Балқаш көлінің су деңгейі

Жоспар

КІРІСПЕ

1 Балқаш көлінің алабына физикалық.географиялық сипаттама
1.1 Климаты
1.2 Жер бедері
1.3 Топырақ пен өсімдік жамылғысы
1.4 Ауа температурасы
1.5 Ауа ылғалдылығы
1.6 Жел режимі
1.7 Атмосфералық жауын.шашындар
1.8 Қар жамылғысы
1.9 Көлдің гидрографиясы

2 Балқаш көлінің су деңгейі
2.1 Көлдегі гидрометеорологиялық зерттеулер
2.2 Көлдің минерализациясы және гидрохимиялық режимі
2.2.1 Балқаш көлі ағыс режимі
2.2.2 Ұзын.Арал бұғазы арқылы су және тұз алмасу процестері
2.3 Балқаш көлінің орташа су деңгейінің динамикасы
2.3.1 Балқаш көлінің су деңгейіне сутұтыну көлемінің өсуінің әсері
2.3.2 Балқаш көлі су деңгейіне ірімасштабты циклді тербелістің әсері
2.4 Іле өзенінің трансшекаралық жағдайы
2.5 Су деңгейінің балықтар және омыртқасыз жануарлар әсерінен қорлануы

3 Балқаш көлінің гидроэкологиялық жағдайы
3.1 Қазіргі кезде суды пайдалану
3.2 Балқаш көлін сақтап қалу перспективалары

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ

Бұл жұмыс 43 беттен, 3 бөлімнен және кіріспе, қорытынды, 7
пайдалаған әдебиеттер тізімі(5) қосымшадан , 8 кестеден және суреттен
тұрады.

Негізгі сөздер Балқаш көлі, орташа су деңгейі, геология,
морфометрия,гидрография, су қоймасы, су деңгейлерінің көпжылдық тербелісі,
кореляция коэфициенті, т.б

Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлінің 1879-2004 жылдар арасындағы
орташа су деңгейлерінің көпжылдық тербелісін анықтау және сараптама
жасау.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 Балқаш көлінің алабына физикалық-географиялық 4
сипаттама
1.1 Климаты 4
1.2 Жер бедері 5
1.3 Топырақ пен өсімдік жамылғысы 6
1.4 Ауа температурасы 6
1.5 Ауа ылғалдылығы 7
1.6 Жел режимі 7
1.7 Атмосфералық жауын-шашындар 9
1.8 Қар жамылғысы 9
1.9 Көлдің гидрографиясы 9
2 Балқаш көлінің су деңгейі 16
2.1 Көлдегі гидрометеорологиялық зерттеулер 16
2.2 Көлдің минерализациясы және гидрохимиялық режимі 18
2.2.1 Балқаш көлі ағыс режимі 19
2.2.2 Ұзын-Арал бұғазы арқылы су және тұз алмасу процестері 22
2.3 Балқаш көлінің орташа су деңгейінің динамикасы 25
2.3.1 Балқаш көлінің су деңгейіне сутұтыну көлемінің өсуінің 26
әсері
2.3.2 Балқаш көлі су деңгейіне ірімасштабты циклді тербелістің 27
әсері
2.4 Іле өзенінің трансшекаралық жағдайы 28
2.5 Су деңгейінің балықтар және омыртқасыз жануарлар әсерінен32
қорлануы
3 Балқаш көлінің гидроэкологиялық жағдайы 33
3.1 Қазіргі кезде суды пайдалану 33
3.2 Балқаш көлін сақтап қалу перспективалары 34
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
Қосымша 38

КІРІСПЕ

Балқаш көлі Қазақстандағы ең ірі су қоймаларының бірі.
Балқаш республикамызда үлкен экологиялық, социалдық және
экономикалық маңызы бар су қоймасы. Балқаш көлі Каспий теңізінен
және ағынсыз Аралдан кейінгі үшінші орында, ішкіконтиненттік су
қоймасы. Ол Орта Азиядағы Қазақстанның оңтүстік-шығысында аридті және
құрғақ зонада орналасқан. Балқаш алабының ауданы 413 мың.км 2
немесе 27% көбі Қытайда.Балқашмаңының негізгі су көзі деп Ілені
айтуға болады, ол көлді таза өзен суымен 80 % қамтамасыз етеді.
Көл кеңдік бағыттағы су қоймасы ұзындығы 600 км-ден жоғары Ұзын-
Арал бұғазында ол тең бөліктерге бөлінеді. Батыс жағы ұсақсулы
және кең бөлігі, және Шығыс жағы ұсақсулы, бірақ жіңішке бөлігі,
оны бөліп тұрған Бұрылтөбе бұғазы. Іле өзені көлдің батыс белдеуден
құяды, ал қалған төрт өзен Қаратал, Ақсу, Лепсі және Аягөз шығыс
белдеуден құяды, бірақ олардың ағындысы көлдің тек қана 20%-ін
құрайды.

1 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ БАССЕЙІНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА

1.1 Климаты

Балқаш көлінің географиялық ерекшеліктерінің бірі климатының шұғыл
континеталды және құрғақ болуы.
Жылдың суық кезеңдерінде ауданда сібір максимумының батыс бөлігінің
континентальды қоңыржай ауа массалары басым болады. Ол ауа райының аязды
болуына әкеліп соғады.
Солтүстіктегі суық арктикалық ауа массалары келгенде, сонымен бірге
оңтүстік циклонның әсер етуімен суық ауалр ауа-райының қатты суынуына
әкеледі.
Көктемгі уақыт ұзаққа созылмайды, ауа-райы тұрақсыз, үсіктер мен ауа-
райының күрт сууы тән.
Жылдың жылы мезгілінде бұл жерге интенсивті ауа массалары келіп оның
интенсивті трансформациялануына байланысты мұнда жергілікті континентальды
тропиктік ауа түзіледі.
Ауданның батысы мен оңтүстік батысында ешқандай кедергілер
болмағандықтан, мұнда Орта Азиядан келген құрғақ тропиктік ауа массалары
оңай енеді.
Жазғы кезең бұлтсыз, ыстық ауа-райымен ерекшеленеді. Жаңбырдың жаууы
сирек, ауа құрғақ болып келеді.
Күзде суық ауа массаларының енуі жиілеп, қыс мезгіліне жылдам ауысады.
Бұл процесс ауа температурасының күрт төмендеуіне әкеп соғады.
Бұлттылықтың аз болуы күн сәуелесі мен жылуының мол түсуіне себепкер
болады. Жылдық жиынтық күн радиациясы 138-146 ВТ М2-те тең. Мұның
максимумы шілде айына сәйкес келсе (19,8 ВТм2), минимумы желтоқсанға
сәйкес келеді. (3,6-4,2 Втм2). Жазғы айларда жиынтық радиациясының
ауытқуы 17-19 Втм2-қа тең.
Әсіресе, айлық жиынтық күн радиациясының күрт төмендеу жылдың өтпелі
кезеңдеріне сәйкес келеді – наурыздан сәуірге қарай қыркүйектен-қазанға
қарай. Бұл күннің биіктігінің өзгеруіне және бұлттылық режимнің қайта
құрылуына байланысты.
Балқаш көлінің аудандағы жалпы жылдық жиынтық радияция, маңындағы
метеостанция мәліметтері бойынша 15,6 Втм тең.
Шашыранды радиация 48-50 Втм2 жыл тең; шашыранды радиацияның
шілдедегі мөлшері 26%, ал желтоқсандағы мөлшері 50 % құрап отыр.
Құрлықтағы беткі-альбедосы (Құйған және Балқаш метеостацияларының
бақылауы бойынша) жылы кезеңде 20-28% аралығында ауытқыса, қыста 61-64%
дейін ауытқиды.
Балқашмаңы ауданындағы радиациялық баланс қалыпты -48 Втм3 жылына.
Радиациялық баланстың максимальды айлық жиынтығы шілдеде (8,9Втм2),
минимальды балансы желтоқсанға (0,9Втм2) түсіп тұр. баланстың жылдық
амплитудасы 9,8Втм3 айына құрап тұр.

1.2 Жер бедері

Балқаш көлі тектоникалық түзілімдегі ойыста орналасқан. Оңтүстік Шығыс
және Орталық Қазақстаның шөлейтінде, ежелгі балқаш Алакөл суайдынының бір
бөлігін ғана алып жатыр. Ол соңғы төрттік мұзбасу кезеңінен бері белігі.
Қазіргі кездегі географиялық жағдайына келсек көлдің батыс және солтүстік-
батыс жағалаулары төмен шөгіп, солтүстік шығыс жағалаулары көтерілуде.
Сәйкесінше батыс және солтүстік батыс жағалаулары жалпы ингрессионды
сипатта, ал солтүстік шығысы – регрессиялды.
Көл екі табиғи аудандардың шекарасында оранласқан. Көлдің
солтүстігінде қазақтың ұсақ шоқысы мен Орталық Қазақстаның жазығы жатыр.
Оңтүстігінде Оңтүстік Шығыс Қазақстанның құмды жазықтары көмкерілген.
Балқаштың жалпы су жинау ауданы 413 мың км2. Оның көп бөлігі (353 мың
км3) Қазақстан территориясында, ал Іле өзенінің жоғарғы бөлігі Қытай Халық
Республикасына орналасқан. Алакөл көлінің бассейінінен бөліп тұратын
суайрық сызығы Балқаш көлі мен Сасықкөл көлдерінің аралығында жатыр
(биіктігі 400 м жуық).
Бассейннің орографиясы күрделігімен ерекшеленеді. Оның терротоиясында
биік таулар жүйесін, аласа тауларды сондай-ақ жазықтар мен Балқаш маңы
құмдарын кездестіруге болады.
Балқаш маңы жазығын 2 негізгі аудандарға бөліп қарастыруға болады:
1) Солтүстік Балқаш маңы (нақтырақ айтсақ Солтүстік және Солтүстік
батыс)
2) Оңтүстік Балқашмаңы
Солтүстік Балқаш маңы қазақстан ұсақ шоқысының оңтүстік бөлігі болып
келеді.
Оның орташа биіктігі 400-500 м. Жер бедері жазық болып келеді. Жеке
шоқылар, қыраттар, опырылымдар, өзеннің құрғап қалған алаңдары мен
тілімденген алаңдар араласып кездеседі.
Оңтүстік Балқашмаңы аккумулятивті жазықты болып келеді. Балқаш көліне
қарай еңістеу. Мұнда құмды массивтер кең таралған.
Көлге жақындаған сайын барханды, бүлірлі, ұялы құмдар көп. Бүйірлі
құмдар солтүстік-батысқа бағыталып орналасқан. жергілікті жазықтықпен
салыстырғанда биіктігі 5-10 м. Көл маңында көлі-апмовиальды жазық тараған.
Бұл жазықты ежелде Ежелгі Балқаштың сулары алып жатқан болатын. Телімнің
кейбір жерлерінде құмды төбешіктер кездеседі.
Балқаштың оңтүстік батыс бөлігін (жуық шамамен алғанда 8000 км3) Іле
өзеннің дельтасы алып жатыр. Оның солтүстігінде ауқымды сазды құмды Бақанас
тоқыры жатыр. Ол ежелгі Іле өзені дельтасының құрғақ арналарымен
тілімденген.
Балқаш ойысының территориясы құрғақ, шұғыл континенті климатта жатыр.
Жылдық жауын-шашыны 150-200 мм ден аспайды. Өсімдігі шөлейт зонасына тән.
Бассейіннің өзен арналары Тянь-Шань таулы және тауларды зоналарында
және Қазақстан ұсақ шоқысының оңтүстік беткейлерінің кейбір бөліктерінде
реттеледі. Балқашмаңы жазығы (әсіресе Оңтүстік Балқашмаңы) ағынсыз ауданға
жатады.
Солтүстік Балқашмаңы өзендері (Мойынты, Жамши, Тоқырау, Бақанас,
Аякөз) қар суымен қоректенеді. Тянь-Шань таулы аудандарынан өз бастауын
алатын өзендері (Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі) қарлы мұзды және жаңбырлы
қоректену типіне жатады[1].

1.3 Топырақ пен өсімдік жамылғысы

Іле өзені бассейнінің тауаралық қазаншұңқырының сол жағалауы және
аласатаулы тау бөктері аудандарының топырағы мен өсімдік (ашық қоңыр,сұр
қоңыр, тақыр)мөлшеріне қарай ауысатын жергілікті жердің төмендеуі Іле және
Шелек өзендерінің аңғарына жақындауы. Ал өсімдігіне келер болсақ, өсімдік
жамылғысы кедей (ермен,бетеге,боялы солянка) болып келеді. Іле Алатауының
шөлді далалы белдеуіне боз ерменді өсімдік жамылғысы бар сұр топырақ және
каштанды топырақ тән Бұл зонаның таралу шекарасы 600 метрден 800 метрге
дейін жетеді.

1.4 Ауа температурасы

Орташа жылдық ауа температурсы 70С ден (батысында) 5,30С-ге дейін
(көлдің шығысында) өзгереді. Орташа айлық температура орта есеппен алғанда,
13-160С қаңтарлы аяздармен және 24-250 шілденің жылы кездерімен
көрсетілген.
Абсолюттік минимум көлдің орталық бөлігінде 400 С құраса, солтүстік
жағалауында 460С тең. Абсолюттік максимум шығыстан батысқа қарай өзгереді
(41-450С).
Қазан мен қарашада ауа температурасы күрт төмендейді (8-90С). Бұл суық
солтүстік ауа массаларының енуі мен және сібір антициклонының өрлеуімен
байланысты. Антициклонды қысқы айларда орташа тәуліктік температурасы 300 С
дейін төмендейді (орта есеппен алғанда айдың 1 күнінде ал қатаң қыста 400 С
дейін).
Қатаң аяздар қараша айының ортасында басталады да наурыз айының
ортасына дейін созылады. Қатаң аяздардың кезеңдер ішіндегі орташа ұзақтығы
(00С температурасы төмен) 85-112 күндер аралығында ауытқиды.
Қыс айларында оңтүстіктен келген жылы ауа массалары (С типіндегі
циркуляция) ауа райын біршама жылытып күндізгі ауа-райының температурасы 10-
17 0С дейін жетеді.
Суық кезеңнің жалпы ұзақтығы (қараша-наурыз) орта есеппен алғанда 130-
140 күнге созылады. Суықтың орташа жиынтығы 1100-15000С.
Жылы ауа массаларына және радиоциялық жылылыққа байланысты наурызда
ауа-райы күрт жылынады (орта есеппен 120С дейін). Соңғы көктемгі үсіктер
сәуір айының екінші жартысында байқалады.
Жаз айларында (маусым-тамыз) орташа айлық температуралар 22-250С
аралығында ауытқып, орташа тәуліктік температурасы 25-300 С жетеді.

1.5 Ауа ылғалдылығы

Ауаның орташа жылдық абсалюттік ылғалдығы 7 мб құрайды. Көлдің
солтүстік жағалауында бұл біршама аз (6,3-6,9 мб), ал оңтүстікте біршама
көп (7,2-7,3 мб).
Жылдың суық мезгіліндегі салыстырмалы ылғалдылық (қараша-наурыз)
шамамен 80%, өтпелі кезеңдерде бұл көрсеткіш 51-66% тең, ал жазда (маусым-
тамыз) – 40-52 %. Оның орташа жылдық көрсеткіші 60-66 %.
Бір жыл ішінде ауа ылғылдылығының жетіспеуі 6,4-83 мб-ға дейін
өзгереді. Ең аз көрсеткіш оңтүстік жағалауға тән.

1.6 Жел режимі

Балхашмаңы ауданында жыл бойы солтүстік-шығыс және шығысқа
бағытталған желдер басым. Солтүстік-шығыс желдерінің қайталануы бір жылда
орта есеппен 15-40% дейін ауытқиды. Бұл ауданның қысқы жоғарғы қысым өсінің
оңтүстігіне қарай орналасуына және периодты түрде азор максимамуның
түзілуіне байланысты. Бұл осы орталық қазақсанды батыстан Алтайға дейін
кесіп өтеді. Балқашмаңының шығыс бөлігінде Алғазы стансиясының бақылау
мәліметтері бойынша шығыс желдер басым болып келеді, әсіресе қыста (30%,
жылдық орташа және 30-43 % қыста).
Жазда, антициклонды ауа массалары басым кезде Балхаш көлінің
жағалауында бризді байқауға болады. Яғни ол күндіз көлден құрлыққа қарай,
түнде жағадан көлге қарай соғады. Циклонды ауа-райы кезінде бриз жоғалады.
Солтүстік жағалауда оңтүстік жағалауға қарағанда желдің жылдамдығы
жоғары.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 5,2-ден 2,8 мс-ке дейін өзгереді.
Орташа айлық желдің жылдамдығы жеке жылдарда 7-9 мс-қа дейін жетеді.
Максимальді көрсеткіш 30мс-қа тең.
Навигациялы кезеңде (сәуір-қараша) орташа айлық желдің жылдамдығы 5
мс-қа дейін жететіндер. 60-80%-ды құраса, мұның ішіндегі солтүстік-шығыс
желдері басым болып келеді.(Алғазы аралының шығысы).
Ең қатты желдерге батыс және оңтүстік батыс желдері жатады. Бұл
батыстан шығысқа қарай өтетін циклонды түзілімге байланысты. Бұл кезеңдерде
желдің жылдамдығы 25-30 мс-қа дейін жетеді.
Ауданда бір жылдың ішінде қатты жел тұратын (15мс) күндер саны 13-18.
Ал көлдің солтүстік жағалауы мен Алгазы аралында бұл көрсеткіш 40-45 күнге
жетеді.
Көдің оңтүстік-батыс жағалауында (Шығанақ, Құйған) қатты желдер аз
соғады. (жылына 4-6 күн). Кейде бұл мән де 20 және одана да жоғарылауы
мүмкін.
Қатты желдер көп жағдайда наурызда байқалады (15%). Жел ең аз соғатын
ай-қаңтар (14%). Сәуір, маусым, желтоқсан айларында олардың болу мүмкіндігі
10-12 %. Ал қалған айларға 6-8 %.
Жағалық зоналарда жер бедері біртекті болмағандықтан желдердің таралуы
бірқалыпты болмайды. Жылдамдығы 10 мс және одан да жоғары болатын желдер
Тікшек, Қарашыған, Мыңарал, Балқаш постторында байқалған. Қаракөлде жел
сирек соғады. Жалпы жылдамдығы 10 мс-15мс дейін жететін көп
қайталанбайтын қатты желдер Ақбалықта соғады. Бұған қарағанда Қарашығанда,
Бікшекте, Қоржында жел сирек соғады.
Т.А.Есіркепов бойынша, Балқашта желдің күшеюін 4 синоптикалық жағдай
типтері бойынша анықтайды;
1) Солтүстік және Орталық Қазақстанның үстінде антициклон немесе
барикалық гребень орналасқан. Көлдің оңтүстік батыс немесе батыстан циклон
араласады. Балқаш ауданының жоғарғы бөлігінде екі биіктік фронтальды
зоналар қосылады. Олар солтүстік-батыс нәтижесінде жерде барикалық
градиенттер, циклонды зонадан антициклонды барикалық белдеуге өткенде,
артады;
2) Жел циклонның тылды бөлігінде, екінші жағдайдағы фронттар есебінен
тіркеледі.
3) Жел Азия антициклоннының оңтүстік және оңтүстік батыс бөлігінде
күшейеді;
4) Желдер сирек байқалатын көлдің батыс бөлігінде, желдің орташа
ұзақтығы 1-2 сағат болса, бұл көрсетікш шығыс бөлігінде 3-6 сағатқа тең.
Кейде бұл 18 сағатқа да жетеді. 20 жылдық бақылау (1936-1956 жж) бойынша
қатты желдердің қайталануы 1-5 дейін ауытқиды. Бұл көбіне балық аулау
кездеріне сәйкес келеді.[3]

1.7 Атмосфералық жауын-шашындар

Балқашмаңы ауданындағы жылдық жиынтық жауын-шашын 100-160 мм-ді
құрайды. Жылы кезеңде (сәуір-қазан) жауын-шашын көп түседі. Жауын-шашын
кезінде температураның жоғары болуы байқалмайды. Мұндағы жылдық жауын-шашын
255 мм-ді құрайды. Ең аз жауын-шашын мөлшері 39 мм-ге тең.
Айлық жауын-шашынның территорияда таралуы біркелкі емес.

1.8 Қар жамылғысы

Қар жамылғысы тығыздығы ендіктен жергілікті жердің жер бедерімен тығыз
байланысты. Жазық аудандарда тұрақты қар жамылғысы қазанның соңы мен
қарашаның ортасында орнығады. Бірақ жеке жылдары ол тіптен байқалмауы
мүмкін. Бұл уақытта ол Іле Алатауының солтүстік беткейінде тұрақталады. Қар
жамылғысының бұзылуы жазақ аудандарда ақпанда, кейде наурызда аяқталады.
Тауда қар көшкіні наурыз-сәуірде бітеді. қар жамылғысының су қоры аумақ
бойынша бірқалыпсыз таралады. қар қалың жауған жылдары су қоры 30 мм-ге
жетеді, ал аз жауған жылдары 10 мм-ге дейін, максималді су қоры 70 мм-ден
100 мм-ге дейін жетеді. балқаш көліндегі мұз құрсауы төрт айдан бес айға
дейін созылады.[3]

1.9 Көлдің гидрографиясы

Балқаш көлінің қазіргі кезде бес саласы бар: Іле, Қаратал, Ақсу,
Лепсі, Аягөз (Кесте 1). Олар өз бастауын Тянь-Шань тауларынан және
Тарбағатай мен Шыңғыстау тауларынан алады. Іле ғана батыс Балқашқа құйса,
қалған өзендер Балқаштың шығыс бөлігіне құяды.
Солтүстіктен Балқаш көліне Мойынты, Тоқырау, Бақанас секілді өзендер
құя алмай, орта жолда кеуіп кетеді. Тек Тоқырау өзені ғана кейбір жылдары
(әдеби мәліметтерге жүгінсек 1931 ж.) өз суын Балқашқа жеткізеді.
Балқашқа құятын өзендердің ең ірісі Іле болып келеді. Оның бөлігіне
бүкіл бассейн ауданының 70 % және Балқаш көліндегі беткі ағыстардың 80%
кіреді.
Іле өзені көлге құяр жерінде ауданы 8000 км2 –қа жететін дельта
түзеді. Дельтаның биіктігі Бақанас ауылынан 70 километр төмен жатыр. Бұл
жерде өзен үш жүйелі салаларға бөлінеді: Топар, Іле, Жиделі.
Ең оңтүстікте орналасқан жүйе Топар болып саналады: Топар 1 Іле
өзенінен 200 км-де 6-шы Рыбпунктен төмен қарай бөлінеді, Топар 2-
біріншісінен 6 км-ге төмен орналасқан. 6-шы Рыбпунктен шамамен 15 км
төменге қарай Топар 1 мен Топар 2 қосылып, Топар сапасын құрайды. Оның
ұзындығын 184 километр ені жоғары ағыс бөлігінде 30-50 м болса, ортаңғы
ағыс бөлігінде 18-20 м; судың ең төсменгі кезеңіндегі көрсеткіш 1-2 м; ағыс
жылдамдығы 0,5-1 мс. Топар өзенінің сулары Балқаш көліне бірнеше салалар
арқылы келеді: Семізкөл, Сыпырқұмай, Изенді, Самсоновка.

Кесте 1.9.1– Балқаш көліне құятын өзендердің тізімі

№ Өзендер Ұзындығы, Су жинау Орташа көп Ағынды
км алабы, км. жылдық модуль,
ағын, лс, с1км2
м31сек
1 Іле 1001 167 131 000 14,9 0,11
2 Мойынты 298 3640 0,58 0,24
3 Тоқырау 240 211 000 0,83 0,16
4 Бақанас 492 25 100 3,43 1,15
5 Аягөз 417 15 700 5,10 0,33
6 Лепсі 316 8 110 25,2 3,11
7 Ақсу 390 5 040 1,71 0,34
8 Қаратал 19 100 74,0 3,87

Бұл салалар жыл сайын Балқашқа құя бермейді.
Топар жүйесінің солтүстігіне Іле ағысы жапсарласып жатыр. Бұлар қатты
меандрланған, жақсы өңделген бірақ терең емес, ені 1-7 километр жететін
аңғар арқылы ағып өтеді. Іленің арнасы қатты дифформацияға ұшыраған. Мұнда
аралдар көп.
Іле сағасынан 100-110 километр жерде бірнеше сағаларға бөлінеді. Ол
көлдермен, сортаңдармен және қамысты тілімдермен араласып келеді. Балқаш
көліне Іле протогының 3 саласы құяды. Олар бір-біріне 8-9 километр
арақашықтықта орналасқан. Салалар құяр жерде ұзындығы 4 километрге жететін
көлдер пайда болады. Ол Балқаш көлін Семізкөл шығанағынан бөліп тұрады.
Межень кезеңіндегі Іленің ені 50-ден 500 м-ге дейін ауытқыса, тереңдігі 1-2
м-ге жетеді. Мұндағы ағыс жылдамдығы 0,5 мс (Межень тереңдігінде) және 2
мс (су толу кезеңінде)-ты құрайды.
Жиделі. Іленің сотүстік бөлігінде орналасқан, бархандар арқылы ағып
өтеді. Бұ салыстырмалы жас проток. Арна аз бұрмаланған. Жиделінің ені 50-
ден 100 м-ге дейін жетеді, кейде бұл көрсеткіш 200 м-ді құрайды. Тереңдігі
2-5 метр; ағыс жылдамдығы 1-1,5 мс және одан да көп. Жиделі протогы көлден
80километр жерде Жиделі суайрығын түзеді.
Жиделі жүйесі. Жиделі жүйесінің гидрографиясының негізгі ерекшелігі
дельта территорясы бойынша, бүйірліктен протоктан су мөлшерінің көп кетуі
болып табылады. Бастаудан 30 километр жерде-ақ Кертөбел, Жаласар,
Кетиакалды салалары бөлініп шығады. Бастаудан 24 километр жерде Қоғалы
саласы бөлінеді. Жиделі мен Қоғалы төменгі бөлікте бір көлдік жидені
құрайды. Жиделі жүйесіндегі су Базарбай, Подпашенная, Ир, Шұбарқұлан,
Мойтан, Нарын арқылы Балқаш көліне жетеді.
Қазіргі кезде Іле өзенінің ағысының шамасына 90% осы Жиделі жүйесі
арқылы іске асып жатыр. Осыған байланысты Іле жүйесіне ағыстың 4,6-дан 7,4%
және Топарға 3,2 ден 5% ғана кіреді. Іле өзені аңғарының ауданында көлдер
мен суайрықтар өте көп. Соңғы жылдары Балқаш көлінің төменгі дельталалрының
жағалық бөліктері, ішкі ғасырлық көтерілімге байланысты деңгейі
жоағарылаған.
Іле өзенінің аңғарында угодий мен қазіргі таралуы Т.М. Гельбухтың
мәліметтері бойынша жүйеленген.
Аңғардағы Іле өзенінің ағысының көп бөлігі инфильтрация, булану және
трансформация есебінен жоғалады. Гидропроект зерттеулеріне сүйенсек аңғарда
көп жылдықты орташа ағыстың жоғалу көлемі шамамен 3 км 3-қа жеткен (Іле
өзені ағысының 20%-ы аңғарының жоғарғы бөлігінде). Сонымен қатар Іле
өзенінің дельтасы Балқаш көлінің ағысын реттеуге көмектеседі.
Аңғардағы ағыстар мен егіс жерлерінің таралуы аңғардың арналы торының
динамикасына, Іле өзені суының көпжылдық ауытқуына және Балқаштың деңгейіне
байланысты өзгеріп тұрады.
Іле өзені арнасының динамикасы Р.М. Хайдарованың жұмыстарында толық
көрсетілген.
Оның зерттеулеріне сәйкес, цикльдің дамудағы салалық жүйелеп 4
стадиядан өтеді.
1. Жаңа жүйенің пайда болуы.
2. Бір арананың пайда болуы.
3. Интенсивті меандрлар
4. Жүйенің бұзылуы, құруы.
Бірінші және екінші стадияның басы көлдік фазаға сәйкес келеді. Ол
жаңа гидрофиялық торлардың дамуына мүмкіндік береді. Екінші стадияның
соңында арналы фаза басталады. Мұнда ағыстар жүйеленіп, араналы тораптар
шектеледі де көлдер мен ағын ауданы күрт қысқарады.
Көрсетілген фазалардың алмасуына сәйкес Іле ағысының салыстырмалы
көлемі өзгереді. Сейкесінше, Іле өзені аңғарының динамикасы су балансы мен
Балқаштың режиміне әсер етеді.
Қазіргі кезде, Хайдарованың зерттеулеріне сүйенсек, Іле мен Топар
жүйесін құру үстінде, ал Жиделі жүйесі – бір араның пайда болу стадиясында.
Жалпы арна көлдері фазадан арналы фазаға өту фазасында жүр. Мұның бәрі
жақын арада Іле ағысының жиынтық булануына әкеліп соқтырады.
Аягөз өзенінің гидрографиялық зерттеу материалдарынан көріп
олтырғанымыздай, бүкіл ағыстар өз суларын Балқаш көліне тек межень
кезеңінде ғана мол әкеледі. Қазіргі кездегі Аягөз өзенінің сағасы
батпақталған болып келеді.
Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері Балқаш көліне құяр тұста дельта түзіледі.

Ақсу өзені: Ақсу өзені аңғарының жалпы ауданы 720 км2 Дельти сағадан 71
километр биіктікте жатыр. Дельта (аңғарының) басында Ақсу өзенінің негізгі
арансының бірашама жерде Қарасу саласы бөлініп шығады. Ол өз суын Лепсі
өзеніне құяды. Бұл саланың ағыны біртекті емес. Аңғардың сол жақ саласы
Ақсу өзенінің негізгі арнасына паралель жатыр. Ол батпақты аудандармен ағып
өтеді.
Ағыстың негізгі бөлігі Ақсу өзенінің негізгі арнасы арқылы және оның
сол жақ саласы арқылы ағып жатыр. Аңғардағы ылғалданған жерлердің жиынтық
ауданы 338 км2 тең. (жалпы аңғардың 50%). Аңғардың негізгі бөлігін құм
массивтері алып жатыр. Аңғар ауданында тек 1 ғана ірі көл бар – ол Қалқан
көл (8,6 км2).
Лепсі өзені: Аңғар соншалықты үлкен емес (145 км2). Ол сағадан 30км
биіктікте жатыр. Аңғар батпақты болып келеді және мұнда мүлдем көл жоқ.
Ылағлданған жерлердің жалпы ауданы барлық аңғар ауданының 8% алып жатыр (13
км2). Жуық шамамен алғанда аңғар биіктігінен 10 км жерде Ақсу өзені ағып
жатыр. Су толу кезеңінде Ақсу мен Лепсі өзененінің арналары қосылып, жалпы
аңғар түзеді.
Қаратал өзені: Қаратал көлге құяр жерінде ауданы 860 км2 жететін аңғар
түзеді. Дельта ұзындығы сағадан 60км жерде жатыр. Төменге қарай өзен
бірнеше салаларға бөлінеді. Оның ең ірілері Көккөз, Майөзек, Қарашоғыр.
Көлге дейін негізінен Қаратал өзенінің арнасы ғана жатыр. Қалған салалары
құмға сіңіп кетеді. Аңғардың арналық торы оның оң қанатын алып жатыр.
Аңғардың сол жақ қанатында көлдер мен сорлы жерлер араласып жатыр. Қамысты
және батпақты жерлер аңғардың орталығында орналасқан.
Аңғардың жалпы ылғанданаған жерлерінің ауданы (көлдер, батпақтар) 200
км2 құрайды. Көлдердің жалпы ауданы 14,5 км2 олардың ең ірілері Сарыкөл
(3,96 км2), Қалған көл (3,3 км2) Барабас (0,76 км2). Аңғардың оң жақ
бетіндегі жағалауда бір ғана көл бар. Ол Сарыкөл. Қалған көлдердің барлығы
аңғардың сол жақ бөлігінде орналасқан. Батпақты сол жақ жағалауды да құмды
массивтер кездеседі.
Батыс Балқаш жалпы көлдер ауданының 58%-ы және жалпы көлдер көлемінің
46% тиесілі. Шығыс Балқаштың орташа тереңдігі Батыс Балқашқа қарағанда 1,7
есе көп (кесте 2).
Су деңгейінің амплитудасының ғасырлық ауытқуына байланысты Балқаш
көлінің морфометриялық сипаты уақыт өткен сайын өзгереді. Ғасырдың
ауытқуларға сәйкес осы 100 –жылдықта көлдің су айдынының 15730 км2 т см
(1946) 2346 км2 – қа (1910) өзгерсе, су көлемі сәкесінше 82,7 ден 163,9
км3-қа көтерілді.
Балқаш көлінің қазаншұңқыры өте созылыңқы болып келген. Ол өзінің
күнделігімен ерекшеленеді. Жағалық сызықтарға, көлдегі орналасқан суларға
байланысты көл бірнешеге ерекшеленеді. Сарыесік түбегінің маңында көлдің
қазаншұңқыры 2 бөлікке бөлінеді: батыс және шығыс. Олар морфологиялық
гидрологиялық сипаттарына қарай ерекшеленеді. Су деңгейі орташа болған
жағдайда (342 метр ). Ұзынкөл бұғазының ені 5-6 километрден аспайды.
Мұндағы территориясы 2,8 – 33 м-ге тең.
Көл қазаншұңқырының мұндай бөлшектенуі, көлдің әр жерінде тұздылықтың
әр түрлі болуына әкеліп соғады: Балхаштың басты бөлігі неғұрлым тұщы болса:
Шығыс бөлігіндегі суда жоғарғы деңгейіндегі минерализация байқалады.
Балхаштың батыс бөлгінің түбінің рельмелері біртекті болып келеді. Тек
орталық бөлігінде ғана тереңдік 7,4 м-ге жетеді. Ал Балқаш қаласы
маңындағы Батыс шығанағында бұл көрсеткіш 12,8 метрге теңеледі.
Батыс Балқаштың оңтүстік бөлігінің суы мол болып келеді. Ал тереңдік
үлдем 3м-ден аспайды.
Іле өзені Балқашқа құяр жерінде үлкен бар түзеді. Оның тереңдігі 1,4
тен – 1,6 м-ге дейін жетеді. Тереңдік зоналар негізінен Ортаарал аралынан
солтүстігінде байқалған.
Балхаштың шығыс бөлігінде 4 тереңдік аймақтар бар. Оның бірі Ұзын-
Арал бұғазының шығысында орналасқан. Бұл ойпаң орталығындағы судың
тереңдігі 16,3 м-ге тең. Екінші ойпаң Алғазы аралы мен Қаратал өзені
сағасының аралығында орналасқан. Мұндағы тереңдік 12,3 м-ге жетеді.
Алдыңғы ойпаңнан тереңдігі 6,8 және 7,3 м-ге жететін босағалар арқылы
бөлінген. Қаратал және Лепсі өзендерінің жағалары аралығында үшінші ойпаң
қалыптасқан. мұндағы тереңдік 16,3 және 16,8м. Көлдің шығыс жақ шетінде,
Қашқантөбе түбегінің оңтүстік - батысына қарай, Шығыс Балқаштың неғұрлым
терең аудандары терең орналасқан. (26:5 м-ге дейін).
Балқаш көлінің ірі шығанақтарына мыналарды жатқызуға болады: Алакөл,
Қарақамыс, Қашқантеңіз, Сарышағал, Бертыс, Балықтыкөл, Қарашыған. Алакөл
шығанағы көлдің шеткі оңтүстігінде, Балқаштың орташа және төменгі
деңгейінде жекешеленіп, жеке дара су қоймасына айналады.
Ірі түбектердің қатарына Қоржынтау-бек, Қараағаш, Бертыс, Байғабыл,
Шаукор, Кентубек, Сарыесік, Шұбартөбе, Тарғыл, Тасарал, Бұқой, Майқамыс,
Қарашығанды жатқызуға болады.
Балқашта жалпы ауданы 66 км-ге жететін 43 арал бар. Батыс Балхаштың
оңтүстік бөлігінде, Іле соғосына қарама – қарсы жерде ең ірі аралдар
архипепторы Ушарал орналасқан. Ол ірі 3 аралдан тұрады – Басарал, Ортаарал
және Аяқарал.

Кесте 1.9.2- Балқаш көлінің морфологиялық сипаттамалары

№ Сипаттамасы Өлшем бірлігі Шамасы
1 Көл ұзындығы км 614
2 Ең үлкен ені км 70
3 Орташа ені км 30
4 Жағалық сызығының км 2383
ұзындығы
5 Су айдынының ауданы км2 18200
6 Ең үлкен тереңдігі м 26,5
7 Орташа тереңдігі м 5,8
8 Су көлемі км3 106

Бұлардан басқа Тасаралды, Ұзынаралды, Ұлтарақтыны, Қоржынды, Алғазыны,
Қашқан түбек аралдарының алатын орны зор. Көлдің шеткі жағалауларында ұсақ
аралдар өте көп орналасқан.
Олардың саны көлдің деңгейіне байланысты өзгеріп тұрады. Морфологиялық
ерекшеліктеріне байланысты қазаншұңқыр құрылысын бірнеше аудандарға бөлуге
болады. П.Ф. Домирачев морфологиялық және гидрологиялық ерекшеліктерін
қарай Балхаш көлін 5 табиғи географиялық аудандарға бөледі.
Балхашқа жағалаудың екі типі тән: тасты биік және құмды жазықты.
Көлдің батыс және солтүстік жағалаулары абразиялы типте болып келеді.
Жағалаулардың биіктігі 5-10 нан 20-30 м-ге дейін ауытқып отырады.
Жеке төбелердің биіктігі кейде 10-60 м-ге жетеді. Бұл көрсеткіш Талғыр
тауында 115 м-ге тең. Жағалық көлдерде жарлар арасындағы жағалар да бар.
Олар жаршық және малта тастармен көмкерілген. Солтүстік жағалауда жазықты
және ойпатты аудандар сирек кездеседі. Бұларға Тоқырау өзені мен Аягөз
өзенінің төменгі бөлігіндегі үлкен емес жазықты жатқызуға болады. Солтүстік
жағалау полеозой шөгінділерінен тұрады (порфирлер, брекштер, туфтар).
Көлдің оңтүстік шығыс жағалауы да түпкі жыныстардан түзілген.
Көлдің оңтүстік жағалауы – аккумулятивті құмды жазық болып келеді.
Жағаның биіктігі 1-2 метрден аспайды. Жазықты жағада кейде биіктігі 5-10 м-
ге жететін құмды төбешіктер мен барханды жазықтарды кездестіруге болады.
Көлдің батыс және солтүстік жағалауларын, бүкіл тарихи кезеңде су
баспаған. Ойпаңды оңтүстік жғалаудағы жоғалып, сызықтық ені көп деңгейінің
ауытқуына байланысты оңдаған км – ге жетеді. Қатты жел болған кездері
жоғалып сызықтар бірнеше метрге биіктейді.
Қалыпты жүретін көл деңгейінің мезгілдік ауытқуы да (20-30см) жағалық
сызықтардың орын ауыстыруына әкеліп соғады.
Д.Г.Сапожниковтың зерттеулеріне сәйкес Балқашта шөгінділерді 5 негізгі
типін қарастыруға болады: 1) глыбы 2) саздақ және құмдақ 3) құм 4)
құмды тұнбалар 5) әкті тұнбалар , әкті доломитті және т.б. кейбір
жерлерінде каустобиалиттер - Балқашит, торф кездеседі.
Құмдақтар, саздақтар көлдің солтүстік және батыс жағалауларына,
соынмен бірге жарлы аралдарда кездеседі. тұнбалы құмдар негізінен Балхаштың
оңтүстік жағалауында көп тараған. Көл қазаншұңқырының көп бөлігін құмды
тұнбалар алып жатыр. Кей жерлерде органогенді тұнбалар да кездеседі: әкті
сазды массадан түзілген тұнбалар және әкті диатомды тұнбалар.
Көлдің ашық бөлігінің түбінде сазды алервритовый материалдары басым.
Шөгінділердің негізгі компоненті карбонат болып саналады (кальций мен
доломит). Барлық шөгінділерде карбонаттың мөлшері 16% құрайды, ал
тұнбаларда бұл көрсеткіш 40-50% жетеді. Карбонаттың мөлшері Іле өзені
соғасының ауданынан солтүстік шығысқа және шығысқа қарай артады.
Д.Г.Сапожниковтың мәліметтеріне сүйенсек Балхаштағы қазіргі
шөгінділердің қалыңдығы 2 ден 3 см-ге дейін ауытқиды. Кейбір жерлерде бұл
көрсеткіш 7 м-ге жетеді. Оның орташа қалыңдығы 2 –мм. Балқаштың өсуі
жағалауларында қамыстар көп өседі. Бұл сол жағалауларда да аз мөлшерде
кездеседі. Оның ауданы жалпы көл ауданының 1-2% құрайды.

2 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ СУ ДЕҢГЕЙІ

Балқаш көлінің су деңгейіне бақылаулар 1912-1918 жылдары (бухта
Каршыған) және 1932 жылы Балқаштың постарында жүргізілді. Әр түрлі
мақсатпен ашылған посттар істеді. (бухта Бертыс, пристань ПБС). 1954–1960
жылдары көлде 4 пост жұмыс істей бастады. Ол осы жылдар арасында көлдің су
дейгейіне қатысты біркелкі орналасқан бақылаулар болды. 1960 – 1967 жылдары
Балхашта 10–12 пост жұмыс істей бастады, олар су деңгейін анықтаудағы
дәлдігін жоғары деп айтуға болады.
Посттың нөлдік графигіне белгі жасауды анықтағанда бастапқы сапалы
репер №10 Бурылбайтал поселкесінен қабылданды, оның су деңгейі 347,253м.
Басқа посттарда су деңгейіне белгі жасау сулық жеңілдетілген
нивелировкалаудың көмегімен жуықтап анықталады.
1954–1955 жылдары ашылған посттарда абсолюттік нөлдік график (БС)
нөлге кіріспе ретіндегі лабораториясымен анықталады, негізінен АК СССР
нивелировиалау және госнивелировкалау жиі екінші кластық негізінен
жүргізіледі.
Балқаш көлінің орташа жылдық су деңгейі Балқаш қаласы бойынша
1879–1931 жылдары Г.Р. Юнусовтың Алма–Ата станциясындағы атмосфералық
жауын–шашын байланысы және Іле өзенінің Іле постындағы ағыстық (1911–1931
ж ) бойынша жуықтап жүргізілді

2.1 Гидрометеорологиялық зерттеулер

Көлде гидрометеорологиялық зерттеулер ХІХ ғасырдың 30 жылдары
басталды, бірақ 100 жылдай уақыт бойы бұл зерттеулер экспедициялық жолмен
жүргізілді және ол локольді сипатта.
Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеулердің мақсаты Балхаш көлін
картаға түсіру еді.
Көлдегі алғашқы топографиялық түсірілімдер 1838-1839 жж, және 1851-
1852 жылдары жүргізіледі. Бүкіл көлдің ең алғашқы картасын Нифантьев
жасаған . Кейінен (1903 ж) Л.Н.Картыков пен Л.Е. Иванов көлдің нақты
түсірілімдерін жасады. Бұл карта 1929 жылы көлдің 10 версты картасын
жасауға негіз болды.
Жағалауларда түсірілімдермен бірге кейбір зерттеушілер (Асанов 1839 ж,
Нифтантьев 1851 және басқа да) көлдің жеке бөліктеріндегі тереңдікті
анықтады. 1913 жылдан бастап судың деңгейіне байланысты алғашқы
станционарлы зерттеулер Қарашыған ауылында жүргізілді.
Ұлы Октябрь социалисттік ревалюциядан кейін Балқаш көлінде зерттеулер
неғұрлым ауқымды жүргізіледі.
Экспедициялы зерттеулермен бірге, Балқаш ғылыми зерттеу экспедициялар
мемлекеттік Гидрологиялық Институттар, СССР-дің ҒА Қазақстандағы филиалы
жүргізген зерттеулердің де мәні зор. Бұл зертеулердің негізінде 1959 жылы
Балхаш гидрометеорологиялық обсерваториясы құрылды.
Қарашыған ауылында (Лепсі өзенінің сағасының маңында) 1913 ж суды
өлшеу жұмыстары басталды. Бұл жұмыстар 1918 жылға дейін жүргізілді.
Кейіннен бұл жұмыстар тоқталып ол 1922 және 1928 жылы жалғастырылды.
Балхаш гидрометерологиялық обсервоторясымен ұйымдастырылған жағалық
зерттеулермен бірге ашық су айдынына жүйелік зерттеулер де жүргізіледі.
1960 ж зерттеулер нәтижесінде, ең алдымен Балқаш қаласы мен Алғазы аралында
рейдтік жұмыстар жүргізілді. Кейіннен бұл бүкіл аквоторияға тарады.
Гидрологиялықпен қатар көлде метеорологиялық бақылаулар да
жүргізіледі. Олар жағалық және аралдық станцияларда стационарлы
зерттеулердің мәліметтерін жинайды.
Гидрологиялық посттар мен метеорологиялық станциялардың стандартты
бағдарламаларына сәйкес станционарлы бақылаулардан басқа екі жағалық пункте
(Шығанақ метестанциясы мен Балқаш ГМО) судың беткі булануына қатысты арнайы
бақылаулар жүргізіледі.
Жоғарыда көрсетілген пунктер мен су айдынындағы бақылаулар БГМО-ның
арнайы зерттеулерімен толықтырылады. Олар толқын режимін, ағысты, мұздықты
және термикалық шарттарды сонымен қатар, көл балансын зерттейді. Су
балансты зерттеулер түрлі ұйымдар мен ведомствалардың арнайы зерттеулерімен
толықтырылып әрі қарай өңделеді.
Олардың ішінде Г.Р.Юнусованың жұмысын жеке қарастыруға болады. Ол 1954-
1963 ж. аралығында Іле өзенінің дельтасын және дельтада трнаспирация және
буланудың есебінен ағынның жойылуын зерттеп, өз гидропроектін жасайды.
Балқаш көлінің гидрохимиялық режимін зерттеу үшін де көптеген жұмыстар
жүргізіледі, ол 1941-1942 ж. Г.Р. Юнусова басшылық еткен гидрохимиялық
режимі монографиясымен аяқталады.
БГМО өз мәліметтеріне және басқа ұйымдардың мәліметтеріне сүйене
отырып батиметриялық карта мен көлдің барлық гидролгиялық зерттеулерін
негіздейтін морфометриялық сипаттар жазылады

2.2 Балқаш көлінің минерализациясы және гидрохимиялық режимі

Балқаш көлінің минерализациясы ең бір табиғаттағы ерекше құбылыстың
бірі болып табылады. Көлдің батыс бөлігінде су неғұрлым тұщы болып келеді.
Оның ішкіғасырлық ауытқуларының орташа жылдық мәні (1970 жылға дейін)1.04
тен 1.56 гл-ге дейін жетеді. Ал шығыста бұл көрсеткіш 3.65-4.42 гл ге
тең.
Іле өзенінің ағынының реттелуіне байланысты көлдегі судың
минерализациясы, әсіресе оның батыс бөлігінде интенсивті арта бастады.
Су қойма салынбас бұрын М.Н.Тарасов Іле өзенінің реттелуіне байланысты
көлдің батыс бөлігнде судың минерализациясы көтерілді деген.Сонымен бірге
ол Іле өзенінің ағынының төмендеуіне байланысты Ұзын-Арал түбегінде
батыстан шығысқа сулы балансты ағыстар келіп, шығыстан батысқа қарай
судың минерализациясы артады.
М.Н.Тарасов бойынша Балқаш көлі сегіз гидрохимиялық ауданға
жіктелген.
1970 жылдан бастап көлдегі судың орташа жылдық минерализациясы
2.28-ден 3.22 гл-ге артты. Сонымен бірге,батыс бөлікте бұл көрсеткіш
1.23тен 1.64 гл-ге жетті,ал шығыста 3.32 ден 4.41 гл-ді құрады:
Қазіргі кезде КазГУдың биорганикалық химия кафедрасының
зертеулеріне сәйкес, көлдің акваториясында минерализацияның біртекті
емес екені байқалады. Көлдің оңтүстік бөлігінде 500 метр телімде
минерализация мәні 0.45 гл-ге төмендейді. Бірінші гидрохимиялық аудан
үшін тұз мөлшерінің орташа мәні 0.73 гл-ді құрайды. Көлдің
орталық бөлігінде Бертыс бухтасы мен Кіші Сарышаған және Тауменғалық
шығанақтарын қосқанда судың минерализациясы батыстан шығысқа қарай
1.56-дан 3.68 гл-ге дейін артады. Әрі қарай көлдің шығыс бөлігінде
Алғазы аралында бұл мән 3.58-ге жетеді.Көлдің ең шығыс бөлігінде
минерализация 5.82 гл –ге тең. Сонымен 1988 жылы орта есеппен
тұздылық 7.7 есе артады(1.3 кесте).
Судың минерализациясының артуы тек ендік батыста ғана, сонымен
бірге көлденең батыстада болады.
1970-1983 жылдардағы көл суының минерализациясының көтерілуі
ағын суларының көлге құюына тікелей байланысты еді.
1987 жылға қарағанда, 1989 жылы минерализацияның мәні төмен
болып келеді. Бұл тұщы өзен суларының көлге 1988 және 1984 жылдары молырақ
түсуіне байланысты. 1982 жылы да судың минерализацияланудың сипаты
келесідей:
а) Жаз мезгіліндегі минерализацияның жоғарлауы судың булануымен
байланысты;
б) Күз мерзімінде су минерализацияланған өзен суларының көлге құюы
минерализация деңгейін төмендетеді;
в) Қыс мерзімінде, мұз түзілулерге байланысты минерализация
көтеріледі.
г) Көктемде судағы минерализация төмендейді.[5]

2.2.1 Балқаш көліндегі ағыс режимі

Балқаш көлінің ерекшелігінің бірі оның екі бөлікке бөлінуінде: Батыс
және Шығыс. Олар Узын-Арал бұғазы арқылы байланысады. Батыс Балқаш
шығыстан қарағанда ағынды болып келеді.
Балқаштың барлық гидрологиялық режимі беткі ағындар мен булануға
байланысты анықталады. Яғни көлге түсетін барлық сулар булану есебінен
жойылып отырады. Мұзсыз кезеңдерде Балхаш көлінде түрлі типтегі ағыстар
жүреді. Негізгі уақыт факторы дегеніміз желдің беткі суларға әсері.
Ағынның жылдамдылығы Юнусовтың мәліметтері бойынша Батыс Балхаштың кең
бөліктерінде 0,2 – 0,3 мс болса, Шығыс Балхашта 0,8 және 1,2 мс.
Г.Ф. Домирачев бойынша қалыпты ағыс негізінен шеңберлі сипатта болады
және ол сағат тіліне бағыттас гидрохимиялық негіздерді ескере отырып
жасалған. Іле өзенінің ағысында басталған бұл ағыс батысқа қарай беттеліп,
Мыңарал ауданына қарай бұрылады. Осылайша ағыс Ұзын-Арал бұғазына дейін
жетеді. Мұнда ағыс өз жолында Сары-есік секілді бұғаздарды кездестіреді.
Бұлар ағыстың кедергілері болып табылады. Ол басында оңтүстікке бұрылып,
сонан соң оңтүстік шығыста, одан әрі ол аз күшін әлсіретіп, кейінен мүлдем
жойылады.
Батыс Балқаштағы ағысты стонды желсіз ауа райында анық байқалады. Ал
қатты жел болған жағдайда бұл желді ағыстармен бұзылады. ГГИ – дің
жүргізген зерттеулері бойынша ағыстың стонды жылдамдығы жазғы кезеңде, Іле
өзенінің сағасынан ондаған км аралықтықта 0,2, 0,3 мс–тан аспайды. Және
ол ағыс бойымен бірітіндеп кеми береді.
Балқаш көлінде көп таралған ағыстарға желдік ағыстарды жатқызуға
болады. Желдік ағыстан жылдық 4 мезгілінде байқала береді. Бірақ мұны қыс
айларында байқау қиынға түседі. Себебі: бұл айда көлдің бетін мұз жабады.
әсіресе бұлар тар бұғаздарда мысалы, Бурылбайтал, Ұзынарал және т.б.
бұғаздарда айқын байқалады.
Батыс Балқашта қатты және ұзаққа созылатын солтүстік – шығыс желдері
соққан кезде, ағыс өз бағытын Шығыс Балқаштан Батыс Балқашқа қарай
өзгертеді. Жел тоқтаған жерден бастап ағыс қарама- қарсы бағытта ағады.
Слонды ағыстардың жылдамдығы, тіпті көлдің кең, оңтүстік батыс бөлігінде,
Юнусовтың зерттеулері бойынша 0,25 тен 0,26 мс–қа дейін жетеді. Ал ағыс
жылдам болған жағдайда, көлдің ең оңтүстік шетінде (Чимток бұғазы) бұл
көрсеткіш 0,56 дан 0,87 мс – қа жетеді. Шетелдік ағыстар сонымен бірге
дрейфтік болуы мүмкін, яғни желге компенсациялы бағытталған, желге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.