Испанияның физикалық географиялық жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ИСПАНИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... .5
1.1 Геологиялық құрамы, пайдалы қазбалары және климаты ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Cу ресурстары, топырағы , өсімдік және жануардүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2 ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Қалалары; елді мекендері және ұлттық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Ел ішіндегі тілдер және шетелдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.1 Өңдеу өнеркәсіптері және отын энергетика салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.2 Ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.3 Испания экономикасының даму алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
4 АВТОНОМДЫҚ ОБЛЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
4.1 Мадрид, Каталония, Валенсия Қоғамдастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
4.2 Андалузия, Баск елі, Галисия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4.3 Эстремадура, Мурсия, Арагон, Астурия, Кастилия, Ла Манча, Кастилия
және Леон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДААНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1 ИСПАНИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... .5
1.1 Геологиялық құрамы, пайдалы қазбалары және климаты ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Cу ресурстары, топырағы , өсімдік және жануардүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2 ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Қалалары; елді мекендері және ұлттық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Ел ішіндегі тілдер және шетелдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.1 Өңдеу өнеркәсіптері және отын энергетика салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.2 Ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.3 Испания экономикасының даму алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
4 АВТОНОМДЫҚ ОБЛЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
4.1 Мадрид, Каталония, Валенсия Қоғамдастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
4.2 Андалузия, Баск елі, Галисия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4.3 Эстремадура, Мурсия, Арагон, Астурия, Кастилия, Ла Манча, Кастилия
және Леон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДААНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ИСПАНИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... .5
1.1 Геологиялық құрамы, пайдалы қазбалары және климаты
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Cу ресурстары, топырағы , өсімдік және
жануардүниесі ... ... ... ... ... .. ... ... ...9
2 ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТЫҒЫЗДЫҒЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..12
2.1 Қалалары; елді мекендері және ұлттық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .14
2.2 Ел ішіндегі тілдер және
шетелдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
6
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.1 Өңдеу өнеркәсіптері және отын энергетика
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2 Ауыл
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27
3.3 Испания экономикасының даму
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
4 АВТОНОМДЫҚ
ОБЛЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
4.1 Мадрид, Каталония, Валенсия
Қоғамдастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
4.2 Андалузия, Баск елі,
Галисия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...36
4.3 Эстремадура, Мурсия, Арагон, Астурия, Кастилия, Ла Манча, Кастилия
және
Леон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...44
КІРІСПЕ
Испания –Еуропаның оңтүстік батысында орналасқан мемлекет. Пиреней
түбегінің көп бөлігін, Жерорта теңізіндегі Балеар және Питиус аралдарын,
Атлант мұхитындағы Канар аралдарын және Солтүстік Африка жағалауындағы
Сеута және Мелилья қалаларын иемденеді. Географиялық координаты 40 градус
солтүстік ендік, 4 градус батыс бойлық. Испания территориясының жалпы
аумағы 504750 шаршы км құрайды. Құрлық аумағы 499400 шаршы км. Ал өзен және
көлдер аумағы 5350 шаршы км. Материктік Испания батысында Португалиямен,
солтүстігінде Франция және Андоррамен, оңтүстігінде Гибралтармен шектеседі.
Испания солтүстігінде Бискай шығанағымен, солтүстік -батысы және оңтүстік-
батысында Атлант мұхитымен, шығысында және оңтүстік шығысында Жерорта
теңізімен шайылған. Испания Королдгі Франциямен 623 км, Португалиямен 1214
км, Андоррамен 65 км, ағылшын колониясы Гибралтармен 1.2 км, Мороккомен:
Сеута қаласы 6.3 км, Мелилья қаласы 9.6 км- шекараласады. [1-20]
Шекараның құрлықтағы жалпы ұзындығы 1919 км, жағажайлық линиясы 4964
км. Испания Еуропада Швейцариядан кейінгі биік таулы мемлекет. Таулар ел
территориясының 90 пайызын алады. Пиреней Испаныияның ең биік таулары емес.
Елдің оңтүстік-шығысында биіктігі Алпіден ғана төмен Кордильера–Бетика деп
аталатын тау жүйесі орналасқан. Оның жоғарғы нүктесі Муласен тауы. Бұл
Еуропаның оңтүстігіндегі жаз бойы қар сақталып тұратын аймақ. Пиреней
түбегі жан-жағынан сумен қоршалғанына қарамастан, елдің климаты мұхиттармен
емес, сыртқы факторлардан қорғайтын тауларының есебінде көрінеді.
Испания Еуропаның ең қиыр батысында таулы Пиреней түбегінде
орналасқан. Солтүстік-шығысында ол Пиреней тауларымен шектеседі. Елдің 50
пайызын Месета тауы алады. (меса –испан тілінде үстел деген мағына береді).
Онда Месета деп жердің тегіс беттерін атайды. Месетада климат континеталды,
құрғақ, ыстық жазы және суық қысымен ауысып отырады. Месетаның көп бөлігі
тегіс және ылғалы аз. Альмерияда судың сондай аздығына қарап, бұл жерді
Еуропаның шөлі деп атасақ болар еді. Бірақ, мұнда да жайнаған оазистерді
кездестіруге болады. Месетаның батысында тектоникалық қиылымдар және өзен
аңғарлары көп, шығысында олар тегістеу келеді. Орталық Кордильерлер
Месетаны солтүстік (Ескі Кастиль тауы) және оңтүстік (Жаңа Кастиль тауы)
бөліктерге бөледі. Месетаның солтүстігінде Бискай шығанағының жағалауы
бойында ортасында, Пикос де Эуропа жазықтығы Кантабрий таулары созылып
жатыр. Кантабрий таулары Испаниядағы аса қуатты Переней тауларының бірнеше
тау жоталары батыстан шығысқа қарай 450 км созылған. Пиренейдің орташа
биіктігі 2500 м, ең биік жері Ането шыңы 3404 м. Мисетаның солтүстік-
шығысына қарай ұзындығы 250 км және биіктігі 231м (Монкйо шыңы) жететін
Иберий таулары созылған. Шығыс Пиренеймен Иберий тауларының арасында
орналасқан және Жерорта теңізі жағалауына дейін созылған аса биік емес
Каталон таулары жатыр. Елдің оңтүстік-шығысында ортасында Съерра-Невада
тауы орналасқан Кордильера Бетика тау жота жүйесі созылып жатыр. Мұндағы
Муласен тауы (3478 м) Испанияның ең жоғарғы нүктесі.
Қалған 10 % териториясын Съерра-Морена және Кордилера Бетика арасында
жатқан Андалузия жазықтығы, Эбро өзенінің бойында жатқан Арагон жазықтығы
және Жерорта теңізі жағалауындағы ұсақ ойпаттар алады.
Испания жағалауы өте алуан түрлі болып келеді. Мұнда жартастарды,
ұзаққа созылған жағажайларды кездестіруге болады. Галисия жағалауының
бөліктері Норвегиялық фьордтарға ұқсайды, ал Атлантиканың солтүстік
жағалауы әктасты мүйістер және ұсақ үңгірлерге бай. Жерорта теңіздік
жағалауы көптеген жағалау жәна мәдени жағажайларға толы болғанына
қарамастан шөлді лагуналары мен сазды батпақтарды кездестіруге болады. Оның
ең белгілісі Кото донана шөлі.
Жер жыртыу көп аудандарында осы заманға дейін дәстүрлі әдіспен жүруіне
байланысты Испания басқа Еуропа мемлекеттеріне қарағанда өзінің табиғатын
қалыпты күйінде ұстап отыр.
1 ИСПАНИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Испания Еуропаның аса биік таулы елдерінің бірі. 200 м теңіз
деңгейінен төмен жатқан ойпаттар ел териториясының 11 % құрайды. 65 % 500 м
жоғары. (соның ішінде 25 пайзы 1000 м-ден жоғары) аймақтар бет қабаты
құрамы жалпы жобасы негізі тектоникалық құрылымдарына сәйкес: елдің
солтүстік-батысы, батысы және орталық бөліктерін эпигертцен формасында
қалыптасқан жазықтар, орташа жоталар және тегіс таулар иемденеді.
Солтүстік, шығыс және оңтүстік бөліктер қатпарлы таулармен акумулиятивті
жазықтармен көрсетілген.
Испания Португалияға сияқты бір-бірін нақты тау шекаралаымен бөліп
отыратын табиғат аудандары мен қатты оқшаулануы келеді. Испаниядағы тарихи
облылыстарының пайда болуы және дамуы негізінде табиғи жағдайлармен табиғи
аудандарының шекерасына байланысты болып отыр, мысалға Арогонды алсақ, ойға
тарихи обылыс пен ойпат кіреді, Галисияны айтсақ, тарихи обылыс және
кристалдық массив еске түседі.
Испания териториясының және Пиреней түбегінің негізі бөлігі биіктігі
600-800м орналасқан және түбектің 60 пайызын алатын Месета немесе орталық
Кастиль деп аталатын қырат алады. Месета оңтүстік-батыс бағытында
жантайған. Орталық Кордильер тау жүйесі Месетаны екі бөлікке солтүстік және
оңтүстікке бөледі. Солтүстік мисета 800 м биіктікте жатыр. Кейде оны Ескі
Кастиль қыраты деп те атайды, ал 600-700м биіктікте жатқан оңтүстік бөлігін
Жаңа Кастиль қыраты дейді. Орталық Кордильер жоталары оңтүстік-батыс
бағытта 700 км созылған. Орталық Кордильердің басты жоталары: Сьерра де
Гредос, Сьерра де Гвадарама және Сьерра де Гатос. Жүйенің ең биік Сьерар де
Гредос жотасындағы биіктігі 2592 м Пласа дел Моро Алмансор нүктесі Сьерра
де Гвадраманың оңтүстігіне қарай оның тау бөктері арасында биіктігі 648 м
жатқан Еуропаның ең биік астаналарының бірі –Мадрид қаласы орналасқан[15].
Испаныияның солтүстік-шығысында оны Франциядан бөлетін Пиреней
таулары созылған. Таудың көп жері 2000 м жоғары биіктікті алады, ал жоғарғы
нүктесі Маледетта массивіндегі Пиік де Ането 3404 м жетеді. Орталық Пиреней
жүйесінің ең жоғары және өтуге қиын бөлігі Пиренейді мұздықтардың белсенді
процестердің іздері кездеседі.
Оңтүстік Месетада бойлық бағытында Тахо мен Гвадиана өзендері арасы
мен биіктігі 1736 м жететін Толедо таулары созылған. Оңтүстік Месета Сьерра
Морена тауларымен Андалузия ойпатына анықталады. Жерорта теңізі оңтүстік
және оңтүстік-шығыс жағалауларына жақын ұзындығы 630 км созылған Андалузия
немесе Бет таулары жатыр. Осы тауларда Сьерра-Невада жотасы орналасқан.
Түбекте Испанияның ең биік нүктесі Муласен тауы (3482 м) осы жерде
орналасқанмен, жалпы бұл тау жүйесі Пиренейге қарағанда онша биік емес және
өту мүмкіндігі мол, осы тауларда Еуропаның ең оңтүстік мұздығы бар.
Шығысына қарай Андалузия таулары Месета және Иберий таулар жүйесімен
шекараласады.
Ұзындығы 500 км Иберий таулары Кантабрий мен Жерорта теңізі жағалауы
(Валенсияның солтүстігіне қарай) арасында созылған. Жоғарғы нүктесі Монкайо
(2316 м). Иберий жүйесі аудан көтерілімі жағынан елдің ең үлкен тау
массиві. (40000 шаршы км).
Иберий мен Переней таулары арасында орта биіктікті жағалаулы Каталон
тауары орналасқан. Ол ұзындығы 270 км созылған бірнеше тау жоталарынан
тұрады. Жоғарғы нүктесі 1712 м биіктікте жатыр.
Испаниядағы ойпаттар териториясының аз бөлігін алғанмен елдің
экономикалық өміріне маңызды рөл атқарады. Андалузия ойпаты Сьерра-
Моренаның оңтүстігіне қарай Гвадалквивир өзенінің бассейінін алып жатыр.
Ауқымды Арагон ойпаты Эбро өзенінің бассейінінде жатыр. Испанияның Жерорта
теңізі жағалауында енсіз Мурсия және Валенсия ойпаттары созылған.
1.1 Геологиялық құрамы, пайдалы қазбалары және климаты
Испания геогогиялық құрлымында басты орынды шығысында Мезокайнозой
платформасымен жабылған, Иберийлік Месетаның палиозойлы қыртысты
комплекстері алады. Солтүстігінде Иберийлік Месета Пиренейдің оңтүстік
қиыры мен, ал оңтүстігінде тіркескен Андалузия тауларымен (Бет Кордильері)
жиектеліді. Иберийлік Месетада 3 тиктоникалық зоналар айқындалады.
1.Кантабрий және Иберий тауларын алатын солтүстік зона ескі
палиозойлы қуатты терриген жауынының, орта палиозойлы карбонатты–теригенді
шөгіндінің және (Астурий бассейнінде) карбонның паралийлі көміртекті
қабатының геосинклиналь иілімінде қалыптасты. Негізгі қатпарлық карбонның
соңғы кезеңіне келеді.(астурийлік фаза).
2.Галисия мен Кастилия арасындағы орталық зона граниттарымен
шоғырланып ежелгі геоантиклиналь көтерілімімен көрсетілген, мұнда
кембрийлік (сардиндік) қатпарлық үлкен маңызға ие болатын.
3.Оңтүстік (геосинклиналь)зона (Сьерра-Морена) көбіне негізі құрамды
су асты жанартаулы және граувакк өнімдерінен құралған. Ол қатпарлық кезіңін
девонның ортасында өтті. Мезо-кайназойлы патформалық қап карбонатты
жауындар әрекетінен қалыптасты. Эбро өзенінің бассейінінде мұнда олигоценді
(пиренейлік фаза) интенцивті қатпарлыққа ұшыраған флишты және молосты
қабаттар шыға бастады. Бет Кордильері солтүстікке ауысқан топталған
тектоникалық жамылғылардан тұрады. Ішкі жамылғы метаморфті палезоймен,
сыртқы мезезойдың (палиоген және төменгі меоценнің) карбонатты және сынықты
қабаттармен қалыптасқан.
Пайдалы қазбаларына келсек: Испанияның жер қойнауы өзінің рудалығы мен және
әр түрлі кен орындары мен ерекшеленеді. Минерелды отын қорлары салыстырмалы
түрде үлкен емес. Пайдалы қазбалардың басты кен орындары Месетаның
буындыратын тау жүйелерінде және елдің периферийлі аудандарында
шоғырланған. Ең көзге түсетіні Сьерра-Морена мен Уельвадағы оңтүстік
белдеу. Мұнда мыстың колчеданды кенішін, сынаптың гидротермалды кен орнын
қорғасын және мырыш рудалыры шоғырланған. Темір кенінің ірі кен орындары
Андалузия тауларында, Галисия, Астурия, Лион, Бискай, Сандандер және
Граданадада орналасқан. Испанияда сапалы темір рудасы шоғырланған (металл
құрамы 50 % дейін) ірі кен орындары бар (2 млрд т дейін) басты кен орындары
солтүстікте Бильбаоға жақын жерде және Арагон Охос Негроста орналасқан.
Барлық темір рудалар орынының 20 % Астурия мен Галисияға келеді.
Қалайы, вольфрам, уран кен орындары галисия тауында Саламанка және
Касерес провинцияларында орналасқан. Уранды өндіру жөнінен Испания
капиталтистік әлемде алтыншы және Еуорпада екінші орын алады. Оның кен
орындары жоғарыда аталған провициялармен қатар Бадахос, Хаен және Лирита
бар.
Пиреней мен Каталон тауларының қиылысында лигнит пен калий тұзы
(карнилит және силвинит) Эбро өзенінің аңғарында каолин және апатит кен
орындары орналасқан. Мысты пирит (мыс құрамы 10 % дейін) Испания мысты
пирит қоры бойынша капиталистік Еуропада бірінші орынды алады. Басты кен
орындары Тарсис, Рио Тинте және Сарса Уельва провинциясы Сьерра Морена
тауларында орналасқан. Андалузияда түсті металдардың мол қоры бар. Хаэн
провинциясында (Линарис, Ла Каролина) қорғасын, мырыш рудалары,
Сандандерде (Реосин ауданы) мырыш, Галисияда волфрам, маргенец, қалайы
өндіреді. Андалузия мен Галисияда платина, алтын және күміс кен орындары
кездеседі[1-9].
Сынап қоры бойынша Испания капиталистік әлемде бірінші орынды
иеленеді. Альмеден негізгі сынап кен орны. Месета мен Сьерра-Морена
қиылысында Сьюдад-Реаль (Жаңа Кастелия) провинциясында орналасқан
Альмеденде өндірілетін рудадағы сынаптың үлесі 6-9 % болса, италияндық
рудадағы сынаптың құрамы 1 %.
Жергілікті энергетикалық ресурстары негізінен тас көмір қорларынан
құралады. Тас көмір қоры 9 млрд т, қоңыр көмір 1 млрд т көлемінде
белгіленеді. Барлық көмір қорының жартысына жуығы Астурияға (елдің негізгі
көмір бассеиіні) келеді. Солтүстік-батыста, Лионда антрациттың қорлары
кездеседі. Қоңыр көмірдің ең көп жерлері елдің шығысында Теруельге жақын
Утрильяс ауданында шоғырланған. Шым Пуертольянода (Сьюдад-Реаль)
өндіріледі. Каталонияда Сурия ауданында калий тұздарыны ірі қорлары бар.
Фосфорит Эстремадурада, күкіріт Альбасетеде және асфальт Эбро ойпатының
жоғарында өндіріледі.
Испаныияның климатына географиялық орналасуында Африка контенетінің
ірі шөлдерінің жақындығына қарамастан бет қабатының өзіндік құрлысы әсер
етеді. Испанияның ішкі ауданы жан-жағынан жоталармен қоршалып, су тапшылғын
сезіп отыр. Су тапшылығы және күннің мол түсуі елдің көп аудандарына тән.
Жылына шуақты күндер саны бойынша Испания Еуропада Италия және Еуропамен
қатарласып бірінші орынды иемденеді.
Жылдық жауын-шашын елдің аудандарында әрқилы түседі. Бискай
шығанағының жағалауы жылдық жауын-шашын мөлшері бойынша Еурорпада алдыңғы
орындардың бірін алса, Испанияның кейбір аудандарында 200 мм төмен жауын-
шашын беріледі, сондықтан ол жерлер Еуропаның құрғақшылық аудандарына
жатқызылады[5-7].
Климаттық белгілері бойынша Испанияны екі негізгі бөлікке топтауға
болады:
Ылғалды және құрғақ. Кантабрий таулары мен Галисияның тау жоталары ылғалды
және құрғақшыл Испанияның климаттық шекарасы болып есептелінеді. Испанияның
ылғалды аудандарында жылына 900 мм-ден кем емес жауын-шашын түссе, таулы
аудандарында жауын-шашын 1500-2000мм барады. Соңғы 30 жылда жауын-шашыннның
максималды көрсеткіші елдің солтүстігі Сан-Себастьянда 3006 м максималды
көрсеткіші 925 мм құрады. Басқа елінде ең суық қаңтар айының орташа
темперетурасы 7.4°С , ең жылы шілде айында 4.19°С . Барлық зоналарға
максималды және минималды температулар ауытқуы 10-15°С арасын қамтиды.
Ылғалды Испаниядағы қысқы және жазғы температураларының аздаған
жылдық ауытқуы Атлантиканың қысымымен түсіндіріледі. Қыста жер суыған
кезде, мұхит оны жылытады. Жазда осы жерде ыстық ауаны жұмсартады. [3-4]
Құрғақ Испанияда елдің жерортатеңіздік және ішкі аудандары климатында
орасан айырмашылқтар байқалады. Испанияның оңтүстік және оңтүстік шығыс
аудандарында Сахарадан келетін тропикалы африкандық ыстық ауа массалары
енеді, ыстық ауа 40-45°С жетеді. Севильяда 1949 жылы +46.7°С жеткен
темперетура белгіленеді. Осы аудандарға ыстық және бұлтсыз күндер тән. 1947
жылы Севильяда темперетурасы 25°С асатын 197 күн болды. (ылғалды Испаниямен
салыстырып көрсек мұнда осындай көрсеткіш жылына 21-88 күндер аралығында
болады).
Мұхиттық ауа массалары кіруі қиынға соғатын Месета қыраты мен Эбро
ойпатының климаты континенталды, суық қысы мен, ыстық жазы мен және жауын-
шашынның аз мөлшері мен ерекшеленеді.
Испанияның ішкі аудандары Атлантика мен Африкаға Балқан түбегіне
қарағанда жақын орналасқанымен мұндағы қыс айлары Балқандағыдай
температурада болады. Осындай суық күндер -25°С дейін болып жатады.
(Сеговия 1926 жыл -23.5°С) 1944 жылы Куенкада (Жаңа Кастилия) темперетурасы
нөлден төмен 111 күн байқалды. Ал жазда ортақлық Испанияның ауқымды
жерлерінде ыстық ауа 40°С және одан да жоғары болады.
Орташа жылдық жауын-шашын Месетада және Арагон ойпатында кейбір кезде
500 мм асады. 1945 жылы жаңа Кастилияда Сьюдад-Реаль ауданында 182 мм жауын-
шашын болды. елдің ең құрғақ аудандарына Сервантестың Дон-Кихотында
бейнеленген Ла-манча жатады[2-9].
Елдің климаты әртүрліліктен ерекшеленгендіктен (кішкене
територияырының өзінде) Испанияны климаттық контрасттар елі деп атайды.
Мысалға, Испанияның бағы деп атайтын Валенсияың Жерорта теңіздік
аудандарында келесі бейнені бақылауға болады. Жағалауда апельсин мен
лимондар өсіріледі. Суандырылған, әбден жыртылған жерлерінде жылына бірнеше
өнім алынады. Бірақ, батысқа қарай 30-40 км жерде таулы аудандарда алғашқы
цитрусты дақылдар, кейін жүзімдер жоғала бастайды. Мұнда жаздың өзінде суық
ал, халықтың жылыту жүйе кезеңі бірнеше айға дейін созылады[16].
1.2 Cу ресурстары, топырағы , өсімдік және жануар дүниесі
Испания териториясында өзендер саны аз емес. Бірақ та таулы бедер,
територияның көп жерлерінде жауын-шашынның аз түсуі, ағындылардың тұрақсыз
режимі көптеген өзендердің құрғауы, осыладрыдң бәрі өзендерді кеме
шараушылығында пайдалануға кедергі болады. Тек Гвадалквивир тұрақты жазықты
сипатта болады. өзен шараушылығына Гвадалквивирдің кішкене бөлігі
(бастауынан Сивилья қаласына дейін) ғана жарайды: кішкене кемелер Эбро
өзенінің орта ағысы мен кейбір ірі көлдердің бойымен жүреді. Жазда көптеген
көлдер азаяды. Ал кейбіреулері тіпті құрғап қалады. Осындағы су деңгейінің
көтерілуі жауын-шашынның түсімі кезінде яғни, күзбен қыс айларында
байқалады. Жауын-шашындарының тұрақсыз түсуі салдарынан өзен тасқыны
құбылыстары көбіне күз және қыс айларында аз емес болады.
Елдегі көпшілік өзендер аз ауқымды екендігі Испанияның 59 өзенінің
ағындысы қалған өзендердің жылына жалпы ағындысына асып түсуіне
түсіндіріледі. Испания рельефінің жалпы таулық сипаты, таулы тізбектермен
жалғасқан. Үлкен ішкі жазықтық болуы, көп өзендердің қысқы ағыстарда тік
құлауы гидро құрлыстарға жақсы жағдай жасайды. Мысалы Дуэро өзені өзінің
жолының 2106 м биіктікте Иберий тауларынан бастайды. 75 км кейін 1000 м
биіктікте ол ескі Кастилия жазықтығын кесіп өтеді. Самора қаласында оның
арнасы енді 600 м биіктікте жатыр. әрі батысқа қарай 180 км қашықтықта
(Саморадан португалдық шекараға дейін) өзен арнасы одан да төмен 480 м
биіктікке түседі.
Бискай шығанағына құятын өзендер негізінде қысқа және көп сулы. Жыл
бойына көпте және азды түсетін едәуір мөлшерлі жауын-шашын ағындының
тұрақты режиміне себепті болады. өзендер ну ормандармен жабылған және
шалғындармен толтырылған ішкі ойпаттарда ағады. Ең ірісі Налон өзені
(ұзындығы 135 км) болып саналады. Одан басқа Бидасоа, Селья, Дева,Нервьон
және Навия өзендері бар. [3]
Елдегі ең ірі өзендердің төртеуі (Тахо, Гвадиана, Дуэро,
Гваделквивир) Атлант мұхитына ал Эбро өзені Жерорта теңізіне құяды. Осы
өзендердің ішінде тек Гвадалквивирмен Эбро өзендері түгелдей Испания
териториясында ағады. Қалғандары өз жолын Португалияда аяқтайды. Испанияның
Атлантикаға құятын ірі өзендердің ұзындығы (ел аумағында): Тахо 910 км,
Гвадианна 820 км, Дуэро 780 км, Гваделквивир 560 км. Дуэроның бассейініде
Ескі Кастилияның (солтүстік мисета) барлығы кіреді, ал Тахо мен
Гвадияннаның бассейіндері оңтүстік Месетаны қамтиды. Гвадалквивир бассейні
деп Андалузия ойпатын айтады. Атлант мұхитына сонымен бірге Галисияның
негізгі өзені Миньо (ұзындығы Испания аумағында 340 км) құяды. Созылу
жағынан 9-орынды иемденіп ол Эбро мен Дуэродан кейін мол сулы өзендер
қатарына жатады.
Испанияда көлдер аз. Шағын көлдер Кадис шығанағы мен Жерорта теңізі
жағалауында бар. Олардың ішінде ең ірілері Мурсияның оңтүстік шығысына
Палое мұйісі ауданында орналасқан Мар-Менор көлі, Валенсия аумағында
Альбуфера көлі Саламанка провинциясында (Солтүстік Месета) мұздық тегі бар
Санабрия көлі және Транпаль көлі орналсқан. Ла-Манча және кейбір құрғақшыл
аудандарда шағын кеуіп кететін көлдер кездеседі. Халық арасында оларды
үлкен шалшықтар деп атаған.
Испанияның топырақ жамылғысына елдің биік таулы сипаты үлкен маңызға
ие болады. Топырақты екі негізгі типке бөледі. Испанияның ылғалды және
құрағақ топырақтары.
Аудандары орман және шалғындармен басылған ылғал Испанияда орманды
құба топырағы басым. Галисияда торфты, жартылай сазды тіпті сазды
топырақтар кездеседі. Оңтүстік-батыс Испанияың төмен кейбір жерлерінде
саздалған жағалуын есепке алмағанда осы аумақта саз кездесетін жалғыз аймақ
деп айтуға болады. Месетаның құрғақ аудандарында орманды құба топырақ
жайылған. Эбро ойпаты мен Жаңа Кастиль қыратының біршама құрғақшыл
жерлерінде тұзды топырақтар кездеседі. өзен аранларында құнарлы аллювиальді
топырақ таралған. Оңтүстік жағалауға аллювиальді сипатпен қатар, цитрусты
және басқада субтропикалық дақылдарды өсіруге қолайлы қызыл топырақты үлкен
роль атқарады. Ормандардың үлкен аумақта кесілуі ауыл-шарушылығының
қарапайым әдіспен жүргізу Испанияның көптеген аудандарында топырақтың
құнарсыздануына әкеп соқтырды. Эрозия 1955 жылғы жағдаймен 20 млн га (ел
териториясының 40 %) шарпыды. Соның ішінде 6 млн га жер аса үлкен эрозяға
шалдықты. Испанияның солтүстік және солтүстік батыс аудандарында қайың,
талшын, ағаштары мен толған жалпақ жапырақты ормандар жайылған. Ал жоғарғы
беткей бөлігінде қарағай және май қарағаймен толған қылқанды ормандары
орналасқан. Пиренейді ормандардың жоғары шекарасы 1800-2100 м дейін өтеді,
одан ары суалпілі және алпілі белдеуде шөптесін мен бұталы өсімдіктер
жайылған. Испанияның қалған аудандарында Жер орта теңіздік тіпті, өсімдік
жамылғысы орналасқан. Мұнда еменнен, қарағайдан, кипаристен, талшыннан,
үйеңгіден, жөкейден құралған керафитті ормандар, бұталы және жартылай
бұталы формациялармен (макфис, гарига) жайлыған. Месета қыратын құрғақшыл
жерлері және оңтүстік-шығыс жағалау шөптесінді бұталы өсімдік жамылғысы мен
(тамариск, розмарин, тимиян, испандық дрок және т.б) таралған. Испанияның
қиыр оңтүстігінде қысқа бойлы хамеропс құрма ағашы (Еуропадағы жалғыз
жабайы құрма ағашы) өседі. Ірі өзендердің аймақтарында шалғынды өсімдік
жамылғысы жайылған.
Испанияның солтүстік және солтүстік батыс аудандарындағы фаунасы,
атап айтқанда түлкі, қоңыр аю, борсық, жабайы ешкі, ақсусар орташа
Еуропалыққа келеді. Қалған аудандарда жерорта теңіздік фауна оның ішінде
виверра, испандық қоян, алжирлік кірпі басым. Гибарлтардың айналасында
макака (Еуропада маймылдың жалғыз түрі) кездеседі. Құстардың 400 түрі соның
ішінде эндемикалық түрлері: қызыл кекілік, көкшіл сауысқан,
жорғалаушылардан: кесірткелер мен жыландардың түрлері де көп. Испанияны
шайып жатқан теңіздерде алуан түрлі балықтар олардың ішінде көбінесе
сардина, трескі және т.б. таралған[2-20].
2 ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ
Шетелдік Еуропада Испаия халқы саны бойынша Германия, Ұлыбритания,
Италия және Франциядан кейін 5-орынды алады. Қазір халық саны 2006 жылғы
мәлімет бойынша 40 847 371 адам санын құрады және әлемде 29-орынға табан
тіреді.
Испания халқының өсуі соңғы жүзжылдықтарда төмен болатын. ХVІ ғасырда
7.5 млн халқы болған Испания тек 300 жыл ішінде екі есе өсті тағы екі есе
100 жылда өсіп 1960 жылы 30 млн тұрғынға жетті. 1900 жылға дейін төмен
екпінді кейде теріс өсім жоғарғы өлім көрсеткішімен түсіндіріледі. Оған
тағы Латын Америкасына Трансатлантикалық миграциясымен болған теріс
иммиграция баланысын қосуға болады.
ХХ ғасырдың басында өлім көрсеткішінің шұғыл төмендеуі туу
көрсеткішінің біртіндеп төмендеуімен іспеттес болды. Бірақ та халықтың
жылдық өсу деңгейі 1 % аспады. Ол имиграцияның теріс баланысынан болды,
негізінен ол енді Еуропаға қарай бағыт алды.
Кесте 1 - Испания халқының өсімі
ЖЫЛ ХАЛҚЫ МЛН. АДАМ ӨСІМ %
1970 33,713 1,1
1980 37,746 1,1
1986 38,586 0,4
1991 39,434 0,2
2006 40,847 0,3
Қазір ең тығыз орналасқан аймақ ол Барселона қаласы. Бір шаршы
километрге 2100 тұрғыннан келеді. Ал автономды облыстарының ішінде Мадридте
бір шаршы километрге 605 тұрағыннан келеді. Келесі Баск елінде 295, Канар
аралы Балеар аралы, Каталон және Валенсия қоғамдастығында 200-100 арасында
ең төмен концентрация Кастилия, Ла манча, Арагон, Эстремадура және Кастилия-
Леонда 30-дан төмен. Ал Тэруель провинциясында тіпті 14 тұрғыннан келеді.
Жалпы ел бойынша халық тығыздығы бір шаршы км-ге 87.2 адамнан келеді[11-
13].
Тығыздықтың ондай әр түрлілігі әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктермен түсіндіріледі.Экономикалық жағынан артта қалған
обылыстардан халық экономиқалық дамуы жоғары қарқынмен өсіп жатқан
региондарға көшіп жатады. Халық территория бойынша әлдеқалай тепе-теңсіз
орналасқан. Жер ауданы ауқымды ішкі аудандарында халықтың тек үштен бірі
шоғырланған. Бір қызықты жайт, екі үш ғасыр бұрын Испания халқының 50 % дәл
осы аудандарда орналасқан. Халық тығыздығы Ескі және Жаңа Кастилия, Леон,
Эстремадура, Арагон сынды тарихи обылыстарда жалпы елдің көрсеткішінен
төмен және теңіз алды солтүстік аудандардан әлде қайда аз. Халық тығыздығы
осындай халық ауытқыуы Испанияның кейбір аудандарының экономикалық даму
көрсеткішін кепілі деп айтуға болады.
Испанияда халық тығыздығындағы өзгешеліктер одан ары байқалады. Егер
мәліметтерге сүйенсек, Уэска, Сория, Теруель, Гвадалахара провинцияларында
15- 20 адамнан келсе, Бискайда ол көрсеткіш 290 ал, Каталонияда 310.
Астурияның, Баск елінің, Наварраның және Каталонияның өнеркәсіптік
орталықтарында халық тығыздығы кейбір жерлерінде бір шаршы км-ге 1000
тұрғыннан асып түседі. Дәл сол кезде Тэруельде, Ла-Манчада, Сорияда халық
тығыздығы 9-15 адамнан кездесетін жерлер бар.
Елдің ішіндегі халықың таралуындағы тоқтаусыз процесс оның кейбір
аудандарындағы дамудың теңсіздігін көрсетеді. 1900-1950 жылдары елдегі
халықтың жалпы өсімі 50.5 % болып Мадрид провинциясының сол уақыт
аралығындағы өсімі 249 %, Барселона провинцияларында 212 %, Гипускоа
провинцияларыныда 191 %-ға ұлғайды. Альмерия, Гвадалахара, Кастельон Де Ла
Плана, Самора атты аграрлы провинцияларыныда осы уақыт аралығында алдындағы
көрсеткіш 1900 жылғы деңгейде қалды. Ал Арагон облысында Уэска мен Тэруель
провинцияларыныда тіпті қысқарды[8-14].
Кесте 2 1999-2000 ж.ж. Халықтың жыныстық құрылымы (ерлер, әйелдер)
1999 жыл 2000 жыл
Жаңа туған балалар 1,07 1,07
15 жасқа дейін 1,06 1,06
15-64 жастар аралығында 1,00 1,01
65 жастан жоғары 0,71 0,72
жалпы 0,95 0,96
Кесте 3 1999-2000 ж.ж. Жастық құрылымы (%)
1999 жыл 2000 жыл
0-14 жас 15 15
15-64 жас 68 68
65 жастан жоғары 17 17
Кесте 4 1999-2000 ж.ж. Туу және өлім көрсеткіштері (1000 тұрғынға)
1999 жыл 2000 жыл
Туу 9,99 9,22
Өлім 9,69 9,03
Балалар арасындағы өлім деңгейі 6,41 4,92
Кесте 5 1999-2000 ж.ж. Орташа өмір сүру ұзақтығы
1999 жыл 2000 жыл
Жалпы 77,71 78,79
Ерлер 73,97 75,32
Әйелдер 81,71 82,49
2.1 Қалалары; елді мекендері және ұлттық құрамы
Әр елдің өмірінде ірі қалардың маңызы орасан зор болады. Испанияда
халқы 600 мыңнан асатын 4 қала бар. Мадридте 2910 мың, Барселонада 1626
мың, Валенсияда 753 мың, Севильяда 660 мың адам тұрады. Осы қалаларды
Испания жағдайында ірі орталықтар деп айтуға болады. Елдің териториясы
бойынша тиімсіз жағдайда орналасқан .
Ірі қалалардың негізгі массасы дамыған теңіз алды аудандарында
орналасқан. Көптеген Испандық қалалары негізінде ішкі Испанияда орта
ғасырда арабтар мен елдегі соғыс кездерінде пайда болып қалыптасты. Олар
кезінде әкімшілік және саудалық орталықтары, қамал бекіністері болды. Ол
қалаларға биік емес тасты үйлер, тар көшелер, көптеген шіркеулер және қала
орталығындағы Соборы бар негізгі алаң көріністері тән.
Испандық қаларарда көптеген ежелгі және орта ғасырлық сәулет өнерінің
ескерткіштері сақталған. Бір қызықты жайт, Мексикада орталық және Оңтүстік
Америкада сол елдердің көбіне ішкі аудандарында 16-17ғасырда Испандық
жаулаушы–конкистодарлор құрған кастильдік қалалары үлгісі және ұқсастығында
салынған испандық тиіптегі көптеген қалаларды кездестіруге болады. [15-19]
Елде негізінде ірі ауылдық елді мекен болып есептелетін көптеген
кішкене қалашықтар бар. Оны қала мен ауылдық елді мекендер арасындағы
өтпелі деңгей деп айтуға болады. Осында Испания халқының 50 % тұрады.
Испанияда ауыл халқының біраз бөлігі ірі елді мекендерде тұрады. Ол
негізінде Испанияның ішкі құрағақшыл аудандарына тән. Кішкене қоныстар
Валенсия мен Галисияның аудандарына тән. Осы облыстарда ұсақ ауылды
тиіптегі қоныстар да бар. өзінің сыртқы бейнесі жағынан аулыдары орта
ғасырлық келбеттерін сақтаған. 1950 жылғы халық санағы бойынша іскерлік
халқытың жалпы саны 10.8 млн адамды құрады, оның ішінде жартысы орман және
балық шаруашылығына 25 % жуығы өнеркәсіп 4 % транспорт және байланыс, 6 %
сауда, 14 % әкімшілік және әскери аппарат салаларында жұмыс жасайды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жылдары жүз мыңдаған
крестьяндар жерлерінен айрылып, ауылшаруашылық жұмысшылар армиясын
толтырды. Кіші кәсіп орындар мен шеберханалар көптеген иеленушілері ірі
компаниялармен бәсекелестікте болуға жарамады.
Испанияға қызметте болған (капиталистерге, діни басшыларға,
лауазымдарға) адамдарыдың, жалшы адамдардың жоғары үлес салмақты болуы тән.
Ол Испанияға орта ғасыр заманы уақытынан бері тән және де экономикалық
дамудың төмен деңгейде болуын көрсетеді. Онымен тағы да қалалық көп санды
ұсақ буржуазияның ұлесі мен де түсіндіріледі. Испания әр заманда лауазымды
қызметкерлерінің орныққан елі болған. Соңғы 15 жылда лауазымдылардың үлесі
одан ары ұлғайды.
Католиктік шіркеу өзінің беделін сақтап келеді. Елде 200 мыңнан астам
діни басшылары, монахтар, монах әйелдер және басқа да дінни қызметкерлері
бар. Оларды қамтамасыздандыру жұмысшылар үшін ауыр түседі.
Елдің негізін құрайтын испандықтардан басқа каталондықтардың,
галисиялықтардың, басктердің үлес салмағы орасан. Ұлттық аудандар ел
териториясын 16 % алады. Каталондықтар, галисиялықтар және басктер өз
атаулы тарихи провинцияларныда ғана тұрмай көрші провинцияларында және
Испаниядан шеткері жерлерде де өмір сүреді. Каталаондықтар, галисиялықтар
және басктер көне мәдениеті бар халықтар. Каталон тіліндегі алғашқы
мәліметтер ХІІ ғасырға жатқызылады. Галисиялық, баск тілдері де олардың
мәдениеті мен өнері көне түп тамыры бар. Испанияның шеткері халықтары
ұлттық автономия алу үшін әр заманда күрес жүргізеді. Католония және Баск
елі ревалюциялық күрестердің көбін басынан кешірді. Бірінші Испандық
жұмысшылар ұйымы 1839 жылы Каталонияда тоқымашылар арасында пайда болды.
Баск елінің жұмысшылар класы революциялық қозғалыс тарихына біраз аты шулы
беттерін жазды. 1936-1939 жылдыры республиканың үлкен жетістікреніне
Испанияның ұлттық аудандарына демократиялық еркіндікті беруді жатқызуға
болады. Сол жылдары Галисиялықтар, каталондықтар, басктер ұрпақтан-ұрпаққа
күрес үшін құқықтарды алды. 1939 жылы республиканың жеңілісі оларды
қайтадан ұлттық автономиядан айрыдып қалуға мәжбүр етті. Испания адамзатқа
сан қырлы еркінік үшін күрескен батырларды соның ішінде ержүрек теңіз
кемешілерін тамаша жазушыларды, драматургтарды, суретшілерді, әлемдік
мәдениеттің дамуына үлкес қосқан еркіндік сүйгіш адамдарды берген дарынды
халық болып саналады.
Испания халқы аса бай, өзіндік мәдениетіне иемденеді. ХІХ ғасыр
соңында Испанияның солтүстік және шығыс бөліктерінде түбектің ежелгі
тұрғындарының атақты ескерткіштері табылған. 1879 жылы Сандандер
провинцияларныдағы Альтамир үңгірінде 15 мың жыл бұрын өмір сүрген ежелгі
адамдардың қалдырған өлі жануарлардың тамаша шебер орындалған суреттері
табылды. 1897 жылы жазында Аликанте провинцияларында Эльче қаласына жақын
жерде крестьяндар жерде 24 ғасыр жатқан қазіргі әлемге танымал Эльче
бикесі мүсінін қазып алды. Испандық қалаларда гректік, римдік, арабтық
және Испандық тегі бар көптеген көне және орта ғасырлық сәулет өнерінің
ескерткіштері бар. ХІ-ХІІ ғасырларда Испанияның негізгі диалектикасына
айналған Кастель тіліндегі әдебиет пайда болады. өзінің көп ғасырлы тарих
бойында талантты Испан халқы әлемдік әдебиеті мен өнеріне орасан әсерін
тигізді. Испания адамзатқа Данте, Шекспир, Гёте, Пушкин атты тұлғалармен
бір қатарда тұратын Мигель Сервантесті берді[4-7].
Кітап оқитын адамдар ішінде Ла-Манчадағы ізгі Дон Кихот рыцарі мен
адал түрі қарапайым халықтың өзі сияқты ақылды қару тасушы Санчо Пансаны
білмейтін адам аз шығар.
Сонымен бірге, мәдениеті жағынан Испания терең контрасті ел болып
саналады. Аса бай ұлттық мәдениеті, белгілі әдебиет және өнерлік дәстүрмен
бірге халықтың кең массасында сауатсыздықтың жоғары деңгейлілігі
алаңдатады. Қазіргі уақытта ресми мәліметтер бойынша алықтың 15 % сауатсыз.
Осындай теріс әсердің бір көрінісі ол елдегі шіркеудің билігі. Ғасырлар
бойы шіркеу халықтың мәдениеті мен ағартушылыпен күрес жүргізді.
Елдің милитаризациясы, кең көлемді әскери құрлыстардың іске асыруы
жұмысшылардың қалтасына ауыр тиді. Инфляция, тура және жанама салықтар өсіп
келе жатыр[6-10].
2.2 Ел ішіндегі тілдер және шетелдіктер
Көптеген Испандық легиондарының өзіндік мәдениеті көп уақыт бойы
орталықтандырылған Франко режимі тарапынан қысымшылық көрген болатын.
Жалғыз ресми рұқсат етілген тіл –кастильдік (кастильяно) тіл болатын.
Каталония, Валенсия және Балеар аралдарындағы халықтар каталан (катала)
тілінде сөйлейді. Ол тіл роман тобына және Францияның оңтүстігіндегі
диалектіімен тығыз байланысқан өз алдындағы тіл. Галисиялық тіл (галего)
португалдыққа жақын. Испанияның солтүстігінде 2.5 миллион галисиялықтың
тілі баск (эускеро) тілінде испан-француз шекарасының екі жағында
орналасқан бір млн баксктердің тілі бірде бір еуропалық тілімен ешқандай
жақындығы жоқ. Тілі шындығында жұмбақ естіледі. Ғалымдар оны кавказ
диалектісіне байланысы бар деп ұйғарым жасайды.
Қазір барлық төрт тіл Испанияда қызметтік-әкімшілік және ресми ретте
танылады. Онымен радиода сөйлейді және сол тілдерде кітаптар мен газетелар
шығарылады. Қазіргі заманғы Испан конститутциясы автономдық одақта өзіндік
тілдерін құқықтарын мойындайды. Испан конститутциясының үшінші бабында:
1.Кастилияна –Испан мемлекетінің ресми тілі. Барлық Испандықтар осы
тілді білуге міндетті және қолдануға құқылы.
2.Басқа Испандық тілді белгілі бір автономдық одақтарда белгілі бір
жарғылармен ресми қолданыста бола алады.
3.Испан тілінің түрлі бай вариациялары мәдени тектілігі арнайы
қамқорлықпен қорғау объектісі болуы керек –делінеді.
Автономдық одақтар жарғысы мен мақұлданатын ресми Испандық тілдері:
эускереа(Баск елі мен Наварра) Галего (Галисия) Каталан (Каталония мен
Балеар аралдары) және валенсияно (Валенциялық қоғамдыстық) –Каталанның
жергілікті варианты. Тағыда мына тілдер ресми қолданысқа ие: Астураиядағы
библ мен Арагондағы жергілікті диалекті.
Диаспора. Шет елдерде 1.2 миллион Испандықтар тұрады. Осы сан Еуро
Одақ елдерінің бірде-біреуімен сәйкес келмейді. Испандықтардың көпшілігі
Американдық құрлықта өмір сүреді (600 мың), Еуропада -550 мың, Азия, Африка
және Австралияда - 42 мыңдай, Испанияда Еуро Одақ мүшесі болып, Еуро Одақ
елдеріндегі азаматтардың құқығын және мүдделерді қорғауды қамтамасыз ету
жүйесіне қосылды.
Қос азаматтылық. Испания Конститутциясының 11 бабы былай делінеді:
Мемлекет Иберо Американдық және Испаниямен ерекше бір байланысы бар
елдермен қос азаматтылық туралы келісім шарт жасай алады. Сол елдерде
азаматтылық арасында екі жақты шарттар келісімін бермесе де испандықтар туу
құжатын жоғалытпастан азаматтық ала алады.
Сонымен Испания Конститутциясында аз көлемде болса да қос азаматтық
туралы құжат бекітілген. Испандық заңдық актерінде негізінде Испанияның
азаматтық кодексінде (1954-1981жылдар арасындла мақұлданған) Иберо-
американдық елдерінің ішінде тағы Филлипин де айтылады. 1982 жылдан бастап
олардың қатарына Андорра мен Эквоториялдық Гвнейді және Португалияны қосты.
Испандық азаматтық алу үшін жоғарыда аталған елдердің азаматтарына Испания
териториясында кемінде екі жал өмір сүруі қажет, сол күйінде басқа елдердің
азаматтарына ол мерзім он жылға тең. 1958-1991 жылдар арасында Испания
Латын Америкасының көп елінің қос азаматтылық туралы келісім шарттар мен
бітімдер жасасты. Ол елдер: Чили, Аргентина, Колумбия, Перу, Парагвай,
Никарагуа, Эквадор, Боливия, Гватемала, Доминикан Республикасы және Коста-
рика. Испаниямен жасалған қос азаматтылық туралы келісім сол азаматтың екі
елдің біріне азаматтылығын алуына құқығын береді.
Баланы асырап алу. Испанияның автономдық обылыстарында 20 дан астам
ресми тіркелініген Испандықтардың Еуропадан, Азиядан, Латын Америкасынан
келеген балаларды асырап алу жөніндегі халықаралық агеніттіліктер бар.
Агеніттілік Португалия, Венгрия, Румыния, Болгария, Ресей, Қытай, Үндістан,
Мексика, Бразилия, Колумбия, Эквадор, Сальвадор, Доминикан Республикасы,
Перу және Боливия елдерімен бірлесіп жұмыс жасайды. Ол жұмысты Испанияның
әлеуметтік даму министірлігі қадағалап, автономдық облыстарға барлық асырап
алу жөніндегі агенттіліктердің жұмысын үйлесімді қылатын бірлескен ұлттық
ұйымды құруды жобалап отыр.
Жыл сайын Испанияда баланы асырап алуға үміттенетіндердің саны артып
бара жатыр. Көптеген осындай отбасылар баланы өз елінен асырап алғысы
келеді. Бірақ ондай мүмкіндік әр дайым болып жатпайды. Және де көпшілігі
баланы бір жасқа дейінгі жаста асырауға үміттенеді. Ол жағыдай таңдауды
одан ары тежейді. әлеуметтік даму министірлігі 1996 жылы 5000-дай отбасы
басқа елдегі балаларды асырауға үндеді деп хабарлады. Оның тек 1847 отбасы
ғана рұқсат алды.
Жалпы алғанда басқа елден баланы асырауға құжаттарды хаттамалаудағы
жалпы процеске шамамен жыл жарым, Испандық баланы асырауға 5 жылға дейін
уақыт кетеді. Асырап алудың негізгі этаптары: құжаттарды жинап және өткізу
(шамамен 10 құжат), Испан отбасының басқа елге баламен кездесуге жолға
шығуға дайындық, онымен Испанияға келу және құжаттарды тіркеу, асырап алуға
Испандықтардан көп өтініштер Колумбия, Үндістан, Қытай, Перу және Бразилия
елдерінен келеді. Испанияның әлеуметтік даму мәліметі бойынша асырап алу
үшін құжаттарды хаттамалауға, балаға жол жүрісіне және тағы сол сияқты
жұмыстарға орташа есепті 5000 АҚШ доллары кетеді[17-18].
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Аграрлы дәстүрдегі Испанияның тарихында өнер кәсіптің қарқынды даму
кезеңі болған. Ол 1950-жылдардағы елдің экономикалық ашылуымен
түсіндіріледі. 80-жылдары Испан экономикасы ғажайыбы туралы сөздер болатын,
бірақ бәрі ойдағыдай жүрген жоқ. Әлі де Испан экономикасында 3 мәселе шешу
үстінде болып отыр. Олар: жұмыссыздықтың жоғарғы көрсеткіші(23 % жуық),
инфляция және елдің үлкен қарыздары. Ең негізігі проблемалардың бірі
жастарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі. 20 жасқа дейінгілердің үштен
бірі жұмыс таба алмай отыр.
1950 жылға дейін Испания ең кедей Еуропалық мемлекеттердің бірі болды.
кейін оның экономикасы жоғарғы қарқынды жүрді. Жер орта теңізі
жағалауындағы әлемге танымал курорттардың есебінде мұнда шетелдік туризм
гүлденуі, сонымен қатар өнеркәсіптің жаңа салалары өз дамуын бәсеңдетті.
Испанияның солтүстік аудандарында елдің құнды пайдалы қазбаларына айланған
темір рудасы өндіріледі. Солтүстік-батсысы тоқыма фабрикалары жұмыс
жасайды. Химия өнеркәсібінің кәсіп орындары Бильбао, Мадрид және
Барселонаның айлаласында шоғырланған. Мадрид, Барселона, Валенсия және
Сарагоса тауларында автомобиль жасау зауттары бар. Қазіргі уақытта Испания
автомобиль жасау жөнінен Еуропада алғашқы орындардың бірін алады. 50
жылдарға дейін Испания көп жағдайда аграрлы ел болады. Жұмыс қолының үлесі
тек қана 15 % құрағанына қарамастан ауыл-шарушылығы әлі күнге дейін ел
экономикасында шешуші рольді атқарады. Осы күндері негізінде Испанияның
оңтүстігіндегі үлкен ауқымды жерлер бай жер иеленушілердің қоланда болып
отыр. Солтүстіктің жағаллық өнімді жайлымдарында ірі қара малы жайлып
жүреді. Ал құрағқ таулы райондарында ұсақ малдар бағылады. Пиреней
түбегінің құнарсыз топырағы және құрғақ климаты ол ауданды егін шарушылығы
үшін жарамсыз деп айтуға болады. Бірақ та, кейбір жерлерде дәнді дақылдар
мен жеміс-жидектің, зәйтүннің, жүзімнің, күнбағыстың, апельсиндер мен
лимондардың жақсы өнімдері алынады. Канар аралдарында бананның өзі
өсіріледі. Осы елде табысының тағы бір үлкен көзі балық шарушылығы болып
саналады[8-11].
Қазіргі заманғы Испанияда қызмет көрсету саласының маңызы өсіп келе
жатыр. Осы саладағы барлық жұмысшылардың үлесі 60 % құрайды, өнеркәсіпте 31
% және ауыл шараушылығында шмамен 10 % жұмыс жасайды. Қызмет көрсету
саласында мемлекеттік маңызы бар туризм саласы ие. 1995 жылы туристерді
күту табысы рекордтық көрсеткіш 2650 млрд писета болды. 60-70 жылдары шетел
туризмі толығымен жағалық аудандарында орнады.
Қызмет көрсетудің сапасын арттрудың орнына мемлекет туристердің
санының артуымен айналысты. Нәтижесінде табиғатқа үлкен зардаптар шегілді.
Бетон мен әйнектен істелінген түсініксіз құрлыстары, ұсыныстың сұраныстан
асырған күйінде артуы,ланшафттың бүлінуі салдарынан көп аудандар әлі күнге
дейін зиян шегіп отыр.
1980 жылдан бастап, билік өкілдері сақтықпен контр әдістерді қолдана
бастады. Қонақтардан келген табысты теңіз жағасында орналасқан курорттар
ғана емес, ішкерілій орналасқан аудандарда, мүмкіндік келсе жыл бойына
алатын болады. 1970 жылдары қазір Испанияға жылына 64.5 милиондай туристер
келеді. 1970 жылдары Аграрлы дәстүрдегі Испания экономикасы және туризм
саласының дамуы мен бірге қарқынды индустриялануын көрді. Франконың
өлімінен кейін Милагро Эспано (испан экономикалық ғажайыбы) заманы болды,
бірақ одан халықтың барлық деңгейіндегі адамдар пайда көрген жоқ.
Елдің аграрлық секторында кейбір ескі құрлымдар әлі де ауыр күйде
болып отыр. Бұрыннан тек өзін-өзі қамтамасыз етіп отырған төмен рентабельді
ұсақ кәсіпорындар көбіне солтүстік-шығыс аудандарында шоғырланған. Көп
өнімдер Валенсия мен Мурсия облыстары провинцияларының жағалық
суландырылған жеміс пен көкөністі плантацияларына алынады. Сырт жаққа
экспортқа цитрусты дақылдардың түр-түрі, қызанақтар, құлпынайлар, өріктер
және тәтті бұрыштар шығарды. Сол кезде хош иісті дәмді алмалар мен мушмула
аз өндірілді. Құрғақшыл жерлерінде зайтүн ағашы мен күнбағыстар
отырғызылады және де миндаль мен жүзім алынады[9-11].
1990 жылға дейін жұмыссыздық деңгейі шетелдік Еуропада ондай үлкен
болған жоқ (20 % жоғары). Шетелдік инвстициялар, Барселонадағы Олимпиялық
ойындар, Мадридтегі Экспо-92 сияқты ірі мемлекеттік проекттер түбегейлі
ештеңе өзгеткен жоқ. Бірақ соңғы уақытта ішкі нарықтағы сұраныс
экономиканың көтеріліп жатқанын көрсетеді. 1996 жылғы жалпы ұлттық өнім 4%
өсті. Осы көрсеткіш Еуро Одақтағы орташа деңгейден асып түсті. Жалпы ішкі
өнім бойынша Испания 2004 жылы 14-орында болды және ол 971.7 млрд АҚШ
долларын құрады. Ол жан басына шаққанда 26320 АҚШ доллары болады.
Испания индустриялды агралды мемлекет және ол шараушылықтың даму
деңгейі бойынша Шетелдік Еуропаның экономика жағынан жоғары дамыған
мемлекеттерінен қалып қояды. Қазігі заманғы испан шараушылығының құрылуы
елдің өзіндік тарихындағы спецификасына байланысты болды. 20 жыл бұрын
Испания шарушылығы әлсіз болған аграрлы индустриялды мемлекет болды.
Франкистік саясат ішкі ресурстарды экономиканы дамыту үшін
пайдалануға Испан нарығын жасанды түрде оқшаулауға қолданулы. Бұл саясат
кіші және ұсақ аз өнімді және техникалық тұрғыда қарапайым кәсіп орындардың
пайда болуына әкелді. Автарке саясаты испан экономикасын халықаралық еңбек
бөлінісіне қосылуына шек қойып оның модернизация қарқынын ұстап, елдегі
төмен сала аралық диспропорцияларды туғызды.
60-70 жылдары әлемдік нарықтағы жағымды экономикалық конъюктура,
Испанияға туристердің көптеп келуі 50 жылдары кетіп қалған Испан
эмигранттарының оралуы экономиканың үлкен қарқынмен дамуына себеп болды.
осының бәрі ішкі нарықтың ұлғаюына, импортталынған тауарларға үлкен
сұранысқа, шетелдік техника мен технологиялардың кіргізуіне экспорттың
өсуіне әкелді.
60-70 жылдары Испанияның экономикалық дамуындағы бір маңыздылығы ол
банктік монополиялардың ықпалы мен Испанияның өзіне тән мемлекеттік
–монополистік капитализмнің ерекшелігі болды. оның негізгілері салыстырмалы
әлсіз өнеркәсіп монополияларын банктік капиталдың шамадан тыс дамуы мен
араласыуы және мемлекеттік кәсіпкерліктің үлкен рольі дүние үзілік
капиталзизм жүйесіндегі ұлттық өндірістің бағындыру жағдайлары.Испания
экономикасының тағы бір айрықшалығы аграрлық өндірістегі дәстүрлі
формалардың сақталыныуы және сонымен қатар мемлекеттік капиталистік
сектордағы ауыл-шаруашылығын дамыту болып отыр[13-16].
Экономикалық кризиспен ұзаққа созылған депрессия еңбек
белсенділігінің көпке төмендеуіне және инфилияция мен жұмыссыздықтың өсуіне
себеп болды. осы соңғы екі көрсеткіш бойынша Испания Батыс Еуропада алғашқы
орындардың бірін алады. Ол құбылыс Испан экономикасының өсуіне кедергі
болуына себептігін тигізбей қоймайды. 1975-1980 жылдары жалпы ішкі өнімнің
өсу қарқыны 2.4 % болды. ол көрсеткіш Шетелдік Еуропа елдерінің арасында ең
төмен болды. Сыртқы қарыз региондағы ең үлкен деңгейде болды. ол 1982
жылдың аяғына қарай 26 млрд АҚШ долларын құрады. Қазір елдегі шешу керек
проблемалардың бірі өнеркәсіптергі құрлымдарды қайта құру, көбіне терең
кризиске ұшыраған өнеркәсіп салаларына айарлықтай көмек керек болып отыр.
Испания өнеркәсібі ел экономикасының көшбасшысы саласы болып
есептелінеді. 1997 жылғы жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 25 %
құрады. Осы көрсеткіш бойынша әлемде 7-орынды алады. Өнеркәсіптегі өнімнің
шығару көлемі жөнінен шетелдік Еуропада 5-орынды иемденеді. 1989-1993
жылдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ИСПАНИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... .5
1.1 Геологиялық құрамы, пайдалы қазбалары және климаты
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Cу ресурстары, топырағы , өсімдік және
жануардүниесі ... ... ... ... ... .. ... ... ...9
2 ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТЫҒЫЗДЫҒЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..12
2.1 Қалалары; елді мекендері және ұлттық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .14
2.2 Ел ішіндегі тілдер және
шетелдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
6
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.1 Өңдеу өнеркәсіптері және отын энергетика
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2 Ауыл
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27
3.3 Испания экономикасының даму
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
4 АВТОНОМДЫҚ
ОБЛЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
4.1 Мадрид, Каталония, Валенсия
Қоғамдастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
4.2 Андалузия, Баск елі,
Галисия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...36
4.3 Эстремадура, Мурсия, Арагон, Астурия, Кастилия, Ла Манча, Кастилия
және
Леон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...44
КІРІСПЕ
Испания –Еуропаның оңтүстік батысында орналасқан мемлекет. Пиреней
түбегінің көп бөлігін, Жерорта теңізіндегі Балеар және Питиус аралдарын,
Атлант мұхитындағы Канар аралдарын және Солтүстік Африка жағалауындағы
Сеута және Мелилья қалаларын иемденеді. Географиялық координаты 40 градус
солтүстік ендік, 4 градус батыс бойлық. Испания территориясының жалпы
аумағы 504750 шаршы км құрайды. Құрлық аумағы 499400 шаршы км. Ал өзен және
көлдер аумағы 5350 шаршы км. Материктік Испания батысында Португалиямен,
солтүстігінде Франция және Андоррамен, оңтүстігінде Гибралтармен шектеседі.
Испания солтүстігінде Бискай шығанағымен, солтүстік -батысы және оңтүстік-
батысында Атлант мұхитымен, шығысында және оңтүстік шығысында Жерорта
теңізімен шайылған. Испания Королдгі Франциямен 623 км, Португалиямен 1214
км, Андоррамен 65 км, ағылшын колониясы Гибралтармен 1.2 км, Мороккомен:
Сеута қаласы 6.3 км, Мелилья қаласы 9.6 км- шекараласады. [1-20]
Шекараның құрлықтағы жалпы ұзындығы 1919 км, жағажайлық линиясы 4964
км. Испания Еуропада Швейцариядан кейінгі биік таулы мемлекет. Таулар ел
территориясының 90 пайызын алады. Пиреней Испаныияның ең биік таулары емес.
Елдің оңтүстік-шығысында биіктігі Алпіден ғана төмен Кордильера–Бетика деп
аталатын тау жүйесі орналасқан. Оның жоғарғы нүктесі Муласен тауы. Бұл
Еуропаның оңтүстігіндегі жаз бойы қар сақталып тұратын аймақ. Пиреней
түбегі жан-жағынан сумен қоршалғанына қарамастан, елдің климаты мұхиттармен
емес, сыртқы факторлардан қорғайтын тауларының есебінде көрінеді.
Испания Еуропаның ең қиыр батысында таулы Пиреней түбегінде
орналасқан. Солтүстік-шығысында ол Пиреней тауларымен шектеседі. Елдің 50
пайызын Месета тауы алады. (меса –испан тілінде үстел деген мағына береді).
Онда Месета деп жердің тегіс беттерін атайды. Месетада климат континеталды,
құрғақ, ыстық жазы және суық қысымен ауысып отырады. Месетаның көп бөлігі
тегіс және ылғалы аз. Альмерияда судың сондай аздығына қарап, бұл жерді
Еуропаның шөлі деп атасақ болар еді. Бірақ, мұнда да жайнаған оазистерді
кездестіруге болады. Месетаның батысында тектоникалық қиылымдар және өзен
аңғарлары көп, шығысында олар тегістеу келеді. Орталық Кордильерлер
Месетаны солтүстік (Ескі Кастиль тауы) және оңтүстік (Жаңа Кастиль тауы)
бөліктерге бөледі. Месетаның солтүстігінде Бискай шығанағының жағалауы
бойында ортасында, Пикос де Эуропа жазықтығы Кантабрий таулары созылып
жатыр. Кантабрий таулары Испаниядағы аса қуатты Переней тауларының бірнеше
тау жоталары батыстан шығысқа қарай 450 км созылған. Пиренейдің орташа
биіктігі 2500 м, ең биік жері Ането шыңы 3404 м. Мисетаның солтүстік-
шығысына қарай ұзындығы 250 км және биіктігі 231м (Монкйо шыңы) жететін
Иберий таулары созылған. Шығыс Пиренеймен Иберий тауларының арасында
орналасқан және Жерорта теңізі жағалауына дейін созылған аса биік емес
Каталон таулары жатыр. Елдің оңтүстік-шығысында ортасында Съерра-Невада
тауы орналасқан Кордильера Бетика тау жота жүйесі созылып жатыр. Мұндағы
Муласен тауы (3478 м) Испанияның ең жоғарғы нүктесі.
Қалған 10 % териториясын Съерра-Морена және Кордилера Бетика арасында
жатқан Андалузия жазықтығы, Эбро өзенінің бойында жатқан Арагон жазықтығы
және Жерорта теңізі жағалауындағы ұсақ ойпаттар алады.
Испания жағалауы өте алуан түрлі болып келеді. Мұнда жартастарды,
ұзаққа созылған жағажайларды кездестіруге болады. Галисия жағалауының
бөліктері Норвегиялық фьордтарға ұқсайды, ал Атлантиканың солтүстік
жағалауы әктасты мүйістер және ұсақ үңгірлерге бай. Жерорта теңіздік
жағалауы көптеген жағалау жәна мәдени жағажайларға толы болғанына
қарамастан шөлді лагуналары мен сазды батпақтарды кездестіруге болады. Оның
ең белгілісі Кото донана шөлі.
Жер жыртыу көп аудандарында осы заманға дейін дәстүрлі әдіспен жүруіне
байланысты Испания басқа Еуропа мемлекеттеріне қарағанда өзінің табиғатын
қалыпты күйінде ұстап отыр.
1 ИСПАНИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Испания Еуропаның аса биік таулы елдерінің бірі. 200 м теңіз
деңгейінен төмен жатқан ойпаттар ел териториясының 11 % құрайды. 65 % 500 м
жоғары. (соның ішінде 25 пайзы 1000 м-ден жоғары) аймақтар бет қабаты
құрамы жалпы жобасы негізі тектоникалық құрылымдарына сәйкес: елдің
солтүстік-батысы, батысы және орталық бөліктерін эпигертцен формасында
қалыптасқан жазықтар, орташа жоталар және тегіс таулар иемденеді.
Солтүстік, шығыс және оңтүстік бөліктер қатпарлы таулармен акумулиятивті
жазықтармен көрсетілген.
Испания Португалияға сияқты бір-бірін нақты тау шекаралаымен бөліп
отыратын табиғат аудандары мен қатты оқшаулануы келеді. Испаниядағы тарихи
облылыстарының пайда болуы және дамуы негізінде табиғи жағдайлармен табиғи
аудандарының шекерасына байланысты болып отыр, мысалға Арогонды алсақ, ойға
тарихи обылыс пен ойпат кіреді, Галисияны айтсақ, тарихи обылыс және
кристалдық массив еске түседі.
Испания териториясының және Пиреней түбегінің негізі бөлігі биіктігі
600-800м орналасқан және түбектің 60 пайызын алатын Месета немесе орталық
Кастиль деп аталатын қырат алады. Месета оңтүстік-батыс бағытында
жантайған. Орталық Кордильер тау жүйесі Месетаны екі бөлікке солтүстік және
оңтүстікке бөледі. Солтүстік мисета 800 м биіктікте жатыр. Кейде оны Ескі
Кастиль қыраты деп те атайды, ал 600-700м биіктікте жатқан оңтүстік бөлігін
Жаңа Кастиль қыраты дейді. Орталық Кордильер жоталары оңтүстік-батыс
бағытта 700 км созылған. Орталық Кордильердің басты жоталары: Сьерра де
Гредос, Сьерра де Гвадарама және Сьерра де Гатос. Жүйенің ең биік Сьерар де
Гредос жотасындағы биіктігі 2592 м Пласа дел Моро Алмансор нүктесі Сьерра
де Гвадраманың оңтүстігіне қарай оның тау бөктері арасында биіктігі 648 м
жатқан Еуропаның ең биік астаналарының бірі –Мадрид қаласы орналасқан[15].
Испаныияның солтүстік-шығысында оны Франциядан бөлетін Пиреней
таулары созылған. Таудың көп жері 2000 м жоғары биіктікті алады, ал жоғарғы
нүктесі Маледетта массивіндегі Пиік де Ането 3404 м жетеді. Орталық Пиреней
жүйесінің ең жоғары және өтуге қиын бөлігі Пиренейді мұздықтардың белсенді
процестердің іздері кездеседі.
Оңтүстік Месетада бойлық бағытында Тахо мен Гвадиана өзендері арасы
мен биіктігі 1736 м жететін Толедо таулары созылған. Оңтүстік Месета Сьерра
Морена тауларымен Андалузия ойпатына анықталады. Жерорта теңізі оңтүстік
және оңтүстік-шығыс жағалауларына жақын ұзындығы 630 км созылған Андалузия
немесе Бет таулары жатыр. Осы тауларда Сьерра-Невада жотасы орналасқан.
Түбекте Испанияның ең биік нүктесі Муласен тауы (3482 м) осы жерде
орналасқанмен, жалпы бұл тау жүйесі Пиренейге қарағанда онша биік емес және
өту мүмкіндігі мол, осы тауларда Еуропаның ең оңтүстік мұздығы бар.
Шығысына қарай Андалузия таулары Месета және Иберий таулар жүйесімен
шекараласады.
Ұзындығы 500 км Иберий таулары Кантабрий мен Жерорта теңізі жағалауы
(Валенсияның солтүстігіне қарай) арасында созылған. Жоғарғы нүктесі Монкайо
(2316 м). Иберий жүйесі аудан көтерілімі жағынан елдің ең үлкен тау
массиві. (40000 шаршы км).
Иберий мен Переней таулары арасында орта биіктікті жағалаулы Каталон
тауары орналасқан. Ол ұзындығы 270 км созылған бірнеше тау жоталарынан
тұрады. Жоғарғы нүктесі 1712 м биіктікте жатыр.
Испаниядағы ойпаттар териториясының аз бөлігін алғанмен елдің
экономикалық өміріне маңызды рөл атқарады. Андалузия ойпаты Сьерра-
Моренаның оңтүстігіне қарай Гвадалквивир өзенінің бассейінін алып жатыр.
Ауқымды Арагон ойпаты Эбро өзенінің бассейінінде жатыр. Испанияның Жерорта
теңізі жағалауында енсіз Мурсия және Валенсия ойпаттары созылған.
1.1 Геологиялық құрамы, пайдалы қазбалары және климаты
Испания геогогиялық құрлымында басты орынды шығысында Мезокайнозой
платформасымен жабылған, Иберийлік Месетаның палиозойлы қыртысты
комплекстері алады. Солтүстігінде Иберийлік Месета Пиренейдің оңтүстік
қиыры мен, ал оңтүстігінде тіркескен Андалузия тауларымен (Бет Кордильері)
жиектеліді. Иберийлік Месетада 3 тиктоникалық зоналар айқындалады.
1.Кантабрий және Иберий тауларын алатын солтүстік зона ескі
палиозойлы қуатты терриген жауынының, орта палиозойлы карбонатты–теригенді
шөгіндінің және (Астурий бассейнінде) карбонның паралийлі көміртекті
қабатының геосинклиналь иілімінде қалыптасты. Негізгі қатпарлық карбонның
соңғы кезеңіне келеді.(астурийлік фаза).
2.Галисия мен Кастилия арасындағы орталық зона граниттарымен
шоғырланып ежелгі геоантиклиналь көтерілімімен көрсетілген, мұнда
кембрийлік (сардиндік) қатпарлық үлкен маңызға ие болатын.
3.Оңтүстік (геосинклиналь)зона (Сьерра-Морена) көбіне негізі құрамды
су асты жанартаулы және граувакк өнімдерінен құралған. Ол қатпарлық кезіңін
девонның ортасында өтті. Мезо-кайназойлы патформалық қап карбонатты
жауындар әрекетінен қалыптасты. Эбро өзенінің бассейінінде мұнда олигоценді
(пиренейлік фаза) интенцивті қатпарлыққа ұшыраған флишты және молосты
қабаттар шыға бастады. Бет Кордильері солтүстікке ауысқан топталған
тектоникалық жамылғылардан тұрады. Ішкі жамылғы метаморфті палезоймен,
сыртқы мезезойдың (палиоген және төменгі меоценнің) карбонатты және сынықты
қабаттармен қалыптасқан.
Пайдалы қазбаларына келсек: Испанияның жер қойнауы өзінің рудалығы мен және
әр түрлі кен орындары мен ерекшеленеді. Минерелды отын қорлары салыстырмалы
түрде үлкен емес. Пайдалы қазбалардың басты кен орындары Месетаның
буындыратын тау жүйелерінде және елдің периферийлі аудандарында
шоғырланған. Ең көзге түсетіні Сьерра-Морена мен Уельвадағы оңтүстік
белдеу. Мұнда мыстың колчеданды кенішін, сынаптың гидротермалды кен орнын
қорғасын және мырыш рудалыры шоғырланған. Темір кенінің ірі кен орындары
Андалузия тауларында, Галисия, Астурия, Лион, Бискай, Сандандер және
Граданадада орналасқан. Испанияда сапалы темір рудасы шоғырланған (металл
құрамы 50 % дейін) ірі кен орындары бар (2 млрд т дейін) басты кен орындары
солтүстікте Бильбаоға жақын жерде және Арагон Охос Негроста орналасқан.
Барлық темір рудалар орынының 20 % Астурия мен Галисияға келеді.
Қалайы, вольфрам, уран кен орындары галисия тауында Саламанка және
Касерес провинцияларында орналасқан. Уранды өндіру жөнінен Испания
капиталтистік әлемде алтыншы және Еуорпада екінші орын алады. Оның кен
орындары жоғарыда аталған провициялармен қатар Бадахос, Хаен және Лирита
бар.
Пиреней мен Каталон тауларының қиылысында лигнит пен калий тұзы
(карнилит және силвинит) Эбро өзенінің аңғарында каолин және апатит кен
орындары орналасқан. Мысты пирит (мыс құрамы 10 % дейін) Испания мысты
пирит қоры бойынша капиталистік Еуропада бірінші орынды алады. Басты кен
орындары Тарсис, Рио Тинте және Сарса Уельва провинциясы Сьерра Морена
тауларында орналасқан. Андалузияда түсті металдардың мол қоры бар. Хаэн
провинциясында (Линарис, Ла Каролина) қорғасын, мырыш рудалары,
Сандандерде (Реосин ауданы) мырыш, Галисияда волфрам, маргенец, қалайы
өндіреді. Андалузия мен Галисияда платина, алтын және күміс кен орындары
кездеседі[1-9].
Сынап қоры бойынша Испания капиталистік әлемде бірінші орынды
иеленеді. Альмеден негізгі сынап кен орны. Месета мен Сьерра-Морена
қиылысында Сьюдад-Реаль (Жаңа Кастелия) провинциясында орналасқан
Альмеденде өндірілетін рудадағы сынаптың үлесі 6-9 % болса, италияндық
рудадағы сынаптың құрамы 1 %.
Жергілікті энергетикалық ресурстары негізінен тас көмір қорларынан
құралады. Тас көмір қоры 9 млрд т, қоңыр көмір 1 млрд т көлемінде
белгіленеді. Барлық көмір қорының жартысына жуығы Астурияға (елдің негізгі
көмір бассеиіні) келеді. Солтүстік-батыста, Лионда антрациттың қорлары
кездеседі. Қоңыр көмірдің ең көп жерлері елдің шығысында Теруельге жақын
Утрильяс ауданында шоғырланған. Шым Пуертольянода (Сьюдад-Реаль)
өндіріледі. Каталонияда Сурия ауданында калий тұздарыны ірі қорлары бар.
Фосфорит Эстремадурада, күкіріт Альбасетеде және асфальт Эбро ойпатының
жоғарында өндіріледі.
Испаныияның климатына географиялық орналасуында Африка контенетінің
ірі шөлдерінің жақындығына қарамастан бет қабатының өзіндік құрлысы әсер
етеді. Испанияның ішкі ауданы жан-жағынан жоталармен қоршалып, су тапшылғын
сезіп отыр. Су тапшылығы және күннің мол түсуі елдің көп аудандарына тән.
Жылына шуақты күндер саны бойынша Испания Еуропада Италия және Еуропамен
қатарласып бірінші орынды иемденеді.
Жылдық жауын-шашын елдің аудандарында әрқилы түседі. Бискай
шығанағының жағалауы жылдық жауын-шашын мөлшері бойынша Еурорпада алдыңғы
орындардың бірін алса, Испанияның кейбір аудандарында 200 мм төмен жауын-
шашын беріледі, сондықтан ол жерлер Еуропаның құрғақшылық аудандарына
жатқызылады[5-7].
Климаттық белгілері бойынша Испанияны екі негізгі бөлікке топтауға
болады:
Ылғалды және құрғақ. Кантабрий таулары мен Галисияның тау жоталары ылғалды
және құрғақшыл Испанияның климаттық шекарасы болып есептелінеді. Испанияның
ылғалды аудандарында жылына 900 мм-ден кем емес жауын-шашын түссе, таулы
аудандарында жауын-шашын 1500-2000мм барады. Соңғы 30 жылда жауын-шашыннның
максималды көрсеткіші елдің солтүстігі Сан-Себастьянда 3006 м максималды
көрсеткіші 925 мм құрады. Басқа елінде ең суық қаңтар айының орташа
темперетурасы 7.4°С , ең жылы шілде айында 4.19°С . Барлық зоналарға
максималды және минималды температулар ауытқуы 10-15°С арасын қамтиды.
Ылғалды Испаниядағы қысқы және жазғы температураларының аздаған
жылдық ауытқуы Атлантиканың қысымымен түсіндіріледі. Қыста жер суыған
кезде, мұхит оны жылытады. Жазда осы жерде ыстық ауаны жұмсартады. [3-4]
Құрғақ Испанияда елдің жерортатеңіздік және ішкі аудандары климатында
орасан айырмашылқтар байқалады. Испанияның оңтүстік және оңтүстік шығыс
аудандарында Сахарадан келетін тропикалы африкандық ыстық ауа массалары
енеді, ыстық ауа 40-45°С жетеді. Севильяда 1949 жылы +46.7°С жеткен
темперетура белгіленеді. Осы аудандарға ыстық және бұлтсыз күндер тән. 1947
жылы Севильяда темперетурасы 25°С асатын 197 күн болды. (ылғалды Испаниямен
салыстырып көрсек мұнда осындай көрсеткіш жылына 21-88 күндер аралығында
болады).
Мұхиттық ауа массалары кіруі қиынға соғатын Месета қыраты мен Эбро
ойпатының климаты континенталды, суық қысы мен, ыстық жазы мен және жауын-
шашынның аз мөлшері мен ерекшеленеді.
Испанияның ішкі аудандары Атлантика мен Африкаға Балқан түбегіне
қарағанда жақын орналасқанымен мұндағы қыс айлары Балқандағыдай
температурада болады. Осындай суық күндер -25°С дейін болып жатады.
(Сеговия 1926 жыл -23.5°С) 1944 жылы Куенкада (Жаңа Кастилия) темперетурасы
нөлден төмен 111 күн байқалды. Ал жазда ортақлық Испанияның ауқымды
жерлерінде ыстық ауа 40°С және одан да жоғары болады.
Орташа жылдық жауын-шашын Месетада және Арагон ойпатында кейбір кезде
500 мм асады. 1945 жылы жаңа Кастилияда Сьюдад-Реаль ауданында 182 мм жауын-
шашын болды. елдің ең құрғақ аудандарына Сервантестың Дон-Кихотында
бейнеленген Ла-манча жатады[2-9].
Елдің климаты әртүрліліктен ерекшеленгендіктен (кішкене
територияырының өзінде) Испанияны климаттық контрасттар елі деп атайды.
Мысалға, Испанияның бағы деп атайтын Валенсияың Жерорта теңіздік
аудандарында келесі бейнені бақылауға болады. Жағалауда апельсин мен
лимондар өсіріледі. Суандырылған, әбден жыртылған жерлерінде жылына бірнеше
өнім алынады. Бірақ, батысқа қарай 30-40 км жерде таулы аудандарда алғашқы
цитрусты дақылдар, кейін жүзімдер жоғала бастайды. Мұнда жаздың өзінде суық
ал, халықтың жылыту жүйе кезеңі бірнеше айға дейін созылады[16].
1.2 Cу ресурстары, топырағы , өсімдік және жануар дүниесі
Испания териториясында өзендер саны аз емес. Бірақ та таулы бедер,
територияның көп жерлерінде жауын-шашынның аз түсуі, ағындылардың тұрақсыз
режимі көптеген өзендердің құрғауы, осыладрыдң бәрі өзендерді кеме
шараушылығында пайдалануға кедергі болады. Тек Гвадалквивир тұрақты жазықты
сипатта болады. өзен шараушылығына Гвадалквивирдің кішкене бөлігі
(бастауынан Сивилья қаласына дейін) ғана жарайды: кішкене кемелер Эбро
өзенінің орта ағысы мен кейбір ірі көлдердің бойымен жүреді. Жазда көптеген
көлдер азаяды. Ал кейбіреулері тіпті құрғап қалады. Осындағы су деңгейінің
көтерілуі жауын-шашынның түсімі кезінде яғни, күзбен қыс айларында
байқалады. Жауын-шашындарының тұрақсыз түсуі салдарынан өзен тасқыны
құбылыстары көбіне күз және қыс айларында аз емес болады.
Елдегі көпшілік өзендер аз ауқымды екендігі Испанияның 59 өзенінің
ағындысы қалған өзендердің жылына жалпы ағындысына асып түсуіне
түсіндіріледі. Испания рельефінің жалпы таулық сипаты, таулы тізбектермен
жалғасқан. Үлкен ішкі жазықтық болуы, көп өзендердің қысқы ағыстарда тік
құлауы гидро құрлыстарға жақсы жағдай жасайды. Мысалы Дуэро өзені өзінің
жолының 2106 м биіктікте Иберий тауларынан бастайды. 75 км кейін 1000 м
биіктікте ол ескі Кастилия жазықтығын кесіп өтеді. Самора қаласында оның
арнасы енді 600 м биіктікте жатыр. әрі батысқа қарай 180 км қашықтықта
(Саморадан португалдық шекараға дейін) өзен арнасы одан да төмен 480 м
биіктікке түседі.
Бискай шығанағына құятын өзендер негізінде қысқа және көп сулы. Жыл
бойына көпте және азды түсетін едәуір мөлшерлі жауын-шашын ағындының
тұрақты режиміне себепті болады. өзендер ну ормандармен жабылған және
шалғындармен толтырылған ішкі ойпаттарда ағады. Ең ірісі Налон өзені
(ұзындығы 135 км) болып саналады. Одан басқа Бидасоа, Селья, Дева,Нервьон
және Навия өзендері бар. [3]
Елдегі ең ірі өзендердің төртеуі (Тахо, Гвадиана, Дуэро,
Гваделквивир) Атлант мұхитына ал Эбро өзені Жерорта теңізіне құяды. Осы
өзендердің ішінде тек Гвадалквивирмен Эбро өзендері түгелдей Испания
териториясында ағады. Қалғандары өз жолын Португалияда аяқтайды. Испанияның
Атлантикаға құятын ірі өзендердің ұзындығы (ел аумағында): Тахо 910 км,
Гвадианна 820 км, Дуэро 780 км, Гваделквивир 560 км. Дуэроның бассейініде
Ескі Кастилияның (солтүстік мисета) барлығы кіреді, ал Тахо мен
Гвадияннаның бассейіндері оңтүстік Месетаны қамтиды. Гвадалквивир бассейні
деп Андалузия ойпатын айтады. Атлант мұхитына сонымен бірге Галисияның
негізгі өзені Миньо (ұзындығы Испания аумағында 340 км) құяды. Созылу
жағынан 9-орынды иемденіп ол Эбро мен Дуэродан кейін мол сулы өзендер
қатарына жатады.
Испанияда көлдер аз. Шағын көлдер Кадис шығанағы мен Жерорта теңізі
жағалауында бар. Олардың ішінде ең ірілері Мурсияның оңтүстік шығысына
Палое мұйісі ауданында орналасқан Мар-Менор көлі, Валенсия аумағында
Альбуфера көлі Саламанка провинциясында (Солтүстік Месета) мұздық тегі бар
Санабрия көлі және Транпаль көлі орналсқан. Ла-Манча және кейбір құрғақшыл
аудандарда шағын кеуіп кететін көлдер кездеседі. Халық арасында оларды
үлкен шалшықтар деп атаған.
Испанияның топырақ жамылғысына елдің биік таулы сипаты үлкен маңызға
ие болады. Топырақты екі негізгі типке бөледі. Испанияның ылғалды және
құрағақ топырақтары.
Аудандары орман және шалғындармен басылған ылғал Испанияда орманды
құба топырағы басым. Галисияда торфты, жартылай сазды тіпті сазды
топырақтар кездеседі. Оңтүстік-батыс Испанияың төмен кейбір жерлерінде
саздалған жағалуын есепке алмағанда осы аумақта саз кездесетін жалғыз аймақ
деп айтуға болады. Месетаның құрғақ аудандарында орманды құба топырақ
жайылған. Эбро ойпаты мен Жаңа Кастиль қыратының біршама құрғақшыл
жерлерінде тұзды топырақтар кездеседі. өзен аранларында құнарлы аллювиальді
топырақ таралған. Оңтүстік жағалауға аллювиальді сипатпен қатар, цитрусты
және басқада субтропикалық дақылдарды өсіруге қолайлы қызыл топырақты үлкен
роль атқарады. Ормандардың үлкен аумақта кесілуі ауыл-шарушылығының
қарапайым әдіспен жүргізу Испанияның көптеген аудандарында топырақтың
құнарсыздануына әкеп соқтырды. Эрозия 1955 жылғы жағдаймен 20 млн га (ел
териториясының 40 %) шарпыды. Соның ішінде 6 млн га жер аса үлкен эрозяға
шалдықты. Испанияның солтүстік және солтүстік батыс аудандарында қайың,
талшын, ағаштары мен толған жалпақ жапырақты ормандар жайылған. Ал жоғарғы
беткей бөлігінде қарағай және май қарағаймен толған қылқанды ормандары
орналасқан. Пиренейді ормандардың жоғары шекарасы 1800-2100 м дейін өтеді,
одан ары суалпілі және алпілі белдеуде шөптесін мен бұталы өсімдіктер
жайылған. Испанияның қалған аудандарында Жер орта теңіздік тіпті, өсімдік
жамылғысы орналасқан. Мұнда еменнен, қарағайдан, кипаристен, талшыннан,
үйеңгіден, жөкейден құралған керафитті ормандар, бұталы және жартылай
бұталы формациялармен (макфис, гарига) жайлыған. Месета қыратын құрғақшыл
жерлері және оңтүстік-шығыс жағалау шөптесінді бұталы өсімдік жамылғысы мен
(тамариск, розмарин, тимиян, испандық дрок және т.б) таралған. Испанияның
қиыр оңтүстігінде қысқа бойлы хамеропс құрма ағашы (Еуропадағы жалғыз
жабайы құрма ағашы) өседі. Ірі өзендердің аймақтарында шалғынды өсімдік
жамылғысы жайылған.
Испанияның солтүстік және солтүстік батыс аудандарындағы фаунасы,
атап айтқанда түлкі, қоңыр аю, борсық, жабайы ешкі, ақсусар орташа
Еуропалыққа келеді. Қалған аудандарда жерорта теңіздік фауна оның ішінде
виверра, испандық қоян, алжирлік кірпі басым. Гибарлтардың айналасында
макака (Еуропада маймылдың жалғыз түрі) кездеседі. Құстардың 400 түрі соның
ішінде эндемикалық түрлері: қызыл кекілік, көкшіл сауысқан,
жорғалаушылардан: кесірткелер мен жыландардың түрлері де көп. Испанияны
шайып жатқан теңіздерде алуан түрлі балықтар олардың ішінде көбінесе
сардина, трескі және т.б. таралған[2-20].
2 ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ
Шетелдік Еуропада Испаия халқы саны бойынша Германия, Ұлыбритания,
Италия және Франциядан кейін 5-орынды алады. Қазір халық саны 2006 жылғы
мәлімет бойынша 40 847 371 адам санын құрады және әлемде 29-орынға табан
тіреді.
Испания халқының өсуі соңғы жүзжылдықтарда төмен болатын. ХVІ ғасырда
7.5 млн халқы болған Испания тек 300 жыл ішінде екі есе өсті тағы екі есе
100 жылда өсіп 1960 жылы 30 млн тұрғынға жетті. 1900 жылға дейін төмен
екпінді кейде теріс өсім жоғарғы өлім көрсеткішімен түсіндіріледі. Оған
тағы Латын Америкасына Трансатлантикалық миграциясымен болған теріс
иммиграция баланысын қосуға болады.
ХХ ғасырдың басында өлім көрсеткішінің шұғыл төмендеуі туу
көрсеткішінің біртіндеп төмендеуімен іспеттес болды. Бірақ та халықтың
жылдық өсу деңгейі 1 % аспады. Ол имиграцияның теріс баланысынан болды,
негізінен ол енді Еуропаға қарай бағыт алды.
Кесте 1 - Испания халқының өсімі
ЖЫЛ ХАЛҚЫ МЛН. АДАМ ӨСІМ %
1970 33,713 1,1
1980 37,746 1,1
1986 38,586 0,4
1991 39,434 0,2
2006 40,847 0,3
Қазір ең тығыз орналасқан аймақ ол Барселона қаласы. Бір шаршы
километрге 2100 тұрғыннан келеді. Ал автономды облыстарының ішінде Мадридте
бір шаршы километрге 605 тұрағыннан келеді. Келесі Баск елінде 295, Канар
аралы Балеар аралы, Каталон және Валенсия қоғамдастығында 200-100 арасында
ең төмен концентрация Кастилия, Ла манча, Арагон, Эстремадура және Кастилия-
Леонда 30-дан төмен. Ал Тэруель провинциясында тіпті 14 тұрғыннан келеді.
Жалпы ел бойынша халық тығыздығы бір шаршы км-ге 87.2 адамнан келеді[11-
13].
Тығыздықтың ондай әр түрлілігі әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктермен түсіндіріледі.Экономикалық жағынан артта қалған
обылыстардан халық экономиқалық дамуы жоғары қарқынмен өсіп жатқан
региондарға көшіп жатады. Халық территория бойынша әлдеқалай тепе-теңсіз
орналасқан. Жер ауданы ауқымды ішкі аудандарында халықтың тек үштен бірі
шоғырланған. Бір қызықты жайт, екі үш ғасыр бұрын Испания халқының 50 % дәл
осы аудандарда орналасқан. Халық тығыздығы Ескі және Жаңа Кастилия, Леон,
Эстремадура, Арагон сынды тарихи обылыстарда жалпы елдің көрсеткішінен
төмен және теңіз алды солтүстік аудандардан әлде қайда аз. Халық тығыздығы
осындай халық ауытқыуы Испанияның кейбір аудандарының экономикалық даму
көрсеткішін кепілі деп айтуға болады.
Испанияда халық тығыздығындағы өзгешеліктер одан ары байқалады. Егер
мәліметтерге сүйенсек, Уэска, Сория, Теруель, Гвадалахара провинцияларында
15- 20 адамнан келсе, Бискайда ол көрсеткіш 290 ал, Каталонияда 310.
Астурияның, Баск елінің, Наварраның және Каталонияның өнеркәсіптік
орталықтарында халық тығыздығы кейбір жерлерінде бір шаршы км-ге 1000
тұрғыннан асып түседі. Дәл сол кезде Тэруельде, Ла-Манчада, Сорияда халық
тығыздығы 9-15 адамнан кездесетін жерлер бар.
Елдің ішіндегі халықың таралуындағы тоқтаусыз процесс оның кейбір
аудандарындағы дамудың теңсіздігін көрсетеді. 1900-1950 жылдары елдегі
халықтың жалпы өсімі 50.5 % болып Мадрид провинциясының сол уақыт
аралығындағы өсімі 249 %, Барселона провинцияларында 212 %, Гипускоа
провинцияларыныда 191 %-ға ұлғайды. Альмерия, Гвадалахара, Кастельон Де Ла
Плана, Самора атты аграрлы провинцияларыныда осы уақыт аралығында алдындағы
көрсеткіш 1900 жылғы деңгейде қалды. Ал Арагон облысында Уэска мен Тэруель
провинцияларыныда тіпті қысқарды[8-14].
Кесте 2 1999-2000 ж.ж. Халықтың жыныстық құрылымы (ерлер, әйелдер)
1999 жыл 2000 жыл
Жаңа туған балалар 1,07 1,07
15 жасқа дейін 1,06 1,06
15-64 жастар аралығында 1,00 1,01
65 жастан жоғары 0,71 0,72
жалпы 0,95 0,96
Кесте 3 1999-2000 ж.ж. Жастық құрылымы (%)
1999 жыл 2000 жыл
0-14 жас 15 15
15-64 жас 68 68
65 жастан жоғары 17 17
Кесте 4 1999-2000 ж.ж. Туу және өлім көрсеткіштері (1000 тұрғынға)
1999 жыл 2000 жыл
Туу 9,99 9,22
Өлім 9,69 9,03
Балалар арасындағы өлім деңгейі 6,41 4,92
Кесте 5 1999-2000 ж.ж. Орташа өмір сүру ұзақтығы
1999 жыл 2000 жыл
Жалпы 77,71 78,79
Ерлер 73,97 75,32
Әйелдер 81,71 82,49
2.1 Қалалары; елді мекендері және ұлттық құрамы
Әр елдің өмірінде ірі қалардың маңызы орасан зор болады. Испанияда
халқы 600 мыңнан асатын 4 қала бар. Мадридте 2910 мың, Барселонада 1626
мың, Валенсияда 753 мың, Севильяда 660 мың адам тұрады. Осы қалаларды
Испания жағдайында ірі орталықтар деп айтуға болады. Елдің териториясы
бойынша тиімсіз жағдайда орналасқан .
Ірі қалалардың негізгі массасы дамыған теңіз алды аудандарында
орналасқан. Көптеген Испандық қалалары негізінде ішкі Испанияда орта
ғасырда арабтар мен елдегі соғыс кездерінде пайда болып қалыптасты. Олар
кезінде әкімшілік және саудалық орталықтары, қамал бекіністері болды. Ол
қалаларға биік емес тасты үйлер, тар көшелер, көптеген шіркеулер және қала
орталығындағы Соборы бар негізгі алаң көріністері тән.
Испандық қаларарда көптеген ежелгі және орта ғасырлық сәулет өнерінің
ескерткіштері сақталған. Бір қызықты жайт, Мексикада орталық және Оңтүстік
Америкада сол елдердің көбіне ішкі аудандарында 16-17ғасырда Испандық
жаулаушы–конкистодарлор құрған кастильдік қалалары үлгісі және ұқсастығында
салынған испандық тиіптегі көптеген қалаларды кездестіруге болады. [15-19]
Елде негізінде ірі ауылдық елді мекен болып есептелетін көптеген
кішкене қалашықтар бар. Оны қала мен ауылдық елді мекендер арасындағы
өтпелі деңгей деп айтуға болады. Осында Испания халқының 50 % тұрады.
Испанияда ауыл халқының біраз бөлігі ірі елді мекендерде тұрады. Ол
негізінде Испанияның ішкі құрағақшыл аудандарына тән. Кішкене қоныстар
Валенсия мен Галисияның аудандарына тән. Осы облыстарда ұсақ ауылды
тиіптегі қоныстар да бар. өзінің сыртқы бейнесі жағынан аулыдары орта
ғасырлық келбеттерін сақтаған. 1950 жылғы халық санағы бойынша іскерлік
халқытың жалпы саны 10.8 млн адамды құрады, оның ішінде жартысы орман және
балық шаруашылығына 25 % жуығы өнеркәсіп 4 % транспорт және байланыс, 6 %
сауда, 14 % әкімшілік және әскери аппарат салаларында жұмыс жасайды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жылдары жүз мыңдаған
крестьяндар жерлерінен айрылып, ауылшаруашылық жұмысшылар армиясын
толтырды. Кіші кәсіп орындар мен шеберханалар көптеген иеленушілері ірі
компаниялармен бәсекелестікте болуға жарамады.
Испанияға қызметте болған (капиталистерге, діни басшыларға,
лауазымдарға) адамдарыдың, жалшы адамдардың жоғары үлес салмақты болуы тән.
Ол Испанияға орта ғасыр заманы уақытынан бері тән және де экономикалық
дамудың төмен деңгейде болуын көрсетеді. Онымен тағы да қалалық көп санды
ұсақ буржуазияның ұлесі мен де түсіндіріледі. Испания әр заманда лауазымды
қызметкерлерінің орныққан елі болған. Соңғы 15 жылда лауазымдылардың үлесі
одан ары ұлғайды.
Католиктік шіркеу өзінің беделін сақтап келеді. Елде 200 мыңнан астам
діни басшылары, монахтар, монах әйелдер және басқа да дінни қызметкерлері
бар. Оларды қамтамасыздандыру жұмысшылар үшін ауыр түседі.
Елдің негізін құрайтын испандықтардан басқа каталондықтардың,
галисиялықтардың, басктердің үлес салмағы орасан. Ұлттық аудандар ел
териториясын 16 % алады. Каталондықтар, галисиялықтар және басктер өз
атаулы тарихи провинцияларныда ғана тұрмай көрші провинцияларында және
Испаниядан шеткері жерлерде де өмір сүреді. Каталаондықтар, галисиялықтар
және басктер көне мәдениеті бар халықтар. Каталон тіліндегі алғашқы
мәліметтер ХІІ ғасырға жатқызылады. Галисиялық, баск тілдері де олардың
мәдениеті мен өнері көне түп тамыры бар. Испанияның шеткері халықтары
ұлттық автономия алу үшін әр заманда күрес жүргізеді. Католония және Баск
елі ревалюциялық күрестердің көбін басынан кешірді. Бірінші Испандық
жұмысшылар ұйымы 1839 жылы Каталонияда тоқымашылар арасында пайда болды.
Баск елінің жұмысшылар класы революциялық қозғалыс тарихына біраз аты шулы
беттерін жазды. 1936-1939 жылдыры республиканың үлкен жетістікреніне
Испанияның ұлттық аудандарына демократиялық еркіндікті беруді жатқызуға
болады. Сол жылдары Галисиялықтар, каталондықтар, басктер ұрпақтан-ұрпаққа
күрес үшін құқықтарды алды. 1939 жылы республиканың жеңілісі оларды
қайтадан ұлттық автономиядан айрыдып қалуға мәжбүр етті. Испания адамзатқа
сан қырлы еркінік үшін күрескен батырларды соның ішінде ержүрек теңіз
кемешілерін тамаша жазушыларды, драматургтарды, суретшілерді, әлемдік
мәдениеттің дамуына үлкес қосқан еркіндік сүйгіш адамдарды берген дарынды
халық болып саналады.
Испания халқы аса бай, өзіндік мәдениетіне иемденеді. ХІХ ғасыр
соңында Испанияның солтүстік және шығыс бөліктерінде түбектің ежелгі
тұрғындарының атақты ескерткіштері табылған. 1879 жылы Сандандер
провинцияларныдағы Альтамир үңгірінде 15 мың жыл бұрын өмір сүрген ежелгі
адамдардың қалдырған өлі жануарлардың тамаша шебер орындалған суреттері
табылды. 1897 жылы жазында Аликанте провинцияларында Эльче қаласына жақын
жерде крестьяндар жерде 24 ғасыр жатқан қазіргі әлемге танымал Эльче
бикесі мүсінін қазып алды. Испандық қалаларда гректік, римдік, арабтық
және Испандық тегі бар көптеген көне және орта ғасырлық сәулет өнерінің
ескерткіштері бар. ХІ-ХІІ ғасырларда Испанияның негізгі диалектикасына
айналған Кастель тіліндегі әдебиет пайда болады. өзінің көп ғасырлы тарих
бойында талантты Испан халқы әлемдік әдебиеті мен өнеріне орасан әсерін
тигізді. Испания адамзатқа Данте, Шекспир, Гёте, Пушкин атты тұлғалармен
бір қатарда тұратын Мигель Сервантесті берді[4-7].
Кітап оқитын адамдар ішінде Ла-Манчадағы ізгі Дон Кихот рыцарі мен
адал түрі қарапайым халықтың өзі сияқты ақылды қару тасушы Санчо Пансаны
білмейтін адам аз шығар.
Сонымен бірге, мәдениеті жағынан Испания терең контрасті ел болып
саналады. Аса бай ұлттық мәдениеті, белгілі әдебиет және өнерлік дәстүрмен
бірге халықтың кең массасында сауатсыздықтың жоғары деңгейлілігі
алаңдатады. Қазіргі уақытта ресми мәліметтер бойынша алықтың 15 % сауатсыз.
Осындай теріс әсердің бір көрінісі ол елдегі шіркеудің билігі. Ғасырлар
бойы шіркеу халықтың мәдениеті мен ағартушылыпен күрес жүргізді.
Елдің милитаризациясы, кең көлемді әскери құрлыстардың іске асыруы
жұмысшылардың қалтасына ауыр тиді. Инфляция, тура және жанама салықтар өсіп
келе жатыр[6-10].
2.2 Ел ішіндегі тілдер және шетелдіктер
Көптеген Испандық легиондарының өзіндік мәдениеті көп уақыт бойы
орталықтандырылған Франко режимі тарапынан қысымшылық көрген болатын.
Жалғыз ресми рұқсат етілген тіл –кастильдік (кастильяно) тіл болатын.
Каталония, Валенсия және Балеар аралдарындағы халықтар каталан (катала)
тілінде сөйлейді. Ол тіл роман тобына және Францияның оңтүстігіндегі
диалектіімен тығыз байланысқан өз алдындағы тіл. Галисиялық тіл (галего)
португалдыққа жақын. Испанияның солтүстігінде 2.5 миллион галисиялықтың
тілі баск (эускеро) тілінде испан-француз шекарасының екі жағында
орналасқан бір млн баксктердің тілі бірде бір еуропалық тілімен ешқандай
жақындығы жоқ. Тілі шындығында жұмбақ естіледі. Ғалымдар оны кавказ
диалектісіне байланысы бар деп ұйғарым жасайды.
Қазір барлық төрт тіл Испанияда қызметтік-әкімшілік және ресми ретте
танылады. Онымен радиода сөйлейді және сол тілдерде кітаптар мен газетелар
шығарылады. Қазіргі заманғы Испан конститутциясы автономдық одақта өзіндік
тілдерін құқықтарын мойындайды. Испан конститутциясының үшінші бабында:
1.Кастилияна –Испан мемлекетінің ресми тілі. Барлық Испандықтар осы
тілді білуге міндетті және қолдануға құқылы.
2.Басқа Испандық тілді белгілі бір автономдық одақтарда белгілі бір
жарғылармен ресми қолданыста бола алады.
3.Испан тілінің түрлі бай вариациялары мәдени тектілігі арнайы
қамқорлықпен қорғау объектісі болуы керек –делінеді.
Автономдық одақтар жарғысы мен мақұлданатын ресми Испандық тілдері:
эускереа(Баск елі мен Наварра) Галего (Галисия) Каталан (Каталония мен
Балеар аралдары) және валенсияно (Валенциялық қоғамдыстық) –Каталанның
жергілікті варианты. Тағыда мына тілдер ресми қолданысқа ие: Астураиядағы
библ мен Арагондағы жергілікті диалекті.
Диаспора. Шет елдерде 1.2 миллион Испандықтар тұрады. Осы сан Еуро
Одақ елдерінің бірде-біреуімен сәйкес келмейді. Испандықтардың көпшілігі
Американдық құрлықта өмір сүреді (600 мың), Еуропада -550 мың, Азия, Африка
және Австралияда - 42 мыңдай, Испанияда Еуро Одақ мүшесі болып, Еуро Одақ
елдеріндегі азаматтардың құқығын және мүдделерді қорғауды қамтамасыз ету
жүйесіне қосылды.
Қос азаматтылық. Испания Конститутциясының 11 бабы былай делінеді:
Мемлекет Иберо Американдық және Испаниямен ерекше бір байланысы бар
елдермен қос азаматтылық туралы келісім шарт жасай алады. Сол елдерде
азаматтылық арасында екі жақты шарттар келісімін бермесе де испандықтар туу
құжатын жоғалытпастан азаматтық ала алады.
Сонымен Испания Конститутциясында аз көлемде болса да қос азаматтық
туралы құжат бекітілген. Испандық заңдық актерінде негізінде Испанияның
азаматтық кодексінде (1954-1981жылдар арасындла мақұлданған) Иберо-
американдық елдерінің ішінде тағы Филлипин де айтылады. 1982 жылдан бастап
олардың қатарына Андорра мен Эквоториялдық Гвнейді және Португалияны қосты.
Испандық азаматтық алу үшін жоғарыда аталған елдердің азаматтарына Испания
териториясында кемінде екі жал өмір сүруі қажет, сол күйінде басқа елдердің
азаматтарына ол мерзім он жылға тең. 1958-1991 жылдар арасында Испания
Латын Америкасының көп елінің қос азаматтылық туралы келісім шарттар мен
бітімдер жасасты. Ол елдер: Чили, Аргентина, Колумбия, Перу, Парагвай,
Никарагуа, Эквадор, Боливия, Гватемала, Доминикан Республикасы және Коста-
рика. Испаниямен жасалған қос азаматтылық туралы келісім сол азаматтың екі
елдің біріне азаматтылығын алуына құқығын береді.
Баланы асырап алу. Испанияның автономдық обылыстарында 20 дан астам
ресми тіркелініген Испандықтардың Еуропадан, Азиядан, Латын Америкасынан
келеген балаларды асырап алу жөніндегі халықаралық агеніттіліктер бар.
Агеніттілік Португалия, Венгрия, Румыния, Болгария, Ресей, Қытай, Үндістан,
Мексика, Бразилия, Колумбия, Эквадор, Сальвадор, Доминикан Республикасы,
Перу және Боливия елдерімен бірлесіп жұмыс жасайды. Ол жұмысты Испанияның
әлеуметтік даму министірлігі қадағалап, автономдық облыстарға барлық асырап
алу жөніндегі агенттіліктердің жұмысын үйлесімді қылатын бірлескен ұлттық
ұйымды құруды жобалап отыр.
Жыл сайын Испанияда баланы асырап алуға үміттенетіндердің саны артып
бара жатыр. Көптеген осындай отбасылар баланы өз елінен асырап алғысы
келеді. Бірақ ондай мүмкіндік әр дайым болып жатпайды. Және де көпшілігі
баланы бір жасқа дейінгі жаста асырауға үміттенеді. Ол жағыдай таңдауды
одан ары тежейді. әлеуметтік даму министірлігі 1996 жылы 5000-дай отбасы
басқа елдегі балаларды асырауға үндеді деп хабарлады. Оның тек 1847 отбасы
ғана рұқсат алды.
Жалпы алғанда басқа елден баланы асырауға құжаттарды хаттамалаудағы
жалпы процеске шамамен жыл жарым, Испандық баланы асырауға 5 жылға дейін
уақыт кетеді. Асырап алудың негізгі этаптары: құжаттарды жинап және өткізу
(шамамен 10 құжат), Испан отбасының басқа елге баламен кездесуге жолға
шығуға дайындық, онымен Испанияға келу және құжаттарды тіркеу, асырап алуға
Испандықтардан көп өтініштер Колумбия, Үндістан, Қытай, Перу және Бразилия
елдерінен келеді. Испанияның әлеуметтік даму мәліметі бойынша асырап алу
үшін құжаттарды хаттамалауға, балаға жол жүрісіне және тағы сол сияқты
жұмыстарға орташа есепті 5000 АҚШ доллары кетеді[17-18].
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Аграрлы дәстүрдегі Испанияның тарихында өнер кәсіптің қарқынды даму
кезеңі болған. Ол 1950-жылдардағы елдің экономикалық ашылуымен
түсіндіріледі. 80-жылдары Испан экономикасы ғажайыбы туралы сөздер болатын,
бірақ бәрі ойдағыдай жүрген жоқ. Әлі де Испан экономикасында 3 мәселе шешу
үстінде болып отыр. Олар: жұмыссыздықтың жоғарғы көрсеткіші(23 % жуық),
инфляция және елдің үлкен қарыздары. Ең негізігі проблемалардың бірі
жастарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі. 20 жасқа дейінгілердің үштен
бірі жұмыс таба алмай отыр.
1950 жылға дейін Испания ең кедей Еуропалық мемлекеттердің бірі болды.
кейін оның экономикасы жоғарғы қарқынды жүрді. Жер орта теңізі
жағалауындағы әлемге танымал курорттардың есебінде мұнда шетелдік туризм
гүлденуі, сонымен қатар өнеркәсіптің жаңа салалары өз дамуын бәсеңдетті.
Испанияның солтүстік аудандарында елдің құнды пайдалы қазбаларына айланған
темір рудасы өндіріледі. Солтүстік-батсысы тоқыма фабрикалары жұмыс
жасайды. Химия өнеркәсібінің кәсіп орындары Бильбао, Мадрид және
Барселонаның айлаласында шоғырланған. Мадрид, Барселона, Валенсия және
Сарагоса тауларында автомобиль жасау зауттары бар. Қазіргі уақытта Испания
автомобиль жасау жөнінен Еуропада алғашқы орындардың бірін алады. 50
жылдарға дейін Испания көп жағдайда аграрлы ел болады. Жұмыс қолының үлесі
тек қана 15 % құрағанына қарамастан ауыл-шарушылығы әлі күнге дейін ел
экономикасында шешуші рольді атқарады. Осы күндері негізінде Испанияның
оңтүстігіндегі үлкен ауқымды жерлер бай жер иеленушілердің қоланда болып
отыр. Солтүстіктің жағаллық өнімді жайлымдарында ірі қара малы жайлып
жүреді. Ал құрағқ таулы райондарында ұсақ малдар бағылады. Пиреней
түбегінің құнарсыз топырағы және құрғақ климаты ол ауданды егін шарушылығы
үшін жарамсыз деп айтуға болады. Бірақ та, кейбір жерлерде дәнді дақылдар
мен жеміс-жидектің, зәйтүннің, жүзімнің, күнбағыстың, апельсиндер мен
лимондардың жақсы өнімдері алынады. Канар аралдарында бананның өзі
өсіріледі. Осы елде табысының тағы бір үлкен көзі балық шарушылығы болып
саналады[8-11].
Қазіргі заманғы Испанияда қызмет көрсету саласының маңызы өсіп келе
жатыр. Осы саладағы барлық жұмысшылардың үлесі 60 % құрайды, өнеркәсіпте 31
% және ауыл шараушылығында шмамен 10 % жұмыс жасайды. Қызмет көрсету
саласында мемлекеттік маңызы бар туризм саласы ие. 1995 жылы туристерді
күту табысы рекордтық көрсеткіш 2650 млрд писета болды. 60-70 жылдары шетел
туризмі толығымен жағалық аудандарында орнады.
Қызмет көрсетудің сапасын арттрудың орнына мемлекет туристердің
санының артуымен айналысты. Нәтижесінде табиғатқа үлкен зардаптар шегілді.
Бетон мен әйнектен істелінген түсініксіз құрлыстары, ұсыныстың сұраныстан
асырған күйінде артуы,ланшафттың бүлінуі салдарынан көп аудандар әлі күнге
дейін зиян шегіп отыр.
1980 жылдан бастап, билік өкілдері сақтықпен контр әдістерді қолдана
бастады. Қонақтардан келген табысты теңіз жағасында орналасқан курорттар
ғана емес, ішкерілій орналасқан аудандарда, мүмкіндік келсе жыл бойына
алатын болады. 1970 жылдары қазір Испанияға жылына 64.5 милиондай туристер
келеді. 1970 жылдары Аграрлы дәстүрдегі Испания экономикасы және туризм
саласының дамуы мен бірге қарқынды индустриялануын көрді. Франконың
өлімінен кейін Милагро Эспано (испан экономикалық ғажайыбы) заманы болды,
бірақ одан халықтың барлық деңгейіндегі адамдар пайда көрген жоқ.
Елдің аграрлық секторында кейбір ескі құрлымдар әлі де ауыр күйде
болып отыр. Бұрыннан тек өзін-өзі қамтамасыз етіп отырған төмен рентабельді
ұсақ кәсіпорындар көбіне солтүстік-шығыс аудандарында шоғырланған. Көп
өнімдер Валенсия мен Мурсия облыстары провинцияларының жағалық
суландырылған жеміс пен көкөністі плантацияларына алынады. Сырт жаққа
экспортқа цитрусты дақылдардың түр-түрі, қызанақтар, құлпынайлар, өріктер
және тәтті бұрыштар шығарды. Сол кезде хош иісті дәмді алмалар мен мушмула
аз өндірілді. Құрғақшыл жерлерінде зайтүн ағашы мен күнбағыстар
отырғызылады және де миндаль мен жүзім алынады[9-11].
1990 жылға дейін жұмыссыздық деңгейі шетелдік Еуропада ондай үлкен
болған жоқ (20 % жоғары). Шетелдік инвстициялар, Барселонадағы Олимпиялық
ойындар, Мадридтегі Экспо-92 сияқты ірі мемлекеттік проекттер түбегейлі
ештеңе өзгеткен жоқ. Бірақ соңғы уақытта ішкі нарықтағы сұраныс
экономиканың көтеріліп жатқанын көрсетеді. 1996 жылғы жалпы ұлттық өнім 4%
өсті. Осы көрсеткіш Еуро Одақтағы орташа деңгейден асып түсті. Жалпы ішкі
өнім бойынша Испания 2004 жылы 14-орында болды және ол 971.7 млрд АҚШ
долларын құрады. Ол жан басына шаққанда 26320 АҚШ доллары болады.
Испания индустриялды агралды мемлекет және ол шараушылықтың даму
деңгейі бойынша Шетелдік Еуропаның экономика жағынан жоғары дамыған
мемлекеттерінен қалып қояды. Қазігі заманғы испан шараушылығының құрылуы
елдің өзіндік тарихындағы спецификасына байланысты болды. 20 жыл бұрын
Испания шарушылығы әлсіз болған аграрлы индустриялды мемлекет болды.
Франкистік саясат ішкі ресурстарды экономиканы дамыту үшін
пайдалануға Испан нарығын жасанды түрде оқшаулауға қолданулы. Бұл саясат
кіші және ұсақ аз өнімді және техникалық тұрғыда қарапайым кәсіп орындардың
пайда болуына әкелді. Автарке саясаты испан экономикасын халықаралық еңбек
бөлінісіне қосылуына шек қойып оның модернизация қарқынын ұстап, елдегі
төмен сала аралық диспропорцияларды туғызды.
60-70 жылдары әлемдік нарықтағы жағымды экономикалық конъюктура,
Испанияға туристердің көптеп келуі 50 жылдары кетіп қалған Испан
эмигранттарының оралуы экономиканың үлкен қарқынмен дамуына себеп болды.
осының бәрі ішкі нарықтың ұлғаюына, импортталынған тауарларға үлкен
сұранысқа, шетелдік техника мен технологиялардың кіргізуіне экспорттың
өсуіне әкелді.
60-70 жылдары Испанияның экономикалық дамуындағы бір маңыздылығы ол
банктік монополиялардың ықпалы мен Испанияның өзіне тән мемлекеттік
–монополистік капитализмнің ерекшелігі болды. оның негізгілері салыстырмалы
әлсіз өнеркәсіп монополияларын банктік капиталдың шамадан тыс дамуы мен
араласыуы және мемлекеттік кәсіпкерліктің үлкен рольі дүние үзілік
капиталзизм жүйесіндегі ұлттық өндірістің бағындыру жағдайлары.Испания
экономикасының тағы бір айрықшалығы аграрлық өндірістегі дәстүрлі
формалардың сақталыныуы және сонымен қатар мемлекеттік капиталистік
сектордағы ауыл-шаруашылығын дамыту болып отыр[13-16].
Экономикалық кризиспен ұзаққа созылған депрессия еңбек
белсенділігінің көпке төмендеуіне және инфилияция мен жұмыссыздықтың өсуіне
себеп болды. осы соңғы екі көрсеткіш бойынша Испания Батыс Еуропада алғашқы
орындардың бірін алады. Ол құбылыс Испан экономикасының өсуіне кедергі
болуына себептігін тигізбей қоймайды. 1975-1980 жылдары жалпы ішкі өнімнің
өсу қарқыны 2.4 % болды. ол көрсеткіш Шетелдік Еуропа елдерінің арасында ең
төмен болды. Сыртқы қарыз региондағы ең үлкен деңгейде болды. ол 1982
жылдың аяғына қарай 26 млрд АҚШ долларын құрады. Қазір елдегі шешу керек
проблемалардың бірі өнеркәсіптергі құрлымдарды қайта құру, көбіне терең
кризиске ұшыраған өнеркәсіп салаларына айарлықтай көмек керек болып отыр.
Испания өнеркәсібі ел экономикасының көшбасшысы саласы болып
есептелінеді. 1997 жылғы жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 25 %
құрады. Осы көрсеткіш бойынша әлемде 7-орынды алады. Өнеркәсіптегі өнімнің
шығару көлемі жөнінен шетелдік Еуропада 5-орынды иемденеді. 1989-1993
жылдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz