Банктік ісінің дамуын болжамдаудың түрлері мен модельдері
1 Бөлім Банк ісінің дамуының теориялық аспектілері
1.1 Банктік ісінің дамуындағы қазіргі жағдайы мен тенденциялары
1.2 Банк ісінің дамуындағы банктік тәуекел
1.2.1Несиелік тәуекел
1.2.2 Пайыз тәуекелділігі
1.3 Банктің инвестициялық ресурстарын орналастыру бойынша жобаның тәуекелділігін бағалау әдісі.
2 бөлім Банктік ісінің дамуын болжамдаудың түрлері мен модельдері
2.1 Болжамдаудың мәні мен принциптері
2.2 Банктік ісінің негізгі көрсеткіштерін болжамдаудың модельдері
2. 2. 1 Трендтік модельдер негізіндегі экстрополяция әдісі
2. 2. 2 Болжамдаудың адаптивті моделі
2. 2. 3 Регрессиялық модельдер
2.3 Банктік ісінің дамуын болжамдаудың модельдерін бағалау
Қорытынды
1.1 Банктік ісінің дамуындағы қазіргі жағдайы мен тенденциялары
1.2 Банк ісінің дамуындағы банктік тәуекел
1.2.1Несиелік тәуекел
1.2.2 Пайыз тәуекелділігі
1.3 Банктің инвестициялық ресурстарын орналастыру бойынша жобаның тәуекелділігін бағалау әдісі.
2 бөлім Банктік ісінің дамуын болжамдаудың түрлері мен модельдері
2.1 Болжамдаудың мәні мен принциптері
2.2 Банктік ісінің негізгі көрсеткіштерін болжамдаудың модельдері
2. 2. 1 Трендтік модельдер негізіндегі экстрополяция әдісі
2. 2. 2 Болжамдаудың адаптивті моделі
2. 2. 3 Регрессиялық модельдер
2.3 Банктік ісінің дамуын болжамдаудың модельдерін бағалау
Қорытынды
1 Бөлім Банк ісінің дамуының теориялық аспектілері
1.1 Банктік ісінің дамуындағы қазіргі жағдайы мен тенденциялары
Қазіргі уақытта банктік істегі өзгерістер елеулігі мәнді
болғандықтан, көптеген экономистер жаңа тенденциялардың жйынын банктік
революция деп атайды. Қандай негізгі тенденциялар қазіргі уақытта банктің
сипатын өзгертеді? деген сұрақ туылады.
Ақпараттық-коммуникациялық революция (АК-революция). Әдетте АК-
революцияның екі қадамын бөледі: біріншісі–автоматтандырылған банктік
жүйелерді (АБЖ) нақты уақытта пластикалық карточкалардың жүйесі мен
төлемдік жүйелерді енгіздіру, екіншісі-Интернет-банкинг жүйесін,
электрондық және торлық ақшаларды енгіздіру, виртуалды банктердің пайда
болуы.
Қазіргі уақыттағы АБЖ банк масштабындағы орталықтандырылған
бухгалтерлік есепті енгіздіруге ғана емес сонымен қатар, оның басшылығының
стратегиялық шешімдерді қабылдау үшін қажетті ақпаратпен
қамтамассыздандыру, әрбір бизнес-прцесстің табыстылығын талдау және сыртқы
өзгерістерге тез назарын аудару.
Соңғы жылдары дамыған елдерде автоматтандыру барлық дәстүрлі халықпен
банктік операцияларды қамтыды, ең алдымен ақша салыду қабылдау, қолма-қол
ақшаларды төлеу, чектердің клирингі және несиелерді өтеу. Бұл жерде ең
тиімдісі тәулік бойы өздерінің депозиттік шоттарына және шотқа қолма-қол
ақшаларды енгіздіруді қамтамассыз ететін банкоматтар болып табылады.
Банктік қызметті көрсету үшін қолданылатын телефондық және мобильдік
банкинг кең таралған.
Интернет-банкинг- Интернет арқылы банктік қызметті алудың жүйесі.
Клиент-банк жүйесіне қарағанда интернет-банкинг орнатылған программдық
қамтамассыздандырумен нақты компьютерге бекітілмеген. Клиент жүйені кез
келген компьютерден электрондық пароль мен электрондық кілт көмегімен
активтивтендірей алады. Сөйтіп, оның дүниежүзінің кез келген жерінен және
кез келген компьютерден банктік қызметті алуға мүмкіндігі бар. Мамандардың
бағасы бойынша 2004 жылы Еуропада банктік қызметінің 25% Интернет арқылы
жүзеге асырылады.
Мобильдік банкинг-сымсыз кіру технологиясын (WI-Fi) қолдану арқылы
ұялы телефон немесе ноутбук көмегімен банктік қызметін алу. Мобильдік
бакингіні қолданушылардың ішінде бірінші орынды скандинавиялық елдер алады,
және мамандардың бағалауы бойынша жақын болашақта клиенттердің 40%
өздерінің шоттарын мобильдік қызмет көрсетілуіне көшеді.
Интернет-банкингіде жаңа динамикалық дамушы құбылыс - арнаулы
Интернет консалтинг. Дүниежүзілік тор банктерге коммуникацияның тездік жеке
кеңестің тартымдылықпен үйлескен клиентпен қарым-қатынасқа көшуге мүмкіндік
берді. Жеке интернет-консалтинг қызметін банктер ғана емес, олармен
бәсекелескен қаржылық интернет-консалтингінің онлайндық фирмалар көрсете
алады.
Футурологияның болжамы бойынша банкирлердің клиентпен кездесетін
дәстүрлі банктік мекеме нәтижесінде өткен уақытта қалады және виртуалдық
банктермен ығыстырып шығарылады.
Виртуалдық банк банктік өнімдерді өткізудің дәстүрлі стационарлы
филиалдардың торларына қабыл алмауды және өткізудің жаңа виртуалдық
каналдарға көшіду ғана емес, сонымен қатар банктік құрылымының және оның
клиентпен қарым-қатынасының толық өзгеруді ұйғарады. Виртуалық банк әр
түрлі электрондық қаржылық қызмет көрсетуді біріктіреді: үйдік және
интернет-банкинг, интернет-дилинг, электрондық брокераж, жұмыстық көру
конференциялары, телефондық банкинг және тағы басқа АК-революциясы банктік
істің айнымалы шығындармен емес, бекітілген шығындармен көбірек капитал
сыйымдылық пен еңбек сыйымдылығын азырақ іске айналдырады.
Бәсекелістіктің өсуі. Қаржылық өрісіндегі глобализация банктік қызмет
көрсету облысында тәуекелділікті өткірледі. Бәсекелестілік қызмет
көрсетудің тізімін жаңадан кеңейтуге және олардың құнын азайтуға алып
келді.
Жаңа жағдайларда өмір сүру үшін банктер стратегиялық жоспарлауға,
басқару мен бақылауға үлкен назар аударып, сонымен бірге акционерлердің,
менеджерлердің, клиенттердің және тағы басқалардың мүдделерін
қанағаттандыратын келісіміне жетуге мәжбүр болады. Директолардың және
менеджерлердің кенесі үшін мақсатқа жетүге қажетті стимулды жасайтын
акционерлерді кұштарлайтын, сонымен бірге банктік ресурстарын тиімді
қолдануды мадақтайтын басқарудың құрылымында қажеттілік пайда болды.
Мұндай корпаративті басқарудың құрылымын жасау банктерді жаңа даму
деңгейіне шығарды, және тәуелсіз коммерциялық ұйымына айналуына ықпал етті.
Тиімді ынталандыру жүйесінің жоқтығы менеджерлерді банктің ұзақ мерзімді
тұрақтылықтың зиянына қысқа мерзімді табыстылықты өсіруге, уақытта созылған
тәуекелдерді ескермеуге етермелейді. Бұл тәжірибе көрсеткендей банктерді
стратегиялық пен ағымдағы жоспардың орындалуымен қыйыстыруында материалдық
ынталандыру проблемасына банктер аса назар аударады.
Бәсеке банктердің нарықтық капитализациясы мен тиімді корпоративті
басқару проблемаларына назарын күшейтті.
Пайыздық табыстың төмендеуі. Реттеудің бұзылуы мен бәсекелестің өсуі
депозиттік ресурстардың құнын-көптеген банктер үшін ресурстық базаның
негізгі көзін өсірді. Банктер көптеген тартылған құралдар үшін бәсекелесті
нарықтық қойылымды төлеуге мәжбүр. Осы себептер несиелік қойылымды
төмендету мен тегістеуге алып келді. Пайыздық маржаның төмендеуі барлық
операциялық шығындарды төмендетуге, штаттарды қысқартуға, ескі жабдықтарды
жаңа АБЖ, интернет–банкинг жүйелерге ауыстыруға банктерді итермелейді.
Банктік сектордындағы косолидациясы. АК-революция, реттеудің бұзылуы
мен табыстың төмендеуіне жауап ретінде банктер өзінің тиімділігін жоғарлату
және қызметінің масштабын ұлғайту есебімен жаңа клиенттерді тартуды
талаптанады.
Нәтижесінде банктік сектор қазіргі экономикада жоғары
байыптылғандардың бірі болып табылады. Әлемнің 25 ірі банкілері бірінші
мың банкінің соммарлық 37% активіне ие. Қосылу мен бірігу негізіндегі
банктердің өлшемінің жоғарлауы ұлттық деңгейде бәсекелестікті нығайту және
халықаралық деңгейде жаңа әсер ету сфераларын жаулап алу мақсатымен жүзеге
асырылды (1996 ж-2001ж аралығында 1,5 трлн АҚШ доллар құнымен 4781 банктік
қосылу жүзеге асырылды). Қазіргі уақытта талдаушылардың пікірі бойынша
халықаралық банктік бизнесте лидерлікті ұстау үшін банк 20 млрд АҚШ доллар
капитал мен 200 млрд АҚШ доллар активке ие болу керек.
Инвестициялық банкинг. Банктің корпоративті клиенттермен жаңа қарым-
қатынастың сипатына инвестициялық банкинг сәйкес келеді. Инвестициялық
банкинг ұғымында бағалы қағаздарды орналастырумен және бағалы қағаздарды
заказ ету бойынша екінші нарықтағы операциялармен байланысқан қызмет
көрсетудің шеңбері ретінде түсінеді. Инвестициялық банкингінің қызметі –
эмиссияларды және клиенттердің бағалы қағаздарды біріншілік орналастыру.
Бағалы қағаздар нарығының дамуымен табысты активтерге кәсіпорынның бос
құралдарын орналастыру бойынша қызмет көрсетудің сұранысы артты. Бұл қызмет
көрсетулер банктерге бір уақытта өтімділіктің сақталуында табысты алуға
қамтамассыз етеді. Инвестициялық банкингінің бұл бағыты өндірістік
қаржылық құралдарының дамуымен және қаржылық инжинирліктің енгіздірілуіне
байланысты жыл сайын күрделінеді.
Инвестициялық банкинг қосылу мен табу бойынша келісімдерді
ұйымдастыруды жүргізеді. Мұндай келісімдерде банктер делдал мен сарапшы
ретінде қатысады. Инвестициялық банкинг банктерге дәстүрлі банктік
операциялармен салыстырғанда жоғары табысты қамтамассы етеді.
Жекелей банкинг. Дүниежүзінде халықты жекелей несиелеу-банктік
операциялардың бірі. Жеке тұлғалар үшін қызмет көрсетуінің сапасын
жоғарлату мен оларға жұмсалатын шығындарды азайту арасындағы келісім
клиенттердің әлеуметтік және мүдделік сипаты бойынша сегменттеу жолымен
табылды. Ол үшін жеке сипаты бар көп, бірақ шектелген параметрлік
стандартты өнімдермен көптеген қызмет көрстулерді қалыптастырғанда жекелік
массалық өндіріс принципі қойылады.
Әдетте жекелей несиелеудің үш сегментін бөледі: массалық клиенттер
үшін ұзақ тұтынылатын тауарларды сатып алу үшін, ипотекаға және орта класс
үшін автонесиелік несиелер.
Ағымдағы несиені өтеу үшін стандартты банктік қызмет көрсетулер
банкомат арқылы және тәулік бойы жұмыс істейтін толық автоматтандырылған
офис арқылы жүргізіледі. Нәтижесінде АБЖ арқылы жүргізілетін операциялардың
көлемі ұлғайды және клиентке кеңес беруімен айналасатын қызметкерлерге
шығын азайды.
Массалық қызмет көрсетудің жоғарырақ дәрежесінің қатынасында-пәтер
үйлерді несиелеу, мүддені сенімді басқару, сақтандыру-банктік теминалдар
арқылы толық қызмет көрсету әлі мүмкін емес.
Мүдделі клиент (400 мың -2,5 млн еуро) пен орта қамтылғаннан жоғары
клиент (50-400 мың еуро) сегменттеріне қызметті кеңейту, портфельді басқару
мен клиенттермен қарым-қатынас процедурасы автоматизациялауға және
стандарттизациялауға алып келді. Сенімді мандат жағдайында банк
мақсатталған инвестициялық стратегияның шеңберінде активтер құрылымымен
басқарады. Кеңестік мандат жағдайында банк тек кеңес береді, ал клиент
соңғы қорытындыны өзі шығарады. Брокерлік мандат жағдайында банк келісімді
жүргізу үшін және қағаздарды сақтағаны үшін табыс алады. Батыс банктердің
пікірі бойынша ptivate-банкинг сенімді мандатпен 30% актив бөлігімен
пайдалы.
Масштабта экономиялау, портфель құрылымын компьютерлік оптимизацисын
қолдану, клиентпен қатынасы үшін Интернетті қолдану private-банкингіне
шығындарды төмендетеді және оны одан әрі қызықтырады.
1.2 Банк ісінің дамуындағы банктік тәуекел
1.2.1Несиелік тәуекел
Банктер жүргізетін келісімдердің арасында несиелік операциялардың
тәуекелдері өте үлкен болады, өйткені несие беру табыс алудың ең маңызды
көзі болып табылады. Несиелік тәуекелдерді минимизациялау несиелік
мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет болып табылады.
Несиелік тәуекел деген не?
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі – бұл қарызгердің
несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелерін орындамаудың ықтималдылығы.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
1) Қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
2) Қарызгердің өз кінәсынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
3) Банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
4) Саяси тұрақсыздық;
5) Қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
6) Несиеге берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта
сату мүмкіндігі) және болашақ құнының сенімсіздігі.
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиенттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде пайда болады.
Несиелік тәуекелдің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
1) бұрмалау тәуекелі;
2) шетелдік несиелер тәуекелі;
3) ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі.
Бұрмалау тәуекелі-бұл банкирлердің немесе клиенттердің заңды бұзуы
ықтималдығы, ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау немесе
басқа да заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін несиелік тәуекелдің ең бір
маңызды түрі болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен
жасалынған айла немес шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін, ал
кейде банкротқа ұшырауға да алып келеді.
Бұрмалау – бұл біздің республикамызда 1991-1994 жж. Банктердің
үмітсіз қарыздануымен ең көп тараған себеп салдары. Осы кезеңде
экономикалық дағдарыс гиперинфляция немесе ұшқыр галоперлік инфляция
жағдайында әрекет еткен қаржы секторы ел экономикасының ең бір күшті
криминалдық саласына айналып кетті, оған несиелік ресурстарды бөлу кезінде
басқарудың барлық деңгейіндегі мемлекеттік органдарды коррупция мен пара
алушылықтың кең етек жаюы, мемлекеттің ақша-несие саясатының тұрақсыздығы
кезіндегі қаржы салаларындағы бақылаудың жоқтығы әсер етті. Бұл сфераның
бәрінің орталығы ҚР-ның Үкіметі және Ұлттық банкінің өзі болды, ал олар
негізінен макроэкономикалық тұрақтылықты, ақша жүйесін нығайту және
экономиканы күрделі депрессивті жағдайдан шығаруды қамтуы қажет емес пе?
Шетелдік несиелердің тәуекелі 70-ші жылдары дамушы елдердің жаппай
тоқырауымен байланысты болып келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі банктердің
банкротқа ұшырауының себебі болды.
Ішкі қарыздардың төленбеуі қарызгердің төлем қабілеттілігіне әсері
барлық факторларды есепке алудың қиындығымен байланысты.
Кредиторлар өздері берген несиенің немесе қарыздың барлық сомасы
толық қайтарылатынына сенімді болады. Олардың өздері тәуекелден қашады,
сондықтан да өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады немесе анықтай
алмаған дәрежесін минимумға жеткізуге тырысады. Шынында да олар нақты
қарызгермен және несие түрімен байланысты тәуекел дәрежесін олар сол
несиені бергенге дейін және де несие мерзімінің барлық бойында (тәуекел
дәрежесі көбінде уақытпен алмасуы) анықтағылары келеді. Қазақстанның
банктік жүйесіндегі несиелік тәуекелдің жоғары дәрежесі және айналым
қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және несиелік
қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайымен
сипатталады.
Мұндай жайттың болуды талап етеді. Ішкі және әлемдік рыноктардың
конъюнктурасына байланысты болатын салаларға деген несиелік
концентрациясының тәуекелін, банкпен ерекше қатынастарға байланысты
тұлғалар тобына немесе ерекше өткізуде қиындық көріп жүрген қарызгерлерге
және тағы басқа несие бергендегі тәуекелдерді ескеру керек.
ҚР-ның Банктер және банктік қызмет туралы заңының 40-бабына сай,
банктерге ерекше қатынастағы банктермен байланысы бар тұлғаларға жеңілдік
жағдайлар жасауға тиым салынады. Жеңілдік жағдайлар деген:
1) Ерекше қатынастағы байланысы жоқ тұлғалар болып табылады.
Клиенттермен банк жағдайында өз мақсаттары, ерекшеліктері және
тәуекелдері бар келісімдер жасалмайды;
2) Банктік операцияларды орындағаны үшін төлем және марапаттауды
(мүдделері) ұстау немесе басқа клиенттерден талап етілетініне
төмен қамтуды алу.
03.06.02ж. Қазақстаан Республикасының Банкі басқармасының 213
қаулысымен бекітілген пруденциалдық нормативтер туралы ережеге сай Ұлттық
банк капиталының жалпы сомасының пайыз түріндегі бір қарызгерге деген
тәуекелдің максималды мөлшері бойынша екінші деңгейдегі банктерге талаптар
қояды. Есептеу кезінде, тәуекел түсінігіне, осы қарызгерге деген қарыздың
және несиенің барлық сомасы, сондай-ақ тапсырыстар бойынша берілген
міндеттемелер кіреді.
Бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері, банктің
тәуекел мөлшерінің (несие бойынша банк қарызгері міндеттемелерінің жалпы
сомасы) банк капиталына ара қатынасы арқылы анықталады. Яғни:
1) қарызгерге деген максималды мөлшер – банк тәуекелінің мөлшері
банк капиталы;
2) басқа қарызгерлер үшін 0,25 (оның ішінде 0,10 банктік кредит
бойынша);
Несиелік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет процесінде
төлемдерді қайтармау тәуекелінің дәрежесіне маңызды әсер ететін бірқатар
маңызды факторларға аса назар аударуы қажет:
1) рынок конъюнктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін
қандай да бір саладағы банктің несиелік қызметі
концентрациысының жоғары дәрежесі;
2) қаржылық тапшылық көріп жүрген клиенттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз несиелердің және басқа да банктік келісім-
шарттың үлес салмағы;
3) банкке таныс емес, аз зерттелген, жаңа, әрі дәстүрлі емес рынок
салаларындағы банк қызметінің концентрациясы;
4) бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру, кредит беру сияқты
банктің саясаты мен стратегиясына жиі өзгерістер енгізу;
5) ірі, жаңа ғана енген клиенттерге берген несиелердің үлес
салмағы;
6) қысқа уақыт ішінде банктік қызметтердің өте көп түрін тәжірибеге
енгізу;
7) нарықта өтуі қиын немесе құны тез жоғалатын құндылықтарды
кепілдеме ретінде алу;
Несиелік тәуекел берілген несиенің түрі мен жылдамдығына байланысты
болады; қамтылуына қарай- қамтылған және қамтылмаған; несие берушінің
ерекшелігіне байланысты – мемлекеттік, банктік, коммерциялық, сақтандыру
компаниялары мен жеке тұлғалардың кредиттері; дебиторлар түріне қарай –
ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, коммуналдық, персоналдық; пайдалану бағытына
қарай – тұтынушылық, өнеркәсіптік, жеке айналым қорларын құруға деген,
инвестициялық маусымдық. Уақытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға, аралық,
бағалы қағаздармен операцияларға, импорттық және экспорттық, беру
шарттарына қарай- вексельдік, шоттарға көмек кезінде, ипотекалық,
маусымдық, овердрафт және т.б. Беру мерзіміне қарай несиелер қысқа, орташа,
ұзақ мерзімде болады.
Несиелік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне
байланысты банк клиенттері үш топқа бөлінеді: шағын, орта, және ірі. Шағын
және орта қарызгерлер өте икемді, сондықтан да олар рынок қажеттіліктеріне,
контрагентке тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы динамикалық
болады, әрі жеңіл, ол өз кезегінде оларға жоғары пайда алуға, өзіндік
іскерлік белсенділігінің тез өзгертуіне мүмкіндік береді. Алайда мұндай
қарызгерлердің кемшілігі, олар әдетте шағын ғана жеке капитал ұстайды, ал
ол деген алдын ала қарастырылмаған саяси және экономикалық сипаттағы
өзгерістер, қатаң бәсекенің орын алуы жағдайында көбіне банкротқа ұшырауғы
алып келетіндігінде болып табылады.
Ірі қарызгерлер керісінше инертті. Олар рынок қажеттілігі мен нақты
тұтынушы қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің іскерлік
қызметінің бағытын жиі өзгертпейді, бірақ жеткілікті жеке капиталы болады,
соның арқасында сыртқы қоршаған ортадағы кейбір жағымсыз жайттырға бере
алады.
Тағы бір айта кететін жағдай банктер несиемен айналысатын банк
қызметтеріне несиені дұрыс бағалау үшін қажетті техникалқ білімі және
нарықпен танысуы жеткіліксіз болған өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындарға
ссудалар бермеуі тиіс.
Жоғарыда айтылғандарға қарап мынандай қорытындылар жасауға болады:
қаржылық-несиелік мекемелердің қызметі тиімді болуы үшін коммерциялық банк
басшыларына тәуекелдерді анықтау, олардың пайда болу ықтималдықтарын
талдау. Олардың әрекетінен келетін зиян мөлшерін болжау жөнінде өз
уақытында қажетті іс әрекеттер жасауы қажет.
1.2.2 Пайыз тәуекелділігі
Пайыз тәуекелділігі Қазақстан банктері үшін қаржы құралдарының
табыстылығының төмендеуі пайыздық маржаның азаюының жалғасуына сәйкес бірте-
бірте үлкен мән артып келе жатыр. Олардың қатысушылары нарықтық қағидаларға
сүйенген жұмыс жасайтын қаржы нарықтарында, яғни несиелік ұйиымдардың пайыз
мөлшерлемесін қайта реттеуі жүргізілетін жерлерде пайда болады. Пайыз
тәуекелділігінің деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар пайыз
мөлшерлемесінің тұрақтылығы мен динамикасы мөлшерлеменің өзгеруіне икемді
келуі жағынан қарағанда банктің активтері мен пассивтерінің құрылымы және
уақыт мерзіміне байланысты актив пен пассивтің теңгерілім деңгейі болып
табылады.
Тәуекелділіктің басқа да түрлеріне сәйкес пайыз тәуекелділігі де
анықталмағандығымен байланысты.
Бұл жағдайда анықталмағандық пайыз мөлшерлемесінің болашақ бағыттары
мен деңгейіне қатысты. Пайыз тәуекелділігі қарыз алушыға, несие берушіге де
әсер етеді.
Пайыз тәуекелділігі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіндегі өзгеріске
қатысты табыстылықтың немесе қаржылық активтердің бағасының өзгеруі ретінде
анықталуы мүмкін. Бұл анықтау негізінен ақша нарығы мен капитал нарығының
қатысушыларына қатысты. Жалпы активтері қалыпты болатын коммерциялық үшін
анықтама өзгеруі мүмкін.
Қазіргі жағдайда пайыз тәуекелдігін реттеудегі өзекті мәселе – жалпы
нарықтық жағдайға жүргізу қаэжеттлігі өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалыпқа келтіру қажеттілігі, олардың шамадан тыс
қозғалуы банктік жүйе операциялардың тиімділігіне кедергі, әрі жоғары пайыз
шығады.
Банк өз қызметінде пайыз тиімділігін толығымен бейтараптандыра алуы
мүмкін бе? Теория жүзінде мүмкін. Егер активтердің табыстылығындағы өзгеріс
пен қорларды тартуға кеткен шығынның өзгерісіндегі уақыт мерзімі сәйкес
келсе. Бұл бірнеше несиелер үшін мүмкін және банктер өзінің несиелік
портфелін – мерзімді теңдестіру саналы саясатына бара алады. Бірақ та,
нақты жағдайда бұл мүмкін емес, себебі барлық несиенің мерзімін тендестіру
мүмкін емес. Сондықтан банктер бұндай саясатты жүргізуге мүдделі болмауы
мүмкін.
Пайыз мөлшерлемесінің оқыс жағдайдағы өзгерісі банктің пайдасының
және акционерлік капиталдың нарықтық құнының едеуір өзгеруіне әкелуі
мүмкін.
Пайыз тәуекелділігі осы өзгерістерді қамтиды. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне тәуелді, бұл пайыз мөлшерлемесіндегі өзгеріс
актив пен міндеттемелердің пайыздық табысын және нарықтық құнын өсіруі
немесе төмендетуі мүмкін.
Пайыз тәуекелінің деңгейі төмендегілерге тәуелді:
1) активтік операция мен тұрақты және еркін мөлшеріндегі несие мен
инвестиция көлемінің қатынасындағы портфельдік өзгеріс, олардың
нарықтық бағасының динамикасы;
2) пассивтік операциядағы портфельдік өзгерістер мен тұрақты және еркін
мөлшерлемесіндегі депозиттер көлемінің арақатынасы;
3) меншікті және тартылған қаражаттар арақатынасындағы өзгеріс;
4) пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіндегі динамика.
a. Пайыз тәуекелділігінің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
жағдайларға байланысты банк қызметінің нақты стратегиясы
жасалады.
1.3 Банктің инвестициялық ресурстарын орналастыру бойынша жобаның
тәуекелділігін бағалау әдісі.
Қазіргі уақытты әр түрлі аспектіде тәуекелділіктің мәнін ашатын
көптеген анықтамалар бар. Экономикалық тәуекелділік әр қалай түсіндіріледі.
Мысалы, теориялық жұмыстарда тәуелділік еркін сату-сатып алудың объектісі
бола алтын теріс өнім ретінде қарастырылады. Шаруашылық іскерліктегі
қатысушылардың арасындағы тәуекелділіктің қайта үлестірімі әл түрлі
қаржылық құралдарымен жүзеге асырылады. Сонымен, кейбір қатысушылар
диверсификациялау мен хеджирлеу арқылы өздерін сақтандырса, қалғандары
өздеріне жоғары табыстылықты қамтамасыздандыруға талпынып, тәуекелділікке
барады немесе сатып алады десек те болады. Сақтандыруда тәуекелділік
ұғымын, зиянның пайда болуының гипотезалық ықтималдылығы деп түсінеді.
Банктік тәуекелділік сәтсіздік кезіндегі қолайсыз салдарларды бейнелейтін
кез-келген банктің жағдайының мінездемесі ретінде анықталынады.
Банктік тәуекелділіктің тағы бір анықтамасы келесідей:
Бұл шығынға алып келуге мүмкін болатын жағдайдың құндылық мәні.
Қаржылық теорияда тәуекелділік операция жүргізілудің нәтижесін болжамдағы
анықталмағандық ретінде қарастырылады.
Банктік тәуекелділік классификациясының көп түрі бар. Бірақ
біздің жағдайымызда орналастырылған инвестициялық ресурстардың
қайтарылмаудың банктік тәуекелі қызықтырады. Бұл ұғымда біз келесілерді
ұйғарамыз.
1. Нақты қарыз алушының берілген қарызды және қарыз бойынша пайыздарды
қайтармау тәуекелі;
2. Нақты эмитенттің бағалы қағаздарға салым бойынша тәуекелі;
3. Нақты пайдасына берілген кепілдік бойынша тәуекел;
4. Нақты клиенттің пайдасына банкпен генерирленген қаржылық капитал
нарығындағы айналымның басқа формасы кезінде қайтармау тәуекелі,
мысалы лизинг;
Байқағанымыздай, ссудалық тәуекел нарықтық тәуекелге қарағанда
кеңірек ұғымда қолданылады. Басқа сөзбен айтқанда ссудалық тәуекел – бұл
банктің қандайда бір активінің толық немесе жекелей тәуекелі.
Ссудалық тәуекелді бағалау үшін осы ұғым және сәйкес ұғымдардың
формальді анықтамасы берілу қажет. Ссудалық тәуекелдің формальді
анықтамасы берілу үшін келесідей алғышарттары бар:
1) Тәуекел - мүмкін болатын шығынның құндылық түрі;
2) Егер мүмкін болуы нөльге тең болса, тәуекел нөлге тең болады;
3) Егер шығынның мүмкін болуы нөльге тең болса, онда тәуекел активтің
көлеміне тең болады;
4) Тәуекел активтің көлемімен бірге өседі;
5) Тәуекел салымның мерзімінің өсуімен бірге өседі;
6) Тәуекел активтің көлемімен, салымның ауытқу шарттарымен ғана емес,
активтің басқа параметрлерімен де анықталады;
7) Тәуекелдің оны анықтайтын факторларда тәуелділігінің сипаты
анықталмаған;
Атап шыққан қасиеттермен келесі функция иеленген:
Ri (Qji) =Sipi(Qji) f(Si) g(Ti),
(1)
мұндағы:
Ri(Qji) – банктің j–ші объектіде орналасқан i-ші активінің
қайтарылмау тәуекелі;
Qji – j-ші обьектіде i-ші активінің орналасу кезіндегі парамтрлердің
жалпылама векторы;
Si – банктің i-ші активінің көлемі;
i(Qji)-Si активінің орналастырылуы үшін минималды болу
мүмкіндігінің қайтарылмау мүмкіндігі;
f(Si), g(Ti) – монотонды өспелі функция;
Ti- банктің i-ші активінің орналастыру уақыты.
Белгілеулерді енгізіп келесі формуланы аламыз:
Pi (Qji) =Pi(Qji) f(Si) g(Ti)
(2)
2) ші өрнекті (1) –ші өрнекпен қоссақ келесіні аламыз:
Ri = Si Pi
(3)
(1) мен (3)-ші өрнектерді ссудалық тәуекелдің формальді анықтамасы
деп есептейік.
Pi - өлшемін банктің i-ші активінің тәуекелділігі деп атаймыз. Сонда
активтің тәуекелділігі-бұл S көлемінен, Т орналастыру уақытысынан және
орналастыру обьектісінің көрсеткіштерін кіргізетін Qji активінің
параметрлерінен тәуелді активтің қайтарылмауының мүмкін болуы.
Банктің инвестициялық ресурстарды орналастыру обьектісі (ИРОО)
ретінде банктің қандай да бір актив салымының обьектісі деп ұйғарамыз, яғни
клиентті-потенциалды несие алушы-инвестициалық операциалардың потенциалды
обьектісі немес клиентті – банктік кепілдікті потенциалды алушы.
Базалық периодқа i-ші инвестициалық ресурстарды орналастыру
обьектісінің табыстылығы келесі формуламен анықталынады:
di=(1+ Di)(1-l i)- l i ,
(4)
мұндағы di –егер Pi 0, i-ші ИРОО-ның табыстылығы;
Di –егер Pi =0, i-ші ИРОО-ның табыстылығы;
Pi – банктің i-ші ИРОО-ның тәуекелділігі;
Салық салуды ескере отырып i-ші ИРОО-ның табыстылығын есептейік:
D Н (Н)=((1+ Di ) (1- Pi) -1 (1- Н i),
мұндағы Н i - i-ші ИРОО-ның пайыздық қойылымы.
Сонда банктің барлық ИРОО-ң соммалық табыстылығы келесі формуламен
анықталады:
Д= (5)
мұндағы Si – i ші ИРОО-не салынатын құралдардың көлемі.
Басқа сөзбен айтқанда (5) формула тәуекелділік пен әр активтегі салық
қойылымды ескере отырып анықтайды.
Мәндерді енгізетін болсақ:
Е1 мен Е2 – қандай да бір банктік активінің сәйкесінше қайтарылмауы
мен толық қайтарымды қамтамасыз ететін жағдай.
П – ИРОО-ның қандай да бір көрсеткіштің мәні (немесе көрсеткіштердің
векторы);
L – жағдайында мағынаны білдіретін ықтималдық теориясының дәстүрлі
символы;
Е1 мен Е2 толық оқиғалардың тобын құрайды, яғни олардың пайда
болуының сомалық ықтималдығы бірге тең.
ИРОО-ң қандай да бір көрсеткіші нақты мәнді Р (Е1П) қабылдаған
шартында активті қайтармаудың ықтималдығын бағалайық. Ықтималдық
теориясында белгілі Байес формуласын қолданайық:
Р (Е1 П)= (Р (П Е1) Р( Е1))(Р(П Е1)Р(Е1) + Р (ПЕ2) Р (Е2 ) ,
(6)
Мұндағы Р (Е1) – ықтималдылықты зерттелетін ИРОО тиісті болатын
салада оқиғаларды талдау негізінде бағалауға болады;
Р (ПЕ1) – ықтималдылықтары банктегі өзіндік статистикалық
жинақтардың немесе координациялық инвестициялық орталықтағы статистикалық
жинақтардың негізінде болады.
Р (Е1П) – ықтималдылық бағасы үшін тәжірибеде қиын табылатын үлкен
статистикалық жинақтарды қажет етеді (6)-шы формула ықтималдылықтарды
бағалау үшін қолайлы және жеңіл альтернативасы болып табылады.
Жоғарыда айтып кеткендей, егер ИРОО-ң Р1 - тәуелділігі белгілі
болса, онда актив портфелінің тәуекелділігін есептеуге мүмкін болады.
Теориялық жағдайда Р1 анықтаудың заңды әдісі статистикалық әдіс
болып табылады. Бірақ, барлық банктердің статистикасы мүмкін болатын
көлемдер мен активтерді орналастыру уақыты белгілі болса да Ri (Qji) S iТi
–жақсы бағалау үшін жеткілікті емес.
Р1 – эксперттік бағалау мүмкіндігі ғана қалды. Эксперт нәтижені
орындау үшін сандық бағалауға жатқызылмайтын көрсеткіштерді қосатын кең
көлемде ИРОО-ң көрсеткіштері қажет.
Банкті ИРОО-ң тәуекелділік классификациясын объектінің
салыстырмалыф жағдайына байланысты келесі көрсеткіштер анықтайды:
1) банк талаптарына сай келмеуі;
2) әрекет етуге бейімділігі;
3) міндеттемені қамтамасыз етуі;
4) капитал;
5) жағдайы;
6) перспективасы;
7) объективтілігі;
8) жоспарлаудың деңгейі;
9) қаржыландырудың сапасы;
10) субъективтілігі;
11) тәуекел факторларына сезімталдығы;
Берілген классификацияның негізінде ИРОО-ң тәуекелділігінің актуалды
бағалауының базалық схемасы жатыр.
Жалпы сипаттың тәуекелділігін бағалау схемасын таңдап алудың
маңызы мен принципиалды. Біріншіден, базалық схема – банктің ИРОО-ң
тәуекелділігін бағалау әдісінің бірінші жақындауы. Екінші, базалық схема
бағалау прцедурасының жүйелілігін ғана анықтамай, сәйкес әдісінің дамуы
бойынша кейінгі зерттеулердің негізгі бағыттарын беретін идеологияны
көрсету қажет.
Банктік ИРОО-ң тәуекелділігін бағалау үшін келесі әдіс
ұсынылады:
1 қадам, банктің талаптарына және заңдылықтарына ИРОО
көрсеткіштерінің сәйкес иілмеуі тексеріледі.
2 қадам, потенциалды, болашгағы бар ИРОО-сі банктің қаржылық
талаптарынан сәйкестілігі талданады, яғни банктің орналастырылған
ресурстарының қайтарымды қамтамасыз ететін көрсеткіштер тексеріледі.
3 қадам, банктің орналастырылған ресурстарының қайтарымын қамтамасывз
етілуінің айқындылығы тексеріледі.
Айқындылық көрсеткіштері ИРОО-ң шартты іс-әрекеттерінің
объективті және субъективті байланыстарымен классификацияланады.
4 қадам, қамтамасыз ету мен айқындылық көрсеткіштерін талдау
нәтижесінде қайтарымды қамтамасыз етуге әсер ететін факторлар анықталады.
5 қадам, ИРОО-ң тәуекелділік факторларына сезімталдылығы тексеріледі,
яғни қамтамасыз ету көрсеткіштерінің сала әсерінен өзгеру сипаты
анықталынады.
6 қадам,. ИРОО-ң тәуекелділігі туралы соңғы шешім қабылданады.
Бағалаудың көрсетілген амалының қолданылуы тек мәліметтер
массивінде ИРОО-ң көрсеткіштері тәуекелділік классификацияланғаннан кейін
орындалады. Болашағы бар ИРОО-ң тәуекелділік бағасын анықтайтын банктік
жұмысы әр түрлі класстардың көрсеткіштерінің формасы, мәнімен өзара
байланысы туралы нақты берілуін білу қажет.
Қаржылық көрсеткіштер өздігінен аз мәлімет береді. Әдетте,
қаржылық жағдайды бағалау үшін статистикалық материалды жинақтап, әр
көрсеткіштің динамикасын зерттеу қажет.
2 бөлім Банктік ісінің дамуын болжамдаудың түрлері мен модельдері
2.1 Болжамдаудың мәні мен принциптері
Болжамдаудың теориялық негіздерімен шетелдік және отандық ғалымдар
шұғылданды. Солардың ішінде С. Миллса, М.Б. Броуди, Дж. Снедкора, Е.М.
Четыркина және т.б. Солардың көбісі басты теориялық зерттеумен айналысқан
математиктер мен статистиктер. Жалпы және жеке халық шарауашылық
саласындағы экономикалық болжамдаудың сауалдары Г. Тейла, Л.В. Канторович,
Л. Берри, Б. Ершова және т.б. ғалымдардың еңбектерінде бейнеленген.
Болжамдау бұл өткен жиналған тәжірбие мен болашақты анықтау мақсаты
туралы ағымдағы жорамалды қолданатын болжмадаудың ғылыми әдісі. Нәтижесі
болжал болып табылады, яғни болашақта обьекттің мүмкін болатын жағдайлары
туралы ғылыми негізделген пікір.
Болжамдау сыртқы орта мен шаруашылық субьектімен байланысқан
белгісіздікті ашудың көп қадамды процессі болып есептелінеді.
Болжамдаудың кәсіпорын мен менеджменттегі рөлі шешім қабылдау рөлімен
байланысқан. Бұл байланыс басқару шешімін қабылдаудың алдында информацияны
(ақпаратты) қабылдау, оны өңдеу, анализ жүргізу, қолайлы жағдайда ұсыну
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Болжамдау мағынасы кең болжау ұғымымен байланысты. Болжау шынайыны
алдын ала бейнелейді және табиғаттың , қоғам мен ойлаудың заңдылықтарыды
білуде негізделген. Нақтылықтың деңгейі мен зерттелетін процесстің барысына
тигізетін сипатына байланысты оның келесі формаларын бөледі: гипотеза,
болжма, жоспар.
Гипотеза жалпы теориядан шығатын ғылыми болжауды сипаттайды, яғни
гипотезаны құруға алғашқы базасын теория мен оның негізінде ашылған
заңдылықтар және функционалдаудың себеп-салдар байланысы мен зерттелетін
обьектілердің дамуы. Гипотеза деңгейінде іс-әрекеттің заңдылығын білдіретін
олардың сапалы сипаты беріледі.
Болжамдау обьекттің келешектегі мүмкін болатын жағдайлары туралы оның
даму жолдары туралы ғылыми негізделген ұсыну жүйесін білдіреді.
Гипотезадан қарағанада болжма нақтылау болады, себебі сапалықпен қатар
сандық көрсеткіштерге де негізделеді, сондықтан обьектінің болашағын
сипаттауға мүмкіндік береді. Болжамдау бәсекелес-қолданбалы деңгейде
болжауды білдіреді, сондықтан гипотезаға қарағанда сенімді болады. Сонымен
қатар болжмадау бір мәнді емес, ықтималды және көп вариантты сипатта.
Болжамды құру процесі болжмадау деп аталады.
Жоспарлау мақсаттарды, басымдылықтарды, жолдарды анықтау мен оларға
жеткізу құралдарды негіздеудің ғылыми процессін білдіреді. Тәжірбиеде ол
жоспарды дайындауда жүзеге асырылады. Оның айырмашылығын көрсеткіштердің
нақтылығы; уақыт бойынша анықтылығы мен сандылығында жатыр.
Жоспар-бұл әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешу бойынша
көрсеткіштер жүйесі мен әр түрлі шаралар жайының құжаты.
Болжам мен жоспар өзара бірін-бірі толықтырады. Болжам мен жоспардың
үйлесу дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін: болжам жоспар құрудан алдын-ала
болуы мүмкін, жоспарды құру процессін де жүргізілуі, өзіндік жоспар
рөлінде, әсіресе, көрсеткіштердің нақты анықтауын қамтамасыз етуге мүмкін
болмаған жағдайдағы экономикалық үлкен масштабтарындай болуы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалық болжамдау келесі принциптерге сүйенеді:
жүйелілік, ғылыми негіздеу, адекваттылық, альтернативтілік, мақсаттылық.
Болжмамдаудың жүйелілік принципі экономикалық жүйедегі заңдылықтардың
сандық және сапалық зерттеллуін, жалпы мақсат жүйесін анықтауына
сүйенбейтін әрбір шешімнің жасау мен негіздеу процессін келісімдейтін
логикалық зерттеу тізбегін құру және осы жүйес астына кіретін барлық іс-
әрекетті бұл мақстақа жеткізе басқару ұғымын түсіндіреді. Ал бұл жүйе,
бірнеше жүйе астынан тұратын үлкенірек жүйенің бөлігі ретінде
қарастырылады.
Әлейметтік-экономикалық әдістер мен модельдер жүйелілігінің
болжауында әр бағытқа келісімді және қарама-қайшылыққа келмейтін
болжамдарды құруға мүмкіндік беретін олардың жиыны ретінде түсіну қажет.
Ғылыми-негіздеу принциптері барлық деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық
болжмадарда экономикалық заңдылықтарының жан-жақты есеп талабы ғылыми
аспаптардың қолданыуы, болжамды құрудағы тәжірбиенің отандық пен шетелдік
терең зерттеудегі жетістігін негізге алуы қажет.
Болжмадаудың адекваттылық принципі обьективті заңдылықтардың анықтау
процессін ғана емес, халық шаруашылығының дамуы мен нақты экономикалық
процесстердің толық және дәл имитациялармен теориялық үйлесім құру мен
тұрақты тенденцияның бағасын сипаттайды.
Болжамдаудағы альтернативтілік принципін халықшаруашылық кешенінің
даму мүмкіндігі және әртүрлі байланыстар мен құрылымдардың қатынасындағы әр
траектория бойынша олардың дербес саласые байланыстырады.
Мақсаттылық принципі болжамдаудың белсенді сипатын алдын алады.
Себебі болжамның мазмұны тек болжауға тірелмейді, мемлекеи билік пен
басқару органдардың белсенді жұмыстардың арқасында экономикада мақсаттарға
жеткізуді де қамтиды.
Болжамдаудың мақсаты мен функциялары. Жоспарлау басқару шешімдерін
қабылдау мен тәжірбиеде іске асыруына негізделіп мақсатталынған.
Болжамдаудың мақсаты-оларды жүзеге асыру үшін ғылыми алғы шарттарын жасау.
Бұл алғышарттарына экономиканың даму тенденциясын ғылыми талдау;
қалыптасқанмен қатар, мақсатталынған тенденцияларды ескеретін оның болатын
дамуына варианттық болжауы, қабылданатын шешімдердің мүмкін болатын салдары
жатады. Әлеуметтік-экономикалық болжам бағытының негізделуі бір жағынан
нақты экономикалық процесстерді басшылыққа алып, зерттелетін облыстың жақын
арадағы немесе алыстағы болашақтың келешегін анықтау, екінші жағынан-
құрастырылған болжам мен болжамдалған периодтағы оның салдары жағынан шешім
қабылдаудың бағасына негізделіп оптимальды жоспарды құруға мүмкіндік
туғызу.
Экономикалық процесстерді болжамдаудың іске асырылуы әлеуметтік
саяси, демографиялық, ғылыми-техникалық табиғи ресурстар базасының дамуымен
және тағы басқа болжамдау түрлерімен бірге жүргізіледі.
Болжамдау масштаб бойынша макроэкономикалық (халық шаруашылығы: отын-
энергетикалық, агро өнеркәсібі, инвестициялық, инфрақұрылымдық, әлеуметтік
және тағы басқалар), салааралық болжам (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс,
көлік, білім беру, денсаулық сақтау және тағы басқа материалдық өндіріс пен
матреиалдық емес сала), аймақтық болжам (ұлтық мемлекеттік пен әкімшілік-
территориялық).
Уақыт бойынша болжамдар оперативті (1 айға дейін), қысқа мерзімді
(1айдан 1 жылға дейін), орташа мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ
мерзімді (5-15,20 жыл), тым ұзақ мерзімді (20 жылдан астам). Болжамдаудағы
период ұзақтығы зерттелетін обьекті туралы соңғы статистикалық мәліметтері
бар уақыт мезетінің бөлігінен болжамға қатысты мезетке дейін уақытты
ұғынады.
Тәжірбие жүзіндегі қолданылатын болжамдардың әр түрлілігі нақты
жүйені құрайды. Әлеуметтік-экономикалық болжамдау жүйесі ұғымында
методологияның нақты бірлігі мен оның келісімділігін, орын басушылық пен
үздіксіздігін түсінеді. Зерттелетін обьектісінің сипатына қарай
болжамдаудың келесі түрлерін бөледі: экономикалық табиғи ресурстар, ғылыми-
техникалық,демографиялық және әлеуметтік даму.
Болжамдаудың өзгеше ерекшеліктері бар. Біріншіден, ол болжаудық
әдіске негізделген, екіншіден, болжамдау білімінің дербес саласы ретінде
болып табылады, себебі әлеуметтік-экономикалық процесстердің қатары
жоспарлауға жатпайды және тек болжамдау обьектісі болып саналады.
Үшіншіден, болжамдау басқалардан ерекше зерттелетін обьектінің зерттелу
дәрежесінің әлеуметтік-экономиканы нақты сипатын береді жіне оның болашақ
жағдайының дербес сонымен қатар, өзара байланысқан болжау формасын
көрсетеді.
Болжамдаудың негізгі функциялары. Болжамдаудың негізгі функцияларына
келесілер кіреді.
- экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық процесстер мен
тенденциялардың ғылыми талдауы;
- нақты периодтағы бәсекелестік шарттардағы халық шарашылығының
дамуының әлеуметтік-экономикалық обьективті байланысын зерттеу.
- болжамдау обьектіні бағалау,
- экономикалық пен әлеуметтік дамудың обьективтілігін анықтау;
- белгілі шешімдердің негізделген таңдауы үшін ғылыми деректерді
жинақтау;
Аталған функцияларды қарастырайық:
Ғылыми талдау 3 сатыдан немесе қадамнан жүзеге асырылады.
Ретроспекция қадамында обьектінің жүйелілік бейнелеуін алу үшін оның
даму траихы зерттеледі. Бұл болжамдаудың қадамында обьектінің сипаты туралы
деректер жинақталады, сақталады және өңделеді.
Диагноз-обьектінің даму тенденциясын анықтау және болжамдаудың
әдістері мен модельдерін таңдау мақсатында оның жүйелілік бейнелеуі
зерттеледі.
Проспекция - болжамдау қадамында диагноз деректері бойынша обьектінің
даму болжамы, болжамның дәлелдігі, негізділігі мен сенімділігің бағасы
беріледі, сонымен қатар, болжамдау принципінің негізінде нақты болжамдарды
қосу арқылы болжамның мақсаты жүзеге асырылады.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың обьективті байланысының
зерттелуі құбылыстардың себеп-салдардың байланысының бейнелеуін білдіретін
экономикалық заңдылықтарды қолданудың механизмдерін өңдеу процессінде іс
жүзеге асырылады.
Болжамдау обьектінің бағалауы детерминарлық пен белгісіздіктің
үйлесуінде негізделеді. Детерминирлау-бұл анықтау, шарттау деген мағынаны
білдіреді. Абсалютті детерминирлықтауда бейімді вльтернативті талдау
мүмкіндігі жоқ болады. Абсолютті белгісіздікте болашақты нақты бейнелеу
мүмкін емес, сондықтан осы аспектінің біреуі болмаса, болжамдау мағынасы
жойылады.
Зерттелетін процесстің обьективті альтернативасын табу мен болашаққа
даму тенденциясы өзара болғызбау мүмкіндігі арасында таңдауды қажет етеді.
Экономикалық пен әлеуметтік процесстерді бақылауға алу қажет ұзақ периодтқа
оптимальді пропорцияларды қойылған болашақ мақсаттармен сәйкес анықтау
қажет.
1.3 Болжамдау әдістерін классификациялау. Қазіргі жағдайда
мамандардың бағасы бойынша 150-ден астам әр түрлі болжамдық әдістер бар,
бірақ тәжірибеде 20-сы ғана қолданылады.
Болжамдаудың барлық жиынтық әдістерін әр түрлі белгілер бойынша
топтауға болады: формалау дәрежесі, жүзеге асырудың жалпы принципі,
ақпаратты алу мен өңдеу әдісі, болжамдаудың бағыты мен бағдары, болжамдық
модельдердің параметрлерін алу процедурасы және т.б. Мысалы, ақпаратты
өңдеу принципі бойынша объект туралы статистикалық әдістерді; ұқсастық
әдістері; алдын ала әдістерді белгілеуге болады.
Статистикалық әдістер ақпараттағы математикалық заңдылықтардың дамуды
қамтитын бөлу принципі бойынша сандық ақпаратты өңдеу әдәсі мен болжамдық
модельдерді алу мақсатында объектінің сипатына математикалық байланысты
өзара қосады.
Аналогия әдісі (ұқсастық әдісі) процесстердің даму заңдылықтарының
ұқсастығын анықтауға бағытталған.
Болжамдаудың алдын ала әдістері ақпаратты ғылыми-техникалық арнайы
өңдеудіңбелгіоі принциптеріне сүйенеді, оның жүзеге асырылуы болжамдауда
объектінің алдын алуға қасиеті бар. Өз кезегінде оларды объекттің даму
динамикасын зерттеу әдісі мен объекттің даму деңгейін зерттеу мен бағалау
әдісі деп 2-ге бөлуге болады.
Болжамдау әдістерінің көп кездесетіндері 2 топқа жіктеуге болады.
Біріншісі, эвристикалық болжамдау-бұл интуициялық басымдылығы негізінде,
яғни субьективті бастамада. Екіншісі, экономика-математикалық әдістерде
обьективті бастама басымдылырақ болады. Оның санына статистикалық әдістер
кіреді. Әдістердің көп білігі екі топтың элементтерінен тұрады.
Эвристикалық әдістер (интуитвті әдістер) ұғымында болжамды формалауға
қолданылатын тәсілдер нақты формада берілмеген және болжамдыв құрғанда
интуицияға, өткен тәжірибе, шығармашылық пен елестетуге сүйенеді. Бұл
топтың әдісіне әлеуметтік зерттеу мен эксперттік әдістер кіреді.
Нарық жағдайында сұраныстың болжамын тұтынушылардан сұраулар арқылы
және эксперттік бағалау арқылы анықталынады. Эксперттер ретінде белгілі
территорияны қызмет ететін сауда қызметшілерін дилерлерді маркетнг бойынша
консультанттар қолданылады. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжамдауда
халықтарды, дауыс берушілерді, жеке дербес әлеуметтік топты сұрау
жүргізіледі.
Формальдық болжамдау әдісі болжамдардың сенімділігі мен дәлдігін,
оның жүргізу процессін қысқартуға, ақпараттарды өңдеу мен нәтижені бағалау
бойынша жұмыстарды жеңілдетуге мүмкіндік беретін математикалық теорияға
негізделеді. Формальданған болжамдау әдістеріне экстраполяция әдісі мен
математикалық модельдеу әдістері кіреді.
“Экстраполяция” терминінің бірнеше мағынасы бар. Экстраполяция әдісі
бұрынғы және қазіргі қалыптасқан экономикалық дамудың тұрақты
тенденцияларын зерттеу мен оны болашаққа тасымалдау мағынасын білдіреді.
Болжамдауда экстраполяция уақыттық қатарларды зерттегенде қолданылады және
функцияның анықтау облысына жататын кейбір нүктелерінде берілген функцияның
сипаты туралы ақпаратты қолдану арқылы оның анықтау облысынан тыс
функцияның мәнін іздеуді көрсетеді. Экстраполяция көмегімен құрылған
болжамдар объектінің сандық тсипатының өзгертудің статистикалық қалыптасқан
деректерге сүйенеді.
Эстраполяция әдісінің дәлділігін жоғарылату үшін әр түрлі тәсілдерді
қолданады. Мысалы: жалпы қисық дамуының(тренд) экстраполирленген бөлігі
саланың функционалдық нақты тәжірибесін ескеріп түзетіледі.
Тренд – бұл уақыттық қатардың негізгі тенденциясының дамуының жалпы
бағытын анықтайтын өзгеріс. Бұл мағынада кездейсоқ әсерлеріндей еркін десек
те болатын уақыттағы қозғалыстың негізгі заңдылығын сипаттауды айтады.
Тренд бұл экономикалық көрсеткіштердің өзгеруінің ұзақ тенденциясы.
Болжамдаудың моделін құрғанда басқа құрамдастарды қондыратын уақыттық
қатардың негізгі құрамдасы тренд болып саналады. Сонда нәтиже уақыттың
өрісімент байланысты болады.
Болжамдарды экономика-математикалық модельдеу. Экономикалық
көрсеткіштердің өзгеру заңдылығын экономика-математикалық модельдер
көмегімен зерттелінеді.
Экономика-математикалық модель ұғымына экономикалық процесті
математикалық бейнеленуін ұйғарады. Модель зерттеуі мен зерттелетін
процесстің математикалық интерпретация негізінде құрылады.
Сонымен қатар, өндірістік факторлар мен оның нәтижелік экономикалық
көрсеткіштер арасында сандық байланыс орналастырылады. Неғұрлым модель
сәтті құрылса, соғұрлым жүргізілген зерттеулер тиімді және шыққан нәтижелер
сенімді болады.
Экономика-математикалық модельдің құрылуы модельдік есептің қойылымын
ғана емес, оларды шешудің тиімді әдісін таңдауды қажет етеді. Модельді
құруда әр түрлі бағыт бар: мысалы, амтематикалық программалардың әдісі
(сызықтық,динамикалық, дөңес,статискалық) торлық және матрицалық жоспарлау
және тағы басқалар.
Экономикалық көрсеткіштердің математикалық моделі келесі схема
бойынша жүргізіледі:
1) нақты экономикалық процесстерге лайықты көрсеткіштер жүйесінің
құрылуы;
2) экономикалық құбылыс көрсеткіштері арасындағы өзара
байланысты бейнелейтін матеамтикалық схемалардың жүйелерін талдау.
3) Экономикалық нәтижелері туралы мәліметтерді көрсететін алғашқы
ақпараттың жиналуы мен өңдеуі
4) модельдің параметрлерінің формасының бағалауы мен өзарабайланыстың
қызығушылығы (модельдеудің осы қадамында өндірістік обьектінің кіретін және
шығатын көрсеткіштерінің арасындағы өзара байланыстың сандық бағасы
анықталады);
5) Болжалдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Банктік ісінің дамуындағы қазіргі жағдайы мен тенденциялары
Қазіргі уақытта банктік істегі өзгерістер елеулігі мәнді
болғандықтан, көптеген экономистер жаңа тенденциялардың жйынын банктік
революция деп атайды. Қандай негізгі тенденциялар қазіргі уақытта банктің
сипатын өзгертеді? деген сұрақ туылады.
Ақпараттық-коммуникациялық революция (АК-революция). Әдетте АК-
революцияның екі қадамын бөледі: біріншісі–автоматтандырылған банктік
жүйелерді (АБЖ) нақты уақытта пластикалық карточкалардың жүйесі мен
төлемдік жүйелерді енгіздіру, екіншісі-Интернет-банкинг жүйесін,
электрондық және торлық ақшаларды енгіздіру, виртуалды банктердің пайда
болуы.
Қазіргі уақыттағы АБЖ банк масштабындағы орталықтандырылған
бухгалтерлік есепті енгіздіруге ғана емес сонымен қатар, оның басшылығының
стратегиялық шешімдерді қабылдау үшін қажетті ақпаратпен
қамтамассыздандыру, әрбір бизнес-прцесстің табыстылығын талдау және сыртқы
өзгерістерге тез назарын аудару.
Соңғы жылдары дамыған елдерде автоматтандыру барлық дәстүрлі халықпен
банктік операцияларды қамтыды, ең алдымен ақша салыду қабылдау, қолма-қол
ақшаларды төлеу, чектердің клирингі және несиелерді өтеу. Бұл жерде ең
тиімдісі тәулік бойы өздерінің депозиттік шоттарына және шотқа қолма-қол
ақшаларды енгіздіруді қамтамассыз ететін банкоматтар болып табылады.
Банктік қызметті көрсету үшін қолданылатын телефондық және мобильдік
банкинг кең таралған.
Интернет-банкинг- Интернет арқылы банктік қызметті алудың жүйесі.
Клиент-банк жүйесіне қарағанда интернет-банкинг орнатылған программдық
қамтамассыздандырумен нақты компьютерге бекітілмеген. Клиент жүйені кез
келген компьютерден электрондық пароль мен электрондық кілт көмегімен
активтивтендірей алады. Сөйтіп, оның дүниежүзінің кез келген жерінен және
кез келген компьютерден банктік қызметті алуға мүмкіндігі бар. Мамандардың
бағасы бойынша 2004 жылы Еуропада банктік қызметінің 25% Интернет арқылы
жүзеге асырылады.
Мобильдік банкинг-сымсыз кіру технологиясын (WI-Fi) қолдану арқылы
ұялы телефон немесе ноутбук көмегімен банктік қызметін алу. Мобильдік
бакингіні қолданушылардың ішінде бірінші орынды скандинавиялық елдер алады,
және мамандардың бағалауы бойынша жақын болашақта клиенттердің 40%
өздерінің шоттарын мобильдік қызмет көрсетілуіне көшеді.
Интернет-банкингіде жаңа динамикалық дамушы құбылыс - арнаулы
Интернет консалтинг. Дүниежүзілік тор банктерге коммуникацияның тездік жеке
кеңестің тартымдылықпен үйлескен клиентпен қарым-қатынасқа көшуге мүмкіндік
берді. Жеке интернет-консалтинг қызметін банктер ғана емес, олармен
бәсекелескен қаржылық интернет-консалтингінің онлайндық фирмалар көрсете
алады.
Футурологияның болжамы бойынша банкирлердің клиентпен кездесетін
дәстүрлі банктік мекеме нәтижесінде өткен уақытта қалады және виртуалдық
банктермен ығыстырып шығарылады.
Виртуалдық банк банктік өнімдерді өткізудің дәстүрлі стационарлы
филиалдардың торларына қабыл алмауды және өткізудің жаңа виртуалдық
каналдарға көшіду ғана емес, сонымен қатар банктік құрылымының және оның
клиентпен қарым-қатынасының толық өзгеруді ұйғарады. Виртуалық банк әр
түрлі электрондық қаржылық қызмет көрсетуді біріктіреді: үйдік және
интернет-банкинг, интернет-дилинг, электрондық брокераж, жұмыстық көру
конференциялары, телефондық банкинг және тағы басқа АК-революциясы банктік
істің айнымалы шығындармен емес, бекітілген шығындармен көбірек капитал
сыйымдылық пен еңбек сыйымдылығын азырақ іске айналдырады.
Бәсекелістіктің өсуі. Қаржылық өрісіндегі глобализация банктік қызмет
көрсету облысында тәуекелділікті өткірледі. Бәсекелестілік қызмет
көрсетудің тізімін жаңадан кеңейтуге және олардың құнын азайтуға алып
келді.
Жаңа жағдайларда өмір сүру үшін банктер стратегиялық жоспарлауға,
басқару мен бақылауға үлкен назар аударып, сонымен бірге акционерлердің,
менеджерлердің, клиенттердің және тағы басқалардың мүдделерін
қанағаттандыратын келісіміне жетуге мәжбүр болады. Директолардың және
менеджерлердің кенесі үшін мақсатқа жетүге қажетті стимулды жасайтын
акционерлерді кұштарлайтын, сонымен бірге банктік ресурстарын тиімді
қолдануды мадақтайтын басқарудың құрылымында қажеттілік пайда болды.
Мұндай корпаративті басқарудың құрылымын жасау банктерді жаңа даму
деңгейіне шығарды, және тәуелсіз коммерциялық ұйымына айналуына ықпал етті.
Тиімді ынталандыру жүйесінің жоқтығы менеджерлерді банктің ұзақ мерзімді
тұрақтылықтың зиянына қысқа мерзімді табыстылықты өсіруге, уақытта созылған
тәуекелдерді ескермеуге етермелейді. Бұл тәжірибе көрсеткендей банктерді
стратегиялық пен ағымдағы жоспардың орындалуымен қыйыстыруында материалдық
ынталандыру проблемасына банктер аса назар аударады.
Бәсеке банктердің нарықтық капитализациясы мен тиімді корпоративті
басқару проблемаларына назарын күшейтті.
Пайыздық табыстың төмендеуі. Реттеудің бұзылуы мен бәсекелестің өсуі
депозиттік ресурстардың құнын-көптеген банктер үшін ресурстық базаның
негізгі көзін өсірді. Банктер көптеген тартылған құралдар үшін бәсекелесті
нарықтық қойылымды төлеуге мәжбүр. Осы себептер несиелік қойылымды
төмендету мен тегістеуге алып келді. Пайыздық маржаның төмендеуі барлық
операциялық шығындарды төмендетуге, штаттарды қысқартуға, ескі жабдықтарды
жаңа АБЖ, интернет–банкинг жүйелерге ауыстыруға банктерді итермелейді.
Банктік сектордындағы косолидациясы. АК-революция, реттеудің бұзылуы
мен табыстың төмендеуіне жауап ретінде банктер өзінің тиімділігін жоғарлату
және қызметінің масштабын ұлғайту есебімен жаңа клиенттерді тартуды
талаптанады.
Нәтижесінде банктік сектор қазіргі экономикада жоғары
байыптылғандардың бірі болып табылады. Әлемнің 25 ірі банкілері бірінші
мың банкінің соммарлық 37% активіне ие. Қосылу мен бірігу негізіндегі
банктердің өлшемінің жоғарлауы ұлттық деңгейде бәсекелестікті нығайту және
халықаралық деңгейде жаңа әсер ету сфераларын жаулап алу мақсатымен жүзеге
асырылды (1996 ж-2001ж аралығында 1,5 трлн АҚШ доллар құнымен 4781 банктік
қосылу жүзеге асырылды). Қазіргі уақытта талдаушылардың пікірі бойынша
халықаралық банктік бизнесте лидерлікті ұстау үшін банк 20 млрд АҚШ доллар
капитал мен 200 млрд АҚШ доллар активке ие болу керек.
Инвестициялық банкинг. Банктің корпоративті клиенттермен жаңа қарым-
қатынастың сипатына инвестициялық банкинг сәйкес келеді. Инвестициялық
банкинг ұғымында бағалы қағаздарды орналастырумен және бағалы қағаздарды
заказ ету бойынша екінші нарықтағы операциялармен байланысқан қызмет
көрсетудің шеңбері ретінде түсінеді. Инвестициялық банкингінің қызметі –
эмиссияларды және клиенттердің бағалы қағаздарды біріншілік орналастыру.
Бағалы қағаздар нарығының дамуымен табысты активтерге кәсіпорынның бос
құралдарын орналастыру бойынша қызмет көрсетудің сұранысы артты. Бұл қызмет
көрсетулер банктерге бір уақытта өтімділіктің сақталуында табысты алуға
қамтамассыз етеді. Инвестициялық банкингінің бұл бағыты өндірістік
қаржылық құралдарының дамуымен және қаржылық инжинирліктің енгіздірілуіне
байланысты жыл сайын күрделінеді.
Инвестициялық банкинг қосылу мен табу бойынша келісімдерді
ұйымдастыруды жүргізеді. Мұндай келісімдерде банктер делдал мен сарапшы
ретінде қатысады. Инвестициялық банкинг банктерге дәстүрлі банктік
операциялармен салыстырғанда жоғары табысты қамтамассы етеді.
Жекелей банкинг. Дүниежүзінде халықты жекелей несиелеу-банктік
операциялардың бірі. Жеке тұлғалар үшін қызмет көрсетуінің сапасын
жоғарлату мен оларға жұмсалатын шығындарды азайту арасындағы келісім
клиенттердің әлеуметтік және мүдделік сипаты бойынша сегменттеу жолымен
табылды. Ол үшін жеке сипаты бар көп, бірақ шектелген параметрлік
стандартты өнімдермен көптеген қызмет көрстулерді қалыптастырғанда жекелік
массалық өндіріс принципі қойылады.
Әдетте жекелей несиелеудің үш сегментін бөледі: массалық клиенттер
үшін ұзақ тұтынылатын тауарларды сатып алу үшін, ипотекаға және орта класс
үшін автонесиелік несиелер.
Ағымдағы несиені өтеу үшін стандартты банктік қызмет көрсетулер
банкомат арқылы және тәулік бойы жұмыс істейтін толық автоматтандырылған
офис арқылы жүргізіледі. Нәтижесінде АБЖ арқылы жүргізілетін операциялардың
көлемі ұлғайды және клиентке кеңес беруімен айналасатын қызметкерлерге
шығын азайды.
Массалық қызмет көрсетудің жоғарырақ дәрежесінің қатынасында-пәтер
үйлерді несиелеу, мүддені сенімді басқару, сақтандыру-банктік теминалдар
арқылы толық қызмет көрсету әлі мүмкін емес.
Мүдделі клиент (400 мың -2,5 млн еуро) пен орта қамтылғаннан жоғары
клиент (50-400 мың еуро) сегменттеріне қызметті кеңейту, портфельді басқару
мен клиенттермен қарым-қатынас процедурасы автоматизациялауға және
стандарттизациялауға алып келді. Сенімді мандат жағдайында банк
мақсатталған инвестициялық стратегияның шеңберінде активтер құрылымымен
басқарады. Кеңестік мандат жағдайында банк тек кеңес береді, ал клиент
соңғы қорытындыны өзі шығарады. Брокерлік мандат жағдайында банк келісімді
жүргізу үшін және қағаздарды сақтағаны үшін табыс алады. Батыс банктердің
пікірі бойынша ptivate-банкинг сенімді мандатпен 30% актив бөлігімен
пайдалы.
Масштабта экономиялау, портфель құрылымын компьютерлік оптимизацисын
қолдану, клиентпен қатынасы үшін Интернетті қолдану private-банкингіне
шығындарды төмендетеді және оны одан әрі қызықтырады.
1.2 Банк ісінің дамуындағы банктік тәуекел
1.2.1Несиелік тәуекел
Банктер жүргізетін келісімдердің арасында несиелік операциялардың
тәуекелдері өте үлкен болады, өйткені несие беру табыс алудың ең маңызды
көзі болып табылады. Несиелік тәуекелдерді минимизациялау несиелік
мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет болып табылады.
Несиелік тәуекел деген не?
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі – бұл қарызгердің
несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелерін орындамаудың ықтималдылығы.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
1) Қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
2) Қарызгердің өз кінәсынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
3) Банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
4) Саяси тұрақсыздық;
5) Қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
6) Несиеге берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта
сату мүмкіндігі) және болашақ құнының сенімсіздігі.
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиенттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде пайда болады.
Несиелік тәуекелдің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
1) бұрмалау тәуекелі;
2) шетелдік несиелер тәуекелі;
3) ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі.
Бұрмалау тәуекелі-бұл банкирлердің немесе клиенттердің заңды бұзуы
ықтималдығы, ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау немесе
басқа да заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін несиелік тәуекелдің ең бір
маңызды түрі болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен
жасалынған айла немес шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін, ал
кейде банкротқа ұшырауға да алып келеді.
Бұрмалау – бұл біздің республикамызда 1991-1994 жж. Банктердің
үмітсіз қарыздануымен ең көп тараған себеп салдары. Осы кезеңде
экономикалық дағдарыс гиперинфляция немесе ұшқыр галоперлік инфляция
жағдайында әрекет еткен қаржы секторы ел экономикасының ең бір күшті
криминалдық саласына айналып кетті, оған несиелік ресурстарды бөлу кезінде
басқарудың барлық деңгейіндегі мемлекеттік органдарды коррупция мен пара
алушылықтың кең етек жаюы, мемлекеттің ақша-несие саясатының тұрақсыздығы
кезіндегі қаржы салаларындағы бақылаудың жоқтығы әсер етті. Бұл сфераның
бәрінің орталығы ҚР-ның Үкіметі және Ұлттық банкінің өзі болды, ал олар
негізінен макроэкономикалық тұрақтылықты, ақша жүйесін нығайту және
экономиканы күрделі депрессивті жағдайдан шығаруды қамтуы қажет емес пе?
Шетелдік несиелердің тәуекелі 70-ші жылдары дамушы елдердің жаппай
тоқырауымен байланысты болып келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі банктердің
банкротқа ұшырауының себебі болды.
Ішкі қарыздардың төленбеуі қарызгердің төлем қабілеттілігіне әсері
барлық факторларды есепке алудың қиындығымен байланысты.
Кредиторлар өздері берген несиенің немесе қарыздың барлық сомасы
толық қайтарылатынына сенімді болады. Олардың өздері тәуекелден қашады,
сондықтан да өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады немесе анықтай
алмаған дәрежесін минимумға жеткізуге тырысады. Шынында да олар нақты
қарызгермен және несие түрімен байланысты тәуекел дәрежесін олар сол
несиені бергенге дейін және де несие мерзімінің барлық бойында (тәуекел
дәрежесі көбінде уақытпен алмасуы) анықтағылары келеді. Қазақстанның
банктік жүйесіндегі несиелік тәуекелдің жоғары дәрежесі және айналым
қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және несиелік
қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайымен
сипатталады.
Мұндай жайттың болуды талап етеді. Ішкі және әлемдік рыноктардың
конъюнктурасына байланысты болатын салаларға деген несиелік
концентрациясының тәуекелін, банкпен ерекше қатынастарға байланысты
тұлғалар тобына немесе ерекше өткізуде қиындық көріп жүрген қарызгерлерге
және тағы басқа несие бергендегі тәуекелдерді ескеру керек.
ҚР-ның Банктер және банктік қызмет туралы заңының 40-бабына сай,
банктерге ерекше қатынастағы банктермен байланысы бар тұлғаларға жеңілдік
жағдайлар жасауға тиым салынады. Жеңілдік жағдайлар деген:
1) Ерекше қатынастағы байланысы жоқ тұлғалар болып табылады.
Клиенттермен банк жағдайында өз мақсаттары, ерекшеліктері және
тәуекелдері бар келісімдер жасалмайды;
2) Банктік операцияларды орындағаны үшін төлем және марапаттауды
(мүдделері) ұстау немесе басқа клиенттерден талап етілетініне
төмен қамтуды алу.
03.06.02ж. Қазақстаан Республикасының Банкі басқармасының 213
қаулысымен бекітілген пруденциалдық нормативтер туралы ережеге сай Ұлттық
банк капиталының жалпы сомасының пайыз түріндегі бір қарызгерге деген
тәуекелдің максималды мөлшері бойынша екінші деңгейдегі банктерге талаптар
қояды. Есептеу кезінде, тәуекел түсінігіне, осы қарызгерге деген қарыздың
және несиенің барлық сомасы, сондай-ақ тапсырыстар бойынша берілген
міндеттемелер кіреді.
Бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері, банктің
тәуекел мөлшерінің (несие бойынша банк қарызгері міндеттемелерінің жалпы
сомасы) банк капиталына ара қатынасы арқылы анықталады. Яғни:
1) қарызгерге деген максималды мөлшер – банк тәуекелінің мөлшері
банк капиталы;
2) басқа қарызгерлер үшін 0,25 (оның ішінде 0,10 банктік кредит
бойынша);
Несиелік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет процесінде
төлемдерді қайтармау тәуекелінің дәрежесіне маңызды әсер ететін бірқатар
маңызды факторларға аса назар аударуы қажет:
1) рынок конъюнктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін
қандай да бір саладағы банктің несиелік қызметі
концентрациысының жоғары дәрежесі;
2) қаржылық тапшылық көріп жүрген клиенттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз несиелердің және басқа да банктік келісім-
шарттың үлес салмағы;
3) банкке таныс емес, аз зерттелген, жаңа, әрі дәстүрлі емес рынок
салаларындағы банк қызметінің концентрациясы;
4) бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру, кредит беру сияқты
банктің саясаты мен стратегиясына жиі өзгерістер енгізу;
5) ірі, жаңа ғана енген клиенттерге берген несиелердің үлес
салмағы;
6) қысқа уақыт ішінде банктік қызметтердің өте көп түрін тәжірибеге
енгізу;
7) нарықта өтуі қиын немесе құны тез жоғалатын құндылықтарды
кепілдеме ретінде алу;
Несиелік тәуекел берілген несиенің түрі мен жылдамдығына байланысты
болады; қамтылуына қарай- қамтылған және қамтылмаған; несие берушінің
ерекшелігіне байланысты – мемлекеттік, банктік, коммерциялық, сақтандыру
компаниялары мен жеке тұлғалардың кредиттері; дебиторлар түріне қарай –
ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, коммуналдық, персоналдық; пайдалану бағытына
қарай – тұтынушылық, өнеркәсіптік, жеке айналым қорларын құруға деген,
инвестициялық маусымдық. Уақытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға, аралық,
бағалы қағаздармен операцияларға, импорттық және экспорттық, беру
шарттарына қарай- вексельдік, шоттарға көмек кезінде, ипотекалық,
маусымдық, овердрафт және т.б. Беру мерзіміне қарай несиелер қысқа, орташа,
ұзақ мерзімде болады.
Несиелік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне
байланысты банк клиенттері үш топқа бөлінеді: шағын, орта, және ірі. Шағын
және орта қарызгерлер өте икемді, сондықтан да олар рынок қажеттіліктеріне,
контрагентке тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы динамикалық
болады, әрі жеңіл, ол өз кезегінде оларға жоғары пайда алуға, өзіндік
іскерлік белсенділігінің тез өзгертуіне мүмкіндік береді. Алайда мұндай
қарызгерлердің кемшілігі, олар әдетте шағын ғана жеке капитал ұстайды, ал
ол деген алдын ала қарастырылмаған саяси және экономикалық сипаттағы
өзгерістер, қатаң бәсекенің орын алуы жағдайында көбіне банкротқа ұшырауғы
алып келетіндігінде болып табылады.
Ірі қарызгерлер керісінше инертті. Олар рынок қажеттілігі мен нақты
тұтынушы қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің іскерлік
қызметінің бағытын жиі өзгертпейді, бірақ жеткілікті жеке капиталы болады,
соның арқасында сыртқы қоршаған ортадағы кейбір жағымсыз жайттырға бере
алады.
Тағы бір айта кететін жағдай банктер несиемен айналысатын банк
қызметтеріне несиені дұрыс бағалау үшін қажетті техникалқ білімі және
нарықпен танысуы жеткіліксіз болған өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындарға
ссудалар бермеуі тиіс.
Жоғарыда айтылғандарға қарап мынандай қорытындылар жасауға болады:
қаржылық-несиелік мекемелердің қызметі тиімді болуы үшін коммерциялық банк
басшыларына тәуекелдерді анықтау, олардың пайда болу ықтималдықтарын
талдау. Олардың әрекетінен келетін зиян мөлшерін болжау жөнінде өз
уақытында қажетті іс әрекеттер жасауы қажет.
1.2.2 Пайыз тәуекелділігі
Пайыз тәуекелділігі Қазақстан банктері үшін қаржы құралдарының
табыстылығының төмендеуі пайыздық маржаның азаюының жалғасуына сәйкес бірте-
бірте үлкен мән артып келе жатыр. Олардың қатысушылары нарықтық қағидаларға
сүйенген жұмыс жасайтын қаржы нарықтарында, яғни несиелік ұйиымдардың пайыз
мөлшерлемесін қайта реттеуі жүргізілетін жерлерде пайда болады. Пайыз
тәуекелділігінің деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар пайыз
мөлшерлемесінің тұрақтылығы мен динамикасы мөлшерлеменің өзгеруіне икемді
келуі жағынан қарағанда банктің активтері мен пассивтерінің құрылымы және
уақыт мерзіміне байланысты актив пен пассивтің теңгерілім деңгейі болып
табылады.
Тәуекелділіктің басқа да түрлеріне сәйкес пайыз тәуекелділігі де
анықталмағандығымен байланысты.
Бұл жағдайда анықталмағандық пайыз мөлшерлемесінің болашақ бағыттары
мен деңгейіне қатысты. Пайыз тәуекелділігі қарыз алушыға, несие берушіге де
әсер етеді.
Пайыз тәуекелділігі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіндегі өзгеріске
қатысты табыстылықтың немесе қаржылық активтердің бағасының өзгеруі ретінде
анықталуы мүмкін. Бұл анықтау негізінен ақша нарығы мен капитал нарығының
қатысушыларына қатысты. Жалпы активтері қалыпты болатын коммерциялық үшін
анықтама өзгеруі мүмкін.
Қазіргі жағдайда пайыз тәуекелдігін реттеудегі өзекті мәселе – жалпы
нарықтық жағдайға жүргізу қаэжеттлігі өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалыпқа келтіру қажеттілігі, олардың шамадан тыс
қозғалуы банктік жүйе операциялардың тиімділігіне кедергі, әрі жоғары пайыз
шығады.
Банк өз қызметінде пайыз тиімділігін толығымен бейтараптандыра алуы
мүмкін бе? Теория жүзінде мүмкін. Егер активтердің табыстылығындағы өзгеріс
пен қорларды тартуға кеткен шығынның өзгерісіндегі уақыт мерзімі сәйкес
келсе. Бұл бірнеше несиелер үшін мүмкін және банктер өзінің несиелік
портфелін – мерзімді теңдестіру саналы саясатына бара алады. Бірақ та,
нақты жағдайда бұл мүмкін емес, себебі барлық несиенің мерзімін тендестіру
мүмкін емес. Сондықтан банктер бұндай саясатты жүргізуге мүдделі болмауы
мүмкін.
Пайыз мөлшерлемесінің оқыс жағдайдағы өзгерісі банктің пайдасының
және акционерлік капиталдың нарықтық құнының едеуір өзгеруіне әкелуі
мүмкін.
Пайыз тәуекелділігі осы өзгерістерді қамтиды. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне тәуелді, бұл пайыз мөлшерлемесіндегі өзгеріс
актив пен міндеттемелердің пайыздық табысын және нарықтық құнын өсіруі
немесе төмендетуі мүмкін.
Пайыз тәуекелінің деңгейі төмендегілерге тәуелді:
1) активтік операция мен тұрақты және еркін мөлшеріндегі несие мен
инвестиция көлемінің қатынасындағы портфельдік өзгеріс, олардың
нарықтық бағасының динамикасы;
2) пассивтік операциядағы портфельдік өзгерістер мен тұрақты және еркін
мөлшерлемесіндегі депозиттер көлемінің арақатынасы;
3) меншікті және тартылған қаражаттар арақатынасындағы өзгеріс;
4) пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіндегі динамика.
a. Пайыз тәуекелділігінің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
жағдайларға байланысты банк қызметінің нақты стратегиясы
жасалады.
1.3 Банктің инвестициялық ресурстарын орналастыру бойынша жобаның
тәуекелділігін бағалау әдісі.
Қазіргі уақытты әр түрлі аспектіде тәуекелділіктің мәнін ашатын
көптеген анықтамалар бар. Экономикалық тәуекелділік әр қалай түсіндіріледі.
Мысалы, теориялық жұмыстарда тәуелділік еркін сату-сатып алудың объектісі
бола алтын теріс өнім ретінде қарастырылады. Шаруашылық іскерліктегі
қатысушылардың арасындағы тәуекелділіктің қайта үлестірімі әл түрлі
қаржылық құралдарымен жүзеге асырылады. Сонымен, кейбір қатысушылар
диверсификациялау мен хеджирлеу арқылы өздерін сақтандырса, қалғандары
өздеріне жоғары табыстылықты қамтамасыздандыруға талпынып, тәуекелділікке
барады немесе сатып алады десек те болады. Сақтандыруда тәуекелділік
ұғымын, зиянның пайда болуының гипотезалық ықтималдылығы деп түсінеді.
Банктік тәуекелділік сәтсіздік кезіндегі қолайсыз салдарларды бейнелейтін
кез-келген банктің жағдайының мінездемесі ретінде анықталынады.
Банктік тәуекелділіктің тағы бір анықтамасы келесідей:
Бұл шығынға алып келуге мүмкін болатын жағдайдың құндылық мәні.
Қаржылық теорияда тәуекелділік операция жүргізілудің нәтижесін болжамдағы
анықталмағандық ретінде қарастырылады.
Банктік тәуекелділік классификациясының көп түрі бар. Бірақ
біздің жағдайымызда орналастырылған инвестициялық ресурстардың
қайтарылмаудың банктік тәуекелі қызықтырады. Бұл ұғымда біз келесілерді
ұйғарамыз.
1. Нақты қарыз алушының берілген қарызды және қарыз бойынша пайыздарды
қайтармау тәуекелі;
2. Нақты эмитенттің бағалы қағаздарға салым бойынша тәуекелі;
3. Нақты пайдасына берілген кепілдік бойынша тәуекел;
4. Нақты клиенттің пайдасына банкпен генерирленген қаржылық капитал
нарығындағы айналымның басқа формасы кезінде қайтармау тәуекелі,
мысалы лизинг;
Байқағанымыздай, ссудалық тәуекел нарықтық тәуекелге қарағанда
кеңірек ұғымда қолданылады. Басқа сөзбен айтқанда ссудалық тәуекел – бұл
банктің қандайда бір активінің толық немесе жекелей тәуекелі.
Ссудалық тәуекелді бағалау үшін осы ұғым және сәйкес ұғымдардың
формальді анықтамасы берілу қажет. Ссудалық тәуекелдің формальді
анықтамасы берілу үшін келесідей алғышарттары бар:
1) Тәуекел - мүмкін болатын шығынның құндылық түрі;
2) Егер мүмкін болуы нөльге тең болса, тәуекел нөлге тең болады;
3) Егер шығынның мүмкін болуы нөльге тең болса, онда тәуекел активтің
көлеміне тең болады;
4) Тәуекел активтің көлемімен бірге өседі;
5) Тәуекел салымның мерзімінің өсуімен бірге өседі;
6) Тәуекел активтің көлемімен, салымның ауытқу шарттарымен ғана емес,
активтің басқа параметрлерімен де анықталады;
7) Тәуекелдің оны анықтайтын факторларда тәуелділігінің сипаты
анықталмаған;
Атап шыққан қасиеттермен келесі функция иеленген:
Ri (Qji) =Sipi(Qji) f(Si) g(Ti),
(1)
мұндағы:
Ri(Qji) – банктің j–ші объектіде орналасқан i-ші активінің
қайтарылмау тәуекелі;
Qji – j-ші обьектіде i-ші активінің орналасу кезіндегі парамтрлердің
жалпылама векторы;
Si – банктің i-ші активінің көлемі;
i(Qji)-Si активінің орналастырылуы үшін минималды болу
мүмкіндігінің қайтарылмау мүмкіндігі;
f(Si), g(Ti) – монотонды өспелі функция;
Ti- банктің i-ші активінің орналастыру уақыты.
Белгілеулерді енгізіп келесі формуланы аламыз:
Pi (Qji) =Pi(Qji) f(Si) g(Ti)
(2)
2) ші өрнекті (1) –ші өрнекпен қоссақ келесіні аламыз:
Ri = Si Pi
(3)
(1) мен (3)-ші өрнектерді ссудалық тәуекелдің формальді анықтамасы
деп есептейік.
Pi - өлшемін банктің i-ші активінің тәуекелділігі деп атаймыз. Сонда
активтің тәуекелділігі-бұл S көлемінен, Т орналастыру уақытысынан және
орналастыру обьектісінің көрсеткіштерін кіргізетін Qji активінің
параметрлерінен тәуелді активтің қайтарылмауының мүмкін болуы.
Банктің инвестициялық ресурстарды орналастыру обьектісі (ИРОО)
ретінде банктің қандай да бір актив салымының обьектісі деп ұйғарамыз, яғни
клиентті-потенциалды несие алушы-инвестициалық операциалардың потенциалды
обьектісі немес клиентті – банктік кепілдікті потенциалды алушы.
Базалық периодқа i-ші инвестициалық ресурстарды орналастыру
обьектісінің табыстылығы келесі формуламен анықталынады:
di=(1+ Di)(1-l i)- l i ,
(4)
мұндағы di –егер Pi 0, i-ші ИРОО-ның табыстылығы;
Di –егер Pi =0, i-ші ИРОО-ның табыстылығы;
Pi – банктің i-ші ИРОО-ның тәуекелділігі;
Салық салуды ескере отырып i-ші ИРОО-ның табыстылығын есептейік:
D Н (Н)=((1+ Di ) (1- Pi) -1 (1- Н i),
мұндағы Н i - i-ші ИРОО-ның пайыздық қойылымы.
Сонда банктің барлық ИРОО-ң соммалық табыстылығы келесі формуламен
анықталады:
Д= (5)
мұндағы Si – i ші ИРОО-не салынатын құралдардың көлемі.
Басқа сөзбен айтқанда (5) формула тәуекелділік пен әр активтегі салық
қойылымды ескере отырып анықтайды.
Мәндерді енгізетін болсақ:
Е1 мен Е2 – қандай да бір банктік активінің сәйкесінше қайтарылмауы
мен толық қайтарымды қамтамасыз ететін жағдай.
П – ИРОО-ның қандай да бір көрсеткіштің мәні (немесе көрсеткіштердің
векторы);
L – жағдайында мағынаны білдіретін ықтималдық теориясының дәстүрлі
символы;
Е1 мен Е2 толық оқиғалардың тобын құрайды, яғни олардың пайда
болуының сомалық ықтималдығы бірге тең.
ИРОО-ң қандай да бір көрсеткіші нақты мәнді Р (Е1П) қабылдаған
шартында активті қайтармаудың ықтималдығын бағалайық. Ықтималдық
теориясында белгілі Байес формуласын қолданайық:
Р (Е1 П)= (Р (П Е1) Р( Е1))(Р(П Е1)Р(Е1) + Р (ПЕ2) Р (Е2 ) ,
(6)
Мұндағы Р (Е1) – ықтималдылықты зерттелетін ИРОО тиісті болатын
салада оқиғаларды талдау негізінде бағалауға болады;
Р (ПЕ1) – ықтималдылықтары банктегі өзіндік статистикалық
жинақтардың немесе координациялық инвестициялық орталықтағы статистикалық
жинақтардың негізінде болады.
Р (Е1П) – ықтималдылық бағасы үшін тәжірибеде қиын табылатын үлкен
статистикалық жинақтарды қажет етеді (6)-шы формула ықтималдылықтарды
бағалау үшін қолайлы және жеңіл альтернативасы болып табылады.
Жоғарыда айтып кеткендей, егер ИРОО-ң Р1 - тәуелділігі белгілі
болса, онда актив портфелінің тәуекелділігін есептеуге мүмкін болады.
Теориялық жағдайда Р1 анықтаудың заңды әдісі статистикалық әдіс
болып табылады. Бірақ, барлық банктердің статистикасы мүмкін болатын
көлемдер мен активтерді орналастыру уақыты белгілі болса да Ri (Qji) S iТi
–жақсы бағалау үшін жеткілікті емес.
Р1 – эксперттік бағалау мүмкіндігі ғана қалды. Эксперт нәтижені
орындау үшін сандық бағалауға жатқызылмайтын көрсеткіштерді қосатын кең
көлемде ИРОО-ң көрсеткіштері қажет.
Банкті ИРОО-ң тәуекелділік классификациясын объектінің
салыстырмалыф жағдайына байланысты келесі көрсеткіштер анықтайды:
1) банк талаптарына сай келмеуі;
2) әрекет етуге бейімділігі;
3) міндеттемені қамтамасыз етуі;
4) капитал;
5) жағдайы;
6) перспективасы;
7) объективтілігі;
8) жоспарлаудың деңгейі;
9) қаржыландырудың сапасы;
10) субъективтілігі;
11) тәуекел факторларына сезімталдығы;
Берілген классификацияның негізінде ИРОО-ң тәуекелділігінің актуалды
бағалауының базалық схемасы жатыр.
Жалпы сипаттың тәуекелділігін бағалау схемасын таңдап алудың
маңызы мен принципиалды. Біріншіден, базалық схема – банктің ИРОО-ң
тәуекелділігін бағалау әдісінің бірінші жақындауы. Екінші, базалық схема
бағалау прцедурасының жүйелілігін ғана анықтамай, сәйкес әдісінің дамуы
бойынша кейінгі зерттеулердің негізгі бағыттарын беретін идеологияны
көрсету қажет.
Банктік ИРОО-ң тәуекелділігін бағалау үшін келесі әдіс
ұсынылады:
1 қадам, банктің талаптарына және заңдылықтарына ИРОО
көрсеткіштерінің сәйкес иілмеуі тексеріледі.
2 қадам, потенциалды, болашгағы бар ИРОО-сі банктің қаржылық
талаптарынан сәйкестілігі талданады, яғни банктің орналастырылған
ресурстарының қайтарымды қамтамасыз ететін көрсеткіштер тексеріледі.
3 қадам, банктің орналастырылған ресурстарының қайтарымын қамтамасывз
етілуінің айқындылығы тексеріледі.
Айқындылық көрсеткіштері ИРОО-ң шартты іс-әрекеттерінің
объективті және субъективті байланыстарымен классификацияланады.
4 қадам, қамтамасыз ету мен айқындылық көрсеткіштерін талдау
нәтижесінде қайтарымды қамтамасыз етуге әсер ететін факторлар анықталады.
5 қадам, ИРОО-ң тәуекелділік факторларына сезімталдылығы тексеріледі,
яғни қамтамасыз ету көрсеткіштерінің сала әсерінен өзгеру сипаты
анықталынады.
6 қадам,. ИРОО-ң тәуекелділігі туралы соңғы шешім қабылданады.
Бағалаудың көрсетілген амалының қолданылуы тек мәліметтер
массивінде ИРОО-ң көрсеткіштері тәуекелділік классификацияланғаннан кейін
орындалады. Болашағы бар ИРОО-ң тәуекелділік бағасын анықтайтын банктік
жұмысы әр түрлі класстардың көрсеткіштерінің формасы, мәнімен өзара
байланысы туралы нақты берілуін білу қажет.
Қаржылық көрсеткіштер өздігінен аз мәлімет береді. Әдетте,
қаржылық жағдайды бағалау үшін статистикалық материалды жинақтап, әр
көрсеткіштің динамикасын зерттеу қажет.
2 бөлім Банктік ісінің дамуын болжамдаудың түрлері мен модельдері
2.1 Болжамдаудың мәні мен принциптері
Болжамдаудың теориялық негіздерімен шетелдік және отандық ғалымдар
шұғылданды. Солардың ішінде С. Миллса, М.Б. Броуди, Дж. Снедкора, Е.М.
Четыркина және т.б. Солардың көбісі басты теориялық зерттеумен айналысқан
математиктер мен статистиктер. Жалпы және жеке халық шарауашылық
саласындағы экономикалық болжамдаудың сауалдары Г. Тейла, Л.В. Канторович,
Л. Берри, Б. Ершова және т.б. ғалымдардың еңбектерінде бейнеленген.
Болжамдау бұл өткен жиналған тәжірбие мен болашақты анықтау мақсаты
туралы ағымдағы жорамалды қолданатын болжмадаудың ғылыми әдісі. Нәтижесі
болжал болып табылады, яғни болашақта обьекттің мүмкін болатын жағдайлары
туралы ғылыми негізделген пікір.
Болжамдау сыртқы орта мен шаруашылық субьектімен байланысқан
белгісіздікті ашудың көп қадамды процессі болып есептелінеді.
Болжамдаудың кәсіпорын мен менеджменттегі рөлі шешім қабылдау рөлімен
байланысқан. Бұл байланыс басқару шешімін қабылдаудың алдында информацияны
(ақпаратты) қабылдау, оны өңдеу, анализ жүргізу, қолайлы жағдайда ұсыну
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Болжамдау мағынасы кең болжау ұғымымен байланысты. Болжау шынайыны
алдын ала бейнелейді және табиғаттың , қоғам мен ойлаудың заңдылықтарыды
білуде негізделген. Нақтылықтың деңгейі мен зерттелетін процесстің барысына
тигізетін сипатына байланысты оның келесі формаларын бөледі: гипотеза,
болжма, жоспар.
Гипотеза жалпы теориядан шығатын ғылыми болжауды сипаттайды, яғни
гипотезаны құруға алғашқы базасын теория мен оның негізінде ашылған
заңдылықтар және функционалдаудың себеп-салдар байланысы мен зерттелетін
обьектілердің дамуы. Гипотеза деңгейінде іс-әрекеттің заңдылығын білдіретін
олардың сапалы сипаты беріледі.
Болжамдау обьекттің келешектегі мүмкін болатын жағдайлары туралы оның
даму жолдары туралы ғылыми негізделген ұсыну жүйесін білдіреді.
Гипотезадан қарағанада болжма нақтылау болады, себебі сапалықпен қатар
сандық көрсеткіштерге де негізделеді, сондықтан обьектінің болашағын
сипаттауға мүмкіндік береді. Болжамдау бәсекелес-қолданбалы деңгейде
болжауды білдіреді, сондықтан гипотезаға қарағанда сенімді болады. Сонымен
қатар болжмадау бір мәнді емес, ықтималды және көп вариантты сипатта.
Болжамды құру процесі болжмадау деп аталады.
Жоспарлау мақсаттарды, басымдылықтарды, жолдарды анықтау мен оларға
жеткізу құралдарды негіздеудің ғылыми процессін білдіреді. Тәжірбиеде ол
жоспарды дайындауда жүзеге асырылады. Оның айырмашылығын көрсеткіштердің
нақтылығы; уақыт бойынша анықтылығы мен сандылығында жатыр.
Жоспар-бұл әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешу бойынша
көрсеткіштер жүйесі мен әр түрлі шаралар жайының құжаты.
Болжам мен жоспар өзара бірін-бірі толықтырады. Болжам мен жоспардың
үйлесу дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін: болжам жоспар құрудан алдын-ала
болуы мүмкін, жоспарды құру процессін де жүргізілуі, өзіндік жоспар
рөлінде, әсіресе, көрсеткіштердің нақты анықтауын қамтамасыз етуге мүмкін
болмаған жағдайдағы экономикалық үлкен масштабтарындай болуы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалық болжамдау келесі принциптерге сүйенеді:
жүйелілік, ғылыми негіздеу, адекваттылық, альтернативтілік, мақсаттылық.
Болжмамдаудың жүйелілік принципі экономикалық жүйедегі заңдылықтардың
сандық және сапалық зерттеллуін, жалпы мақсат жүйесін анықтауына
сүйенбейтін әрбір шешімнің жасау мен негіздеу процессін келісімдейтін
логикалық зерттеу тізбегін құру және осы жүйес астына кіретін барлық іс-
әрекетті бұл мақстақа жеткізе басқару ұғымын түсіндіреді. Ал бұл жүйе,
бірнеше жүйе астынан тұратын үлкенірек жүйенің бөлігі ретінде
қарастырылады.
Әлейметтік-экономикалық әдістер мен модельдер жүйелілігінің
болжауында әр бағытқа келісімді және қарама-қайшылыққа келмейтін
болжамдарды құруға мүмкіндік беретін олардың жиыны ретінде түсіну қажет.
Ғылыми-негіздеу принциптері барлық деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық
болжмадарда экономикалық заңдылықтарының жан-жақты есеп талабы ғылыми
аспаптардың қолданыуы, болжамды құрудағы тәжірбиенің отандық пен шетелдік
терең зерттеудегі жетістігін негізге алуы қажет.
Болжмадаудың адекваттылық принципі обьективті заңдылықтардың анықтау
процессін ғана емес, халық шаруашылығының дамуы мен нақты экономикалық
процесстердің толық және дәл имитациялармен теориялық үйлесім құру мен
тұрақты тенденцияның бағасын сипаттайды.
Болжамдаудағы альтернативтілік принципін халықшаруашылық кешенінің
даму мүмкіндігі және әртүрлі байланыстар мен құрылымдардың қатынасындағы әр
траектория бойынша олардың дербес саласые байланыстырады.
Мақсаттылық принципі болжамдаудың белсенді сипатын алдын алады.
Себебі болжамның мазмұны тек болжауға тірелмейді, мемлекеи билік пен
басқару органдардың белсенді жұмыстардың арқасында экономикада мақсаттарға
жеткізуді де қамтиды.
Болжамдаудың мақсаты мен функциялары. Жоспарлау басқару шешімдерін
қабылдау мен тәжірбиеде іске асыруына негізделіп мақсатталынған.
Болжамдаудың мақсаты-оларды жүзеге асыру үшін ғылыми алғы шарттарын жасау.
Бұл алғышарттарына экономиканың даму тенденциясын ғылыми талдау;
қалыптасқанмен қатар, мақсатталынған тенденцияларды ескеретін оның болатын
дамуына варианттық болжауы, қабылданатын шешімдердің мүмкін болатын салдары
жатады. Әлеуметтік-экономикалық болжам бағытының негізделуі бір жағынан
нақты экономикалық процесстерді басшылыққа алып, зерттелетін облыстың жақын
арадағы немесе алыстағы болашақтың келешегін анықтау, екінші жағынан-
құрастырылған болжам мен болжамдалған периодтағы оның салдары жағынан шешім
қабылдаудың бағасына негізделіп оптимальды жоспарды құруға мүмкіндік
туғызу.
Экономикалық процесстерді болжамдаудың іске асырылуы әлеуметтік
саяси, демографиялық, ғылыми-техникалық табиғи ресурстар базасының дамуымен
және тағы басқа болжамдау түрлерімен бірге жүргізіледі.
Болжамдау масштаб бойынша макроэкономикалық (халық шаруашылығы: отын-
энергетикалық, агро өнеркәсібі, инвестициялық, инфрақұрылымдық, әлеуметтік
және тағы басқалар), салааралық болжам (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс,
көлік, білім беру, денсаулық сақтау және тағы басқа материалдық өндіріс пен
матреиалдық емес сала), аймақтық болжам (ұлтық мемлекеттік пен әкімшілік-
территориялық).
Уақыт бойынша болжамдар оперативті (1 айға дейін), қысқа мерзімді
(1айдан 1 жылға дейін), орташа мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ
мерзімді (5-15,20 жыл), тым ұзақ мерзімді (20 жылдан астам). Болжамдаудағы
период ұзақтығы зерттелетін обьекті туралы соңғы статистикалық мәліметтері
бар уақыт мезетінің бөлігінен болжамға қатысты мезетке дейін уақытты
ұғынады.
Тәжірбие жүзіндегі қолданылатын болжамдардың әр түрлілігі нақты
жүйені құрайды. Әлеуметтік-экономикалық болжамдау жүйесі ұғымында
методологияның нақты бірлігі мен оның келісімділігін, орын басушылық пен
үздіксіздігін түсінеді. Зерттелетін обьектісінің сипатына қарай
болжамдаудың келесі түрлерін бөледі: экономикалық табиғи ресурстар, ғылыми-
техникалық,демографиялық және әлеуметтік даму.
Болжамдаудың өзгеше ерекшеліктері бар. Біріншіден, ол болжаудық
әдіске негізделген, екіншіден, болжамдау білімінің дербес саласы ретінде
болып табылады, себебі әлеуметтік-экономикалық процесстердің қатары
жоспарлауға жатпайды және тек болжамдау обьектісі болып саналады.
Үшіншіден, болжамдау басқалардан ерекше зерттелетін обьектінің зерттелу
дәрежесінің әлеуметтік-экономиканы нақты сипатын береді жіне оның болашақ
жағдайының дербес сонымен қатар, өзара байланысқан болжау формасын
көрсетеді.
Болжамдаудың негізгі функциялары. Болжамдаудың негізгі функцияларына
келесілер кіреді.
- экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық процесстер мен
тенденциялардың ғылыми талдауы;
- нақты периодтағы бәсекелестік шарттардағы халық шарашылығының
дамуының әлеуметтік-экономикалық обьективті байланысын зерттеу.
- болжамдау обьектіні бағалау,
- экономикалық пен әлеуметтік дамудың обьективтілігін анықтау;
- белгілі шешімдердің негізделген таңдауы үшін ғылыми деректерді
жинақтау;
Аталған функцияларды қарастырайық:
Ғылыми талдау 3 сатыдан немесе қадамнан жүзеге асырылады.
Ретроспекция қадамында обьектінің жүйелілік бейнелеуін алу үшін оның
даму траихы зерттеледі. Бұл болжамдаудың қадамында обьектінің сипаты туралы
деректер жинақталады, сақталады және өңделеді.
Диагноз-обьектінің даму тенденциясын анықтау және болжамдаудың
әдістері мен модельдерін таңдау мақсатында оның жүйелілік бейнелеуі
зерттеледі.
Проспекция - болжамдау қадамында диагноз деректері бойынша обьектінің
даму болжамы, болжамның дәлелдігі, негізділігі мен сенімділігің бағасы
беріледі, сонымен қатар, болжамдау принципінің негізінде нақты болжамдарды
қосу арқылы болжамның мақсаты жүзеге асырылады.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың обьективті байланысының
зерттелуі құбылыстардың себеп-салдардың байланысының бейнелеуін білдіретін
экономикалық заңдылықтарды қолданудың механизмдерін өңдеу процессінде іс
жүзеге асырылады.
Болжамдау обьектінің бағалауы детерминарлық пен белгісіздіктің
үйлесуінде негізделеді. Детерминирлау-бұл анықтау, шарттау деген мағынаны
білдіреді. Абсалютті детерминирлықтауда бейімді вльтернативті талдау
мүмкіндігі жоқ болады. Абсолютті белгісіздікте болашақты нақты бейнелеу
мүмкін емес, сондықтан осы аспектінің біреуі болмаса, болжамдау мағынасы
жойылады.
Зерттелетін процесстің обьективті альтернативасын табу мен болашаққа
даму тенденциясы өзара болғызбау мүмкіндігі арасында таңдауды қажет етеді.
Экономикалық пен әлеуметтік процесстерді бақылауға алу қажет ұзақ периодтқа
оптимальді пропорцияларды қойылған болашақ мақсаттармен сәйкес анықтау
қажет.
1.3 Болжамдау әдістерін классификациялау. Қазіргі жағдайда
мамандардың бағасы бойынша 150-ден астам әр түрлі болжамдық әдістер бар,
бірақ тәжірибеде 20-сы ғана қолданылады.
Болжамдаудың барлық жиынтық әдістерін әр түрлі белгілер бойынша
топтауға болады: формалау дәрежесі, жүзеге асырудың жалпы принципі,
ақпаратты алу мен өңдеу әдісі, болжамдаудың бағыты мен бағдары, болжамдық
модельдердің параметрлерін алу процедурасы және т.б. Мысалы, ақпаратты
өңдеу принципі бойынша объект туралы статистикалық әдістерді; ұқсастық
әдістері; алдын ала әдістерді белгілеуге болады.
Статистикалық әдістер ақпараттағы математикалық заңдылықтардың дамуды
қамтитын бөлу принципі бойынша сандық ақпаратты өңдеу әдәсі мен болжамдық
модельдерді алу мақсатында объектінің сипатына математикалық байланысты
өзара қосады.
Аналогия әдісі (ұқсастық әдісі) процесстердің даму заңдылықтарының
ұқсастығын анықтауға бағытталған.
Болжамдаудың алдын ала әдістері ақпаратты ғылыми-техникалық арнайы
өңдеудіңбелгіоі принциптеріне сүйенеді, оның жүзеге асырылуы болжамдауда
объектінің алдын алуға қасиеті бар. Өз кезегінде оларды объекттің даму
динамикасын зерттеу әдісі мен объекттің даму деңгейін зерттеу мен бағалау
әдісі деп 2-ге бөлуге болады.
Болжамдау әдістерінің көп кездесетіндері 2 топқа жіктеуге болады.
Біріншісі, эвристикалық болжамдау-бұл интуициялық басымдылығы негізінде,
яғни субьективті бастамада. Екіншісі, экономика-математикалық әдістерде
обьективті бастама басымдылырақ болады. Оның санына статистикалық әдістер
кіреді. Әдістердің көп білігі екі топтың элементтерінен тұрады.
Эвристикалық әдістер (интуитвті әдістер) ұғымында болжамды формалауға
қолданылатын тәсілдер нақты формада берілмеген және болжамдыв құрғанда
интуицияға, өткен тәжірибе, шығармашылық пен елестетуге сүйенеді. Бұл
топтың әдісіне әлеуметтік зерттеу мен эксперттік әдістер кіреді.
Нарық жағдайында сұраныстың болжамын тұтынушылардан сұраулар арқылы
және эксперттік бағалау арқылы анықталынады. Эксперттер ретінде белгілі
территорияны қызмет ететін сауда қызметшілерін дилерлерді маркетнг бойынша
консультанттар қолданылады. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжамдауда
халықтарды, дауыс берушілерді, жеке дербес әлеуметтік топты сұрау
жүргізіледі.
Формальдық болжамдау әдісі болжамдардың сенімділігі мен дәлдігін,
оның жүргізу процессін қысқартуға, ақпараттарды өңдеу мен нәтижені бағалау
бойынша жұмыстарды жеңілдетуге мүмкіндік беретін математикалық теорияға
негізделеді. Формальданған болжамдау әдістеріне экстраполяция әдісі мен
математикалық модельдеу әдістері кіреді.
“Экстраполяция” терминінің бірнеше мағынасы бар. Экстраполяция әдісі
бұрынғы және қазіргі қалыптасқан экономикалық дамудың тұрақты
тенденцияларын зерттеу мен оны болашаққа тасымалдау мағынасын білдіреді.
Болжамдауда экстраполяция уақыттық қатарларды зерттегенде қолданылады және
функцияның анықтау облысына жататын кейбір нүктелерінде берілген функцияның
сипаты туралы ақпаратты қолдану арқылы оның анықтау облысынан тыс
функцияның мәнін іздеуді көрсетеді. Экстраполяция көмегімен құрылған
болжамдар объектінің сандық тсипатының өзгертудің статистикалық қалыптасқан
деректерге сүйенеді.
Эстраполяция әдісінің дәлділігін жоғарылату үшін әр түрлі тәсілдерді
қолданады. Мысалы: жалпы қисық дамуының(тренд) экстраполирленген бөлігі
саланың функционалдық нақты тәжірибесін ескеріп түзетіледі.
Тренд – бұл уақыттық қатардың негізгі тенденциясының дамуының жалпы
бағытын анықтайтын өзгеріс. Бұл мағынада кездейсоқ әсерлеріндей еркін десек
те болатын уақыттағы қозғалыстың негізгі заңдылығын сипаттауды айтады.
Тренд бұл экономикалық көрсеткіштердің өзгеруінің ұзақ тенденциясы.
Болжамдаудың моделін құрғанда басқа құрамдастарды қондыратын уақыттық
қатардың негізгі құрамдасы тренд болып саналады. Сонда нәтиже уақыттың
өрісімент байланысты болады.
Болжамдарды экономика-математикалық модельдеу. Экономикалық
көрсеткіштердің өзгеру заңдылығын экономика-математикалық модельдер
көмегімен зерттелінеді.
Экономика-математикалық модель ұғымына экономикалық процесті
математикалық бейнеленуін ұйғарады. Модель зерттеуі мен зерттелетін
процесстің математикалық интерпретация негізінде құрылады.
Сонымен қатар, өндірістік факторлар мен оның нәтижелік экономикалық
көрсеткіштер арасында сандық байланыс орналастырылады. Неғұрлым модель
сәтті құрылса, соғұрлым жүргізілген зерттеулер тиімді және шыққан нәтижелер
сенімді болады.
Экономика-математикалық модельдің құрылуы модельдік есептің қойылымын
ғана емес, оларды шешудің тиімді әдісін таңдауды қажет етеді. Модельді
құруда әр түрлі бағыт бар: мысалы, амтематикалық программалардың әдісі
(сызықтық,динамикалық, дөңес,статискалық) торлық және матрицалық жоспарлау
және тағы басқалар.
Экономикалық көрсеткіштердің математикалық моделі келесі схема
бойынша жүргізіледі:
1) нақты экономикалық процесстерге лайықты көрсеткіштер жүйесінің
құрылуы;
2) экономикалық құбылыс көрсеткіштері арасындағы өзара
байланысты бейнелейтін матеамтикалық схемалардың жүйелерін талдау.
3) Экономикалық нәтижелері туралы мәліметтерді көрсететін алғашқы
ақпараттың жиналуы мен өңдеуі
4) модельдің параметрлерінің формасының бағалауы мен өзарабайланыстың
қызығушылығы (модельдеудің осы қадамында өндірістік обьектінің кіретін және
шығатын көрсеткіштерінің арасындағы өзара байланыстың сандық бағасы
анықталады);
5) Болжалдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz