шығарып, тез тартып ала қояды.
Санын шапалақтау (қуану) кинемасын үлкен адамдар өте сирек
қолданады. Бұл көбінесе балалардың қолданысына тән ишарат. Мысалы,
кішкентай бала бөтен адамдардың арасында отырса, сырттан анасы немесе күнде
көріп жүрген таныс адамы кіріп келгенде санын шапалақтай қуанады. Бұл тек
нәрестелерде ғана емес, есі кірген балалардың қолданысында кездесетін
ишарат.
Бастауыш сыныпта оқитын немесе жасы кіші балалар күнделікті
әңгімеде, амандасу мен қоштасу кездерінде ым мен ишаратты көп пайдаланады.
Балалар амандасқан сәттте қолын жоғары көтеріп бұлғайды. Ал қоштасқан
кездерінде бір-бірінің арқасынан қағады (ер балаларға тән), кейде қол
бұлғайды.
Балалардың ым-ишараттары олардың үлкендермен қатынасы кезінде
көбірек көрінеді. Әдетте, балалар өздерін еркелеткенде үлкен адамдардың
басынан сипағанын, арқасынан қаққанын, әлпештегенін жақсы көреді. Ал ересек
адам балаға ұрысқанда, тыйым салғанда балалар бетін теріс бұрады, құлағын
қолымен жабады. Яғни осылайша тыңдағысы келмейтінін білдіреді.
Балалардың тіліндегі ым-ишараттарға сонымен қатар, сан түрлі
балалардың ойындарындағы кинемаларды да жатқызуға болады. Ойын барысында
қолданылатын кинемалар үлкендерде де пайдаланылады, бұған мысал ретінде
спорт ойындарын алуға болады.
Ым-ишараттарды жас ерекшелігіне қарай бөлгенде коммуникацияға
қатысушы екінші жақты ескеру қажет. Себебі ересек адамның тек ересектерге
қатысты қолданатын (әдепсіз ишаралар), ересектердің тек балаларға қатысты
қолданатын (саусағын безеу- тыйым салу мағынасында), балалардың өзі
секілді балалармен қарым-қатынасында қолданатын (қолын шығару),
балалардың тек ересектерге қатысты қолданатын (баланың өзін көтерту үшін
ересек адамға қолын созуы) ишаралының да кездесетінін ескеру керек.
Балалардың қолданысындағы ым мен ишараттардың қай түрлерін жиі,
қандай жағдайда пайдаланатындығын анықтау мақсатында олардың арасында
анкета жүргізілді. Мектеп жасындағы балалар сұрақтарға жауап берді.
Анкета сұрақтары:
1 Сабақ айтып тұрған кезде қол қимылдарын пайдаланасың ба?
а) иә
ә) жоқ
б) кейде
2 Анаңның, жақындарыңның өзіңді қалай еркелеткенін ұнатасың?
а) басымнан сипағанын
ә) құшақтағанын
б) арқамнан қаққанын
3 Өзіңмен жасты ұл балалармен қалай амандасасың?
а) қол беріп
ә) бас изеп
б) қол бұлғап
4 Сенің ойыңша, балалар бірін-бірі мазақтағанда қандай қимылды жиі
пайдаланады?
а) мұрнын тыржитады
ә) аузын қисаңдатады
б) тілін көрсетеді
5 Жасы үлкен адамдармен қалай амандасасың?
а) қол беріп
ә) бас изеп
б) қол бұлғап
6 Қыз балалармен қалай амандасасың?
а) қол бұлғап
ә) бас изеп
б) бетінен сүйіп
7 Жолдасың сенің айтып жатқан әңгімеңе құлақ аспаса, оның назарын
өзіңе
аудару үшін не істейсің?
а) қолынан түртіп өзіме қаратамын
ә) ешнәрсе істемеймін
б) иығынан түртіп өзіме назарын аударамын
8 Ұл балалармен қоштасқанда қанда қимылды жиі пайдаланасың?
а) қолынан аламын
ә) басымды изеймін
б) қол бұлғаймын
9 Біреудің айтып жатқан сөзін тыңдағың келмесе не істейсің?
а) бетімді теріс бұрамын
ә) құлағымды қолыммен жауып аламын
б) ешнәрсе істемеймін
10 Қыз балалармен қоштасқанда қандай қимылды жиі пайдаланасың?
а) қол бұлғаймын
ә) басымды изеймін
б) бетінен сүйемін
11 Мұғалім сыныпқа ортақ сұрақ қойды, ол сұрақтың жауабын біліп тұрсаң
не
істейсің?
а) қолымды көтеремін
ә) қолымды көтермей отыра беремін
б) орнымда отырып айта беремін
12 Жасы үлкен адамдармен қоштасқанда қандай қимылды жиі пайдаланасың?
а) қол алысамын
ә) басымды изеймін
б) қол бұлғаймын.
Анкета нәтижелері 2-кестеде көрсетілген:
2-кесте
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 А А А Ә А Б А А А Б
А А 2 Б Ә А А А Ә Ә А Ә Ә А А 3 Ә Ә Б Б А Ә Б Б
Б Ә А А 4 Ә Ә А Б Ә Ә Б А Ә Ә Ә Ә 5 А ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz