Басатуыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыру мазмұны және әдістемесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде еңбеке баулу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Басатуыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыру мазмұны және әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде еңбеке баулу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Басатуыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыру мазмұны және әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде еңбеке баулу
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Басатуыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастыру мазмұны және
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.1 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ..
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ел президенті Н.Назарбаев “Қазақстанның болашағы –
қоғамның идеялық бірлігінде” атты еңбегінде біздің елімізде оқушыларды
дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру оларды оқытудың, тәрбиелеудің және
жетілдіріп дамытудың бөлінбес бір бөлігі мектептегі бүкіл оқу жылдары
бойында жүзеге асырса дұрыс болатындығын, ол оқушлар арасындағы сабақтан
тыс тәрбие жұмыстарында жүзеге асырылуы тиіс екендігін атап көрсетті. [1]
Жиырма бірінші ғасырдың басында Қазақстанның тәуелсіздігінің 14 жылдық
тарихи сабағы және тұңғыш Конституция [2], “Білім беру заңы” (1999) [3],
Орта білімді дамыту тұжырымдамасы [4] секілді бүкіл тәрбие жұмысының
мақсатын, міндеттерін қайта қарап, оны түбегейлі жақсартуды талап етуде.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде нарықтық экономикаға көшуге байланысты,
кез-келген адамның өз өмірінде жұмыс орнын, тіпті кәсібін бірнеше рет
ауыстыруға тура келеді. Осыдан келіп адам мүмкіндіктеріне, оның мүдделері
мен ұмтылыстарына баса назар аудару, еңбекке баулу мәселесін жаңа талап
тұрғысынан шешеу, оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуына қарау қажет.
Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына бағытттап –жүргізу бүгінгі
күннің бірден-бер қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігін байқатады.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” стратегиясында
болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу
қажеттілігіне тоқтала келе: “2010-жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз
мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті
қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек”-деп атап көрсеткен. [6, 60].
Бүгінгі таңда оқушылардытәрбиелеудеүлкен жетістіктергежету үшін қазіргі
ұрпақ тәрбиесінің негізі болып отырған мектептің негізп мақсаты оқушыларға
тек оқыту процесі кезінде ғана тәрбие берумен шектелмей, оқушылардың
шығармашылық белсенділігін күшейтіп, өміргедеген құштарлығын арттыратын
жұмыстарды ұйымдастьіру арқылы тәрбие беру болып табыладыдеп көрсеткен.
Қазіргі заманда мемлекетке білімді де білгір ұшқыр ойлы әрі іскер
адамдарды керектігіне, ал оларды оқыту және тәрбиелеу білім процесіне жаңа
педагогикалық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгізуге
тікелей байланыстылығына ешкімде шұбаланбайды.
Бастауыш мектеп оқыту саласына үлкен үлес қосқан ғалымдар Қ.А.
Аймағамбетова, Т. Әбдікәрімова, К.Бозжанова,С.Рахметова, М.Жұбанова,
Т.Сабыров, Т.Оспанов, О.Сатқанов, Р.Уаисов және т.б. өз еңбектерінде
бастауыш мектептердегі оқыту мәселелерін, оқыту мазмұны мен әдістерін терең
зерттеп, тәрбие жұмыстарын да қарастырады. Бастауыш сыныптағы білім
мазмұнын жетілдірудің педагогикалық негіздерін, оқу үрдісінің тиімді
жолдарын, тәрбие жұмыстарымен сабақтастыра зерттеп қарастырып, олардың
ерекшеліктеріне тоқталады.
Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу мәселелерін елімізде
О.Сатқанов, Райымжанов, Е.Қауырбаева, Т.Оралбекова, С.Нұрсейітованың
зерттеулерімен оқу-әдістемелік құралдары, бағдарламалары, ғылыми
мақалаларында көтеріп үлес қосып келеді.
ТМД елдерін Н.М.Конышева, Л.Ю.Очерчук, Е.Н.Губанова, Н.А.Попова,
Б.М.Неменский бастауыш сынып оқушыларының көркем бағдарламасының көркем
еңбегін ұйымдастырудың бағдарламасын, әдістемесін, тұжырымдамасын жасауда
еңбек сіңіруде. Олай болса, оны сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында
ұйымдастырудың маңызы зор.
Еңбек басты күнкөріс көзіне айналған нарықтық экономика кезінде,
әдістемелік негізделген еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың әдістемелік құралдарыдың жоқтығы және баланың еңбектегі
психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері мен нақты жағдайдың арасындағы,
яғни еңбек әрекетінің тұлға дамуындағы әсерін ескермеуіне байланысты,
қарама-қайшылықтар туындауда. Бұл қарама-қайшылықтардың шешімін табуда
қазіргі таңдағңы бастауыш мектепте оқушының еңбекке баулудың мазмұнын
айқындау зерттеу жұмысымыздың проблемасы болып саналады. Аталған
проблеманың өзектілігі әлі де болса ғылыми-теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш
сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастыру ” деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде
экологиялық мәдениетін қалыптастыруд теориялық негіздеп, мазмұны мен
әдістемесін практикалық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде
экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Балаларды еңбекке баулу процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқу-тәрбие процесінде балаларды еңбекке
баулу тиімді болар еді, егер де еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалса,
еңбекке баулу мазмұны мен әдістемесі ғылыми-әдістемелік құралдар,
бағдарламамен қамтамасыз етілсе және тәрбие әдістерін қазақтың еңбек
дәстүрі әдістерімен ұштастырып, тиімді қолдану арқылы жүзеге асырылса ғана,
онда оқушыларды қоғам сұранысына сәйкес алғашқы еңбекке баулу нәтижелі
болады.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларды еңбекке баулуда экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негізін айқындау;
- еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың деңгейін
анықтау;
- зерттеу нәтижесінде негізделген ғылыми-әдістемелік нұсқау дайындау және
оның тиімділігін тәжірибеде айқындау.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Ресубликасы қабылдаған материалдар
(конституция, заңдар, саяси-әлеуметтік тұжырымдамалары, қаулы-қарарлар т.б)
психологиялық, педагогикалық еңбектер, этнопедагогика, этнопсихология, оқу
бағдарламалары.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, тәжірибелік-экспериментті өткізу барысында сауалнама,
диагностикалау, әңгімелесу, сұхбаттасу, суретке және бейне таспаға түсіру,
балалардың еңбегінің нәтижелерін салыстыру, даму деңгейінің сапалық, сандық
деректерін білуде математикалық өңдеу әдістерін қолдану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық негіздері ғылыми тұрғыдан айқындалады;
- бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастыру көрсеткіші және деңгейін белгілеуі;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
– бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулудың әдістемелік нұсқауы.
– бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың тиімді жолдары нақтыланды.
Зерттеу базасы: № 41 мектепте бастауыш сынып оқушылармен еңбекке баулу,
дүниетану пәнінде және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында жүргізілді.
Зерттеу кезеңдері: Дипломдық жұмыс мынандай бөлімдерден тұрады:
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, қарам-
қайшылығы көрсетілді.
Негізігі бөлімінде тақырыптың теориялық негізі философиялық,
психологиялық, педагогикалық мәні, мүмкіндіктері және әдістемесі анықталады
Қорытынды бөлімінде зерттеу жұмысының теориялық және практиалық
жаңалықтарына қарай қорытынды жасалды.
І Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізі.
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру
ерекшеліктері
Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас қоғамдық ортадағы іс- әрекет
арқылы көрініс береді.Әр қоғамның дамып өркендеуіне адамның ойы мен білімі
қандай қажет болса, табиғат пен оның байлығы сондай қажет. Осының өзі
табиғат- адам- қоғам бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын, бір-бірімен
бірлікте дамитын тұтас дүние екенін көрсетеді. Ендеше, бүкіл өмір қоршаған
ортада, табиғат аясында, олармен қарым- қатынаста өтетіндіктен адам баласы
тіршілік ету үшін ол қатынастардың әдіс- тәсілін меңгеруі тиіс. Мұндай әдіс-
тәсіл бала жастан қоршаған орта туралы білім алу арқылы меңгеріліп жүйелі
жүргізілген тәрбие нәтижесінде қалыптасады. Олай болса, жоғарыдағы
қатынастарды ғылыми негізде этикалық, эстетикалық адами тұрғыда жүзеге
асыру үшін адам қоршаған орта туралы білім жүйесін меңгеруі тиіс. Қоршаған
ортаны танып- білуде әлеуметтік орта мен географиялық ортаның атқарар ролі
ерекше.
Адамның жеке басының дамуында әлеуметтік орта маңызды орын алады. Адам
қоғамдық ортада дамып қалыптасады, ал қоғамның алғашқы сатысы- отбасы,
ағайын туыс.
Сонымен, бастауыш мектеп оқушыларын қоршаған ортамен таныстыру
негізінде білім бере отырып экологиялық мәдениетін қалыптастыру болады.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысы педагогтардың
көбі баса назар аударып, жас кезінен бастау керек екендігін айтқан болатын.
Я. Коменский "Мир чувственных вещей в картинах" деген атақты трактат жазды.
Бұл балаларға түсінікті жазылған энциклопедия іспеттес еңбе болды. Онда
адам орғанизмінің құрылысы, тіршілігі, жер мен аспан денелері жөнінде
түсінік беріледі. ХҮІ-ХҮІІІ ғғ. Үлы педагогтары Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоци,
А.Дистерверг және т.б. прогресшіл ой- пікірлері классикалық педагогикада
оқушыға табиғат пен қарым- қатынас арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеген “ ... адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған” – деп тұжырымдаған. [19, 20,
21]
Ж.Ж. Руссо өзінің педагогикалық трактатында Я.А.Каменскийдің табиғат
және оны қорғауға тәрбиелеу идеяларын толықтырып әрі қарай дамытты.
XIX-ғасырдың демократ ағартушылары В.Г.Белинский А.Н.Герцен,
Н.АДобролюбов болса табиғат туралы саналы білім беру адамның мінез-құлқының
дұрыс қалыптасуына ерекше мән береді.
Кезінде орта ғасыр ғұламалары табиғатқа қатысты өз көзқарастарын
философиялық-әдіснамалық тұрғыда тұжырымдаған. IX- XV ғғ. ғұламалары Әл-
Фараби, Ж.Баласағұни, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқаридың тіл ғылымы, логика,
психология, география, этика және т.б ғалымдар жайлы жазған еңбектерінің
мәні ерекше. Соның ішінде Әл- Фараби медицина, биология, география
ғылымдарын теориялық- философиялық тұрғыда негізделген.
Табиғат- сұлулықтың өмір бақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан ол
тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Баланың бойына
игілік пен ізгілікті дарытушы табиғатты қорғау сезіміне тәрбиелеу туралы
ғұлама ғалым К.Ушинскийдің "Табиғат дауыс- дыбысын, үнін ата- аналар да,
қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да көңіл қойып тыңдауы
тиіс.Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның
зандылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды " дегеніне
құлақ асатын мерзім әлде қашан жетті. Солай екен, жер тағдыры- ел тағдырын
ойлап, қаласақ та, қаламасақ та ата бабаларымыздың атамекен, туған жер
топырағы туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жеткізу тиіспіз.
Экологиялық тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшеліктеріне сай және
табиғатқа жақын қарым- қатынаста жүргізілсе ұтымды болады. К.Д. Ушинский
өзінің "Детский мир ", "Родное слово" кітаптарында табиғат және онда
тіршілік ететін хайуанаттар мен құстардың тіршілігі, адам және оның еңбегі
жөнінде көптеген деректер келтіреді. Үлкен педагогтар балалардың ойлау
қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер
пайдалана білген. [23,24,25]
Халқымыздың көрнекті ұлы ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев,
Ы.Алтынсарин – табиғат –сүйіспеншілік пен адамгершілік көзқарастарының
негізі- деп түсініп, жастарға оны аялауға, оның тепе- теңдігін сақтауға
ақыл- кеңес берген. Халқыыздың зерттеушісі Ш. Уәлиханов табиғат
байлықтарының көзін ашып, оны ұрпақ тәрбиесінде пайдалануды ерекше атап
көрсеткен. "Қазақтардың шамандықтың қалдығы"атты еңбегінде "О,Табиғат !
Өзіңіз айтыңызшы тіршілікте ' одан ғажап, одан қүпия не бар... Табиғаттың
кейбір апаттарын, отты кейбір жануарлар мен қүстарды, тұрмысқа қажетті
заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет түтып, оларға ырым
жасап тұру, адам баласына байлық пен бақыт-құт әкеледі '" деп түсіндіреді.
Ғалым қоршаған табиғат—аясының адамның жан дүниесіне тікелей әсер
ететінін тартымды сипаттайды, бүкіл тіршілікті қоршаған орта ерекшелігіне
байланыстыра отырып, салыстыра қарайды. Табиғат құбылысы арқылы дүние
сырын, тіршілік пен тұрмыстың мәнін, адам баласының табиғат аясындағы орнын
айқындак түседі. Табиғат пен адамды тұтас алып қарауында қоршаған ортаның
адам мен қоғамның дамуына тигізетін әсерін айқын көрсете білді. [5]
Қазақтың белгілі ойшыл ағартушысы Ы.Алтынсариннің өз шығармаларында
табиғат көріністерін жырлай отырып, экологиялық тәрбиеге баса назар
аударған. Әсіресе "Бай баласы мен жарлы баласы" деген әңгімесінде әрбір
қазақ баласы кішкентайынан бастап, табиғат сырларын түсініп, дала табиғат
заңдылықтарын үғынып, зерделеп өсуі керектігі айтылады. Неғұрлым табиғат
сырларын терең танып, табиғатпен етене жақын болған бала қандай
қиыншылықтарда да мүдірмей өтетіні белгілі. [26,27]
Абайдың шығармаларынан қоршаған орта, оны қорғау туралы табуға
болады. Ол қоршаған ортаның бір-бірімен өзара байланыста, үнемі өзгеріс
дамуда болады деп қарастырды. Абай дүниенің болмысын оның болған және бола
беретіндігін, табиғаттың өмір сүру заңдылықтарын түсінген.
Табиғаттың әсем көріністері арқылы жас—ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерін, табиғатты қорғау, аялау сезімдерін тәрбиелеу туралы даналық
сөздері осы кезге дейін құнын жоймай біз үшін баға жетпес дүние.
Ш.Құдайбердиев "ар, ұяты бар, қайырымды ұстамды адам қоғамның кез-
келген кезеңінде өзінің лайықты орнын біледі "- деп ескерткен.
Ұлы ғұлама ойшылдардың қоршаған ортаға, табиғат болмысына
деген ой- пікірлері мен көзқарастарының көкейтестілігі бүрынғыдан
артпаса кеміген жоқ. Экология проблемасы ғасырлыр бойы ғалымдардың зерттеу
объектісінен тура болса, жанама болса түскен емес. [6,28]
Эколог ғалым Ғ.Сағымбаев "Табиғатты өзгерту, байлықтарын пайдалану
қазір өзінің шегіне жеткенге ұқсайды. Мүны елемей, қоршаған ортаны осы
қарқынмен тонай берсек, табиғат өздігінен қалпына келу мүмкіндігінен
айырылып, жер бетіндегі тіршілікке үлкен қауіп төнеді", - дей отырып, туған
табиғатты аялап, халқымыздың болашағын ойлау абыройлы борышымыз екендігін
келешек ұрпаққа міндеттейді. Осындай келеңсіз жәйттарға жол бермеу үшін
ғалым табиғатты үтымды пайдаланудың ғылымк теориялық негізін жасады. Адам
мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін ашуда, ақыл-
ой мен сезімін тәрбислеуде, сананы қалыптастыруда адамның экологиялық
мәдениеті жетекші орын алады.
"Экологиялық мәдениетке" тәрбиелеу қажеттілігі XX ғасырдың 70-ші
жылдарында айқындалды. Ол бір жағынан, орта мектептерде экологиялық
білімнің снгізілуімен байланысты болса, ал екінші жағынан, экологиялық
дағдарыстың тереңдеп, қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы әсерін
тигізді. "Мәдениет экологиясы" терминін ең алғаш рет академик Д. С. Лихачев
1980 жылы ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі — мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырады. Мәдениет
экологиясының заңдарын сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік, рухани
жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратындығын ескертті.
Сондықтан, біз Д.С.Лихачевтің төмендегі тұжырымын басшылыққа алдық:
"табиғат пен адам" арасындағы қарым-қатынас -өздеріне тән "мінез-құлық
ережелері" бар, әлеуметтік екі мәдениетгің қарым-қатынасы. Екі мәдениет
тарихи дамудың жемісі, оның ішінде, адам мәдениеті табиғаттың ықпалымен
дамыса (адамзат тіршілік ете бастаған кезден), ал табиғат адам мәдениетімен
тығыз байланыста дамыды. [29]
Сонымен, мәдениет саналы өзгерістің — адам мен табиғат арасындағы
өзара қатынастардың барлық жүйесін қайта құруға үлкен жаңалық жасайтын адам
тұрмысының сфсрасы болып есептеледі.
Экологиялық мәдениеттің классикалық анықтамасын И. П. Сафронов бсрді.
Ол экологиялық мәдениетті "рухани құндылықтарды, әлеуметтік институттардың
барлық түрлерінің жүйесін және белгілі бір әлеуметтік бірліктің
шеңберіндегі табиғатты танып-білумен, меңгерумен және жаңартумен тікелей
байланысты адам іс-әрекстінің нәтижелерін көрсететін, адам, қоғам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастардың сипаты мен саналық деңгейін
білдіретін жалпы мәдениеттің арнайы бөлігі" ретінде анықтады. Ол мәдениет
ұғымын аксиологиялық, іс-әрекеттік, семиотикалық, әлеуметтік, гуманистік
тұрғыдан түсіндірді [30].
Ал, монографиялар мен диссертацияларда экологиялық мәдениет ұғымын сан
алуан тұрғыдан ғылыми деңгейде түсіндіріп, ор қырынан анықтама берілгсн.
Кейбір зертгеушілер бұл ұғымды табиғатты қайта құрушы іс-әрекеттің
мәдениетіне саяды. Бұл тұрғыдан қарауды бірінші рет М. С. Каған ұсынды, оны
одан әрі А. И. Кочергина және т.б. өз зерттеулерінде жалғастырды.
Экологиялық мәдениеттің бұлтар ұғымын басқа зерттеушілер толықтырады.
Мысалы, Э. С. Маркарян: "Экологиялық мәдениет қоғамның табиғатпен ғана
емсс, сонымен бірге әлеуметтік-тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін
сипаттауды талап етеді", — деп көрсетеді.
В. И. Вернадский бойынша, экологиялық мәдениет, адамзат дамуының
сапалық қасиеттерге ие болатын бағыттылық векторы. Ал Э. В. Гирусов бұл
көзқарасты қолдай отырып, мәдениетті "материадцық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, сонымен бірге қоғамның алға басуын қамтамасыз
ететін адам іс-әрекетінің тәсілдері ретінде" айқындайды, ал экологиялық
мәдениетті "ортаның тіршілікке жарамдылық талаптарына әлеуметтік іс-
әрекеттің сәйкестігінің себепшісі болатын" жалпы мәдениеттің бөлігі ретінде
қарастырады [31,32,33].
Хейзингтің пікірінше, экологиялық мәдениет бұлрухани және материадцық
құндылықтардың сай келушілігі; индивидуумның, бірлестіктің және биосфсраның
(алдымен, индивидуумның денсаулығы, социум мен биосфераның қолайльшыга)
үйлесімділігі; тіршілік формаларын дамыту мен көбейтуге, сақтауға жагдайлар
жасауды қадағалау [34].
Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұнын кейбір ғалымдар (И.Л.Носова,
М.С. Каған) утилитарлық практикалық аспекті тұрғысынан біржақты карастырса,
ал ғалымдар Л. Я. Станис, Е. В. Станис "экологиялық мәдениет, ұлттық,
әлеуметтік, мемлекетара-лық жонс басқа да дау-жанжалды шешуге мүмкіндік
бсріп, жалпыадамзаттық құндылықтың мөртебесін арттырып, жер бетінде
тіршілік пен цивилизацияны сақтауға адамзатты біріктіреді",-деп есептейді.
“Экологиялық мәдениет" салыстырмалы жаңа ұғым, ол дүниежүзілік
мәдениеттің маңызды кезеңі жөнс кұрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет
ұғымының пайда болуы экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
К.Исламова “Экологиялық мәдениет" ұғымын төмендегідей тұжырымдайды.
''Экологиялық мәдениет — қоғамның табиғи ортамен ғана емес, әлеуметтік
тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін сипаттайтын, барлық рухани өмір
мсн істе көрініс табатын, адамзат мәдениетінің маңызды бөлігі және
табиғаттың құндылығын түсінетін, экологиялық білім жүйесімен, экологиялық
іс-әрекетпен, қоршаған ортаға ізгілік қарым-қатынаспен сипатталатын
түлғаның ерекше қасиеті".
Экологиялық мәдениет — әлеуметтік табиғи түзілім, оның құрылымы өзара
тығыз байланысты бөліктерден тұрады: экологиялық білім; экологиялық мінез-
құлық; экологиялық тәрбие; экологиялық, сана; экологиялық сенім;
экологиялық қарым-қатынас; экологиялық іс-әрекет.
Ғалымдар И. Д. Зверев, А. Н. Захлебный, И. Т.Суравегина экологиялық
білім мен тәрбиенің міндеті табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ішкі
қажеттілік пен қызығушылыққа толығымен өзгерту деп айқындайды [35, 36].
Осыған байланысты, біз табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ұғынуды
білім, сезім, сенім, іс-әрекет деңгейінде жүргізіп, дсңгсйлсрдің өзара
байланыстылығын жүзегс асыру қажет деп есептейміз.
И.П.Софранов, М.С.Коған, Э.С.Маркорли, Е.В.Стинис, К.Исламова,
Сарибеков, А.Егенисованың еңбектерінен психологгар Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.М.Кудрявцева, В.А.Ясвин, Л.И.Божович,
П.Я.Элъконин, А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, т.б. өз еңбектерінде
окушыларға экологиялық білім мен төрбие беру жұмыстарында баланы қоршаған
ортамен қарым-қатынастары барысында, оның психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады деген пікірлер айтқан. Ал, С.Л.Рубинштейн
әрбір жеке тұлғаның қоршаған ортамен байланысының басты компоненттерінің
бірі -қарым-қатынас деп санайды. Ол оқушының табиғатқа адамгершілік
қатынасын қалыптастыру, мінез-құлық нормаларын дамыту екенін айқын
көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа
адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу, тек толық бағалы
адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз дуниеге, өмірге,
табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына негіз болады. [30, 37]
Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің
ғьшыми негізін, мақсаттары мен міңдеттерін, принциптерін: И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Н.А.Гладков, А.Н.Захлебный, И.Т.Суравегина, Л.П.Салеева,
В.В.Иоғанзен, т.б. толық ашуға ұмтылып, табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасты қалыптастыру және экологиялык тәрбие беруді зерттеген.
Қазақстанның эколог-педагог ғалымдары Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
А.А.Сотников, Ө.Танабаев, А.Болтаев, У.Д.Жангельдина т.б. жоғарғы оку
орындарында және жалпы білім беретін мектептерде әртүрлі пәндер негізіңде
экологаялық білім мен тәрбие беру концепциясын, әдістемесін қарастырған
болатын. Осы аталған еңбектерді талдай отырьш, бастауыш сынып окушыларына
экологиялық тәрбие бер ашылып, зерттелмегенін байқадық.
Педагогикалық әдебиеттерде экологиялық тәрбие берудің мақсаттары
жөнінде үзілді-кесілді айтылған алшақтық жоқ. Мысалы, ғалым-эколог
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологаялық білім мен тәрбие берудің мақсаты мен
мәні-қоршаған ортамен, табиғатпен қарым-қатынастың барлық түрлерінде
оқушылардың жауапкершілікпен қарайтын көзқарасы мен сенімін қалыптастыру.
Ал, А.Н.Захлебный экологиялық білім берудің мақсаты -қоршаған ортаға
құқық нормалары мен моральдық ұстанымдарынан туындайтын жауапкерішік
қатьшастың негізінде экологиялық мәдениетін калыптастыруға болатыңдығын
айтады. [38]
Э.А.Тұрдықұлов болса экологаялық білім мен тәрбие беруде оқушыларды
табиғатты пайдаланудың ғылымк негіздері жөнінде сенімін, практакалық
дағдыларын, табиғат ресурстарын корғау және молайту саласында белсеңді
көзқарастар қалыптастыруға қажет білімді қалыптастыратын психологиялық
процестерді талдайды.
"Экологиялық тәрбие" ұғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог
ғалымдардың көзқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық
тәрбиенің мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда, оны қорғау, аялаудағы саналы белсеңділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жстілдіруге дайыңдау. Осыған орай, экологиялық мәдениетгің құрамды
бөліктеріне жеке-жеке тоқталайық.
Экологиялық білім - И. Д. Зверевтің пікірінше, экологиялық мәдениеттің
маңызды элементтерінің бірі, оның мазмұны төмендегідей принциптер негізінде
құрылуы керек:
- В. И. Вернадскийдің бионоосфера туралы ілімін, табиғаттың және
адамзат қоғамының бірлігі идеясын дамытатын ғылымилық принципі;
- адамның табиғатқа және адамның адамға қарым-қатынасының бірлігі мен
қарама-қайшылығын анықтайтын гумандық принципі;
- экологиялық мәселелердің аймақтық және өлкетану аспектісін ашып
көрсету принципі,
- кіріккен (интеграция), үздіксіз және жүйелілік принципі Д. Н.
Кавтарадзе экологиялық білім беруді жеке топтық және жалпы-адамзаттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, экологиялық дүниетанымды қалыптастыратын
негізгі құрал, жер бетіндегі барлық адамдардың бірлігін әр мүшесіне
сезіндіріп, адамдардың планетамен ортақ тағдырлас екендігін саналы
түсіндіретін , олардың күш-қуаты адамзат пен биосфераның дамуына
бағыттайтын рухани өзек ретінде қарастырады [39].
Н. И. Мамедов және И. Т. Суравеғана білім берудің мақсаты мен мазмұнын
жаңартудың қажеттілігін сана дамуының деңгейімен, адамның адамгершілік
түсініктерімен, оның түлғааралық байланысының сипаты және кеңдігімен,
өлеумсттік өміргс араласу дәрежесімен, адамдардың тіршілік әрекетінің құнды
мақсаты мен ниеттілегі ретінде көрсетеді [40]. Зерттеудің нәтижесінде
экологиялық білімнің мазмұны табиғи жөнс өлсуметгік шындықтың кіріккен
ғылыми бейнесі негізінде құрылуы керек екендігі анықталды, ол төмендегі
көзқарастардан туындайды:
- қоршаған ортаны жүйелі ұйымдастыру;
- тіршілікті экожүйе деңгейінде ұйымдастыру;
- адамның еріктілігі, экологиялық жауапкершілігін түсіну.
Сонымен, экологиялық тәрбиенің мақсаты жеткіншектердің рухани дамуына,
қоршаған ортамен өзара іс-орекетінің адамгсршілік деңгейде, оның ішінде,
адамның табиғатпен сезімдіх қарым-қаты-насының қалыптасуына бағытталған деп
түсіндіріледі. Егер эколо-гиялық білім беру "сана-ойлау-білім-іс-әрекет"
ұғымдарымсн анықталса, онда экологиялық тәрбие "құндылық-қарым-қатынас-
мінез-құлық" ұғымдарымен сипатталады. Бұл жағдайда "қарым-қатынас"
категориясы экологиялық тәрбиені жүйеге келтіруіні тетік қызметін атқарады,
ал жеке тұлғаның құнды бағдары, кажеттілігі, ниет-тілегі, оның адамгершілік
бағытын анықтайды деп тұжырымдауға болады.
Экологиялық сана — адамның табиғатқа жәнс адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасын көрсететін экологиялық мәдсниеттің рухани формасы.
Б.Т.Лихачев өзінің "Экологиялық сананың құрылымы жоне оны қалыптастырудың
педагогикалық негіздері" атты ғылыми мақаласында экологиялық сананы
табиғатта, қоғамда (социумда) және жеке түлғада тірі ағзалардың қоршаған
ортамен және бір-бірімен өзара төусдділігі, тұрақты тепе-теңдігі туралы
адамның меңгерген жоне жинақтаған білімі рстінде анықтайды. Ғалымның
пайымдауынша, экологиялық сана психикада туындап, экологиялық тәрбие мен
тәжірибенің негізінде жетіліп, экологиялық сананың қоғамдық формаларына,
экологиялық философия, экологиялық идеология, экологиялық мәдениет және
жекетұлғаның тіршілік бейнесі ретінде қайта жаңарады. Экологиялық сананың
құндылығы артқан сайын соғұрлым жеке тұлғаның экологиялық мәдениеті де
жоғары болады. Ол экологиялық сананы қалыптастырудың ғылыми-біліктілік,
табиғатты пайдалану мен табиғатты қорғау, тәрбислік сияқты негізгі
бағыттарын көрсетті. [29,41]
Экологиялық тәрбиенің бұлбағыттары экологиялық сананың барлық негізгі
аспектілерін қамтиды, ол табиғи ортаға іс-әрекеттік тәжірибеліі
эмоциональдық-сезімдік қарым-қатынасқа сүйенеді. Бұл жеке тұлғаның
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сана мен мінез-құлықтың, сөз бен
істің, сенім мен қылықтың ,арасындағы қауіпті алшақтықтан сақтандырады.
Ал, В.И.Вернадский экологиялық сананы адамның дүниеге, озіне
шығармашылық қарым -қатынасы деп көрсетеді. Э.В.Гирусов экологиялық сананы
"табиғи ортамен қоғамның арақатынасы проблемаларын нақты әлеуметтік және
табиғи мүмкіндіктерге сәйкес оптимальды шешуді көрсететін козқарастардың,
ілімдердің және сезімдердің жиынтығы", — деп қарастырады.
Экологиялық санаға жақын ұғымдардың бірі — экологиялық ойлау.
Экологиялық ойлау экологиялық құбылыстар мен процестердің негізін танып
білуге, нақты экологиялық жағдайларды талдауға мүмкіндік жасайды. Қорыта
айтқанда, экологиялық сана — нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге
сәйкес қоғам мен табиғаттың арақатысының проблемаларын тиімді шешудегі
көзқарастардың, теориялар және сезімдердің жиынтығы және экологиялық
мәдениеттің "қоғамдық жады" қызметін атқаратын бір бөлігі деп
тұжырымдалады.
Экологиялық сана Экологиялық сенімді туғызады. Экологаялық сенім
болашақтағы қарым-қатынастың іргетасын құрап, баланың іс-әрекетінен, мінез-
құлқы мен әдет-дағдысынан көрініс табады.
Экологиялық сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалық
іс-әрекетте қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты
жұмысына қатыса отырып, бұліс-өрекетгің ерекшелігімен танысып ғана
қоймайды, сонымен қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мсн ережелерді
сақтау қажеттігін түсініп сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды
жағдайлардың нөтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап,
санасында тсрең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану
практикасымен байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-
қатынасқа дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау,
қоршаған ортаны қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Қорыта келгенде,
экологи-ялық сенім теория мен практиканың, білім мен мақсатты бағытталған
іс-әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның қызметін атқарады.
Экологиялық қарым-қатынастар — адам тіршілігінің табиғи жағдайларын
танып білуге, өзгертуге және сақтауға бағытталған танымдық, реттегіш және
табиғат қорғау қызметтерін атқаратын экологиялық мәдениеттің маңызды
бөлігі. "Адам — қоғам — табиғат" жүйесіндегі қатынастарды ізгілендіру
адамның іс-әрекетінің түрлі сферасын экологиялан-дырмайынша мүмкін емес.
Ф. Я. Полинчак және Г. В. Платонов экологиялық қарым-қатынастарды
..."адам мен табиғат, сонымен қатар, "табиғат—қоғам" жүйесінің оптимальды
жағдайын қолдау мақсатында адамдардың өз арасында " пайда болады деп
есептейді.
Бұдан шығатын қорытынды, адам биосферасыз өмір сүре алмай-ды және
барлық қарым-қатынастардың жүйесі адам мен табиғат арасындағы зат алмасу
процестерін қолдау үшін болады, онда қарым-қатынастардың жиынтығы,
экологиялық қатынастар сияқты бір жағынан, адамды қоршаған табиғатпен
байланыстырса, ал, екінші жағынан, адамдардың бір-бірімен қарым-
қатынастарының қажетті буыны болып табылады. Олай болса, экологиялық
мәдениет экологиялық сана, экологиялық іс-әрекет сияқты элсменттері арқылы
өзінің негізін құрайтын экологиялық қарым-катынастың деңгейін көрсетеді.
Ғалымдар көрсеткендей, табиғатқа қарым-қатынас адам қарым-қатынасының
жүйесінде, үш аспектідс көрінеді: біріншісі - материалдық өндірісте;
екіншісі — экологиялық өзара әрскеттер жүйесінде; үшіншісі — табиғи ортаны
зерттеу мен қорғауда.
А. П. Сидельковский "оқушылардың табиғатқа карым-қатынасы күрделі де,
кешенді әлеуметтік құрылым ол алдымен, сыртқы -практикалык іс-орекетгік
сферада — жеке түлғаның өмірінде және оның ішкі сферасында — психикасында
дамиды", — деп көрсетгі [42,43].
Сонымен қатар, Н. А. Рыков және Б. Г. Иоғанзен [44] зсрттеулерінде
табиғатпен қарым-қатынастын, төмендегідей мотивтерін айқындайды;
— азаматтық-патриоттық мотив — Отанға сүйіспеншілік, оның байлығын
көбейту мен қорғауда қоғам алдындағы борышын түсіну;
— гуманистік мотив — іс-ірекеттердс мейірімділік, қамқорлық көрсету,
табиғатты қорғауға ниет ету;
— эстетикалық мотив — табиғаттың әсемдігін сезіну және түсіну.
Қорыта келгенде, экологиялық қарым-қатынастар адамдардың табиғатпен
қарым-қатынастарында, олардың өзара әрекеті процесінде қалыптасып,
біртіндсп ішкі өзгеріске ұласады. Осы ішкі процесс адамньщ ісі мен қылығын,
әсерленуін, этикалық, эстетикалық жоне т. б. өлшемдерін анықтайтын бағалау
қарым-қатынасын қалыптастырады деп тұжырымдауға болады.
Экологиялық іс-әрекет адамның табиғи ортаны танып білуімен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады. Ол экологиялық
модениеттің негізін құраушы, экологиялык проблемаларды ұтымды шешуші орекет
болып табылады. Мысалы, техника са-ласында өндірісті экологияландыру,
экономикада жаңа өзгерістердің қоршаған ортаға тигізген шығынын бағалау,
ғылымда -экологиялық проблеманың төңірегінс интеллсктуалдық күштерді
жинақтау, құқық саласында — табиғатты қорғау жөніндсгі заңдарды жасау,
педагогикада — экологиялық ойлау стилі мен мінез-құлықты қалыптастыру және
т. б.
Қорыта келгенде, экологиялық тәрбиенің мазмұны экологиялық мәдениеттің
ерекшелігімен айқындалады. Экологиялык мәдениеттің құрылымдық қалыптасу
процесі барысында жеке түлға
Экологиялық мінез-құлық" — адамдар әрекеттесетін әрі әрекеттесуді
жоспарлайтын, адамның немесе қоғамның сыртқы орта үрдісі және
құбылыстарының нысандарына бағытталған саналы мақсаты.
Балалардың экологиялық жүріс-тұрысы ерте кезеңде қызығушылық
басымдығымен, әрі қарай сүйіспеншілікпен жүзеге асатын, бірден-бір қуатты
себепшарт болып саналатын сана-сезімінің дамуымен анықталады. Шектелген
өзіндік танымнан білім алуға бағытталған саналы құлшынушылық болып
табылады. Сондықтан да, таным мүмкіндігі шектелген, мағыналы ойлау қабілеті
жетілмеген балалар үшін табиғат жүріс-тұрыстағы қарапайым зерттеулер,
сынақтар арқылы ұсынылады. Олар, өзімшіл — хайуандық, жойқын жүріс-тұрыспен
жүзеге асырылады. Атап айтқанда, балалардың ойыншықты сындырып ішінде не
бар екенін көргісі келетіні, жануарлардың мінезін үғыну, ауыру сезіміне
жауабын білу мақсатымен түрткілеуі сияқты, бір нәрсені бүлдіргісі,
сындырғысы келуімен, назарын аударған гүлді жүлып алып, оның белгілерін
мұқият зерттеумен түсіндіріледі. Сынақтық – тәжірибелік жолмен балалар
өздерінің феноменальдық дүниесін қалыптастырады.
Балалардың экологиялық жүріс — тұрысын негізгі түрі ретінде әрекеттер
арқылы тану қоршаған ортаны жіктеуге, оның нысандарын және процестерін
тартымды және жағымсыз деп екі дәрежеге бөлуге мүмкіндік береді. Ол
жағымсыз нысаналар мен құбылыстарға қауіп бейнесі экологиялық сананың,
жүріс-тұрыстың өзімшіл негізін көрсетеді. Дегенмен, баланы "болмайды,
рұқсат етілмеиді деген түсініктерге тек қана тәрбие бейімдейді. Атап
айтқанда, мектепке дейінгі балалардың табиғатқа деген саналы көзқарасының
болуы, оның мотивтеріне байланысты екендігін айтады. Балалардың ең көп
ықпал ететін мотивтерінің біріне ересектердің дүниесіне қызығуы және
әрекеттеріне еліктеуімен пайда болатын мотивтер жатады.
Психологтар Б.Г. Ананьев, Л.И.Божович, И.С.Кон, Д.И. Фельдштейн
баланың жеке түлға болып қалыптасуының бірінші жағы қоршаған дүниені
біртіндеп біліп, өзінің алатын орнын түсіне бастауы, осыдан мінез-құлық
сарындарының жаңа типтері, екінші жағы сезімі мен еріктің дамуынан пайда
болатындығын атаған. [45]
Л.И. Божович "Жалпы психикалық дамуындағы 6-7 жасынан бастап, өмірде
ересек адамдарға ұқсағысы келіп, жаңа тапсырмалар орындауға талпынады. Тек
өзі ғана емес, айналасындағы адамдардың да сондай көзқарасга болғанын
қалайды. Балада жаңа әлеуметтік өмір иесі болу тілегі пайда болады.
Ересектің тапсырмасын орындайды. Өзіне қандай да бір жүктеме алып, отбасына
көмекші болғысы келеді. Бірақ, бұлүмтылыстардың психологиялық нышаны сол
қалпында қалады, жоғары сатыдағы мектепалды балалар қоғамдық қарым-қатынас
жүйесіндегі және қоғамдық мәні бар шаралардағы жаңа жағдайларға үмтыла
бастайды. Экологиялық тәрбиенің мақсаты, адамдардың қоғам мен табиғаттың іс-
әрекеті мен адам мен ортаның өзара үйлесімді көзқарастарын сезінуі, сонымен
бірге табиғатқа ақьшы қонымды, ғылыми негізделген әсер ету жауапкершілігі
болып табылады.
Бұл негіздер бала кезден (анасының баласына гүлдің әдемілігін
көрсетіп, оның қош иісін сезінгенде, гүлді суаруға,болмаса, гүл қойған
ыдыстың суын алмастырған кезден) қалыптастырылады. Одан басқа, табиғатқа
эмоционалдық қатынас жасаудың үйлесімді багдарламасы күнді, күн сәулесін,
көкшіл аспанды, гүл, көбелектерді таныстыру арқылы да жүзеге асырылады. Гүл
ортасына орналасқан ыдыста шомылған нәресте кейін табиғат сүлулығына ерекше
сезімталдық танытады. Табиғатты әдемілік сезімі ретінде қабылдаған,
көптеген гүлдер мен өсімдіктердің атын, олардың дәрілік қасиетін,т.б.біліп
өскен бала алғашқы кезден-ақ табиғатпен етене араласып, оны сүйіп,кейін оны
аялайтын болады.
Халқымыз бала сезіміне әсер ететін, хош иістерге ерекше мән
береді.Сондықтан белгілі уақыт бойы баланы айрықша шомылдырып, жусан иісі
түндырылған сумен баланың денесін шайып,арша ағашының түтініне үстайды.
Жусан иісі баланың бойына мәңгі еніп туғаннан кейін бала бұлиісті іштей,
иіс сезімі арқьшы "біліпқоймай", көру арқылы да таниды. Жусан шөбі-
көшпенділер үшін жай ғана әдемілік емес,әдемілік кереметі. Жусан-Отан
бейнесіндала бейнесімен рухани-этикалық бірлікпен біте қайнасқан ұғым.
Біршама поэтикалық аңыздар да баршылық:
"...баланың мектепке оқи бастағаннан-ақ, нақты ойлау қабілеті
қалыптаса бастайды. Оқытудың әсері арқьшы сыртқы ортаны танудан біртіндеп
ішкі ортаны тануга, тұтас қасиеттер мен белгілерді ойлау арқылы жүйелеуге
көшеді. Оның өзі алғашқы ой түйіндеу, қарапайым қорытындъілар, салыстырулар
жасауға мүмкіндіктер береді. Балалардың өнегелі мінез-құлқының негізі
төменгі мектеп жасында қалана бастайды, адамгершілік негіздері мен мінез-
құлқы ережелерін игеріп, жеке адамның келбеті қалыптаса бастайды".
Бастауыш мектеп оқушыларының өмірінде сөздің атқарар ролі ерекше.
Балаға бұлжаста саналы екіжүзділік пен зұлымдық жат. Сөз оларга ойындағысын
жасырып қалуға қызмет етпейді. Төменгі мектеп жасында ғана мұғалім сөзі
бала санасында үндестік тауші, өзін-өзі тәрбиелеу үшін тірек болады. Осы
жастағы балалар үшін ересек адам сөзі тәртібін, мінез-құлқын реттеуге зор
әсер етеді. Тіпті, төменгі сынып оқушьшары үшін үлкеннің сөзі мінез-құлық
ережелері болып қабылдануы да шындық.
Баланың мектепке келуі, оның жаңа оқушылық міндеті, оның балалар
үжымына енуі, оқытушылармен қатынас жасауы- бүлардың бәрі де ерекше өзге
әлеуметтік жағдай.Осы жастағы балалардың жағымды адамгершілік, басынан
өткізген мінез-құлық сезімдері тәжірибесінің ерекшеліктерін атап өтуге
болады. Сезімге сүйену. эмоционалдық кінәраттауды пайдалану кішкентай
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің ең тиімді әдістерінің бірі болып
табылады. Әрине, ондай тәрбие әдістерін пайдалану үлкен сақтықты және
педагогикалық ізеттілікті қажет етеді.
Сонымен бірге жас жеткіншектер бойында ненің жаман, ненің жақсы
екендігі жөнінде өз түсініктері қалыптаса бастайды. Ересектердің оларға
әсер ету жағдайы олар тарапынан бәрін де өзім шешемін деген қарсьшықтарға
кезігіп отырады. Дегенмен, бұлжастағы балалардың әлі де өзіндік
адамгершілік көзқарастары қалыптаса қоймайды. Осы жастағы балаларга
"көзқарас" деген терминді қолдану тек шартты түрде ғана. Төменгі сынып
оқушыларының адамгершілік түсініктері мен ой қорытындылары, кейбір
зерттеушілердің пікірі бойынша, қара дүрсін, қарапайымдылықпен
ерекшеленеді. Көбінесе адамгершілік түсініктері нақты мысалға, дәйектерге
сілтеме жасаумен алмастырылады. Төменгі сынып оқушыларының жалпы айрықша
ерекшеліктерінің бірі- жасөспірімдерге қарағанда олар өздерін және өздерін
қоршаған дүние кеңістігін тұтас қалпында қабылдайтынын ескерген жөн.
Олардың өрқайсысы үшін "Мен" табиғатты, ал табиғат "менді" көрсетеді. Ең
тамашасы олар өздерін табиғаттың бөлігі деп сезінеді. Егер бірінші
сыныптағы балалар бойында жануарларға және өсімдіктер әлеміне жанашыр
болуы, оларға сүйіспеншілігі, қоршаған орта әсемдігінен эстетикалық ләззат
алуы жай ғана мақсатты көздесе, жас кезеңінің аяғына қарай ол сезімдер
экологиялық жағынан мақсатқа бағытталған қызмет түріне айналады. Бұл іс
жануарларға, өсімдіктер әлеміне аяныш сезімін қалыптастырумен қатар жүреді.
Педагогикалық жағынан осы жас кезеңінде балалар бойында табиғаттағы мінез-
құлқын өздігінен реттеу, баланың қажеттілік дағдысы табиғатқа келтірер
зиянымен салыстыра отырып дамыту өте қажет.
1.2 Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастыру мәні
Бүгінгі әлемдегі елдер мен халықтардың өзара тарихи байланысын дамуы
экономика, мәдениет пен ғылымның әлемдік деңгейге бет бұруы, өзекті
мәселелерден туған қайшылықтар, ғылыми-білімнің түрлі саларында әлемдік іс-
тәжірбиені оқып-үйренудің қажетті шарт екенін дәлелдеуде. Сондықтан әр
түрлі-елдер мен халықтардың экономикалық көрсеткіштерін, әлеуметтік-саяси
жүйесін моделін салыстырмалы түрде оқып-үйрену қызығушылық тудырады. Түрлі
ғылым саласындағы мамандар бүгінгі өркениетті нарыққа өту кезеңінде,
республикадағы білім беру саласын әлемдік білім беру кеңестігіне енуге
қадам басу шағында, әлемдік мәдениетпен ұлттық мәдениетті біріктіре оқыту
мен тәрбиелеу мақсатын көздеуде.
XXI ғасыр табалдырығын аттаған сәтте білім беру саласы күрделі
өзгерістерге үшырауда. Білім беру саласының барлық жағынан жаңаша көзқарас,
жаңаша қарым-қатынас (білім мазмұнын жетілдіру, жаңа базистік оқу жоспарына
көшу, жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік кешендерге көшу, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы)
жаңаша ойлау қалыптасуда.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында білім берудің мазмұны мен деңгейлері көрсетілген. Сонымен
бірге балалар мектепке 6 жастан қабылданатындығы да айтылған.
Жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім
беретін мектептердің негізгі түп қазығы- бастауыш мектеп. Қандай заманда,
қай қоғам өмірінде болмасын бала тәрбиесі ойшылдар мен зерделі зиялылардың
толассыз толғанып, үздіксіз іздестіріп отырған мәселесі екені даусыз. Қоғам
өзгерісіне сәйкес болатын талап-тілектерге, қажеттіліктерге қарай бала
тәрбиесі де саралана, жүйелене түскенін айқын аңғарамыз. Соның ішінде қай
кезде де болашақ ұрпақтарды еңбекке даярлау ісі назардан тыс қалмаған.
Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда ол Аристотель негізін салған
теорияның анықтамасына сүйенеді. Демек ол қандай да болсын қүбылысты
түсіндіруге бағытталған үғымның, идеяның, белгілі бір саласының мәнді
байланыстары мен заңдылықтары жөнінде толық түсінік беретін гылыми білімді
қорытудың ең жоғарғы формасы деген қағиданы ұдайы басшылыққа алған Фараби
еңбек тәрбиесінің теориясын "Өзінің ішкі құрылымы жағынан бір-бірімен
логикалы байланыста болатын біртүтас білім жүйесін құрайды" деп
тұжырымдайды.
Педагогикалық тұрғыда қарастырсақ, бұл тұжырым- "оқушыларға саналы
тәртіп,сапалы білім беру, пайдалы қоғамдық еңбекке баулу" деген сөз. Фараби
еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда еркін еңбектің адамның жан-жақты дамуы
үшін маңызы зор екенін атап көрсетеді. Фараби "еңбек ету, саналы болу,
адамгершілік, ақылдылық табиғаттан туындауы қажет" деген ғылыми тұжырым
жасады. Фараби адамды табиғат, адам, жер бетіндегі тірі организмдер
дамуының ең жоғары сатысына көтерілген, еңбек құралдарын жасап, оларды өз
қажетіне жарата білген, түсінікті сөз сөйлей білетін саналы ортаның мүіпесі
дейді. Адам туралы материалистік бағытты үстанған Фараби адам еңбек_ету
нәтижесінде жоғары сатыға көтерілетінін алға тартады.
Ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-санасын
талдап, жастарды белгілі кәсіппен айналысуға шакырды. Кейбір кертартпа
әдеттерден сақтандырып, мәселен, қазақ барымтасы жастарды еңбектен, белгілі
бір кәсіпке ие болу талабынан тайдырып, адамның жандүниесін аздыратын кәсіп
деп санап, "адал еңбек жолына түскенде ғана адам барымта секілді әлеуметтік
міндеттен айығады", - деп есептеді. Қазақ барымтасы туралы ой-пікірінің
дұрыстығын қазіргі таңдағы қоғамымызда жастар арасында өріс алып отырған
түрлі қылмыстар растайды. Ғалымның еңбекке үндеуінің қүндылығы - бүгінгі
күнгі балаларды еңбекке баулудың маңыздылығының күн санап арта түсуінен
байқалады.
Қазақтыңаса көрнекті педагог-ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің балаларды
еңбекке баулу саласындағы мұраларын үлгі етіп, оны қазақ балаларын оқыту
мен тәрбиелеуге пайдалану . баршамыздың парызымыз болуға тиіс. Ол қолөнер
мектебін ашып, тері илейтін, сабын қайнататын зауыттар ұйымдастырып, ер
балаларды қолөнерге, қыздарды кесте, киім тігуге үйретті. Осындай ізгілікті
істермен қатар, еңбек тәрбиесін насихаттайтын көптегентанымды әңгіме,
ертегі, мысалдар, мақал-мәтелдержазды. Еңбекпен бірге баланың сана-сезімі
жетілетінін, оның "адам тұрмысындағы орнын, мәнін түсінікті тілмен жеткізе
білді. Ағартушы ғалымның қай шығармасын алсақ та, еңбекқорлықты ту етіп
көтергені айқын.
Қазақтың кемеңгер ойшылы Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасының
ұлылығы киелі де, қүнарлы қазына, тіршіліктің түтқасы еңбек пен білімде деп
көрсетуінде. Ұлы ойшыл ақын 42 ғақлия сөзінде "тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
аздырар адам баласын" деп жастарды еңбекке, түрлі кәсіптік, диханшылық
жұмыстармен айналысуға шакырады. Данышпан бабамыздың еңбек" туралы, еңбекке
баулу туралы ұлағатты өсиеттері қазіргі нарықтық қатынастарға көшу
кезеңінде ұлтымыздың еңбекке жаңаша көзқарасын тудыратын бағыт-бағдар
берерлік тағылым деп білеміз. Абай өлеңдері мен қарасөздерінің желісі тек
ішіп-жеуді ғана білетін арамтамақтықтан, масылдықтан аулақ болып, еңбек
етіп, мал табу, өнерді меңгеру керек деген пәлсапалық пайымдауларды
уағыздаған қазақ ойшылдарының алғашқысы десек артық айтқандық емес. Дүние
жүзіне танытқан Абайдың өлеңдері еңбек сүйгіштікке, еңбек адамдарын сыйлау
да бәрі еңбекпен болатын нәрсе екенін айтады.
"Тамағы тоқтық,
жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын"-деп адам баласын азбау үшін, адал еңбекпен өмір
сүруі керек екендігін айтты.
Мектепте еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттері: біріншіден еңбек
сүйіспеншілікпен адамдарына құрметпен қарау; екіншіден, оқушыларды халық
шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-
әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Түйіндей айтсақ, Ы. Алтынсарии, А. Құнанбасвтың ұлағатты ой түйіндері,
өлеңдері баланың еңбекке дұрыс көзқарасын қалыптастыру, еңбекті бірінші
қажеттілікке айналдыру, жаман әдет, пиғыл мен мінез-құлықтан сақтандыру
мақсатында қолданудың тиімді құралы. Қазақ балаларын кәсіпкерлікке, еңбекке
баулудың керектігін көрсетіп, бізге өшпес өсиет қалдырған.
XX ғасырдың алғашқы ширегінде тәлім-тәрбие саласында ойлы пікірлер
айтқан Ғүмар Қарашев "Кімде-кім өзінің мінезі және істейтін еңбегі туралы
ылги да ойланбай түра алмайды, адам іс-әрекет үстінде өсіп жетіледі", - деп
еңбекті тәрбие жәйе адамды дамыту құралы. ретінде қарастырады. Осы кездегі
тәрбие туралы ойларды демократиялық бағытта өрбіткен қазақ зиялыларының
бірі — Спандияр Көбеев болды. Балаларға еңбекті зорлап, күштеп орындатудан
ешқандай нәтиже шықпайтынын, еңбектің пайдалы екеніне көз жеткізіп,
иландыру арқылы өнімді еңбекті дұрыс ұйымдастыра білуге үйрету қажеттігін
айтады. Сонымен қатар, "Еңбек баланың жас ерекшелігіне, қолынан да күшіне
сай келетін, оларға ләззат берерліктей болса өте дұрыс. Егер еңбек етуге
күші жетпейтін, жас жанын жәбірлейтін болса, ондай жұмыстан бала ешқандай
моральдық қанағат, шарапат ала алмайды" деген ойларын бастауыш сынып
оқушылары еңбегін ұйымдастыру барысында басшылыққа алуға әбден болады.
Ш. Құдайбердиев әлеуметтік процеске жетудің жолы адал да, пайдалы
еңбек деп білді. Еңбек ету, барлық жаман әдеттерден арылудың жалғыз жолы,
адамзат баласының алға жылжуының кілті деп уағыздайды. Мысалдарының қай-
қайсысын алсақ та, Шәкәрім халық даналығын басшылыққа ала отырып,
кейіпкерлердің аузына тағлымды сөз салатынын, еңбексүйгіштікті ту етіп
көрсететінін айқын аңғарамыз.
Еңбек тақырыбы Міржақып Дулатовтың шығармаларында ерекше орын алады.
Үнатқан істі қолга алып, жатпай-тұрмай кәсіп қылып, еңбек ету керек екенін
насихаттайды. Ертеден келе жатқан қазақ халқының айналысатын кәсіптерінің
бірі — ағаш шеберлігі, темір үсталығы, егіншілік жайында айта келіп, адал
кәсіп күн көрістің жолы деп түсіндіреді. бұл пікір ұлы ағартушы Ы.
Алтынсариннің ойын әрі қарай жалгастыру, дамыту деп ойлаймыз. Балаларды
тапқырлыққа, еңбек етуге баулитын ғибаратты әңгімелері, тәлім-тәрбиелік
тағылымдары қазіргі күн талабымен үштасады.
Тәрбие саласынан Ж. Аймауытов та едәуір еңбек жазып, мұралар қалдырып,
"адамның қоғамдық еңбегінің жемісі, нәтижелі болуы тәрбиеге байланысты" деп
қорытынды жасайды. Автор "Тәрбиенің негізгі мақсаты мінезді түзету,
адамшылыққа қызмет ету, адал еңбекете білуге тәрбиелеу" деген қагиданы
қуаттайды. Ж. Аймауытовтың,. тәлім-тәрбиеге негізделген педагогикалық
мұралары бүгінмен, уақытпен үндесетін түстарын бала тәрбиесінде басшылыққа
алута, үлгі-өнеге түтуға әбден болады. Сонымен қатар, қазақ даласынан
шыққан ғұлама ғалымдарымыздың сол кездегі педагогикалық ойлары еңбектің
тәлім-тәрбиелік маңызын, тағылымдық әсерін марапаттап, еңбекті тәрбиенің
құралы етуді көздейді. Кемеңгер ғалымдардың -арасында бала тәрбиесін
зерделеп, құнды тұжырьім жасаған педагог ғалымдар А. Байтұрсынов, М.
Жұмабаев т.б. болды.
Қазақ халқының тәлім-тәрбие істерінің ғылыми негізін қолдап, оның
негізін қалаушылардың бірі — Ахмет Байтұрсынов. Ғұлама ғалым мектепке
дейінгі балалар тәрбиесіне де мән берді. "Баланы бастан тәрбиелеу деген -
баланы жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру" деген сөз. "Дұрыс тәрбиемен өскен
бала тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өседі,"— деп өмірге еңбекке
сәбилік кезеңнен баулу қажеттілігін ескертеді. Бала ересектің еңбегіне
еліктей отырып еңбекке үмтылып дағдыланады деген гылыми тұжырымдама
жасаған.
Қазақтың дүлдүл ақыны, қайраткері М. Жұмабаев, күллі педагог қауымына
тарту еткен "Педагогика" атты оқулыгында қазақ баласының нәрестелік
кезеңінен бастап, тәй-тәй басқан әр қадамына елжірей көз салуы, қайтсе ол
нағыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде еңбеке баулу
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Басатуыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастыру мазмұны және
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.1 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ..
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ел президенті Н.Назарбаев “Қазақстанның болашағы –
қоғамның идеялық бірлігінде” атты еңбегінде біздің елімізде оқушыларды
дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру оларды оқытудың, тәрбиелеудің және
жетілдіріп дамытудың бөлінбес бір бөлігі мектептегі бүкіл оқу жылдары
бойында жүзеге асырса дұрыс болатындығын, ол оқушлар арасындағы сабақтан
тыс тәрбие жұмыстарында жүзеге асырылуы тиіс екендігін атап көрсетті. [1]
Жиырма бірінші ғасырдың басында Қазақстанның тәуелсіздігінің 14 жылдық
тарихи сабағы және тұңғыш Конституция [2], “Білім беру заңы” (1999) [3],
Орта білімді дамыту тұжырымдамасы [4] секілді бүкіл тәрбие жұмысының
мақсатын, міндеттерін қайта қарап, оны түбегейлі жақсартуды талап етуде.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде нарықтық экономикаға көшуге байланысты,
кез-келген адамның өз өмірінде жұмыс орнын, тіпті кәсібін бірнеше рет
ауыстыруға тура келеді. Осыдан келіп адам мүмкіндіктеріне, оның мүдделері
мен ұмтылыстарына баса назар аудару, еңбекке баулу мәселесін жаңа талап
тұрғысынан шешеу, оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуына қарау қажет.
Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына бағытттап –жүргізу бүгінгі
күннің бірден-бер қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігін байқатады.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” стратегиясында
болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу
қажеттілігіне тоқтала келе: “2010-жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз
мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті
қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек”-деп атап көрсеткен. [6, 60].
Бүгінгі таңда оқушылардытәрбиелеудеүлкен жетістіктергежету үшін қазіргі
ұрпақ тәрбиесінің негізі болып отырған мектептің негізп мақсаты оқушыларға
тек оқыту процесі кезінде ғана тәрбие берумен шектелмей, оқушылардың
шығармашылық белсенділігін күшейтіп, өміргедеген құштарлығын арттыратын
жұмыстарды ұйымдастьіру арқылы тәрбие беру болып табыладыдеп көрсеткен.
Қазіргі заманда мемлекетке білімді де білгір ұшқыр ойлы әрі іскер
адамдарды керектігіне, ал оларды оқыту және тәрбиелеу білім процесіне жаңа
педагогикалық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгізуге
тікелей байланыстылығына ешкімде шұбаланбайды.
Бастауыш мектеп оқыту саласына үлкен үлес қосқан ғалымдар Қ.А.
Аймағамбетова, Т. Әбдікәрімова, К.Бозжанова,С.Рахметова, М.Жұбанова,
Т.Сабыров, Т.Оспанов, О.Сатқанов, Р.Уаисов және т.б. өз еңбектерінде
бастауыш мектептердегі оқыту мәселелерін, оқыту мазмұны мен әдістерін терең
зерттеп, тәрбие жұмыстарын да қарастырады. Бастауыш сыныптағы білім
мазмұнын жетілдірудің педагогикалық негіздерін, оқу үрдісінің тиімді
жолдарын, тәрбие жұмыстарымен сабақтастыра зерттеп қарастырып, олардың
ерекшеліктеріне тоқталады.
Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу мәселелерін елімізде
О.Сатқанов, Райымжанов, Е.Қауырбаева, Т.Оралбекова, С.Нұрсейітованың
зерттеулерімен оқу-әдістемелік құралдары, бағдарламалары, ғылыми
мақалаларында көтеріп үлес қосып келеді.
ТМД елдерін Н.М.Конышева, Л.Ю.Очерчук, Е.Н.Губанова, Н.А.Попова,
Б.М.Неменский бастауыш сынып оқушыларының көркем бағдарламасының көркем
еңбегін ұйымдастырудың бағдарламасын, әдістемесін, тұжырымдамасын жасауда
еңбек сіңіруде. Олай болса, оны сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында
ұйымдастырудың маңызы зор.
Еңбек басты күнкөріс көзіне айналған нарықтық экономика кезінде,
әдістемелік негізделген еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың әдістемелік құралдарыдың жоқтығы және баланың еңбектегі
психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері мен нақты жағдайдың арасындағы,
яғни еңбек әрекетінің тұлға дамуындағы әсерін ескермеуіне байланысты,
қарама-қайшылықтар туындауда. Бұл қарама-қайшылықтардың шешімін табуда
қазіргі таңдағңы бастауыш мектепте оқушының еңбекке баулудың мазмұнын
айқындау зерттеу жұмысымыздың проблемасы болып саналады. Аталған
проблеманың өзектілігі әлі де болса ғылыми-теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш
сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастыру ” деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде
экологиялық мәдениетін қалыптастыруд теориялық негіздеп, мазмұны мен
әдістемесін практикалық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде
экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Балаларды еңбекке баулу процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқу-тәрбие процесінде балаларды еңбекке
баулу тиімді болар еді, егер де еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалса,
еңбекке баулу мазмұны мен әдістемесі ғылыми-әдістемелік құралдар,
бағдарламамен қамтамасыз етілсе және тәрбие әдістерін қазақтың еңбек
дәстүрі әдістерімен ұштастырып, тиімді қолдану арқылы жүзеге асырылса ғана,
онда оқушыларды қоғам сұранысына сәйкес алғашқы еңбекке баулу нәтижелі
болады.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларды еңбекке баулуда экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негізін айқындау;
- еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың деңгейін
анықтау;
- зерттеу нәтижесінде негізделген ғылыми-әдістемелік нұсқау дайындау және
оның тиімділігін тәжірибеде айқындау.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Ресубликасы қабылдаған материалдар
(конституция, заңдар, саяси-әлеуметтік тұжырымдамалары, қаулы-қарарлар т.б)
психологиялық, педагогикалық еңбектер, этнопедагогика, этнопсихология, оқу
бағдарламалары.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, тәжірибелік-экспериментті өткізу барысында сауалнама,
диагностикалау, әңгімелесу, сұхбаттасу, суретке және бейне таспаға түсіру,
балалардың еңбегінің нәтижелерін салыстыру, даму деңгейінің сапалық, сандық
деректерін білуде математикалық өңдеу әдістерін қолдану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық негіздері ғылыми тұрғыдан айқындалады;
- бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастыру көрсеткіші және деңгейін белгілеуі;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
– бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулудың әдістемелік нұсқауы.
– бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу негізінде экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың тиімді жолдары нақтыланды.
Зерттеу базасы: № 41 мектепте бастауыш сынып оқушылармен еңбекке баулу,
дүниетану пәнінде және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында жүргізілді.
Зерттеу кезеңдері: Дипломдық жұмыс мынандай бөлімдерден тұрады:
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, қарам-
қайшылығы көрсетілді.
Негізігі бөлімінде тақырыптың теориялық негізі философиялық,
психологиялық, педагогикалық мәні, мүмкіндіктері және әдістемесі анықталады
Қорытынды бөлімінде зерттеу жұмысының теориялық және практиалық
жаңалықтарына қарай қорытынды жасалды.
І Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізі.
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру
ерекшеліктері
Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас қоғамдық ортадағы іс- әрекет
арқылы көрініс береді.Әр қоғамның дамып өркендеуіне адамның ойы мен білімі
қандай қажет болса, табиғат пен оның байлығы сондай қажет. Осының өзі
табиғат- адам- қоғам бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын, бір-бірімен
бірлікте дамитын тұтас дүние екенін көрсетеді. Ендеше, бүкіл өмір қоршаған
ортада, табиғат аясында, олармен қарым- қатынаста өтетіндіктен адам баласы
тіршілік ету үшін ол қатынастардың әдіс- тәсілін меңгеруі тиіс. Мұндай әдіс-
тәсіл бала жастан қоршаған орта туралы білім алу арқылы меңгеріліп жүйелі
жүргізілген тәрбие нәтижесінде қалыптасады. Олай болса, жоғарыдағы
қатынастарды ғылыми негізде этикалық, эстетикалық адами тұрғыда жүзеге
асыру үшін адам қоршаған орта туралы білім жүйесін меңгеруі тиіс. Қоршаған
ортаны танып- білуде әлеуметтік орта мен географиялық ортаның атқарар ролі
ерекше.
Адамның жеке басының дамуында әлеуметтік орта маңызды орын алады. Адам
қоғамдық ортада дамып қалыптасады, ал қоғамның алғашқы сатысы- отбасы,
ағайын туыс.
Сонымен, бастауыш мектеп оқушыларын қоршаған ортамен таныстыру
негізінде білім бере отырып экологиялық мәдениетін қалыптастыру болады.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысы педагогтардың
көбі баса назар аударып, жас кезінен бастау керек екендігін айтқан болатын.
Я. Коменский "Мир чувственных вещей в картинах" деген атақты трактат жазды.
Бұл балаларға түсінікті жазылған энциклопедия іспеттес еңбе болды. Онда
адам орғанизмінің құрылысы, тіршілігі, жер мен аспан денелері жөнінде
түсінік беріледі. ХҮІ-ХҮІІІ ғғ. Үлы педагогтары Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоци,
А.Дистерверг және т.б. прогресшіл ой- пікірлері классикалық педагогикада
оқушыға табиғат пен қарым- қатынас арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеген “ ... адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған” – деп тұжырымдаған. [19, 20,
21]
Ж.Ж. Руссо өзінің педагогикалық трактатында Я.А.Каменскийдің табиғат
және оны қорғауға тәрбиелеу идеяларын толықтырып әрі қарай дамытты.
XIX-ғасырдың демократ ағартушылары В.Г.Белинский А.Н.Герцен,
Н.АДобролюбов болса табиғат туралы саналы білім беру адамның мінез-құлқының
дұрыс қалыптасуына ерекше мән береді.
Кезінде орта ғасыр ғұламалары табиғатқа қатысты өз көзқарастарын
философиялық-әдіснамалық тұрғыда тұжырымдаған. IX- XV ғғ. ғұламалары Әл-
Фараби, Ж.Баласағұни, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқаридың тіл ғылымы, логика,
психология, география, этика және т.б ғалымдар жайлы жазған еңбектерінің
мәні ерекше. Соның ішінде Әл- Фараби медицина, биология, география
ғылымдарын теориялық- философиялық тұрғыда негізделген.
Табиғат- сұлулықтың өмір бақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан ол
тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Баланың бойына
игілік пен ізгілікті дарытушы табиғатты қорғау сезіміне тәрбиелеу туралы
ғұлама ғалым К.Ушинскийдің "Табиғат дауыс- дыбысын, үнін ата- аналар да,
қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да көңіл қойып тыңдауы
тиіс.Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның
зандылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды " дегеніне
құлақ асатын мерзім әлде қашан жетті. Солай екен, жер тағдыры- ел тағдырын
ойлап, қаласақ та, қаламасақ та ата бабаларымыздың атамекен, туған жер
топырағы туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жеткізу тиіспіз.
Экологиялық тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшеліктеріне сай және
табиғатқа жақын қарым- қатынаста жүргізілсе ұтымды болады. К.Д. Ушинский
өзінің "Детский мир ", "Родное слово" кітаптарында табиғат және онда
тіршілік ететін хайуанаттар мен құстардың тіршілігі, адам және оның еңбегі
жөнінде көптеген деректер келтіреді. Үлкен педагогтар балалардың ойлау
қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер
пайдалана білген. [23,24,25]
Халқымыздың көрнекті ұлы ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев,
Ы.Алтынсарин – табиғат –сүйіспеншілік пен адамгершілік көзқарастарының
негізі- деп түсініп, жастарға оны аялауға, оның тепе- теңдігін сақтауға
ақыл- кеңес берген. Халқыыздың зерттеушісі Ш. Уәлиханов табиғат
байлықтарының көзін ашып, оны ұрпақ тәрбиесінде пайдалануды ерекше атап
көрсеткен. "Қазақтардың шамандықтың қалдығы"атты еңбегінде "О,Табиғат !
Өзіңіз айтыңызшы тіршілікте ' одан ғажап, одан қүпия не бар... Табиғаттың
кейбір апаттарын, отты кейбір жануарлар мен қүстарды, тұрмысқа қажетті
заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет түтып, оларға ырым
жасап тұру, адам баласына байлық пен бақыт-құт әкеледі '" деп түсіндіреді.
Ғалым қоршаған табиғат—аясының адамның жан дүниесіне тікелей әсер
ететінін тартымды сипаттайды, бүкіл тіршілікті қоршаған орта ерекшелігіне
байланыстыра отырып, салыстыра қарайды. Табиғат құбылысы арқылы дүние
сырын, тіршілік пен тұрмыстың мәнін, адам баласының табиғат аясындағы орнын
айқындак түседі. Табиғат пен адамды тұтас алып қарауында қоршаған ортаның
адам мен қоғамның дамуына тигізетін әсерін айқын көрсете білді. [5]
Қазақтың белгілі ойшыл ағартушысы Ы.Алтынсариннің өз шығармаларында
табиғат көріністерін жырлай отырып, экологиялық тәрбиеге баса назар
аударған. Әсіресе "Бай баласы мен жарлы баласы" деген әңгімесінде әрбір
қазақ баласы кішкентайынан бастап, табиғат сырларын түсініп, дала табиғат
заңдылықтарын үғынып, зерделеп өсуі керектігі айтылады. Неғұрлым табиғат
сырларын терең танып, табиғатпен етене жақын болған бала қандай
қиыншылықтарда да мүдірмей өтетіні белгілі. [26,27]
Абайдың шығармаларынан қоршаған орта, оны қорғау туралы табуға
болады. Ол қоршаған ортаның бір-бірімен өзара байланыста, үнемі өзгеріс
дамуда болады деп қарастырды. Абай дүниенің болмысын оның болған және бола
беретіндігін, табиғаттың өмір сүру заңдылықтарын түсінген.
Табиғаттың әсем көріністері арқылы жас—ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерін, табиғатты қорғау, аялау сезімдерін тәрбиелеу туралы даналық
сөздері осы кезге дейін құнын жоймай біз үшін баға жетпес дүние.
Ш.Құдайбердиев "ар, ұяты бар, қайырымды ұстамды адам қоғамның кез-
келген кезеңінде өзінің лайықты орнын біледі "- деп ескерткен.
Ұлы ғұлама ойшылдардың қоршаған ортаға, табиғат болмысына
деген ой- пікірлері мен көзқарастарының көкейтестілігі бүрынғыдан
артпаса кеміген жоқ. Экология проблемасы ғасырлыр бойы ғалымдардың зерттеу
объектісінен тура болса, жанама болса түскен емес. [6,28]
Эколог ғалым Ғ.Сағымбаев "Табиғатты өзгерту, байлықтарын пайдалану
қазір өзінің шегіне жеткенге ұқсайды. Мүны елемей, қоршаған ортаны осы
қарқынмен тонай берсек, табиғат өздігінен қалпына келу мүмкіндігінен
айырылып, жер бетіндегі тіршілікке үлкен қауіп төнеді", - дей отырып, туған
табиғатты аялап, халқымыздың болашағын ойлау абыройлы борышымыз екендігін
келешек ұрпаққа міндеттейді. Осындай келеңсіз жәйттарға жол бермеу үшін
ғалым табиғатты үтымды пайдаланудың ғылымк теориялық негізін жасады. Адам
мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін ашуда, ақыл-
ой мен сезімін тәрбислеуде, сананы қалыптастыруда адамның экологиялық
мәдениеті жетекші орын алады.
"Экологиялық мәдениетке" тәрбиелеу қажеттілігі XX ғасырдың 70-ші
жылдарында айқындалды. Ол бір жағынан, орта мектептерде экологиялық
білімнің снгізілуімен байланысты болса, ал екінші жағынан, экологиялық
дағдарыстың тереңдеп, қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы әсерін
тигізді. "Мәдениет экологиясы" терминін ең алғаш рет академик Д. С. Лихачев
1980 жылы ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі — мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырады. Мәдениет
экологиясының заңдарын сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік, рухани
жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратындығын ескертті.
Сондықтан, біз Д.С.Лихачевтің төмендегі тұжырымын басшылыққа алдық:
"табиғат пен адам" арасындағы қарым-қатынас -өздеріне тән "мінез-құлық
ережелері" бар, әлеуметтік екі мәдениетгің қарым-қатынасы. Екі мәдениет
тарихи дамудың жемісі, оның ішінде, адам мәдениеті табиғаттың ықпалымен
дамыса (адамзат тіршілік ете бастаған кезден), ал табиғат адам мәдениетімен
тығыз байланыста дамыды. [29]
Сонымен, мәдениет саналы өзгерістің — адам мен табиғат арасындағы
өзара қатынастардың барлық жүйесін қайта құруға үлкен жаңалық жасайтын адам
тұрмысының сфсрасы болып есептеледі.
Экологиялық мәдениеттің классикалық анықтамасын И. П. Сафронов бсрді.
Ол экологиялық мәдениетті "рухани құндылықтарды, әлеуметтік институттардың
барлық түрлерінің жүйесін және белгілі бір әлеуметтік бірліктің
шеңберіндегі табиғатты танып-білумен, меңгерумен және жаңартумен тікелей
байланысты адам іс-әрекстінің нәтижелерін көрсететін, адам, қоғам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастардың сипаты мен саналық деңгейін
білдіретін жалпы мәдениеттің арнайы бөлігі" ретінде анықтады. Ол мәдениет
ұғымын аксиологиялық, іс-әрекеттік, семиотикалық, әлеуметтік, гуманистік
тұрғыдан түсіндірді [30].
Ал, монографиялар мен диссертацияларда экологиялық мәдениет ұғымын сан
алуан тұрғыдан ғылыми деңгейде түсіндіріп, ор қырынан анықтама берілгсн.
Кейбір зертгеушілер бұл ұғымды табиғатты қайта құрушы іс-әрекеттің
мәдениетіне саяды. Бұл тұрғыдан қарауды бірінші рет М. С. Каған ұсынды, оны
одан әрі А. И. Кочергина және т.б. өз зерттеулерінде жалғастырды.
Экологиялық мәдениеттің бұлтар ұғымын басқа зерттеушілер толықтырады.
Мысалы, Э. С. Маркарян: "Экологиялық мәдениет қоғамның табиғатпен ғана
емсс, сонымен бірге әлеуметтік-тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін
сипаттауды талап етеді", — деп көрсетеді.
В. И. Вернадский бойынша, экологиялық мәдениет, адамзат дамуының
сапалық қасиеттерге ие болатын бағыттылық векторы. Ал Э. В. Гирусов бұл
көзқарасты қолдай отырып, мәдениетті "материадцық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, сонымен бірге қоғамның алға басуын қамтамасыз
ететін адам іс-әрекетінің тәсілдері ретінде" айқындайды, ал экологиялық
мәдениетті "ортаның тіршілікке жарамдылық талаптарына әлеуметтік іс-
әрекеттің сәйкестігінің себепшісі болатын" жалпы мәдениеттің бөлігі ретінде
қарастырады [31,32,33].
Хейзингтің пікірінше, экологиялық мәдениет бұлрухани және материадцық
құндылықтардың сай келушілігі; индивидуумның, бірлестіктің және биосфсраның
(алдымен, индивидуумның денсаулығы, социум мен биосфераның қолайльшыга)
үйлесімділігі; тіршілік формаларын дамыту мен көбейтуге, сақтауға жагдайлар
жасауды қадағалау [34].
Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұнын кейбір ғалымдар (И.Л.Носова,
М.С. Каған) утилитарлық практикалық аспекті тұрғысынан біржақты карастырса,
ал ғалымдар Л. Я. Станис, Е. В. Станис "экологиялық мәдениет, ұлттық,
әлеуметтік, мемлекетара-лық жонс басқа да дау-жанжалды шешуге мүмкіндік
бсріп, жалпыадамзаттық құндылықтың мөртебесін арттырып, жер бетінде
тіршілік пен цивилизацияны сақтауға адамзатты біріктіреді",-деп есептейді.
“Экологиялық мәдениет" салыстырмалы жаңа ұғым, ол дүниежүзілік
мәдениеттің маңызды кезеңі жөнс кұрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет
ұғымының пайда болуы экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
К.Исламова “Экологиялық мәдениет" ұғымын төмендегідей тұжырымдайды.
''Экологиялық мәдениет — қоғамның табиғи ортамен ғана емес, әлеуметтік
тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін сипаттайтын, барлық рухани өмір
мсн істе көрініс табатын, адамзат мәдениетінің маңызды бөлігі және
табиғаттың құндылығын түсінетін, экологиялық білім жүйесімен, экологиялық
іс-әрекетпен, қоршаған ортаға ізгілік қарым-қатынаспен сипатталатын
түлғаның ерекше қасиеті".
Экологиялық мәдениет — әлеуметтік табиғи түзілім, оның құрылымы өзара
тығыз байланысты бөліктерден тұрады: экологиялық білім; экологиялық мінез-
құлық; экологиялық тәрбие; экологиялық, сана; экологиялық сенім;
экологиялық қарым-қатынас; экологиялық іс-әрекет.
Ғалымдар И. Д. Зверев, А. Н. Захлебный, И. Т.Суравегина экологиялық
білім мен тәрбиенің міндеті табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ішкі
қажеттілік пен қызығушылыққа толығымен өзгерту деп айқындайды [35, 36].
Осыған байланысты, біз табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ұғынуды
білім, сезім, сенім, іс-әрекет деңгейінде жүргізіп, дсңгсйлсрдің өзара
байланыстылығын жүзегс асыру қажет деп есептейміз.
И.П.Софранов, М.С.Коған, Э.С.Маркорли, Е.В.Стинис, К.Исламова,
Сарибеков, А.Егенисованың еңбектерінен психологгар Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.М.Кудрявцева, В.А.Ясвин, Л.И.Божович,
П.Я.Элъконин, А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, т.б. өз еңбектерінде
окушыларға экологиялық білім мен төрбие беру жұмыстарында баланы қоршаған
ортамен қарым-қатынастары барысында, оның психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады деген пікірлер айтқан. Ал, С.Л.Рубинштейн
әрбір жеке тұлғаның қоршаған ортамен байланысының басты компоненттерінің
бірі -қарым-қатынас деп санайды. Ол оқушының табиғатқа адамгершілік
қатынасын қалыптастыру, мінез-құлық нормаларын дамыту екенін айқын
көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа
адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу, тек толық бағалы
адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз дуниеге, өмірге,
табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына негіз болады. [30, 37]
Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің
ғьшыми негізін, мақсаттары мен міңдеттерін, принциптерін: И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Н.А.Гладков, А.Н.Захлебный, И.Т.Суравегина, Л.П.Салеева,
В.В.Иоғанзен, т.б. толық ашуға ұмтылып, табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасты қалыптастыру және экологиялык тәрбие беруді зерттеген.
Қазақстанның эколог-педагог ғалымдары Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
А.А.Сотников, Ө.Танабаев, А.Болтаев, У.Д.Жангельдина т.б. жоғарғы оку
орындарында және жалпы білім беретін мектептерде әртүрлі пәндер негізіңде
экологаялық білім мен тәрбие беру концепциясын, әдістемесін қарастырған
болатын. Осы аталған еңбектерді талдай отырьш, бастауыш сынып окушыларына
экологиялық тәрбие бер ашылып, зерттелмегенін байқадық.
Педагогикалық әдебиеттерде экологиялық тәрбие берудің мақсаттары
жөнінде үзілді-кесілді айтылған алшақтық жоқ. Мысалы, ғалым-эколог
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологаялық білім мен тәрбие берудің мақсаты мен
мәні-қоршаған ортамен, табиғатпен қарым-қатынастың барлық түрлерінде
оқушылардың жауапкершілікпен қарайтын көзқарасы мен сенімін қалыптастыру.
Ал, А.Н.Захлебный экологиялық білім берудің мақсаты -қоршаған ортаға
құқық нормалары мен моральдық ұстанымдарынан туындайтын жауапкерішік
қатьшастың негізінде экологиялық мәдениетін калыптастыруға болатыңдығын
айтады. [38]
Э.А.Тұрдықұлов болса экологаялық білім мен тәрбие беруде оқушыларды
табиғатты пайдаланудың ғылымк негіздері жөнінде сенімін, практакалық
дағдыларын, табиғат ресурстарын корғау және молайту саласында белсеңді
көзқарастар қалыптастыруға қажет білімді қалыптастыратын психологиялық
процестерді талдайды.
"Экологиялық тәрбие" ұғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог
ғалымдардың көзқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық
тәрбиенің мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда, оны қорғау, аялаудағы саналы белсеңділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жстілдіруге дайыңдау. Осыған орай, экологиялық мәдениетгің құрамды
бөліктеріне жеке-жеке тоқталайық.
Экологиялық білім - И. Д. Зверевтің пікірінше, экологиялық мәдениеттің
маңызды элементтерінің бірі, оның мазмұны төмендегідей принциптер негізінде
құрылуы керек:
- В. И. Вернадскийдің бионоосфера туралы ілімін, табиғаттың және
адамзат қоғамының бірлігі идеясын дамытатын ғылымилық принципі;
- адамның табиғатқа және адамның адамға қарым-қатынасының бірлігі мен
қарама-қайшылығын анықтайтын гумандық принципі;
- экологиялық мәселелердің аймақтық және өлкетану аспектісін ашып
көрсету принципі,
- кіріккен (интеграция), үздіксіз және жүйелілік принципі Д. Н.
Кавтарадзе экологиялық білім беруді жеке топтық және жалпы-адамзаттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, экологиялық дүниетанымды қалыптастыратын
негізгі құрал, жер бетіндегі барлық адамдардың бірлігін әр мүшесіне
сезіндіріп, адамдардың планетамен ортақ тағдырлас екендігін саналы
түсіндіретін , олардың күш-қуаты адамзат пен биосфераның дамуына
бағыттайтын рухани өзек ретінде қарастырады [39].
Н. И. Мамедов және И. Т. Суравеғана білім берудің мақсаты мен мазмұнын
жаңартудың қажеттілігін сана дамуының деңгейімен, адамның адамгершілік
түсініктерімен, оның түлғааралық байланысының сипаты және кеңдігімен,
өлеумсттік өміргс араласу дәрежесімен, адамдардың тіршілік әрекетінің құнды
мақсаты мен ниеттілегі ретінде көрсетеді [40]. Зерттеудің нәтижесінде
экологиялық білімнің мазмұны табиғи жөнс өлсуметгік шындықтың кіріккен
ғылыми бейнесі негізінде құрылуы керек екендігі анықталды, ол төмендегі
көзқарастардан туындайды:
- қоршаған ортаны жүйелі ұйымдастыру;
- тіршілікті экожүйе деңгейінде ұйымдастыру;
- адамның еріктілігі, экологиялық жауапкершілігін түсіну.
Сонымен, экологиялық тәрбиенің мақсаты жеткіншектердің рухани дамуына,
қоршаған ортамен өзара іс-орекетінің адамгсршілік деңгейде, оның ішінде,
адамның табиғатпен сезімдіх қарым-қаты-насының қалыптасуына бағытталған деп
түсіндіріледі. Егер эколо-гиялық білім беру "сана-ойлау-білім-іс-әрекет"
ұғымдарымсн анықталса, онда экологиялық тәрбие "құндылық-қарым-қатынас-
мінез-құлық" ұғымдарымен сипатталады. Бұл жағдайда "қарым-қатынас"
категориясы экологиялық тәрбиені жүйеге келтіруіні тетік қызметін атқарады,
ал жеке тұлғаның құнды бағдары, кажеттілігі, ниет-тілегі, оның адамгершілік
бағытын анықтайды деп тұжырымдауға болады.
Экологиялық сана — адамның табиғатқа жәнс адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасын көрсететін экологиялық мәдсниеттің рухани формасы.
Б.Т.Лихачев өзінің "Экологиялық сананың құрылымы жоне оны қалыптастырудың
педагогикалық негіздері" атты ғылыми мақаласында экологиялық сананы
табиғатта, қоғамда (социумда) және жеке түлғада тірі ағзалардың қоршаған
ортамен және бір-бірімен өзара төусдділігі, тұрақты тепе-теңдігі туралы
адамның меңгерген жоне жинақтаған білімі рстінде анықтайды. Ғалымның
пайымдауынша, экологиялық сана психикада туындап, экологиялық тәрбие мен
тәжірибенің негізінде жетіліп, экологиялық сананың қоғамдық формаларына,
экологиялық философия, экологиялық идеология, экологиялық мәдениет және
жекетұлғаның тіршілік бейнесі ретінде қайта жаңарады. Экологиялық сананың
құндылығы артқан сайын соғұрлым жеке тұлғаның экологиялық мәдениеті де
жоғары болады. Ол экологиялық сананы қалыптастырудың ғылыми-біліктілік,
табиғатты пайдалану мен табиғатты қорғау, тәрбислік сияқты негізгі
бағыттарын көрсетті. [29,41]
Экологиялық тәрбиенің бұлбағыттары экологиялық сананың барлық негізгі
аспектілерін қамтиды, ол табиғи ортаға іс-әрекеттік тәжірибеліі
эмоциональдық-сезімдік қарым-қатынасқа сүйенеді. Бұл жеке тұлғаның
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сана мен мінез-құлықтың, сөз бен
істің, сенім мен қылықтың ,арасындағы қауіпті алшақтықтан сақтандырады.
Ал, В.И.Вернадский экологиялық сананы адамның дүниеге, озіне
шығармашылық қарым -қатынасы деп көрсетеді. Э.В.Гирусов экологиялық сананы
"табиғи ортамен қоғамның арақатынасы проблемаларын нақты әлеуметтік және
табиғи мүмкіндіктерге сәйкес оптимальды шешуді көрсететін козқарастардың,
ілімдердің және сезімдердің жиынтығы", — деп қарастырады.
Экологиялық санаға жақын ұғымдардың бірі — экологиялық ойлау.
Экологиялық ойлау экологиялық құбылыстар мен процестердің негізін танып
білуге, нақты экологиялық жағдайларды талдауға мүмкіндік жасайды. Қорыта
айтқанда, экологиялық сана — нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге
сәйкес қоғам мен табиғаттың арақатысының проблемаларын тиімді шешудегі
көзқарастардың, теориялар және сезімдердің жиынтығы және экологиялық
мәдениеттің "қоғамдық жады" қызметін атқаратын бір бөлігі деп
тұжырымдалады.
Экологиялық сана Экологиялық сенімді туғызады. Экологаялық сенім
болашақтағы қарым-қатынастың іргетасын құрап, баланың іс-әрекетінен, мінез-
құлқы мен әдет-дағдысынан көрініс табады.
Экологиялық сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалық
іс-әрекетте қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты
жұмысына қатыса отырып, бұліс-өрекетгің ерекшелігімен танысып ғана
қоймайды, сонымен қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мсн ережелерді
сақтау қажеттігін түсініп сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды
жағдайлардың нөтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап,
санасында тсрең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану
практикасымен байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-
қатынасқа дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау,
қоршаған ортаны қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Қорыта келгенде,
экологи-ялық сенім теория мен практиканың, білім мен мақсатты бағытталған
іс-әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның қызметін атқарады.
Экологиялық қарым-қатынастар — адам тіршілігінің табиғи жағдайларын
танып білуге, өзгертуге және сақтауға бағытталған танымдық, реттегіш және
табиғат қорғау қызметтерін атқаратын экологиялық мәдениеттің маңызды
бөлігі. "Адам — қоғам — табиғат" жүйесіндегі қатынастарды ізгілендіру
адамның іс-әрекетінің түрлі сферасын экологиялан-дырмайынша мүмкін емес.
Ф. Я. Полинчак және Г. В. Платонов экологиялық қарым-қатынастарды
..."адам мен табиғат, сонымен қатар, "табиғат—қоғам" жүйесінің оптимальды
жағдайын қолдау мақсатында адамдардың өз арасында " пайда болады деп
есептейді.
Бұдан шығатын қорытынды, адам биосферасыз өмір сүре алмай-ды және
барлық қарым-қатынастардың жүйесі адам мен табиғат арасындағы зат алмасу
процестерін қолдау үшін болады, онда қарым-қатынастардың жиынтығы,
экологиялық қатынастар сияқты бір жағынан, адамды қоршаған табиғатпен
байланыстырса, ал, екінші жағынан, адамдардың бір-бірімен қарым-
қатынастарының қажетті буыны болып табылады. Олай болса, экологиялық
мәдениет экологиялық сана, экологиялық іс-әрекет сияқты элсменттері арқылы
өзінің негізін құрайтын экологиялық қарым-катынастың деңгейін көрсетеді.
Ғалымдар көрсеткендей, табиғатқа қарым-қатынас адам қарым-қатынасының
жүйесінде, үш аспектідс көрінеді: біріншісі - материалдық өндірісте;
екіншісі — экологиялық өзара әрскеттер жүйесінде; үшіншісі — табиғи ортаны
зерттеу мен қорғауда.
А. П. Сидельковский "оқушылардың табиғатқа карым-қатынасы күрделі де,
кешенді әлеуметтік құрылым ол алдымен, сыртқы -практикалык іс-орекетгік
сферада — жеке түлғаның өмірінде және оның ішкі сферасында — психикасында
дамиды", — деп көрсетгі [42,43].
Сонымен қатар, Н. А. Рыков және Б. Г. Иоғанзен [44] зсрттеулерінде
табиғатпен қарым-қатынастын, төмендегідей мотивтерін айқындайды;
— азаматтық-патриоттық мотив — Отанға сүйіспеншілік, оның байлығын
көбейту мен қорғауда қоғам алдындағы борышын түсіну;
— гуманистік мотив — іс-ірекеттердс мейірімділік, қамқорлық көрсету,
табиғатты қорғауға ниет ету;
— эстетикалық мотив — табиғаттың әсемдігін сезіну және түсіну.
Қорыта келгенде, экологиялық қарым-қатынастар адамдардың табиғатпен
қарым-қатынастарында, олардың өзара әрекеті процесінде қалыптасып,
біртіндсп ішкі өзгеріске ұласады. Осы ішкі процесс адамньщ ісі мен қылығын,
әсерленуін, этикалық, эстетикалық жоне т. б. өлшемдерін анықтайтын бағалау
қарым-қатынасын қалыптастырады деп тұжырымдауға болады.
Экологиялық іс-әрекет адамның табиғи ортаны танып білуімен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады. Ол экологиялық
модениеттің негізін құраушы, экологиялык проблемаларды ұтымды шешуші орекет
болып табылады. Мысалы, техника са-ласында өндірісті экологияландыру,
экономикада жаңа өзгерістердің қоршаған ортаға тигізген шығынын бағалау,
ғылымда -экологиялық проблеманың төңірегінс интеллсктуалдық күштерді
жинақтау, құқық саласында — табиғатты қорғау жөніндсгі заңдарды жасау,
педагогикада — экологиялық ойлау стилі мен мінез-құлықты қалыптастыру және
т. б.
Қорыта келгенде, экологиялық тәрбиенің мазмұны экологиялық мәдениеттің
ерекшелігімен айқындалады. Экологиялык мәдениеттің құрылымдық қалыптасу
процесі барысында жеке түлға
Экологиялық мінез-құлық" — адамдар әрекеттесетін әрі әрекеттесуді
жоспарлайтын, адамның немесе қоғамның сыртқы орта үрдісі және
құбылыстарының нысандарына бағытталған саналы мақсаты.
Балалардың экологиялық жүріс-тұрысы ерте кезеңде қызығушылық
басымдығымен, әрі қарай сүйіспеншілікпен жүзеге асатын, бірден-бір қуатты
себепшарт болып саналатын сана-сезімінің дамуымен анықталады. Шектелген
өзіндік танымнан білім алуға бағытталған саналы құлшынушылық болып
табылады. Сондықтан да, таным мүмкіндігі шектелген, мағыналы ойлау қабілеті
жетілмеген балалар үшін табиғат жүріс-тұрыстағы қарапайым зерттеулер,
сынақтар арқылы ұсынылады. Олар, өзімшіл — хайуандық, жойқын жүріс-тұрыспен
жүзеге асырылады. Атап айтқанда, балалардың ойыншықты сындырып ішінде не
бар екенін көргісі келетіні, жануарлардың мінезін үғыну, ауыру сезіміне
жауабын білу мақсатымен түрткілеуі сияқты, бір нәрсені бүлдіргісі,
сындырғысы келуімен, назарын аударған гүлді жүлып алып, оның белгілерін
мұқият зерттеумен түсіндіріледі. Сынақтық – тәжірибелік жолмен балалар
өздерінің феноменальдық дүниесін қалыптастырады.
Балалардың экологиялық жүріс — тұрысын негізгі түрі ретінде әрекеттер
арқылы тану қоршаған ортаны жіктеуге, оның нысандарын және процестерін
тартымды және жағымсыз деп екі дәрежеге бөлуге мүмкіндік береді. Ол
жағымсыз нысаналар мен құбылыстарға қауіп бейнесі экологиялық сананың,
жүріс-тұрыстың өзімшіл негізін көрсетеді. Дегенмен, баланы "болмайды,
рұқсат етілмеиді деген түсініктерге тек қана тәрбие бейімдейді. Атап
айтқанда, мектепке дейінгі балалардың табиғатқа деген саналы көзқарасының
болуы, оның мотивтеріне байланысты екендігін айтады. Балалардың ең көп
ықпал ететін мотивтерінің біріне ересектердің дүниесіне қызығуы және
әрекеттеріне еліктеуімен пайда болатын мотивтер жатады.
Психологтар Б.Г. Ананьев, Л.И.Божович, И.С.Кон, Д.И. Фельдштейн
баланың жеке түлға болып қалыптасуының бірінші жағы қоршаған дүниені
біртіндеп біліп, өзінің алатын орнын түсіне бастауы, осыдан мінез-құлық
сарындарының жаңа типтері, екінші жағы сезімі мен еріктің дамуынан пайда
болатындығын атаған. [45]
Л.И. Божович "Жалпы психикалық дамуындағы 6-7 жасынан бастап, өмірде
ересек адамдарға ұқсағысы келіп, жаңа тапсырмалар орындауға талпынады. Тек
өзі ғана емес, айналасындағы адамдардың да сондай көзқарасга болғанын
қалайды. Балада жаңа әлеуметтік өмір иесі болу тілегі пайда болады.
Ересектің тапсырмасын орындайды. Өзіне қандай да бір жүктеме алып, отбасына
көмекші болғысы келеді. Бірақ, бұлүмтылыстардың психологиялық нышаны сол
қалпында қалады, жоғары сатыдағы мектепалды балалар қоғамдық қарым-қатынас
жүйесіндегі және қоғамдық мәні бар шаралардағы жаңа жағдайларға үмтыла
бастайды. Экологиялық тәрбиенің мақсаты, адамдардың қоғам мен табиғаттың іс-
әрекеті мен адам мен ортаның өзара үйлесімді көзқарастарын сезінуі, сонымен
бірге табиғатқа ақьшы қонымды, ғылыми негізделген әсер ету жауапкершілігі
болып табылады.
Бұл негіздер бала кезден (анасының баласына гүлдің әдемілігін
көрсетіп, оның қош иісін сезінгенде, гүлді суаруға,болмаса, гүл қойған
ыдыстың суын алмастырған кезден) қалыптастырылады. Одан басқа, табиғатқа
эмоционалдық қатынас жасаудың үйлесімді багдарламасы күнді, күн сәулесін,
көкшіл аспанды, гүл, көбелектерді таныстыру арқылы да жүзеге асырылады. Гүл
ортасына орналасқан ыдыста шомылған нәресте кейін табиғат сүлулығына ерекше
сезімталдық танытады. Табиғатты әдемілік сезімі ретінде қабылдаған,
көптеген гүлдер мен өсімдіктердің атын, олардың дәрілік қасиетін,т.б.біліп
өскен бала алғашқы кезден-ақ табиғатпен етене араласып, оны сүйіп,кейін оны
аялайтын болады.
Халқымыз бала сезіміне әсер ететін, хош иістерге ерекше мән
береді.Сондықтан белгілі уақыт бойы баланы айрықша шомылдырып, жусан иісі
түндырылған сумен баланың денесін шайып,арша ағашының түтініне үстайды.
Жусан иісі баланың бойына мәңгі еніп туғаннан кейін бала бұлиісті іштей,
иіс сезімі арқьшы "біліпқоймай", көру арқылы да таниды. Жусан шөбі-
көшпенділер үшін жай ғана әдемілік емес,әдемілік кереметі. Жусан-Отан
бейнесіндала бейнесімен рухани-этикалық бірлікпен біте қайнасқан ұғым.
Біршама поэтикалық аңыздар да баршылық:
"...баланың мектепке оқи бастағаннан-ақ, нақты ойлау қабілеті
қалыптаса бастайды. Оқытудың әсері арқьшы сыртқы ортаны танудан біртіндеп
ішкі ортаны тануга, тұтас қасиеттер мен белгілерді ойлау арқылы жүйелеуге
көшеді. Оның өзі алғашқы ой түйіндеу, қарапайым қорытындъілар, салыстырулар
жасауға мүмкіндіктер береді. Балалардың өнегелі мінез-құлқының негізі
төменгі мектеп жасында қалана бастайды, адамгершілік негіздері мен мінез-
құлқы ережелерін игеріп, жеке адамның келбеті қалыптаса бастайды".
Бастауыш мектеп оқушыларының өмірінде сөздің атқарар ролі ерекше.
Балаға бұлжаста саналы екіжүзділік пен зұлымдық жат. Сөз оларга ойындағысын
жасырып қалуға қызмет етпейді. Төменгі мектеп жасында ғана мұғалім сөзі
бала санасында үндестік тауші, өзін-өзі тәрбиелеу үшін тірек болады. Осы
жастағы балалар үшін ересек адам сөзі тәртібін, мінез-құлқын реттеуге зор
әсер етеді. Тіпті, төменгі сынып оқушьшары үшін үлкеннің сөзі мінез-құлық
ережелері болып қабылдануы да шындық.
Баланың мектепке келуі, оның жаңа оқушылық міндеті, оның балалар
үжымына енуі, оқытушылармен қатынас жасауы- бүлардың бәрі де ерекше өзге
әлеуметтік жағдай.Осы жастағы балалардың жағымды адамгершілік, басынан
өткізген мінез-құлық сезімдері тәжірибесінің ерекшеліктерін атап өтуге
болады. Сезімге сүйену. эмоционалдық кінәраттауды пайдалану кішкентай
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің ең тиімді әдістерінің бірі болып
табылады. Әрине, ондай тәрбие әдістерін пайдалану үлкен сақтықты және
педагогикалық ізеттілікті қажет етеді.
Сонымен бірге жас жеткіншектер бойында ненің жаман, ненің жақсы
екендігі жөнінде өз түсініктері қалыптаса бастайды. Ересектердің оларға
әсер ету жағдайы олар тарапынан бәрін де өзім шешемін деген қарсьшықтарға
кезігіп отырады. Дегенмен, бұлжастағы балалардың әлі де өзіндік
адамгершілік көзқарастары қалыптаса қоймайды. Осы жастағы балаларга
"көзқарас" деген терминді қолдану тек шартты түрде ғана. Төменгі сынып
оқушыларының адамгершілік түсініктері мен ой қорытындылары, кейбір
зерттеушілердің пікірі бойынша, қара дүрсін, қарапайымдылықпен
ерекшеленеді. Көбінесе адамгершілік түсініктері нақты мысалға, дәйектерге
сілтеме жасаумен алмастырылады. Төменгі сынып оқушыларының жалпы айрықша
ерекшеліктерінің бірі- жасөспірімдерге қарағанда олар өздерін және өздерін
қоршаған дүние кеңістігін тұтас қалпында қабылдайтынын ескерген жөн.
Олардың өрқайсысы үшін "Мен" табиғатты, ал табиғат "менді" көрсетеді. Ең
тамашасы олар өздерін табиғаттың бөлігі деп сезінеді. Егер бірінші
сыныптағы балалар бойында жануарларға және өсімдіктер әлеміне жанашыр
болуы, оларға сүйіспеншілігі, қоршаған орта әсемдігінен эстетикалық ләззат
алуы жай ғана мақсатты көздесе, жас кезеңінің аяғына қарай ол сезімдер
экологиялық жағынан мақсатқа бағытталған қызмет түріне айналады. Бұл іс
жануарларға, өсімдіктер әлеміне аяныш сезімін қалыптастырумен қатар жүреді.
Педагогикалық жағынан осы жас кезеңінде балалар бойында табиғаттағы мінез-
құлқын өздігінен реттеу, баланың қажеттілік дағдысы табиғатқа келтірер
зиянымен салыстыра отырып дамыту өте қажет.
1.2 Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулу негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастыру мәні
Бүгінгі әлемдегі елдер мен халықтардың өзара тарихи байланысын дамуы
экономика, мәдениет пен ғылымның әлемдік деңгейге бет бұруы, өзекті
мәселелерден туған қайшылықтар, ғылыми-білімнің түрлі саларында әлемдік іс-
тәжірбиені оқып-үйренудің қажетті шарт екенін дәлелдеуде. Сондықтан әр
түрлі-елдер мен халықтардың экономикалық көрсеткіштерін, әлеуметтік-саяси
жүйесін моделін салыстырмалы түрде оқып-үйрену қызығушылық тудырады. Түрлі
ғылым саласындағы мамандар бүгінгі өркениетті нарыққа өту кезеңінде,
республикадағы білім беру саласын әлемдік білім беру кеңестігіне енуге
қадам басу шағында, әлемдік мәдениетпен ұлттық мәдениетті біріктіре оқыту
мен тәрбиелеу мақсатын көздеуде.
XXI ғасыр табалдырығын аттаған сәтте білім беру саласы күрделі
өзгерістерге үшырауда. Білім беру саласының барлық жағынан жаңаша көзқарас,
жаңаша қарым-қатынас (білім мазмұнын жетілдіру, жаңа базистік оқу жоспарына
көшу, жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік кешендерге көшу, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы)
жаңаша ойлау қалыптасуда.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында білім берудің мазмұны мен деңгейлері көрсетілген. Сонымен
бірге балалар мектепке 6 жастан қабылданатындығы да айтылған.
Жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім
беретін мектептердің негізгі түп қазығы- бастауыш мектеп. Қандай заманда,
қай қоғам өмірінде болмасын бала тәрбиесі ойшылдар мен зерделі зиялылардың
толассыз толғанып, үздіксіз іздестіріп отырған мәселесі екені даусыз. Қоғам
өзгерісіне сәйкес болатын талап-тілектерге, қажеттіліктерге қарай бала
тәрбиесі де саралана, жүйелене түскенін айқын аңғарамыз. Соның ішінде қай
кезде де болашақ ұрпақтарды еңбекке даярлау ісі назардан тыс қалмаған.
Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда ол Аристотель негізін салған
теорияның анықтамасына сүйенеді. Демек ол қандай да болсын қүбылысты
түсіндіруге бағытталған үғымның, идеяның, белгілі бір саласының мәнді
байланыстары мен заңдылықтары жөнінде толық түсінік беретін гылыми білімді
қорытудың ең жоғарғы формасы деген қағиданы ұдайы басшылыққа алған Фараби
еңбек тәрбиесінің теориясын "Өзінің ішкі құрылымы жағынан бір-бірімен
логикалы байланыста болатын біртүтас білім жүйесін құрайды" деп
тұжырымдайды.
Педагогикалық тұрғыда қарастырсақ, бұл тұжырым- "оқушыларға саналы
тәртіп,сапалы білім беру, пайдалы қоғамдық еңбекке баулу" деген сөз. Фараби
еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда еркін еңбектің адамның жан-жақты дамуы
үшін маңызы зор екенін атап көрсетеді. Фараби "еңбек ету, саналы болу,
адамгершілік, ақылдылық табиғаттан туындауы қажет" деген ғылыми тұжырым
жасады. Фараби адамды табиғат, адам, жер бетіндегі тірі организмдер
дамуының ең жоғары сатысына көтерілген, еңбек құралдарын жасап, оларды өз
қажетіне жарата білген, түсінікті сөз сөйлей білетін саналы ортаның мүіпесі
дейді. Адам туралы материалистік бағытты үстанған Фараби адам еңбек_ету
нәтижесінде жоғары сатыға көтерілетінін алға тартады.
Ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-санасын
талдап, жастарды белгілі кәсіппен айналысуға шакырды. Кейбір кертартпа
әдеттерден сақтандырып, мәселен, қазақ барымтасы жастарды еңбектен, белгілі
бір кәсіпке ие болу талабынан тайдырып, адамның жандүниесін аздыратын кәсіп
деп санап, "адал еңбек жолына түскенде ғана адам барымта секілді әлеуметтік
міндеттен айығады", - деп есептеді. Қазақ барымтасы туралы ой-пікірінің
дұрыстығын қазіргі таңдағы қоғамымызда жастар арасында өріс алып отырған
түрлі қылмыстар растайды. Ғалымның еңбекке үндеуінің қүндылығы - бүгінгі
күнгі балаларды еңбекке баулудың маңыздылығының күн санап арта түсуінен
байқалады.
Қазақтыңаса көрнекті педагог-ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің балаларды
еңбекке баулу саласындағы мұраларын үлгі етіп, оны қазақ балаларын оқыту
мен тәрбиелеуге пайдалану . баршамыздың парызымыз болуға тиіс. Ол қолөнер
мектебін ашып, тері илейтін, сабын қайнататын зауыттар ұйымдастырып, ер
балаларды қолөнерге, қыздарды кесте, киім тігуге үйретті. Осындай ізгілікті
істермен қатар, еңбек тәрбиесін насихаттайтын көптегентанымды әңгіме,
ертегі, мысалдар, мақал-мәтелдержазды. Еңбекпен бірге баланың сана-сезімі
жетілетінін, оның "адам тұрмысындағы орнын, мәнін түсінікті тілмен жеткізе
білді. Ағартушы ғалымның қай шығармасын алсақ та, еңбекқорлықты ту етіп
көтергені айқын.
Қазақтың кемеңгер ойшылы Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасының
ұлылығы киелі де, қүнарлы қазына, тіршіліктің түтқасы еңбек пен білімде деп
көрсетуінде. Ұлы ойшыл ақын 42 ғақлия сөзінде "тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
аздырар адам баласын" деп жастарды еңбекке, түрлі кәсіптік, диханшылық
жұмыстармен айналысуға шакырады. Данышпан бабамыздың еңбек" туралы, еңбекке
баулу туралы ұлағатты өсиеттері қазіргі нарықтық қатынастарға көшу
кезеңінде ұлтымыздың еңбекке жаңаша көзқарасын тудыратын бағыт-бағдар
берерлік тағылым деп білеміз. Абай өлеңдері мен қарасөздерінің желісі тек
ішіп-жеуді ғана білетін арамтамақтықтан, масылдықтан аулақ болып, еңбек
етіп, мал табу, өнерді меңгеру керек деген пәлсапалық пайымдауларды
уағыздаған қазақ ойшылдарының алғашқысы десек артық айтқандық емес. Дүние
жүзіне танытқан Абайдың өлеңдері еңбек сүйгіштікке, еңбек адамдарын сыйлау
да бәрі еңбекпен болатын нәрсе екенін айтады.
"Тамағы тоқтық,
жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын"-деп адам баласын азбау үшін, адал еңбекпен өмір
сүруі керек екендігін айтты.
Мектепте еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттері: біріншіден еңбек
сүйіспеншілікпен адамдарына құрметпен қарау; екіншіден, оқушыларды халық
шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-
әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Түйіндей айтсақ, Ы. Алтынсарии, А. Құнанбасвтың ұлағатты ой түйіндері,
өлеңдері баланың еңбекке дұрыс көзқарасын қалыптастыру, еңбекті бірінші
қажеттілікке айналдыру, жаман әдет, пиғыл мен мінез-құлықтан сақтандыру
мақсатында қолданудың тиімді құралы. Қазақ балаларын кәсіпкерлікке, еңбекке
баулудың керектігін көрсетіп, бізге өшпес өсиет қалдырған.
XX ғасырдың алғашқы ширегінде тәлім-тәрбие саласында ойлы пікірлер
айтқан Ғүмар Қарашев "Кімде-кім өзінің мінезі және істейтін еңбегі туралы
ылги да ойланбай түра алмайды, адам іс-әрекет үстінде өсіп жетіледі", - деп
еңбекті тәрбие жәйе адамды дамыту құралы. ретінде қарастырады. Осы кездегі
тәрбие туралы ойларды демократиялық бағытта өрбіткен қазақ зиялыларының
бірі — Спандияр Көбеев болды. Балаларға еңбекті зорлап, күштеп орындатудан
ешқандай нәтиже шықпайтынын, еңбектің пайдалы екеніне көз жеткізіп,
иландыру арқылы өнімді еңбекті дұрыс ұйымдастыра білуге үйрету қажеттігін
айтады. Сонымен қатар, "Еңбек баланың жас ерекшелігіне, қолынан да күшіне
сай келетін, оларға ләззат берерліктей болса өте дұрыс. Егер еңбек етуге
күші жетпейтін, жас жанын жәбірлейтін болса, ондай жұмыстан бала ешқандай
моральдық қанағат, шарапат ала алмайды" деген ойларын бастауыш сынып
оқушылары еңбегін ұйымдастыру барысында басшылыққа алуға әбден болады.
Ш. Құдайбердиев әлеуметтік процеске жетудің жолы адал да, пайдалы
еңбек деп білді. Еңбек ету, барлық жаман әдеттерден арылудың жалғыз жолы,
адамзат баласының алға жылжуының кілті деп уағыздайды. Мысалдарының қай-
қайсысын алсақ та, Шәкәрім халық даналығын басшылыққа ала отырып,
кейіпкерлердің аузына тағлымды сөз салатынын, еңбексүйгіштікті ту етіп
көрсететінін айқын аңғарамыз.
Еңбек тақырыбы Міржақып Дулатовтың шығармаларында ерекше орын алады.
Үнатқан істі қолга алып, жатпай-тұрмай кәсіп қылып, еңбек ету керек екенін
насихаттайды. Ертеден келе жатқан қазақ халқының айналысатын кәсіптерінің
бірі — ағаш шеберлігі, темір үсталығы, егіншілік жайында айта келіп, адал
кәсіп күн көрістің жолы деп түсіндіреді. бұл пікір ұлы ағартушы Ы.
Алтынсариннің ойын әрі қарай жалгастыру, дамыту деп ойлаймыз. Балаларды
тапқырлыққа, еңбек етуге баулитын ғибаратты әңгімелері, тәлім-тәрбиелік
тағылымдары қазіргі күн талабымен үштасады.
Тәрбие саласынан Ж. Аймауытов та едәуір еңбек жазып, мұралар қалдырып,
"адамның қоғамдық еңбегінің жемісі, нәтижелі болуы тәрбиеге байланысты" деп
қорытынды жасайды. Автор "Тәрбиенің негізгі мақсаты мінезді түзету,
адамшылыққа қызмет ету, адал еңбекете білуге тәрбиелеу" деген қагиданы
қуаттайды. Ж. Аймауытовтың,. тәлім-тәрбиеге негізделген педагогикалық
мұралары бүгінмен, уақытпен үндесетін түстарын бала тәрбиесінде басшылыққа
алута, үлгі-өнеге түтуға әбден болады. Сонымен қатар, қазақ даласынан
шыққан ғұлама ғалымдарымыздың сол кездегі педагогикалық ойлары еңбектің
тәлім-тәрбиелік маңызын, тағылымдық әсерін марапаттап, еңбекті тәрбиенің
құралы етуді көздейді. Кемеңгер ғалымдардың -арасында бала тәрбиесін
зерделеп, құнды тұжырьім жасаған педагог ғалымдар А. Байтұрсынов, М.
Жұмабаев т.б. болды.
Қазақ халқының тәлім-тәрбие істерінің ғылыми негізін қолдап, оның
негізін қалаушылардың бірі — Ахмет Байтұрсынов. Ғұлама ғалым мектепке
дейінгі балалар тәрбиесіне де мән берді. "Баланы бастан тәрбиелеу деген -
баланы жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру" деген сөз. "Дұрыс тәрбиемен өскен
бала тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өседі,"— деп өмірге еңбекке
сәбилік кезеңнен баулу қажеттілігін ескертеді. Бала ересектің еңбегіне
еліктей отырып еңбекке үмтылып дағдыланады деген гылыми тұжырымдама
жасаған.
Қазақтың дүлдүл ақыны, қайраткері М. Жұмабаев, күллі педагог қауымына
тарту еткен "Педагогика" атты оқулыгында қазақ баласының нәрестелік
кезеңінен бастап, тәй-тәй басқан әр қадамына елжірей көз салуы, қайтсе ол
нағыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz