Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы
КІРІСПЕ
1. Халықаралық құқық дамуы контексіндегі әділ соғыс концепциясының қалыптасуы
2. Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы
2.1 Мемлекеттің қорғану құқығы
2.2 Халықтар мен ұлттардың өзін.өзі басқару құқығы
2.3 БҰҰ.ның бітімгершілік операциялары
3. Әділ соғыс дамуының болашағы
3.1 Гуманитарлық интервенция доктринасы
3.2 Превентивті қорғану доктринасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Халықаралық құқық дамуы контексіндегі әділ соғыс концепциясының қалыптасуы
2. Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы
2.1 Мемлекеттің қорғану құқығы
2.2 Халықтар мен ұлттардың өзін.өзі басқару құқығы
2.3 БҰҰ.ның бітімгершілік операциялары
3. Әділ соғыс дамуының болашағы
3.1 Гуманитарлық интервенция доктринасы
3.2 Превентивті қорғану доктринасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің ішкі ісіне күш қолдану заңдылығы
және оны қарумен шешу мәселесі бүгінгі таңда өзекті және күрделі
мәселелердің бірі болып отыр. Әділ соғыс концепциясының өзектілігі –
қазіргі халықаралық құқықта туындаған парадокста оны дұрыс түсіндіру және
оны әділ қолдану болып саналады. Халықаралық қауымдастықта бұдан аз жыл
бұрынғы оқиғалар легі және жиі болып жатқан террорлық іс-әрекеттердің
нәтижесінде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету маңыздылығының артуына
байланысты қорғану ретінде мемлекеттердің күш қолдануы және қауіп
төндіруінің заңдылығы дүниежүзілік қауымдастықты толғандыратын маңызды
мәселелердің бірі болып отыр. Әділ соғыс теориясына қызығушылықтың екінші
жағы, бітімгершілік қызметінің халықаралық құқық нормаларына сәйкестігі
және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің рұқсатымен (санкциясымен) гуманитарлық
интервенцияның құқықтық негізділігін қарастыруынан туындап отыр. Соғыстың
әділдігін анықтау критерийлері халықаралық құқықта теоретик-ғалымдармен
әлденеше рет сараланған. Анықтамаларда ортақ жайттардың болмауы салдарынан,
әлемдегі тепе-теңдіктің бұзылуына және ұлттық қауіпсіздікке нақты қатер
төніп тұр ма деген сұраққа әрбір мемлекетке өзіндік үкім шығару құқығын
қалдырады. Өз кезегінде статус-кво қауіп төндіру сипаты бойынша мемлекеттер
арасындағы шиеленіске әкеп соқтырады және осы қауіп-қатерлерді болдырмау
мақсатында жұмыс жасайтын БҰҰ қызметінің тиімділігі және БҰҰ Жарғысын
қолдануына күмән туғызады.
Сондай-ақ, мына жайттарды ескеру керек, қазіргі таңда мемлекеттің
ішкі ісіне араласу құқығының өзектілігі – қақтығыстар санының артуына,
ұлтаралық қылмыс, этникалық және діни қақтығыстар сипатына ие қазіргі
халықаралық қатынастардың ерекшелігіне, халықаралық құқықта жаңа
қағидалардың пайда болуына, жалпы адамзаттық құндылықтар ролінің өсуіне
(мәселен, адам құқығын қорғау, демократия, қоршаған ортаны қорғау т.б.)
байланысты артып отыр. Бітімгершілік операциялар жолымен адам құқығын
қорғау, терроризмге қарсы күрес және басқа да халықаралық қылмыстар жөнінде
ұжымдық шешімнің кең таралуы қазіргі әділ соғыс тұжырымына өз түзетімін
енгізді. Соғысты қолдану заңдылығының анықтамаларында жалпыға ортақ
жайттардың болмауы және осы мәселе бойынша мемлекеттердің практикасында
қарулы күшті БҰҰ Жарғысы тұжырымдамалары тұрғысынан қолдану соғыс
институтын реттейтін халықаралық құқықтың жалпыға ортақ нормалары мен
қағидаларын біржақты түсіндіруде және оларды дүниежүзілік қауымдастықтың
орындамауы өткір мәселе болып отыр.
Зерттеудің жаңалығы. Халықаралық құқық аясында мемлекеттің соғыс ашу
құқығының доктриналық негізділігі мен зерттелуіне деген қызығушылық бүгінгі
күнге дейін әлемдегі барлық халықаралық заңгерлері үшін өзінің жаңашылдығын
жоғалтқан жоқ. Мына жайтты ескеру керек, 1945 ж. БҰҰ Жарғысы ретінде
негізгі халықаралық құқықтық деректер тұжырымдарына сүйенгеніне қарамастан,
ғалымдардың әділ соғыс түсінігіне берген пікірлері оны қай мектеп
ұсынғанына байланысты ерекшеленеді. Кеңес одағының теоретиктері Колосов,
Бекяшев, Тункиндер өз еңбектерінде мемлекеттің ішкі ісін қарумен шешудің
дұрыстығын қарастыру барысында консервативті позицияны ұстанады. Соғыс
құқығы түсінігіне Мартенс мынадай анықтама береді: “мемлекеттер арасындағы
ашық күресте күш қолдануды айқындайтын заң нормаларының жиынтығы”1. Батыс
ғалымдары Мерфи мен Мур әділ соғыс жөнінде едәуір икемді пікір ұсынады,
яғни, терроризмге қарсы мемлекеттің превентивті қарулы күш қолдану және
халықтардың өзін-өзі басқару құқығы халықаралық құқықта заңды болып
саналады. Соғысты ашу құқығы жөніндегі пікірталастардың және доктриналардың
әртүрлілігінен мынадай қорытынды шығардық: аталмыш тақырып толық ашылмады
және ХХІ ғасырдың шынайы көрінісін толық беретін әділ соғыс түсінігін
қарастыру жүйелі ғылыми талдауды талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу тақырыбының негізгі
мақсаты – қазіргі халықаралық құқықта бекітілген мемлекеттің соғысты ашу
құқығының заңды негізділігіне нақты тұжырымдама беру және басқа мемлекетке
қатысты жасалған заңсыз интервенция мен агрессиялар актілеріне БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесінің санкциясы берілген мемлекеттің ішкі ісін қарумен
шешу жағдайларына шектеу қою. Жоғарыда көрсетілген мақсатқа жету үшін,
бітіру жұмысты жазу барысында орындалатын бірқатар міндеттерді айқындап алу
қажет. Біріншіден, тақырыпты терең түсіну үшін әділ соғыс институтының
қалыптасу процесін халықаралық құқық қағидалары мен нормаларының дамуымен
ретроспективті параллельде сипаттау қажет. Екіншіден, қазіргі халықаралық
құқықта бекітілген әділ соғыс концепциясының мемлекеттің қорғану құқығы мен
халықтардың өзін-өзі басқару құқығы сияқты аспекттерін қарастырып, оларды
қолданудың заңдылығын анықтау қажет. Үшіншіден, БҰҰ бітімгершілік
операциялары аясында қарулы күшті қолданудың тиімділігі мен заңдастырылуына
және нақты тарихи мысалдарға сүйене отырып, гуманитарлық интервенция
мақсатында мемлекеттің ішкі істерінін қарумен шешу мәселесі жүйелі талдауды
қажет етеді. Төртіншіден, соғысты қолдануды ақтайтын қолданыстағы басты
ғылыми доктриналарды қарастыру қажет және оның негізділігі мен өзектілігін
айқындау керек. Соңғысы, жүргізілген зерттеудің нәтижесі бойынша шығатын
тұжырымдарға кумулятивті талдау жасау қажет.
Зерттеудің пәні мен обьектісі. Осы жұмыстың зерттеу пәні – қазіргі
халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы. Зерттеудің обьектісі –
мемлекеттер соғысты ашу құқығын қолдануының заңдастырылу мәселесі және
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларына сәйкес жүргізілген мемлекеттің
ішкі ісін қарумен шешудің әділдігі.
Зерттеудің әдістері. Бітіру жұмысын жазу барысында эмпирикалық
зерттеудің әдістері – салыстыру мен бақылау, сондай-ақ, эмпирико-теориялық
әдістер – талдау және зерттеудің тарихи әдісі жүргізілді. Зерттеуді жүргізу
барысындағы міндеттерді саралауда ғылыми таным мен зерттеудің теориялық
әдісі үлкен роль атқарды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ
соғыс концепциясы атты бітіру жұмысын жазу барысында төмендегідей
нәтижелер шықты:
1. Мемлекет қорғану құқығын тек оған қатысты агрессия актілері
көрсетілген жағдайда ғана пайдаланады. Превентивті қорғану жүргізу
бойынша кез-келген әрекет халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті
бұзуға әкеп соқтыратын жағдай ретінде БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесімен
қарастырылу қажет. “Превентивті қорғануға” сүйенген кез-келген басқа
іс-қимылдар агрессия ретінде бағалануы қажет.
2. Тәуелсіздік үшін күресетін халық құрамына кіретін мемлекетке қарсы
абсолютті соғыс жүргізу құқығын пайдаланбайды. Егер мемлекет осы
халыққа қатысты геноцид (жаппай қырып-жою), апартеид немесе жаппай
адам құқығын бұзу секілді ерекше жағдайлар болса, соғыс жүргізу әділ
болып есептеледі. Өзін-өзі анықтау үшін күресті жүргізу тәсілдерін
таңдау еркіндігі жөнінде 1970 ж. халықаралық құқық қағидалары туралы
Декларация тұжырымдамалары барынша дұрыс түсіндірілуі керек.
3. Мемлекеттің ішкі қызметін қарумен шешу БҰҰ Жарғысына сәйкес және БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесі резолюциясы негізінде гуманитарлық мақсатта
қолданылатын мәжбүрлеу шараларында ғана заңды болып табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жүргізілген зерттеудің
теориялық және практикалық маңызы соғыс заңдылығын біржақты түсіндіру
мәселелерінің негізділігі және анықтауымен сараланады. Аталған мәселенің
практикалық шешімі, бұл өз кезегінде әділ соғыс институтының қазіргі
халықаралық құқықта сапалы деңгейге өтуіне әсерін тигізеді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысының құрылымы және оны
құрайтын структуралық элементтер жұмысты жазу барысында қойылған мақсат пен
міндеттерге жету қажеттілігінен туындады. Бітіру жұмысы кіріспеден, 3
тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 53 бет.
1. Халықаралық құқық дамуы контексіндегі әділ соғыс концепциясының
қалыптасуы
Әділ соғыс концепциясының қалыптасу тарихы өзінің қайнар көзін орта
ғасырлар мен жаңа дәуір ойшылдарының еңбектерінен бастау алады. Оның авторы
болып Құдай шаhары туралы еңбегінде соғыстың әділ болуы мүмкін екенін
тұжырымдаған Әулие Августин саналады. Әділ соғыс концепциясының кейбір
қырларын Аквиналық Әулие Фома да қарастырған. Халықаралық құқық ғылымының
негізін қалаушысы болып есептелетін Гуго Гроцийдің Соғыс және бейбітшілік
құқығы туралы еңбегі негізінен әділ соғыс концепциясы тақырыбына арналған.
Сонымен қатар, аталмыш мәселені өз еңбектерінде қарастырған Эмерик де
Ваттельді, Томас Гоббсты, Джон Локкты, Шарль Луи Монтескьені, Жан-Жак
Руссоны атап өткен жөн.
Жалпы, халықаралық құқықтың дамуы соғыс құқығын шектеу процессі болып
табылады деп айту қате болмас. Jus ad bellum және jus in belloны шектей,
соғыстың әділ болып саналатын себептерін шектей, халықаралық құқықтың
қағидалары мен нормалары дами түсті.
Мемлекеттердің пайда болуы мемлекеттер арасындағы қатынас пен
халықаралық құқықтың пайда болуына ықпалын тигізді. Оның бастамалары
салыстырмалы түрде алғанда, кішкентай географиялық ауданды қамтитын
аумақтың халықаралық құқық жүйесі түрінде қалыптасты. Халықаралық құқық
конституциясын оның негізгі қағидалары құрайды. Олар жоғары заңды күшке ие
жалпы танылған нормалар. Қалған барлық халықаралық-құқықтық нормалар мен
субъектінің халықаралық маңызы бар іс-шаралары негізгі қағидалар
тұжырымдамаларымен сәйкес болу керек.
Халықаралық құқық қағидалары әмбебапты сипатқа ие және қалған барлық
халықаралық нормалардың заңдылық критерийлері болып табылады. Негізгі
қағидалардің тұжырымдамаларын бұзатын шарттар мен іс-шаралар жарамсыз боп
танылады және халықаралық-құқықтық жауапқа тартылады. Халықаралық құқықтың
барлық қағидалары аса маңызды және олардың әрқайсысын интерпретациялау
барысында мүлтіксіз орындалуы керек.
Қағидалар өзара байланыста болғандықтан, бір тұжырымдаманы бұзған
жағдайда екіншілері де дұрыс қолданылмайды. Мәселен, мемлекеттің аумақтық
тұтастығын бұзу мемлекеттің тәуелсіз теңдігі қағидасын бұзумен бірдей, осы
секілді т.б.
Алғашқыда бұл қағидалар халықаралық-құқықтық дәстүрлер формасында
жүргізілді, алайда БҰҰ Жарғысы қабылданғаннан кейін шарттық-құқықтық
формаға ауысты. Осыған орай, Жарғының 103-бабы, егер БҰҰ Жарғысы бойынша
БҰҰ мүшелерінің міндеттері қандай да бір халықаралық шарттар міндеттерімен
қарама-қайшылықта болған жағдайда Жарғыдағы міндеттер бойынша басымдық
күшке ие болатынын қарастырады.
Күш қолдануға және күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасы
халықаралық құқықта алғашқыда агрессивті соғысқа тыйым салу қағидасы
ретінде екі дүниежүзілік соғыс аралығы кезеңінде пайда болды. Осы қағида
халықаралық құқықта бұрыннан бар мемлекеттердің соғыс ашу құқығын (jus ad
bellum) ауыстырды, кез-келген мемлекет басқа мемлекетке соғыс ашу құқығын
олардың арасында шиеленіс болған жағдайда ғана басшылыққа алады. 1917 ж.
қазанда Ресейдің ұсынған теңсіздікке және агрессивті соғыстың
қылмыстылығына қарсы идеялары халық арасында кең қолдауға ие болды. Бірінші
дүниежүзілік соғыс халықаралық мәселелерді шешудің құралы ретінде соғыстың
мәнсіздігін көрсетті.
Ұлттар Лигасының статуты мемлекеттің соғысты ашудың дәстүрлі құқығына
шектеу қойды. Лиганың мүшелері шиеленіс туған жағдайда, оны шешу үшін
ынтымақтастық құралдарын қолдану керек және сәтсіз шешілген жағдайда ғана
соғыс ашуға құқылы. Осы шектеуді бұзған мемлекеттерге іс-шаралар (санкция)
қолдану мүмкіндігі қарастырылды. Алайда, іс жүзінде Лига статутында
берілген қаулылар жүзеге аспады, өйткені, санкцияны қолдану үшін Лига
кеңесі бірауыздан шешім қабылдауы керек еді 2.
Тыйым салу және шабуыл жасаудың қылмыстылығы идеялары Ұлттар
Лигасының бірқатар құжаттарында көрініс тапты, оның ішінде, 1923 ж. Ұлттар
Лигасы Ассамблеясы қабылдаған (бірақ, кейін жүзеге аспаған) өзара көмек
беру жөніндегі Жоба; агрессивті соғысты “халықаралық қылмыс” деп бағаланған
1927 жылғы Ұлттар Лигасы Ассамблеясы қабылдаған агрессивті соғыс жөніндегі
Декларация.
1928 ж. 27 тамызындағы Париж шартының (Бриан – Келлог пакті)
Жарғылары жетілдірілмегеніне қарамастан, агрессивті соғысқа тыйым салу
мазмұнындағы ең алғашқы көп жақты халықаралық шарт болды. Шарттың 1-ші
бабында: “Келісетін жоғары тараптар, тегіне орай өз халқының атынан
халықаралық шиеленісті соғыс арқылы шешуді айыптайтынын және өзара қарым-
қатынаста ұлттық саясаттың қаруы ретіндегі осындай іс-шараны қолданудан бас
тартатынын салтанатты түрде мәлімдейді” деп айтылған. 2-бапта
“қатысушылардың міндеті – шиеленіс туған жағдайда бейбіт жолмен шешуді
қарастыру керек” – делінген. КСРО Париж шартына қосыла отырып, былай
мәлімдеді: “халықаралық саясатта соғыстар мен қарулы қақтығыстарды
болдырмау идеясы кеңестік сыртқы саясаттың ең басты идеясы”. Осы қағиданың
одан ары дамуын болжағандай, “ұлттық саясатты” өз пайдасына шешетін қару
ретінде, сондай-ақ, басқа мақсаттарда жүзеге асырылатын әртүрлі халықаралық
жанжалдарға тыйым салыну керек. Тек формалды-заңды түрдегі (яғни, соғыс
ашуды мәлімдеу және т.б.) соғысқа ғана емес, сонымен қатар әскери іс-
шараларға, мәселен, интервенция жасауға, блокада, бөтен аумаққа, бөтен
порттарға шабуыл жасауға тыйым салу 3.
Бұрынғы халықаралық құқық халықаралық шиеленісті бейбіт жолмен шешу
қағидасын білген жоқ. Ол кездегі тұжырым бойынша, мемлекеттер арасындағы
жанжалды тек бейбіт жолмен ғана емес, сондай-ақ зұлымдықтың түрлерімен
шешуге болады. Мәселен, Римдіктер түрлі халықаралық шарттар жасады. Олардың
біреуі “мәңгі” ынтымақтастық пен бейбітшілікті қолдаса, екіншілері уақытша
татуласуды бекітті. Қамқоршылық жөнінде, одақтастық жөніндегі шарттар
болды. Одақтастық шарттар шабуыл ашумен қатар, қорғаныстық та болды. Тең
құқықты мен теңсіздік шарттары да ерекшеленді. Соңғысы, әрине басымдау
болды. Осы шарт арқылы Римдіктер қатал соғыс нәтижесінде жеңілген ұлттарға
өздерінің басымдығын күшейтті. Ежелгі Римнің әскери салты өте қатал болды.
Осыған орай, ежелгі римдіктердің “умен емес, қарумен соғысу керек” деген
қанатты сөзі болды. Тұтқынға түскен жауынгерлермен қатар, жаулап алған
аумақтың бейбіт тұрғындарын да құлдыққа салды, жаулап алған қалаларды
толығымен қиратты. Пун соғысы кезеңіндегі рим қайраткері Катонның:
“Карфагенді жою керек” деген сөзі қанатты сөзге айналды. Осындай
жағдайларда ынтымақтастық жөніндегі шарттар жасаудың қажеттілігі де
болмады. Римдіктер жермен жексен қылған Карфаген де осындай жағдайға душар
болған еді. Рим папалары ерекше келісімдер – конкордаттар жасады. Бұлар
маңызды шарттардың кепілі болды. Жалпы айтқанда, римнің католиктік шіркеуі
Батыс Европадағы феодалдық құқықтың қалыптасуына үлкен ықпалын тигізді,
мәселен жеке шабуылдардың (феодтардің) құқығын шектеу жөнінде ережелер
шығарды, соғыс ашуды мейрамдар мен аптаның белгілі күндерінде рұқсат
етпеді, шіркеуден баспана берді, соғыстың бірқатар құралдарына (1139 ж.
Латеран шіркеуі садақ және арбалеттерді қолдануға тыйым салды) тыйым салды.
Жалпы алғанда, мемлекеттер арасындағы шиеленісті шешудің заңды құралы болып
саналатын шабуылдың дәстүрлері мен заңдары қатал болды: жауынгерлер мен
бейбіт тұрғындар арасына айырмашылық жүргізбеді, тұтқындарды құлдыққа
салды, жаралыларды тағдырдың тәлкегіне тастады, жаулап алынған қалалар мен
ауылдар тоналып, жеңімпаздың құзырына берілді. Ежелгі Русьте шабуылдардың
салты мен заңдары едәуір жұмсақтау болды. Оларда алдын-ала ескерту салты
бар. “Қоңсыларға”, яғни соғыс кезіндегі бейбіт тұрғындарға қол тигізбеу
жөніндегі келісімдері белгілі. Тұтқындарды айырбастау жағдайлары да болды
4.
Орта ғасырдың соңғы ширегінде жаралылар мен науқастарды қамқорлыққа
алу бастамалары пайда болды. Соғыс кезінде бейтарап мемлекеттердің
міндеттері мен құқықтарына бейтарап болу кепілдемесін белгілеу қатаңдана
бастады. 1780 жылы ІІ Екатеринаның қарулы бейтараптық жөніндегі
Декларациясында бейтарап кемелердің соғысып жатқан елдер жағалауында еркін
жүзуі, бейтарап кемелерде жаудың жүктеріне қол сұқпау және теңіз
блокадасының тиімділік қағидасы жөнінде ресми түрде жарияланған. Соғыс
кезінде бейбіт тұрғындар мен сауда жолдарына қол тигізбеу қағидасы, осы
шартта қарастырыла бастады.
1899 ж. және 1907 ж. Гаага конференцияларының мазмұны тек жылы пейіл
білдіру немесе делдалдық іс-шаралар түрінде болды.
Ұлттар Лигасы статутының мемлекеттерге айтылған жолдауында жанжалды
бейбіт жолмен шешу жөнінде талпыныс жасалған. Алайда, ынтымақтастық
құралдарын қолдану мемлекеттердің соғыс ашу құқығын жоймады. Тек 1928 ж.
соғыстан бас тарту жөніндегі бейбіт жолмен шешу қағидасы Париж пактысында
(Бриан – Келлог пактысы) – көп жақты шартта көрсетілген. Шарттың тараптары,
оның туу сипатына қарамастан, барлық қақтығыстарды шешу немесе реттеу, тек
бейбіт жолмен ғана жүргізілуі керектігін мойындады.
Осыған орай, екінші дүниежүзілік соғысқа дейін халықаралық құқыққа
жаңа қағида – халықаралық шиеленісті бейбіт жолмен шешу қағидасы енді.
Мемлекеттердің тәуелсіз теңдігі қағидасы феодализмнен капитализмге өту
барысында қалыптасты және халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі
болды. Алайда, бұрынғы халықаралық құқықта мемлекеттердің тәуелсіздігін
сыйлау қағидасымен қатар оны бұзуға рұқсат ететін, ең алдымен, мемлекеттің
соғыс ашу құқығы қағидалары де болды. Бұдан басқа, тәуелсіз теңдіктің
қағидасы халықаралық құқықтың басқа да қағидалары секілді тек “өркениетті”
мемлекеттерге ғана таралды. Бұл қағида Шығыс елдерінде қолданылмады.
Өйткені, “өркениетті” мемлекеттер осы мемлекеттердің тәуелсіздігін
мойындамады (протектораттар, мемлекеттің ішкі ісіне араласу, шет елдік
сеттельменттер, консулдық юрисдикция және т.б.).
Феодалдық шарттар көп жағдайда екі жақты болды. Дегенмен де,
көпжақты, ең алдымен ынтымақтастық шарттары да жасалды. Феодалдық кезеңдегі
осындай шарттардың бірі отызжылдық соғыстың бітуіне ықпалын тигізген 1648
ж. Вестфал трактаты болды. Вестфал конгресінде бірінші рет дөңгелек үстел
басында діні мен мемлекеттік құрылым формасына қатыссыз европа елдерінің
өкілдері тең құқылы мүше ретінде жиналды. Мұнда территориалдық өзгерістер
заңды түрде бекітілді, европаның жаңа саяси картасы жасалды. Конгресс
Герман империясының құрамына кіретін 355 князьдықтың тәуелсіздігін
мойындады, оның ары қарай дамуын тежеді, сондай-ақ Швейцария мен
Голландияның тәуелсіздігін таныды. Жағалау маңындағы мемлекеттерге Рейнде
еркін жүзу құқығы жарияланды; жағалау маңы мемлекеттері феодалдарының салық
салу жүйесін жойды. Европа мемлекеттерінің шекараларын айқындап алғаннан
кейін Вестфал конгресі және сонда бекітілген құжаттар Ұлы француз
буржуазиялық төңкерісіне дейінгі көптеген халықаралық келісімдер үшін заңды
негіз болды. Мұнда сондай-ақ, отыз жылдық соғыс нәтижесінде туындаған
статус-квоны мәңгілікке қалдыру үшін саяси теңдік қағидасы қалыптасты.
Вестфал конгресі көпжақты келісімдер мен европа мәселесін шешудің
бастамасын көтерді.
Абсолютизм кезеңінде мемлекеттердің теңдігі мен тәуелсіздік идеялары
үлкен мәнге ие бола бастады, алайда бұл қағидалар сол уақытта феодалдық-
династиялық мазмұнда болды. Мемлекеттің тәуелсіздігі монарх тәуелсіздігімен
бірдей болды, өйткені монарх оның жалғыз билеушісі еді (мәселен, XIV
Людовиктің “Мемлекет – бұл мен” деген сөзі бар). Мемлекеттердің тепе-
теңдігі де монарх теңдігімен бірдей болды. Осы кезеңде, сондай-ақ,
елшіліктің құқығы дами бастады. Елшіліктерді айырбастау жиі қолданды, ал
уақытша елшіліктер тұрақты бола бастады. Олардың артықшылықтары да едәуір
кеңейді: қол сұқпау құқығын елшілік ғимараттарына да қолданды, елшілерді
қарызы мен қылмысы үшін жергілікті сот алдында соттай алмады. Жергілікті
юрисдикциядан алынған тұтас елшілік кварталдары пайда болды, елшіліктерде
баспана беру құқығына кепілдік берілді 5.
ХХ ғ. 70-жылдары халықаралық шиеленісті бәсеңдету процесі және
аймақтық, ең алдымен европалық интеграцияның дамуы бастамасы белең алды.
Европадағы (Хельсинки, 1975 ж.) ынтымақтасу және қауіпсіздік жөніндегі
мәжілістің Қорытынды актысында әртүрлі жүйедегі батыс мемлекеттерінің
ынтымақтастық, сенімділік шаралар жүйесінің қалыптасу процесі көтерілді.
Халықаралық қатынастағы елеулі өзгерістер 90-жылдарда болды. Бұрынғы
одақтас республикалардың орнына тәуелсіз жаңа мемлекеттер (ТМД) құрылды.
КСРО ыдырағаннан кейін және Европа мен Азиядағы социалистік жүйенің құлауы
салдарынан халықаралық жанжалдардың ошақтары пайда болды. Халықаралық
сахнада күштердің арақатысы да өзгере бастады. Кеңес Одағының іс-
әрекеттерімен тойтарылмайтынын білген АҚШ әлемді билеу роліне ұмтыла
бастады. Батыс елдердің әскери блогы (НАТО) – аймақтық жанжалдарды реттеуді
өз құзырына алып, БҰҰ-ны біртіндеп ығыстыра бастады. Елеулі реформаларды
қажет ететін БҰҰ рөлінің төмендеуімен қатар, аймақтық мемлекеттердің
ынтымақтастығының артуы мен нығаюы тенденциясы болғанын да айта кету керек.
Батыс европалық интеграция процесі қарқынды жүре бастады, араб және африка
мемлекеттері топтана бастады, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің байланыстары
нығая бастады. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы алпауыт мемлекеттер
арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі, әлемді бөлісу және қайта бөлісу
күресі халықаралық құқықтың төмендегідей демократиялық қағидаларын ашық
түрде бұзуымен есте қалды: мемлекет пен ұлттың тәуелсіздігін құрметтеу,
олардың ішкі істеріне араласпау, дамымаған және әлсіз елдер мен халықтардың
аумағына қол сұқпау қағидалары. ХІХ ғ. соңында басып алудың ерекше
объектісі – Африка елдері болды (Африка тарауы туралы 1885 ж. Берлин
конференциясының Қорытынды актысы). Мұнда сонымен қатар территорияны басып
алу мақсатында алғашқы басқыншылықтың жаңа ережелері қабылданды. Олар:
номиналды емес жарамды болу керек (тиімділік қағидасы) және басқа алпауыт
мемлекеттер мойындау керек (нотификация қағидасы). Тікелей аннексия, яғни
бөтен жерлерді зұлымдықпен алу практикасы кең қолданылды. Оларды жасыру
үшін жалға беру (мәселен, Қытайда), басқару және оқыту (1878 ж. Босния мен
Герцеговина), кондоминиум (Суданда) секілді институттар қолданды. Плебисцит
Азия және Африка халықтарына қолданбады. Азия мен Латын Америкасымен
жасасқан шарттардың теңсіздігі едәуір артты, яғни олардың халықтарын
отаршылдық тәуелділікте ұстауға тырысты.
Шабуылдар арқылы алынған аннексиялар мемлекеттік аумақтарды алудың
заңды тәсілі саналды. Аннексиялармен контрибуциялар тығыз байланыста болды
(жеңімпаздың жеңілгендерге салық салу құқығы бар және оның көлемін
тағайындау жеңімпаз-мемлекеттің қолында болды).
Сонымен жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, халықаралық құқық
қағидалары көптеген ғасырлар бойында жетілгенін көреміз. Ежелгі Римнің
өзінде-ақ, қағидалардің туындауына байланысты келісімшарттар жасалды, бұл
шарттар көп жағдайда теңсіз болды, күшке басым тарап әлсіз жақтың мүддесіне
қысым жасады. Дегенмен, феодализмнен капитализмге өту барысында халықаралық
құқықтың қағидалары барынша өркениетті бола бастады. Вестфал конгресінде
дөңгелек үстел басында алғаш рет олардың діні мен мемлекеттік құрылым
формасына қарамастан, батыс мемлекеттерінің өкілдері тең құқылы мүше
ретінде жиналды.
Күш қолдануға немесе күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасы
бірінші рет БҰҰ Жарғысында жарияланды. 2-баптың 4-тармақшасында “БҰҰ-ның
барлық мүшелері халықаралық қатынаста күшпен қауіп төндіруді қолданбау
немесе аумаққа қол сұқпау немесе кез-келген мемлекеттің саяси
тәуелсіздігіне немесе басқа да БҰҰ мақсаттарына үйлеспейтін басқа да
жағдайлардан бас тарту керек” деп айтылады 6.
Күш қолдануға және күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасын
түсіндіру мынадай құжаттарда берілген: мемлекеттердің ынтымақтастығы мен
келісім қатынастарына қатысты халықаралық құқық қағидалары жөніндегі
Декларация (1970 ж.); 1974 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған агрессияларды
айқындау; 1975 ж. Европадағы ынтымақтасу және қауіпсіздік туралы Кеңестің
Қорытынды актысы және 1987 ж. 18 қарашадағы БҰҰ Бас Ассамблеясымен
қабылдаған күшпен қауіп төндіруден бас тарту қағидасының тиімділігін
арттыру немесе оны халықаралық қатынаста қолдану жөніндегі Декларация. Осы
құжаттарды талдай отырып, тыйым салынатын төмендегідей жайттарды айтуға
болады:
1. Күшпен қауіп төндіру немесе басқа мемлекетке қарсы күшті тікелей
немесе жанама қолдану қаупі бар кез-келген іс-шараларға;
2. Басқа мемлекеттің шекарасын бұзу мақсатында немесе халықаралық
шиеленісті шешу үшін, оның ішінде мемлекеттік шекараларға қатысты
мәселелерді шешуде немесе халықаралық демаркциондық сызықтарды бұзғаны
үшін күш қолдануға немесе қауіп төндіруге;
3. Қарулы күш қолдану арқылы жасалынған репрессиялар; мұндай тыйым
салынатын іс-әрекеттерге “бейбіт блокада”, яғни, бейбіт уақытта қарулы
күш арқылы жүргізілетін басқа мемлекеттердің порттарын қоршауға;
4. Иррегулярлы күшті немесе қарулы топты, оның ішінде жалдамалыларды
қолдайтын ұйымдарға;
5. Арандатушылық іс-шараларына, азаматтық соғыс актілеріне немесе басқа
мемлекетте террорлық актілерге қатысқан немесе көмек берген немесе
осындай актілер жасауға бағытталған өзінің аумағындағы ұйымдық
қызметтерді қолдауға;
6. БҰҰ Жарғысын бұзатын күш қолдану нәтижесінде мемлекет территориясына
әскери оккупация жасауға;
7. Басқа мемлекеттің территориясын қауіп төндіру арқылы немесе оны
қолдану нәтижесінде басып алуға;
8. Халықтың еркіндігі мен тәуелсіздігінен, өзін-өзі басқару құқығынан
айыратын теріс іс-әрекеттерге тыйым салынады 7.
1974 ж. Агрессияны айқындау халықаралық құқықпен тыйым салынған іс-
әрекеттер тізімін бекітті. Бұлар күшті заңсыз қолданудың қауіпті формалары
болып табылады.
Осыған орай, jus ad bellum институты қазіргі халықаралық құқық
нормаларымен шектелінеді. Әсіресе, халықаралық ынтымақтастық пен
қауіпсіздікті сақтайтын ресми түрде бекітілген қағидалар. Халықаралық
құқықтың маңызды қағидаларының бірі – 1945 ж. БҰҰ Жарғысындағы күш
қолдануға немесе күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасы.
Қағиданың іс-әрекеті барлық мүше-мемлекеттерге қолданылады (және тек оларға
ғана емес) БҰҰ Жарғысына сәйкес қарулы күш қолдануды тыйым салумен қатар
күш қолдану сипатына ие қарусыз зорлық-зомбылық жасауға да тыйым салынады
(БҰҰ Жарғысының 2-бап 4-тармақшасында қарулы күш қолдануға тыйым салыну
қағидасы туралы айтылады).
Мына жайттарды айта кету керек, халықаралық қатынаста күш қолдануға
тыйым салатын БҰҰ-ның Жарғысынан басқа халықаралық құқықта басқа да
құжаттар бар: 1970 ж. Халықаралық құқық қағидалары жөніндегі Декларация;
1974 ж. Агрессияны айқындау жөніндегі Декларация, 1975 ж. ЕҚК Қорытынды
актысы және 1977 ж. халықаралық қатынаста күш қолдануға және оны қолданудан
бас тарту қағидасының тиімділігін арттыру жөніндегі Декларация. ЕҚК-нің
Қорытынды актысында мүше-мемлекеттер “басқа қатысушы мемлекетті мәжбүрлеу
мақсатында күштің барлық түрін қолданудан бас тартады”, “экономикалық
мәжбүрлеудің кез-келген актысынан бас тартады” деп баса айтылған.
Бұл өз кезегінде, қазіргі халықаралық құқықтың күш қолдануға, оны кез-
келген түрде қолдануға тыйым салатынын көрсетеді. Дегенмен, БҰҰ Жарғысының
41 және 50-баптары қарусыз күшті заңды қолдануын қарастырады.
Осы баптарда құқықты бұзушыларға қолданылатын шаралар көрсетілген,
олар: экономикалық қатынасты толық немесе ішінара үзу; темір жол, әуе,
пошта, телеграфтық, радио және т.б. байланыстарды тоқтату, дипломатиялық
қатынастарды үзу.
Осы кезде БҰҰ Жарғысы қарулы күшті заңды қолданудың 2 жағдайын
қарастырады: 1) қорғану мақсатында (51-бап) және 2) БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің шешімі бойынша, егер әлемге қауіп төнсе, әлем тепе-теңдігінің
бұзылуы немесе агрессиялар актысы көрінген жағдайда (39 және 42-баптар)
қолданылады. БҰҰ Жарғысының 51-бабы тек мемлекетке қарулы күшпен шабуыл
жасалған жағдайда ғана қолданады. 42-бап БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тек
қарусыз сипаттағы ұсынылған шараларын қолданады. Бұндай шараларға: шеру,
блокада, БҰҰ мүшелерінің әуе, теңіз, дала күштері жатады.
Осыған орай, күш қолдануға тыйым салу қағидасы агрессиялық
шабуылдарға тыйым салуды қарастырады. 1974 ж. агрессияларды айқындауға
сәйкес, мемлекет қарулы күшті бірінші қолданғанда, ол агрессивті шабуыл
ретінде бағаланады. Бұл өз кезегінде, халықаралық қылмыс деп бағаланады
және мемлекеттерді халықаралық-құқықтық жауапқа тартылады және кінәлі
индивидтерді халықаралық қылмыстық жауапқа тартады.
Нюрнберг және Токионың халықаралық әскери трибунал жөніндегі
қаулыларында агрессорлардың іс-әрекетіне халықаралық қылмыс жасады деген
заңды баға беріледі.
Соңғы жылдарда қағиданың мазмұнына мемлекеттердің агрессивті
шабуылдарды насихаттамау міндеті қосылды.
Қазіргі халықаралық құқықтың күш қолдануға тыйым салу қағидасының
нормативтік мазмұны өзіне төмендегідей жайттарды қосады:
- Халықаралық құқық нормаларын бұзатын басқа мемлекеттің территориясын
басып алуға тыйым салу;
- Респрессиялар актісіне тыйым салу;
- Үшінші мемлекетке қарсы агрессия жасау үшін өзінің территориясын
басқа мемлекетке ұсыну;
- Арандатушылық іс-шаралар, азаматтық қозғалыс немесе басқа мемлекетте
террорлық актілерге қатысу немесе көмек беру;
- Басқа мемлекеттердің территориясын басып кіруіне жағдай жасайтын
иррегулярлы күшті, қарулы топты, оның ішінде жалдамалылар ұйымын
қолдау немесе ұйымдастыру.
Егер бұрын, 1907 ж. халықаралық шиеленісті бейбіт жолмен шешу туралы
конвенцияда соғыс ашуға қарсылық болған жоқ (“қаруды қолданбастан бұрын”),
бейбіт құралдарын пайдалануға міндеттеген жоқ (“жағдайдың мүмкіншілігіне
қарай араласу”) және бейбіт құралдарын тар шеңберде қолдануды ұсынған болса
(жылы пейіл білдіру және делдалдық), бүгінгі таңда БҰҰ Жарғысының 33-
бабында, шиеленіске қатысы бар тараптар, ең алдымен шиеленісті келіссөздер
арқылы шешуге тырысу керек – делінеді 8.
ХХ ғ. 45-жылдарынан бастап БҰҰ-ны құру нәтижесінде және халықаралық
мәндегі көптеген құжаттардың қабылдануы әділ соғыс институты дамуының жаңа
сапалы кезеңіне өтуіне ықпалын тигізеді. Күш қолдануға тыйым салу
қағидасының қазіргі нормативтік мазмұнында басқа мемлекеттердің шекараларын
бұзу мақсатында күшпен қауіп төндіру немесе оны қолдану немесе мемлекеттік
шекараларға қатысты мәселелер мен шиеленістерді шешу құралы ретінде
қолданудан бас тарту мемлекеттердің міндеті, – деп баса айтылады.
2. Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы
2.1 Мемлекеттің қорғану құқығы
Қазіргі халықаралық құқықтың маңызды нормаларының бірі қорғану құқығы
болып табылады. Бұл күш қолдану немесе күш қолдану қаупін төндіруге тыйым
салу қағидасымен тығыз байланысты. Халықаралық құқықта қорғану деп, егер
мемлекетке қарумен шабуыл жасалғанда оған жауап ретінде осы мемлекеттің күш
қолдануын айтамыз. Бұл форма БҰҰ Жарғысының 51-бабында көрсетілген: онда
“аталмыш қаулы, егер БҰҰ мүшесіне қарулы шабуыл жасалса, онда Қауіпсіздік
Кеңесі халықаралық ынтымақтастық пен қауіпсіздікті сақтау үшін тиісті
шараларды қабылдамайынша, жеке немесе ұжымдасқан қорғанудың ажырамас
құқығын қозғамайды” делінген. БҰҰ Жарғысы осы құқықтың тұрақтылығы мен
мәнін баса айтады 9. Қорғану құқығы шабуылдың құрбаны болған мемлекетке
тиесілі. Оны қолданудың тәртібі жөніндегі мәселені мемлекеттің өзі шешеді.
Мемлекетке қарулы шабуыл жасалған жағдайда, тез арада БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесіне хабар беру керек. Егер мұндай мәлімет берілмесе, мемлекеттердің
қабылдаған қорғану шаралары дұрыс қолданбауы мүмкін. Халықаралық құқық жеке
және ұжымдасқан қорғану құқығын қарастырады. Жеке қорғануды – қылмыстық
қарулы шабуылдың құрбаны болған жағдайда мемлекеттің жеке өзінің жүргізуі.
Осы мемлекет, ұжымдасқан қорғану жөніндегі шешім қабылдай алады және осы
ұсыныспен басқа мемлекеттерге өтініш жасау құқығы бар. Мұндай ұсынысы жоқ
басқа мемлекеттер ұжымдасқан қорғану тәртібіндегі шараларды қабылдау құқығы
жоқ. Мәселен, 1990 ж. Кувейтке Иран шабуыл жасағанда, басқа мемлекеттердің
көмек беру іс-шараларын айтуға болады. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бірқатар
шешімдерімен қатар, Кувейтке көмек берген әрбір мемлекеттің іс-әрекетін
ұжымдасқан қорғану құқығындағы әділ шабуыл, – деп таныды.
Батыс халықаралық құқық доктринасында (Д.Бауэт, М.Макдугал, Дж.Стоун,
Дж. Мур және т.б.) тұжырымдардың бірқатар таралымы бар. БҰҰ Жарғысына
сәйкес жалпы халықаралық құқыққа өзгерістер енгізбеді, сондықтан, бұрынғы
халықаралық құқық секілді қорғану құқығы тек қарулы шабуыл жасаған жағдайда
ғана қолданылмайды. Теориялық тұрғыдан берілген концепция ағылшын-
американың “жалпы құқық” доктринасын басшылыққа алды, бұл өз кезегінде,
халықаралық құқықтың саласына ауыстырылды, осының нәтижесінде, жалпы
халықаралық құқық – бұл қарапайым құқық, ал БҰҰ Жарғысын қосқандағы
халықаралық келісім-шарттар – жалпы халықаралық құқыққа тікелей өзгерістер
енгізбейтін келісімдер. Ертеректе осы концепцияның БҰҰ Жарғысын бұзуда
мемлекеттер арасындағы қатынаста күш қолдануды ақтайтын тұрақсыздығы
көрсетілген.
Халықаралық сот Никарагуа-АҚШ ісі бойынша шешімінде, АҚШ-тың
Никарагуаға қарсы қарулы күшті қорғану тәртібінде қолдандық, – деген
тұжырымы қабылданбады. Осы орайда, АҚШ көрсетілген концепцияны дұрыс
қолданбады. Сот: “Осы құқықты жеке қорғану құқығына қолдану жағдайында,
егер белгілі бір мемлекет қарулы шабуылдың құрбаны болған жағдайда ғана
қолданылады. Әрине, ұжымдасқан қорғану құқығында да осы жайт сақталады”10.
1987 ж. халықаралық қатынаста күш қолдануға немесе оны қолдануға
тыйым салу қағидасының тиімділігін арттыру жөніндегі Декларациясында: “БҰҰ
Жарғысында көрсетілгендей, егер қарулы шабуыл жасалғанда мемлекеттің жеке
немесе ұжымдасқан қорғану құқығы бар” – делінген. Жарғының осы тұжырымы
бойынша аймақтық қауіпсіздік жөніндегі көптеген келісімдер мен шарттарына
ұжымдасқан қорғану құқығы бекітілді. Осындай жарқын үлгілердің бірі – 1949
ж. 4 сәуірдегі Вашингтонда бекітілген Солтүстік атлант шарты негізінде
атқарылатын Солтүстік атлант (НАТО) шарты және 1992 жылы 15 мамырдағы
Ташкенттегі ТМД-ның 6 мемлекеті (Армения, Қазақстан, Қырғыз, Ресей,
Тәжікстан, Өзбекстан) қол қойған ұжымдасқан қауіпсіздік туралы Шартын
айтуға болады.
1949 ж. Солтүстік атлант шартының 5-бабында: “Келісетін тараптар
Солтүстік Америка немесе Европаның бірнеше не бір еліне қарулы шабуыл
жасалса, оны оларға тұтас шабуыл жасалды деп қарастыратынын қолдайды,
сондықтан осындай қарулы шабуыл жасау бір орны болған жағдайда, оның
әрқайсысы БҰҰ Жарғысының 51-бабында танылатын ұжымдасқан немесе жеке
қорғану құқығын жүргізу тәртібінде қауіпке ұшыраған тарапқа көмек береді
немесе осындай қарулы шабуыл қаупі төнген тарапқа Солтүстік атлант
аймағының қауіпсіздігін сақтау мен қайта құру мақсатында қарулы күш қолдану
арқылы біріккен немесе жеке іс-шаралар жолымен жүргізіледі”11. Кез-келген
қарулы шабуыл жасау және оған тиісті шараларды қолдану жөніндегі мәлімет
Қауіпсіздік кеңеске хабарланады. Мұндай шаралар Қауіпсіздік кеңес арқылы
әлемдегі ынтымақтастық пен қауіпсіздікті сақтау және қайта құру үшін тиісті
шаралар қолдану арқылы тоқтатылады.
1992 ж. ұжымдасқан қауіпсіздік Шарты туралы айтқанда, біріншіден
уақыт өте келе, мүше мемлекеттер құрамы бірқатар елеулі өзгерістерге
ұшырағанын айту қажет. 1993 ж. оның құрамына Әзірбайжан, Грузия және
Беллоруссия енді. Алайда, 1999 ж. сәуірінде Шарттың мерзімін ұзарту туралы
Протоколға тек 6 мемлекет (Әзірбайжан, Грузия және Өзбекстан бұл шарттан
шықты) қол қойды. Бұл өзгерістерге қарамастан, бастапқы мәтін өзгертілген
жоқ. ҰҚШ 4-бабында: “Егер мүше мемлекеттердің біріне қандай-да бір мемлекет
не бірқатар мемлекеттер тарапынан агрессиялық қауіп төнсе, онда ол осы
Шарттағы барлық мүше мемлекетке қарсы жасалған агрессия ретінде
қарастырылады. Кез-келген мүше мемлекетке қарсы агрессия актысы жасалған
жағдайда, барлық қалған мүше мемлекеттер оған қажетті көмекті ұсынады, оның
ішінде, әскери көмек, сондай-ақ БҰҰ Жарғысының 51-бабына сәйкес ұжымдасқан
қорғану құқығын жүргізуге қажетті өзінде бар құралдармен қолдау көрсетеді.
Аталмыш баптағы қабылданған шаралар бойынша мүше мемлекеттер БҰҰ
Қауіпсіздік кеңесіне тез арада хабар беру керек” 12.
Екі түрлі аймақтағы келісім шарттың жоғарыда көрсетілген екі бабына
талдау жасау барысында, мынадай қорытынды шығады, БҰҰ Жарғысының 51-бабы
ұжымдасқан қорғану құқығының құқықтық алғышарты болып табылады.
Мына жайтты айта кету керек, БҰҰ Жарғысы 2-бабының 4-тармақшасы
мемлекеттер арасындағы қатынаста күшпен күш қолдану қаупін төндіруге немесе
күш қолдануға тыйым салатын мазмұнда. 1974 ж. агрессияларды айқындау тыйым
салынған қарулы күш қолданудың жиі кездесетін жағдайларын белгілейді, және
БҰҰ Жарғысының 51-бабы қарулы күшті ең қауіпті қолдану жағдайы деп – осы
жағдайда қарастырылатын қорғану құқығын қолдану арқылы қарулы шабуыл
жасауды айқындайды.
БҰҰ Жарғысының 51-бабында көрсетілгендей, қарулы шабуыл жасалғанда
“Қауіпсіздік кеңесі әлемдегі ынтымақтастық пен қауіпсіздікті сақтау үшін
тиісті шаралар қабылдамайынша” мемлекет қорғану құқығын қолданады. Осыған
орай, 1990 ж. жазда Ирактың Кувейтке қарсы агрессия жасағанда, Кувейттің
қорғану құқығы және басқа елдерден көмек сұрау құқығы болды.
Қауіпсіздік кеңесі Ирактың Кувейтке қарсы жасалған агрессиясы
жөніндегі істі қарастырған соң, агрессорға қарсы іс-шаралар Қауіпсіздік
кеңесі резолюциясына сәйкес жасалды. 1990 ж. 29 қарашада Қауіпсіздік кеңесі
Резолюция қабылдады (№ 678), осыған сәйкес, егер 1991 ж. 15 қаңтарда Ирак
Қауіпсіздік кеңесінің резолюциясын орындамаған жағдайда, Кувейтпен одақтас
мемлекеттер Кувейтке қарсы жасалған агрессия жөніндегі Қауіпсіздік
кеңесінің резолюциясын “орындау мен қолдаудың барлық қажетті құралдарын
қолдануға” 13 кепілдік берді. № 678 резолюцияға сәйкес АҚШ және оның
одақтастары 1991 ж. 17 қаңтарда Иракқа қарсы шара қолданды. Ол Ирактың
Қауіпсіздік кеңесінің барлық 12 резолюциясын қабылдаған соң 1991 ж. 28
ақпанда бітті.
Күш қолдануға тыйым салу қағидасы БҰҰ Жарғысының 7 тарауына сүйенген
Қауіпсіздік кеңесінің қаулылары бойынша қабылданған іс-шараларға
қолданбайды. Иракқа қарсы қарулы күш қолдану БҰҰ Жарғысы тұжырымдарын
қолданудың жарқын мысалдарының бірі 14.
Әрине, мемлекеттің ішінде болып жатқан оқиғаларға күш қолдануға тыйым
салу қағидасы қолданылмайды, өйткені халықаралық құқық ішкі мемлекеттік
қатынасты реттемейді.
Күш қолдануға және күшпен қауіп төндіруге тыйым салу қағидасының
негізгі бөлігі өзіндік норма ретінде қарастырылуы мүмкін соғысты
насихаттауға тыйым салу болып табылады. 1970 ж. Халықаралық құқықтың
қағидалары жөніндегі Декларацияда: “БҰҰ қағидалары мен мақсаттарына сәйкес
мемлекеттер аргессиялық шабуылдарды насихаттаудан бас тартуы тиіс”
делінген. Бұл 1987 ж. Декларацияда бекітілді.
Көрсетілген норма мемлекеттер өз органдарымен сағысқа насихат
жүргізуге жол бермеу керек екендігін, бұдан басқа мемлекеттер өз
территориясында жеке тұлғалармен, ұйымдармен соғысты насихаттауды
жүргізбеуге қатысты шаралар қабылдауы тиіс екенін көрсетеді. Сондай-ақ,
мына жайтты ескеру керек, БҰҰ Жарғысының 51-бабында бекітілген қорғану
құқығы халықаралық құқықта ғалымдармен дайындаған әділ соғыс ашу
теориясында тұжырымдық қолдауға ие. Заңды жасалған іс-әрекеттің теориясы 3
категорияны ерекше көрсетеді: 1) қарсыластардың шабуыл жасауына өз бетімен
қорғану қимылы; 2) жазалау соққылары; 3) күшпен тартып алынған нәрсені
қайтарып алу.
Осы 3 категорияның біреуі де әділетсіздікке жауап болмайтынын
ескеріп, көптеген теоретиктер оларды ашық жасалған агрессиялар актілері деп
қарастырады.
Қорғану құқығын түсіндіру мәселесі халықаралық құқық нормаларында
шабуыл жасау мәртебесінің нақты критерийлері жасалмауынан туындап отыр. Осы
кемшілік мемлекеттерге келуі мүмкін қауіпке қарсы қорғану ретінде жазалау
соққысын қолдану құқығын береді. Мұның мысалы ретінде, 2003 ж. АҚШ-тың
Иракқа қарсы ядролық қаруы бар, сондықтан да халықаралық ынтымақтастық пен
қауіпсіздікке қауіп төндіреді деген себеппен соғыс ашуын мәлімдеуін айтуға
болады. Ирактағы АҚШ кампаниясы іс-әрекеті тізбегін талдай отырып, БҰҰ мен
әлемдік қауымдастықтың АҚШ-тың іс-әрекетіне қатысының біржақты емес екенін
айту керек. БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі резолюцияларды қабылдамай отырып, АҚШ-
тың Иракта әскери қимылдарын бастауы және басқа мемлекеттердің пікірін
ескермеуі халықаралық құқық нормаларын өрескел бұзу ретінде қарастырылды
және ол Буш әкімшілігі тарапынан жасалған унилетаризм еді. Алғашқыда БҰҰ
АҚШ-тың іс-әрекетін айыптағанмен, кейін АҚШ-тың жазғыру актілерінің
заңсыздығына көзін жұма отырып, іс-шараларына өзінің қолдауын көрсетіп
отырды.
Осыған орай, құқықтық көзқарас тұрғысынан қорғану құқығын іске
асыратын регламентациясы өзінің жеке немесе ұжымдық қорғану құқығының
қажеттілігі жөнінде мемлекеттің өзіне таңдау қалдырылады.
2.2 Халықтар мен ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы
Халықтың (ұлттың) өзін-өзі басқару қағидасының пайда болуы
буржуазиялық төңкеріс кезеңінен бастау алады. Алайда бұл қағида батыстық
халықаралық құқық аясында да жалпыға ортақ танылмады. Отаршылдық
жүйелердің, сондай-ақ бірқатар европалық көп ұлтты империялар ұлттың өзін-
өзі басқару қағидаларымен қайшылықта болды.
Қазан төңкерісі арқылы келген халықтар мен ұлттардың өзін-өзі басқару
қағидасының аясы әлдеқайда кең болды. Ол дүниежүзінің барлық ұлттарына
таралды. Бұл қағида, ең алдымен отаршылдық жүйеге әдейі бағытталды. Осыған
орай, ол колониалдық державалардың қарсылығына ұшырады. Нәтижесінде, осы
қағида, тек 30 жылдан кейін ғана жалпы халықаралық құқықтың нормасы болды
15.
Екінші дүниежүзілік соғыста фашизмге қарсы демократиялық және ұлт-
азаттық қозғалыстардың кең таралуы салдарынан БҰҰ Жарғысына халықтардың
өзін-өзі басқару қағидасын ендіруді қамтамасыз етті. Жалпы тұжырымдарда осы
қағида қарарларының бірқатар ережелерінде көрініс тапты. Осыған орай, ол
қазіргі халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі болып бекітілді.
БҰҰ адам құқығы туралы Пактыны бекіту барысында, колониалдық
державалар халық пен ұлттардың өзін-өзі басқару қағидасыне толық түсінік
берген тұжырымдар енгізуге едәуір қарсылық білдірді. Халықаралық құқықтың
батыстық доктринаның бірқатар мүшелері – бұл қағида халықаралық құқық
қағидасы бола алмайтынын дәлелдеуге тырысты. Осы орайда, америка ғалымы
Иглтон оны тек моральды қағида ретінде ғана ұсынса, француз ғалымы Сибер
өзін-өзі басқару қағидасын “болжамдық және жалған” 16 деп таныды.
Алайда, әлемдегі жағдайлардың өзгеруіне байланысты ұлттың өзін-өзі
басқару құқығы да дами бастады. Ол бірқатар халықаралық құжаттарда көрініс
тапты, оның ішінде, 1960 ж. Колониалдық елдер мен халықтарға еркіндік беру
туралы Декларацияның 1-бабы өте маңызды. 1970 ж. халықаралық құқық
қағидалары туралы Декларациясы және Адам құқықтары туралы Пактілерде
ұлттардың өзін-өзі басқару және теңдік қағидаларының мазмұнына толық
түсінік беріледі.
Ұлттардың өзін-өзі басқару қағидасын орындамаған және құрметтемеген
жағдайда БҰҰ-ның алдында тұрған міндеттерді орындау мүмкін емес, мәселен,
олардың діні, тілі, жынысы, тегіне қарамастан адам құқығын сақтау мен
құрметтеуге көмек беру. Аталған қағиданы орындамаған жағдайда мемлекеттер
арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасын қолдау тағы мүмкін емес. Кез-
келген мемлекет 1970 ж. Декларацияға сәйкес ұлттардың өзін-өзі басқару
құқығынан айыратын кез-келген зұлымдық іс-шаралардан бас тартуға міндетті.
Егер зұлымдық іс-шаралар жолымен өзін-өзі басқару құқығынан айырған
жағдайда БҰҰ Жарғысы прицниптері мен мақсаттарына сәйкес ұлттардың ұсыныс
беру және көмек алу құқығы қағиданың маңызды элементі болып табылады.
Қазіргі халықаралық құқықта қарастырылатын қағиданың мазмұны
төмендегідей болып келеді:
1. Барлық халықтар өзінің саяси мәртебесін ешкімнің араласпауымен еркін
айқындау құқығы бар және өзінің экономикалық, әлеуметтік және мәдени
дамыту бағдарламасын жүргізе алады.
2. Барлық мемлекеттер осы құқықты құрметтеу керек.
3. Халықтың өзін-өзі басқару құқығын жүргізуге барлық мемлекет біріккен
және дербес іс-әрекеттері арқылы көмектесуге міндетті.
4. Басқа мемлекеттер ұлттардың өзін-өзі басқару құқығына, бостандығы мен
егемендігіне кедергі жасайтын кез-келген зұлымдық іс-әрекеттерден бас
тартуға міндетті.
5. Колониалдық халықтар тәуелсіздік жолындағы күресте барлық қажетті
құралдарды қолдана алады.
6. Халықты шет ел басқыншыларына бағындыруға тыйым салынады.
Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі басқару қағидасы ұлттың тәуелсіз
мемлекет құру немесе барлық ұлтты біріктіретін мемлекетті құруына
көмектеседі. Ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы – міндет емес, олардың
құқығы 17.
Осыдан, қарастырылатын қағидадан қандай да бір ұлттың халықаралық-
құқықтық мәртебесі күні бұрын шешілмейтінін көреміз. Ұлттар басқа ұлттармен
еркін бірігу құқығы бар, осындай жағдайларда халықаралық қатынаста
халықаралық құқық субъектісі ретінде шығу не шықпауы ұлттық құрылымдардың
сипатына байланысты.
Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі басқару қағидасы саяси таңдау
еркіндігімен тығыз байланысты. Өзін-өзі басқаратын халықтар ішкі саяси
мәртебесімен қатар, сыртқы саяси бағдарын да дұрыс таңдайды. Саяси таңдау
бостандығын құрметтеу бәсекелектіктің емес, келісімнің іргетасы. Еркіндік
алған мемлекеттердің бірікпеу саясатын жүргізу құқығы, әлемдік мәселелермен
қатар, аймақтық мәселелердің шешіміне қатысу құқығы осымен байланысты. Өзін-
өзі басқару ұлттың тарихи, географиялық, мәдени, діни дәстүрлері мен
танымдарына сәйкес, осындай дамудың жолын таңдау құқығын білдіреді.
Осыған орай, ұлттың, халықтың еркін шешімінен халықаралық құқық
субъектісі – мемлекеттік құрылым құру байланысты болу керек. 1970 ж.
халықаралық құқық қағидалары туралы Декларацияда көрсетілгендей, тәуелсіз
және егеменді мемлекет құру, тәуелсіз мемлекетке бірігуі немесе халықпен
еркін шешілген басқа саяси мәртебені бекіту ұлттардың өзін-өзі басқару
құқығын жүргізудің формалары болып табылады 18.
Қазіргі таңда, әсіресе Кеңес Одағы мен Югославияның ыдырауына
байланысты халықтардың өзін-өзі басқару құқығы және мемлекеттердің
территориалды қағидасының арақатысы туралы мәселелер өткір қойыла бастады.
1970 ж. халықаралық құқық қағидалары туралы Декларацияда: “Ешнәрсе де ...
бөлінуге немесе жеке немесе аумақтық тұтастығы толық бұзылуына немесе
тәуелсіз мемлекеттердің саяси бірлігіне әкеп соқтыратын кез-келген
қолдайтын іс-шаралар ретінде түсіндірілмеуі керек” 19.
Кез-келген халықтың өз тағдырын еркін шешу құқығы бар. Бірақ бірқатар
жағдайда бұл қағиданы билікке ұмтылған және мемлекетті бөлуге тырысқан
ұлтшылдар, экстремистер өз пиғылдарына қолданды. Олар халықтың атынан
шығып, бірақ олардың мүддесін ойламайды, ұлтшылдықты және ұлттар арасындағы
араздықты қоздырып көп ұлтты мемлекетті құлату қаупін төндіреді. Бұл көп
жағдайда осы халықтардың мүддесіне қайшы келеді. Нәтижесінде, бұл ғасырлар
бойы ұласып келген экономикалық, отбасылық, мәдени, ғылыми-техникалық және
басқа да байланыстарды үзуге әкеп соқтырады және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің ішкі ісіне күш қолдану заңдылығы
және оны қарумен шешу мәселесі бүгінгі таңда өзекті және күрделі
мәселелердің бірі болып отыр. Әділ соғыс концепциясының өзектілігі –
қазіргі халықаралық құқықта туындаған парадокста оны дұрыс түсіндіру және
оны әділ қолдану болып саналады. Халықаралық қауымдастықта бұдан аз жыл
бұрынғы оқиғалар легі және жиі болып жатқан террорлық іс-әрекеттердің
нәтижесінде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету маңыздылығының артуына
байланысты қорғану ретінде мемлекеттердің күш қолдануы және қауіп
төндіруінің заңдылығы дүниежүзілік қауымдастықты толғандыратын маңызды
мәселелердің бірі болып отыр. Әділ соғыс теориясына қызығушылықтың екінші
жағы, бітімгершілік қызметінің халықаралық құқық нормаларына сәйкестігі
және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің рұқсатымен (санкциясымен) гуманитарлық
интервенцияның құқықтық негізділігін қарастыруынан туындап отыр. Соғыстың
әділдігін анықтау критерийлері халықаралық құқықта теоретик-ғалымдармен
әлденеше рет сараланған. Анықтамаларда ортақ жайттардың болмауы салдарынан,
әлемдегі тепе-теңдіктің бұзылуына және ұлттық қауіпсіздікке нақты қатер
төніп тұр ма деген сұраққа әрбір мемлекетке өзіндік үкім шығару құқығын
қалдырады. Өз кезегінде статус-кво қауіп төндіру сипаты бойынша мемлекеттер
арасындағы шиеленіске әкеп соқтырады және осы қауіп-қатерлерді болдырмау
мақсатында жұмыс жасайтын БҰҰ қызметінің тиімділігі және БҰҰ Жарғысын
қолдануына күмән туғызады.
Сондай-ақ, мына жайттарды ескеру керек, қазіргі таңда мемлекеттің
ішкі ісіне араласу құқығының өзектілігі – қақтығыстар санының артуына,
ұлтаралық қылмыс, этникалық және діни қақтығыстар сипатына ие қазіргі
халықаралық қатынастардың ерекшелігіне, халықаралық құқықта жаңа
қағидалардың пайда болуына, жалпы адамзаттық құндылықтар ролінің өсуіне
(мәселен, адам құқығын қорғау, демократия, қоршаған ортаны қорғау т.б.)
байланысты артып отыр. Бітімгершілік операциялар жолымен адам құқығын
қорғау, терроризмге қарсы күрес және басқа да халықаралық қылмыстар жөнінде
ұжымдық шешімнің кең таралуы қазіргі әділ соғыс тұжырымына өз түзетімін
енгізді. Соғысты қолдану заңдылығының анықтамаларында жалпыға ортақ
жайттардың болмауы және осы мәселе бойынша мемлекеттердің практикасында
қарулы күшті БҰҰ Жарғысы тұжырымдамалары тұрғысынан қолдану соғыс
институтын реттейтін халықаралық құқықтың жалпыға ортақ нормалары мен
қағидаларын біржақты түсіндіруде және оларды дүниежүзілік қауымдастықтың
орындамауы өткір мәселе болып отыр.
Зерттеудің жаңалығы. Халықаралық құқық аясында мемлекеттің соғыс ашу
құқығының доктриналық негізділігі мен зерттелуіне деген қызығушылық бүгінгі
күнге дейін әлемдегі барлық халықаралық заңгерлері үшін өзінің жаңашылдығын
жоғалтқан жоқ. Мына жайтты ескеру керек, 1945 ж. БҰҰ Жарғысы ретінде
негізгі халықаралық құқықтық деректер тұжырымдарына сүйенгеніне қарамастан,
ғалымдардың әділ соғыс түсінігіне берген пікірлері оны қай мектеп
ұсынғанына байланысты ерекшеленеді. Кеңес одағының теоретиктері Колосов,
Бекяшев, Тункиндер өз еңбектерінде мемлекеттің ішкі ісін қарумен шешудің
дұрыстығын қарастыру барысында консервативті позицияны ұстанады. Соғыс
құқығы түсінігіне Мартенс мынадай анықтама береді: “мемлекеттер арасындағы
ашық күресте күш қолдануды айқындайтын заң нормаларының жиынтығы”1. Батыс
ғалымдары Мерфи мен Мур әділ соғыс жөнінде едәуір икемді пікір ұсынады,
яғни, терроризмге қарсы мемлекеттің превентивті қарулы күш қолдану және
халықтардың өзін-өзі басқару құқығы халықаралық құқықта заңды болып
саналады. Соғысты ашу құқығы жөніндегі пікірталастардың және доктриналардың
әртүрлілігінен мынадай қорытынды шығардық: аталмыш тақырып толық ашылмады
және ХХІ ғасырдың шынайы көрінісін толық беретін әділ соғыс түсінігін
қарастыру жүйелі ғылыми талдауды талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу тақырыбының негізгі
мақсаты – қазіргі халықаралық құқықта бекітілген мемлекеттің соғысты ашу
құқығының заңды негізділігіне нақты тұжырымдама беру және басқа мемлекетке
қатысты жасалған заңсыз интервенция мен агрессиялар актілеріне БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесінің санкциясы берілген мемлекеттің ішкі ісін қарумен
шешу жағдайларына шектеу қою. Жоғарыда көрсетілген мақсатқа жету үшін,
бітіру жұмысты жазу барысында орындалатын бірқатар міндеттерді айқындап алу
қажет. Біріншіден, тақырыпты терең түсіну үшін әділ соғыс институтының
қалыптасу процесін халықаралық құқық қағидалары мен нормаларының дамуымен
ретроспективті параллельде сипаттау қажет. Екіншіден, қазіргі халықаралық
құқықта бекітілген әділ соғыс концепциясының мемлекеттің қорғану құқығы мен
халықтардың өзін-өзі басқару құқығы сияқты аспекттерін қарастырып, оларды
қолданудың заңдылығын анықтау қажет. Үшіншіден, БҰҰ бітімгершілік
операциялары аясында қарулы күшті қолданудың тиімділігі мен заңдастырылуына
және нақты тарихи мысалдарға сүйене отырып, гуманитарлық интервенция
мақсатында мемлекеттің ішкі істерінін қарумен шешу мәселесі жүйелі талдауды
қажет етеді. Төртіншіден, соғысты қолдануды ақтайтын қолданыстағы басты
ғылыми доктриналарды қарастыру қажет және оның негізділігі мен өзектілігін
айқындау керек. Соңғысы, жүргізілген зерттеудің нәтижесі бойынша шығатын
тұжырымдарға кумулятивті талдау жасау қажет.
Зерттеудің пәні мен обьектісі. Осы жұмыстың зерттеу пәні – қазіргі
халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы. Зерттеудің обьектісі –
мемлекеттер соғысты ашу құқығын қолдануының заңдастырылу мәселесі және
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларына сәйкес жүргізілген мемлекеттің
ішкі ісін қарумен шешудің әділдігі.
Зерттеудің әдістері. Бітіру жұмысын жазу барысында эмпирикалық
зерттеудің әдістері – салыстыру мен бақылау, сондай-ақ, эмпирико-теориялық
әдістер – талдау және зерттеудің тарихи әдісі жүргізілді. Зерттеуді жүргізу
барысындағы міндеттерді саралауда ғылыми таным мен зерттеудің теориялық
әдісі үлкен роль атқарды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ
соғыс концепциясы атты бітіру жұмысын жазу барысында төмендегідей
нәтижелер шықты:
1. Мемлекет қорғану құқығын тек оған қатысты агрессия актілері
көрсетілген жағдайда ғана пайдаланады. Превентивті қорғану жүргізу
бойынша кез-келген әрекет халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті
бұзуға әкеп соқтыратын жағдай ретінде БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесімен
қарастырылу қажет. “Превентивті қорғануға” сүйенген кез-келген басқа
іс-қимылдар агрессия ретінде бағалануы қажет.
2. Тәуелсіздік үшін күресетін халық құрамына кіретін мемлекетке қарсы
абсолютті соғыс жүргізу құқығын пайдаланбайды. Егер мемлекет осы
халыққа қатысты геноцид (жаппай қырып-жою), апартеид немесе жаппай
адам құқығын бұзу секілді ерекше жағдайлар болса, соғыс жүргізу әділ
болып есептеледі. Өзін-өзі анықтау үшін күресті жүргізу тәсілдерін
таңдау еркіндігі жөнінде 1970 ж. халықаралық құқық қағидалары туралы
Декларация тұжырымдамалары барынша дұрыс түсіндірілуі керек.
3. Мемлекеттің ішкі қызметін қарумен шешу БҰҰ Жарғысына сәйкес және БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесі резолюциясы негізінде гуманитарлық мақсатта
қолданылатын мәжбүрлеу шараларында ғана заңды болып табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жүргізілген зерттеудің
теориялық және практикалық маңызы соғыс заңдылығын біржақты түсіндіру
мәселелерінің негізділігі және анықтауымен сараланады. Аталған мәселенің
практикалық шешімі, бұл өз кезегінде әділ соғыс институтының қазіргі
халықаралық құқықта сапалы деңгейге өтуіне әсерін тигізеді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысының құрылымы және оны
құрайтын структуралық элементтер жұмысты жазу барысында қойылған мақсат пен
міндеттерге жету қажеттілігінен туындады. Бітіру жұмысы кіріспеден, 3
тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 53 бет.
1. Халықаралық құқық дамуы контексіндегі әділ соғыс концепциясының
қалыптасуы
Әділ соғыс концепциясының қалыптасу тарихы өзінің қайнар көзін орта
ғасырлар мен жаңа дәуір ойшылдарының еңбектерінен бастау алады. Оның авторы
болып Құдай шаhары туралы еңбегінде соғыстың әділ болуы мүмкін екенін
тұжырымдаған Әулие Августин саналады. Әділ соғыс концепциясының кейбір
қырларын Аквиналық Әулие Фома да қарастырған. Халықаралық құқық ғылымының
негізін қалаушысы болып есептелетін Гуго Гроцийдің Соғыс және бейбітшілік
құқығы туралы еңбегі негізінен әділ соғыс концепциясы тақырыбына арналған.
Сонымен қатар, аталмыш мәселені өз еңбектерінде қарастырған Эмерик де
Ваттельді, Томас Гоббсты, Джон Локкты, Шарль Луи Монтескьені, Жан-Жак
Руссоны атап өткен жөн.
Жалпы, халықаралық құқықтың дамуы соғыс құқығын шектеу процессі болып
табылады деп айту қате болмас. Jus ad bellum және jus in belloны шектей,
соғыстың әділ болып саналатын себептерін шектей, халықаралық құқықтың
қағидалары мен нормалары дами түсті.
Мемлекеттердің пайда болуы мемлекеттер арасындағы қатынас пен
халықаралық құқықтың пайда болуына ықпалын тигізді. Оның бастамалары
салыстырмалы түрде алғанда, кішкентай географиялық ауданды қамтитын
аумақтың халықаралық құқық жүйесі түрінде қалыптасты. Халықаралық құқық
конституциясын оның негізгі қағидалары құрайды. Олар жоғары заңды күшке ие
жалпы танылған нормалар. Қалған барлық халықаралық-құқықтық нормалар мен
субъектінің халықаралық маңызы бар іс-шаралары негізгі қағидалар
тұжырымдамаларымен сәйкес болу керек.
Халықаралық құқық қағидалары әмбебапты сипатқа ие және қалған барлық
халықаралық нормалардың заңдылық критерийлері болып табылады. Негізгі
қағидалардің тұжырымдамаларын бұзатын шарттар мен іс-шаралар жарамсыз боп
танылады және халықаралық-құқықтық жауапқа тартылады. Халықаралық құқықтың
барлық қағидалары аса маңызды және олардың әрқайсысын интерпретациялау
барысында мүлтіксіз орындалуы керек.
Қағидалар өзара байланыста болғандықтан, бір тұжырымдаманы бұзған
жағдайда екіншілері де дұрыс қолданылмайды. Мәселен, мемлекеттің аумақтық
тұтастығын бұзу мемлекеттің тәуелсіз теңдігі қағидасын бұзумен бірдей, осы
секілді т.б.
Алғашқыда бұл қағидалар халықаралық-құқықтық дәстүрлер формасында
жүргізілді, алайда БҰҰ Жарғысы қабылданғаннан кейін шарттық-құқықтық
формаға ауысты. Осыған орай, Жарғының 103-бабы, егер БҰҰ Жарғысы бойынша
БҰҰ мүшелерінің міндеттері қандай да бір халықаралық шарттар міндеттерімен
қарама-қайшылықта болған жағдайда Жарғыдағы міндеттер бойынша басымдық
күшке ие болатынын қарастырады.
Күш қолдануға және күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасы
халықаралық құқықта алғашқыда агрессивті соғысқа тыйым салу қағидасы
ретінде екі дүниежүзілік соғыс аралығы кезеңінде пайда болды. Осы қағида
халықаралық құқықта бұрыннан бар мемлекеттердің соғыс ашу құқығын (jus ad
bellum) ауыстырды, кез-келген мемлекет басқа мемлекетке соғыс ашу құқығын
олардың арасында шиеленіс болған жағдайда ғана басшылыққа алады. 1917 ж.
қазанда Ресейдің ұсынған теңсіздікке және агрессивті соғыстың
қылмыстылығына қарсы идеялары халық арасында кең қолдауға ие болды. Бірінші
дүниежүзілік соғыс халықаралық мәселелерді шешудің құралы ретінде соғыстың
мәнсіздігін көрсетті.
Ұлттар Лигасының статуты мемлекеттің соғысты ашудың дәстүрлі құқығына
шектеу қойды. Лиганың мүшелері шиеленіс туған жағдайда, оны шешу үшін
ынтымақтастық құралдарын қолдану керек және сәтсіз шешілген жағдайда ғана
соғыс ашуға құқылы. Осы шектеуді бұзған мемлекеттерге іс-шаралар (санкция)
қолдану мүмкіндігі қарастырылды. Алайда, іс жүзінде Лига статутында
берілген қаулылар жүзеге аспады, өйткені, санкцияны қолдану үшін Лига
кеңесі бірауыздан шешім қабылдауы керек еді 2.
Тыйым салу және шабуыл жасаудың қылмыстылығы идеялары Ұлттар
Лигасының бірқатар құжаттарында көрініс тапты, оның ішінде, 1923 ж. Ұлттар
Лигасы Ассамблеясы қабылдаған (бірақ, кейін жүзеге аспаған) өзара көмек
беру жөніндегі Жоба; агрессивті соғысты “халықаралық қылмыс” деп бағаланған
1927 жылғы Ұлттар Лигасы Ассамблеясы қабылдаған агрессивті соғыс жөніндегі
Декларация.
1928 ж. 27 тамызындағы Париж шартының (Бриан – Келлог пакті)
Жарғылары жетілдірілмегеніне қарамастан, агрессивті соғысқа тыйым салу
мазмұнындағы ең алғашқы көп жақты халықаралық шарт болды. Шарттың 1-ші
бабында: “Келісетін жоғары тараптар, тегіне орай өз халқының атынан
халықаралық шиеленісті соғыс арқылы шешуді айыптайтынын және өзара қарым-
қатынаста ұлттық саясаттың қаруы ретіндегі осындай іс-шараны қолданудан бас
тартатынын салтанатты түрде мәлімдейді” деп айтылған. 2-бапта
“қатысушылардың міндеті – шиеленіс туған жағдайда бейбіт жолмен шешуді
қарастыру керек” – делінген. КСРО Париж шартына қосыла отырып, былай
мәлімдеді: “халықаралық саясатта соғыстар мен қарулы қақтығыстарды
болдырмау идеясы кеңестік сыртқы саясаттың ең басты идеясы”. Осы қағиданың
одан ары дамуын болжағандай, “ұлттық саясатты” өз пайдасына шешетін қару
ретінде, сондай-ақ, басқа мақсаттарда жүзеге асырылатын әртүрлі халықаралық
жанжалдарға тыйым салыну керек. Тек формалды-заңды түрдегі (яғни, соғыс
ашуды мәлімдеу және т.б.) соғысқа ғана емес, сонымен қатар әскери іс-
шараларға, мәселен, интервенция жасауға, блокада, бөтен аумаққа, бөтен
порттарға шабуыл жасауға тыйым салу 3.
Бұрынғы халықаралық құқық халықаралық шиеленісті бейбіт жолмен шешу
қағидасын білген жоқ. Ол кездегі тұжырым бойынша, мемлекеттер арасындағы
жанжалды тек бейбіт жолмен ғана емес, сондай-ақ зұлымдықтың түрлерімен
шешуге болады. Мәселен, Римдіктер түрлі халықаралық шарттар жасады. Олардың
біреуі “мәңгі” ынтымақтастық пен бейбітшілікті қолдаса, екіншілері уақытша
татуласуды бекітті. Қамқоршылық жөнінде, одақтастық жөніндегі шарттар
болды. Одақтастық шарттар шабуыл ашумен қатар, қорғаныстық та болды. Тең
құқықты мен теңсіздік шарттары да ерекшеленді. Соңғысы, әрине басымдау
болды. Осы шарт арқылы Римдіктер қатал соғыс нәтижесінде жеңілген ұлттарға
өздерінің басымдығын күшейтті. Ежелгі Римнің әскери салты өте қатал болды.
Осыған орай, ежелгі римдіктердің “умен емес, қарумен соғысу керек” деген
қанатты сөзі болды. Тұтқынға түскен жауынгерлермен қатар, жаулап алған
аумақтың бейбіт тұрғындарын да құлдыққа салды, жаулап алған қалаларды
толығымен қиратты. Пун соғысы кезеңіндегі рим қайраткері Катонның:
“Карфагенді жою керек” деген сөзі қанатты сөзге айналды. Осындай
жағдайларда ынтымақтастық жөніндегі шарттар жасаудың қажеттілігі де
болмады. Римдіктер жермен жексен қылған Карфаген де осындай жағдайға душар
болған еді. Рим папалары ерекше келісімдер – конкордаттар жасады. Бұлар
маңызды шарттардың кепілі болды. Жалпы айтқанда, римнің католиктік шіркеуі
Батыс Европадағы феодалдық құқықтың қалыптасуына үлкен ықпалын тигізді,
мәселен жеке шабуылдардың (феодтардің) құқығын шектеу жөнінде ережелер
шығарды, соғыс ашуды мейрамдар мен аптаның белгілі күндерінде рұқсат
етпеді, шіркеуден баспана берді, соғыстың бірқатар құралдарына (1139 ж.
Латеран шіркеуі садақ және арбалеттерді қолдануға тыйым салды) тыйым салды.
Жалпы алғанда, мемлекеттер арасындағы шиеленісті шешудің заңды құралы болып
саналатын шабуылдың дәстүрлері мен заңдары қатал болды: жауынгерлер мен
бейбіт тұрғындар арасына айырмашылық жүргізбеді, тұтқындарды құлдыққа
салды, жаралыларды тағдырдың тәлкегіне тастады, жаулап алынған қалалар мен
ауылдар тоналып, жеңімпаздың құзырына берілді. Ежелгі Русьте шабуылдардың
салты мен заңдары едәуір жұмсақтау болды. Оларда алдын-ала ескерту салты
бар. “Қоңсыларға”, яғни соғыс кезіндегі бейбіт тұрғындарға қол тигізбеу
жөніндегі келісімдері белгілі. Тұтқындарды айырбастау жағдайлары да болды
4.
Орта ғасырдың соңғы ширегінде жаралылар мен науқастарды қамқорлыққа
алу бастамалары пайда болды. Соғыс кезінде бейтарап мемлекеттердің
міндеттері мен құқықтарына бейтарап болу кепілдемесін белгілеу қатаңдана
бастады. 1780 жылы ІІ Екатеринаның қарулы бейтараптық жөніндегі
Декларациясында бейтарап кемелердің соғысып жатқан елдер жағалауында еркін
жүзуі, бейтарап кемелерде жаудың жүктеріне қол сұқпау және теңіз
блокадасының тиімділік қағидасы жөнінде ресми түрде жарияланған. Соғыс
кезінде бейбіт тұрғындар мен сауда жолдарына қол тигізбеу қағидасы, осы
шартта қарастырыла бастады.
1899 ж. және 1907 ж. Гаага конференцияларының мазмұны тек жылы пейіл
білдіру немесе делдалдық іс-шаралар түрінде болды.
Ұлттар Лигасы статутының мемлекеттерге айтылған жолдауында жанжалды
бейбіт жолмен шешу жөнінде талпыныс жасалған. Алайда, ынтымақтастық
құралдарын қолдану мемлекеттердің соғыс ашу құқығын жоймады. Тек 1928 ж.
соғыстан бас тарту жөніндегі бейбіт жолмен шешу қағидасы Париж пактысында
(Бриан – Келлог пактысы) – көп жақты шартта көрсетілген. Шарттың тараптары,
оның туу сипатына қарамастан, барлық қақтығыстарды шешу немесе реттеу, тек
бейбіт жолмен ғана жүргізілуі керектігін мойындады.
Осыған орай, екінші дүниежүзілік соғысқа дейін халықаралық құқыққа
жаңа қағида – халықаралық шиеленісті бейбіт жолмен шешу қағидасы енді.
Мемлекеттердің тәуелсіз теңдігі қағидасы феодализмнен капитализмге өту
барысында қалыптасты және халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі
болды. Алайда, бұрынғы халықаралық құқықта мемлекеттердің тәуелсіздігін
сыйлау қағидасымен қатар оны бұзуға рұқсат ететін, ең алдымен, мемлекеттің
соғыс ашу құқығы қағидалары де болды. Бұдан басқа, тәуелсіз теңдіктің
қағидасы халықаралық құқықтың басқа да қағидалары секілді тек “өркениетті”
мемлекеттерге ғана таралды. Бұл қағида Шығыс елдерінде қолданылмады.
Өйткені, “өркениетті” мемлекеттер осы мемлекеттердің тәуелсіздігін
мойындамады (протектораттар, мемлекеттің ішкі ісіне араласу, шет елдік
сеттельменттер, консулдық юрисдикция және т.б.).
Феодалдық шарттар көп жағдайда екі жақты болды. Дегенмен де,
көпжақты, ең алдымен ынтымақтастық шарттары да жасалды. Феодалдық кезеңдегі
осындай шарттардың бірі отызжылдық соғыстың бітуіне ықпалын тигізген 1648
ж. Вестфал трактаты болды. Вестфал конгресінде бірінші рет дөңгелек үстел
басында діні мен мемлекеттік құрылым формасына қатыссыз европа елдерінің
өкілдері тең құқылы мүше ретінде жиналды. Мұнда территориалдық өзгерістер
заңды түрде бекітілді, европаның жаңа саяси картасы жасалды. Конгресс
Герман империясының құрамына кіретін 355 князьдықтың тәуелсіздігін
мойындады, оның ары қарай дамуын тежеді, сондай-ақ Швейцария мен
Голландияның тәуелсіздігін таныды. Жағалау маңындағы мемлекеттерге Рейнде
еркін жүзу құқығы жарияланды; жағалау маңы мемлекеттері феодалдарының салық
салу жүйесін жойды. Европа мемлекеттерінің шекараларын айқындап алғаннан
кейін Вестфал конгресі және сонда бекітілген құжаттар Ұлы француз
буржуазиялық төңкерісіне дейінгі көптеген халықаралық келісімдер үшін заңды
негіз болды. Мұнда сондай-ақ, отыз жылдық соғыс нәтижесінде туындаған
статус-квоны мәңгілікке қалдыру үшін саяси теңдік қағидасы қалыптасты.
Вестфал конгресі көпжақты келісімдер мен европа мәселесін шешудің
бастамасын көтерді.
Абсолютизм кезеңінде мемлекеттердің теңдігі мен тәуелсіздік идеялары
үлкен мәнге ие бола бастады, алайда бұл қағидалар сол уақытта феодалдық-
династиялық мазмұнда болды. Мемлекеттің тәуелсіздігі монарх тәуелсіздігімен
бірдей болды, өйткені монарх оның жалғыз билеушісі еді (мәселен, XIV
Людовиктің “Мемлекет – бұл мен” деген сөзі бар). Мемлекеттердің тепе-
теңдігі де монарх теңдігімен бірдей болды. Осы кезеңде, сондай-ақ,
елшіліктің құқығы дами бастады. Елшіліктерді айырбастау жиі қолданды, ал
уақытша елшіліктер тұрақты бола бастады. Олардың артықшылықтары да едәуір
кеңейді: қол сұқпау құқығын елшілік ғимараттарына да қолданды, елшілерді
қарызы мен қылмысы үшін жергілікті сот алдында соттай алмады. Жергілікті
юрисдикциядан алынған тұтас елшілік кварталдары пайда болды, елшіліктерде
баспана беру құқығына кепілдік берілді 5.
ХХ ғ. 70-жылдары халықаралық шиеленісті бәсеңдету процесі және
аймақтық, ең алдымен европалық интеграцияның дамуы бастамасы белең алды.
Европадағы (Хельсинки, 1975 ж.) ынтымақтасу және қауіпсіздік жөніндегі
мәжілістің Қорытынды актысында әртүрлі жүйедегі батыс мемлекеттерінің
ынтымақтастық, сенімділік шаралар жүйесінің қалыптасу процесі көтерілді.
Халықаралық қатынастағы елеулі өзгерістер 90-жылдарда болды. Бұрынғы
одақтас республикалардың орнына тәуелсіз жаңа мемлекеттер (ТМД) құрылды.
КСРО ыдырағаннан кейін және Европа мен Азиядағы социалистік жүйенің құлауы
салдарынан халықаралық жанжалдардың ошақтары пайда болды. Халықаралық
сахнада күштердің арақатысы да өзгере бастады. Кеңес Одағының іс-
әрекеттерімен тойтарылмайтынын білген АҚШ әлемді билеу роліне ұмтыла
бастады. Батыс елдердің әскери блогы (НАТО) – аймақтық жанжалдарды реттеуді
өз құзырына алып, БҰҰ-ны біртіндеп ығыстыра бастады. Елеулі реформаларды
қажет ететін БҰҰ рөлінің төмендеуімен қатар, аймақтық мемлекеттердің
ынтымақтастығының артуы мен нығаюы тенденциясы болғанын да айта кету керек.
Батыс европалық интеграция процесі қарқынды жүре бастады, араб және африка
мемлекеттері топтана бастады, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің байланыстары
нығая бастады. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы алпауыт мемлекеттер
арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі, әлемді бөлісу және қайта бөлісу
күресі халықаралық құқықтың төмендегідей демократиялық қағидаларын ашық
түрде бұзуымен есте қалды: мемлекет пен ұлттың тәуелсіздігін құрметтеу,
олардың ішкі істеріне араласпау, дамымаған және әлсіз елдер мен халықтардың
аумағына қол сұқпау қағидалары. ХІХ ғ. соңында басып алудың ерекше
объектісі – Африка елдері болды (Африка тарауы туралы 1885 ж. Берлин
конференциясының Қорытынды актысы). Мұнда сонымен қатар территорияны басып
алу мақсатында алғашқы басқыншылықтың жаңа ережелері қабылданды. Олар:
номиналды емес жарамды болу керек (тиімділік қағидасы) және басқа алпауыт
мемлекеттер мойындау керек (нотификация қағидасы). Тікелей аннексия, яғни
бөтен жерлерді зұлымдықпен алу практикасы кең қолданылды. Оларды жасыру
үшін жалға беру (мәселен, Қытайда), басқару және оқыту (1878 ж. Босния мен
Герцеговина), кондоминиум (Суданда) секілді институттар қолданды. Плебисцит
Азия және Африка халықтарына қолданбады. Азия мен Латын Америкасымен
жасасқан шарттардың теңсіздігі едәуір артты, яғни олардың халықтарын
отаршылдық тәуелділікте ұстауға тырысты.
Шабуылдар арқылы алынған аннексиялар мемлекеттік аумақтарды алудың
заңды тәсілі саналды. Аннексиялармен контрибуциялар тығыз байланыста болды
(жеңімпаздың жеңілгендерге салық салу құқығы бар және оның көлемін
тағайындау жеңімпаз-мемлекеттің қолында болды).
Сонымен жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, халықаралық құқық
қағидалары көптеген ғасырлар бойында жетілгенін көреміз. Ежелгі Римнің
өзінде-ақ, қағидалардің туындауына байланысты келісімшарттар жасалды, бұл
шарттар көп жағдайда теңсіз болды, күшке басым тарап әлсіз жақтың мүддесіне
қысым жасады. Дегенмен, феодализмнен капитализмге өту барысында халықаралық
құқықтың қағидалары барынша өркениетті бола бастады. Вестфал конгресінде
дөңгелек үстел басында алғаш рет олардың діні мен мемлекеттік құрылым
формасына қарамастан, батыс мемлекеттерінің өкілдері тең құқылы мүше
ретінде жиналды.
Күш қолдануға немесе күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасы
бірінші рет БҰҰ Жарғысында жарияланды. 2-баптың 4-тармақшасында “БҰҰ-ның
барлық мүшелері халықаралық қатынаста күшпен қауіп төндіруді қолданбау
немесе аумаққа қол сұқпау немесе кез-келген мемлекеттің саяси
тәуелсіздігіне немесе басқа да БҰҰ мақсаттарына үйлеспейтін басқа да
жағдайлардан бас тарту керек” деп айтылады 6.
Күш қолдануға және күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасын
түсіндіру мынадай құжаттарда берілген: мемлекеттердің ынтымақтастығы мен
келісім қатынастарына қатысты халықаралық құқық қағидалары жөніндегі
Декларация (1970 ж.); 1974 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған агрессияларды
айқындау; 1975 ж. Европадағы ынтымақтасу және қауіпсіздік туралы Кеңестің
Қорытынды актысы және 1987 ж. 18 қарашадағы БҰҰ Бас Ассамблеясымен
қабылдаған күшпен қауіп төндіруден бас тарту қағидасының тиімділігін
арттыру немесе оны халықаралық қатынаста қолдану жөніндегі Декларация. Осы
құжаттарды талдай отырып, тыйым салынатын төмендегідей жайттарды айтуға
болады:
1. Күшпен қауіп төндіру немесе басқа мемлекетке қарсы күшті тікелей
немесе жанама қолдану қаупі бар кез-келген іс-шараларға;
2. Басқа мемлекеттің шекарасын бұзу мақсатында немесе халықаралық
шиеленісті шешу үшін, оның ішінде мемлекеттік шекараларға қатысты
мәселелерді шешуде немесе халықаралық демаркциондық сызықтарды бұзғаны
үшін күш қолдануға немесе қауіп төндіруге;
3. Қарулы күш қолдану арқылы жасалынған репрессиялар; мұндай тыйым
салынатын іс-әрекеттерге “бейбіт блокада”, яғни, бейбіт уақытта қарулы
күш арқылы жүргізілетін басқа мемлекеттердің порттарын қоршауға;
4. Иррегулярлы күшті немесе қарулы топты, оның ішінде жалдамалыларды
қолдайтын ұйымдарға;
5. Арандатушылық іс-шараларына, азаматтық соғыс актілеріне немесе басқа
мемлекетте террорлық актілерге қатысқан немесе көмек берген немесе
осындай актілер жасауға бағытталған өзінің аумағындағы ұйымдық
қызметтерді қолдауға;
6. БҰҰ Жарғысын бұзатын күш қолдану нәтижесінде мемлекет территориясына
әскери оккупация жасауға;
7. Басқа мемлекеттің территориясын қауіп төндіру арқылы немесе оны
қолдану нәтижесінде басып алуға;
8. Халықтың еркіндігі мен тәуелсіздігінен, өзін-өзі басқару құқығынан
айыратын теріс іс-әрекеттерге тыйым салынады 7.
1974 ж. Агрессияны айқындау халықаралық құқықпен тыйым салынған іс-
әрекеттер тізімін бекітті. Бұлар күшті заңсыз қолданудың қауіпті формалары
болып табылады.
Осыған орай, jus ad bellum институты қазіргі халықаралық құқық
нормаларымен шектелінеді. Әсіресе, халықаралық ынтымақтастық пен
қауіпсіздікті сақтайтын ресми түрде бекітілген қағидалар. Халықаралық
құқықтың маңызды қағидаларының бірі – 1945 ж. БҰҰ Жарғысындағы күш
қолдануға немесе күш қолдану қаупін төндіруге тыйым салу қағидасы.
Қағиданың іс-әрекеті барлық мүше-мемлекеттерге қолданылады (және тек оларға
ғана емес) БҰҰ Жарғысына сәйкес қарулы күш қолдануды тыйым салумен қатар
күш қолдану сипатына ие қарусыз зорлық-зомбылық жасауға да тыйым салынады
(БҰҰ Жарғысының 2-бап 4-тармақшасында қарулы күш қолдануға тыйым салыну
қағидасы туралы айтылады).
Мына жайттарды айта кету керек, халықаралық қатынаста күш қолдануға
тыйым салатын БҰҰ-ның Жарғысынан басқа халықаралық құқықта басқа да
құжаттар бар: 1970 ж. Халықаралық құқық қағидалары жөніндегі Декларация;
1974 ж. Агрессияны айқындау жөніндегі Декларация, 1975 ж. ЕҚК Қорытынды
актысы және 1977 ж. халықаралық қатынаста күш қолдануға және оны қолданудан
бас тарту қағидасының тиімділігін арттыру жөніндегі Декларация. ЕҚК-нің
Қорытынды актысында мүше-мемлекеттер “басқа қатысушы мемлекетті мәжбүрлеу
мақсатында күштің барлық түрін қолданудан бас тартады”, “экономикалық
мәжбүрлеудің кез-келген актысынан бас тартады” деп баса айтылған.
Бұл өз кезегінде, қазіргі халықаралық құқықтың күш қолдануға, оны кез-
келген түрде қолдануға тыйым салатынын көрсетеді. Дегенмен, БҰҰ Жарғысының
41 және 50-баптары қарусыз күшті заңды қолдануын қарастырады.
Осы баптарда құқықты бұзушыларға қолданылатын шаралар көрсетілген,
олар: экономикалық қатынасты толық немесе ішінара үзу; темір жол, әуе,
пошта, телеграфтық, радио және т.б. байланыстарды тоқтату, дипломатиялық
қатынастарды үзу.
Осы кезде БҰҰ Жарғысы қарулы күшті заңды қолданудың 2 жағдайын
қарастырады: 1) қорғану мақсатында (51-бап) және 2) БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің шешімі бойынша, егер әлемге қауіп төнсе, әлем тепе-теңдігінің
бұзылуы немесе агрессиялар актысы көрінген жағдайда (39 және 42-баптар)
қолданылады. БҰҰ Жарғысының 51-бабы тек мемлекетке қарулы күшпен шабуыл
жасалған жағдайда ғана қолданады. 42-бап БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тек
қарусыз сипаттағы ұсынылған шараларын қолданады. Бұндай шараларға: шеру,
блокада, БҰҰ мүшелерінің әуе, теңіз, дала күштері жатады.
Осыған орай, күш қолдануға тыйым салу қағидасы агрессиялық
шабуылдарға тыйым салуды қарастырады. 1974 ж. агрессияларды айқындауға
сәйкес, мемлекет қарулы күшті бірінші қолданғанда, ол агрессивті шабуыл
ретінде бағаланады. Бұл өз кезегінде, халықаралық қылмыс деп бағаланады
және мемлекеттерді халықаралық-құқықтық жауапқа тартылады және кінәлі
индивидтерді халықаралық қылмыстық жауапқа тартады.
Нюрнберг және Токионың халықаралық әскери трибунал жөніндегі
қаулыларында агрессорлардың іс-әрекетіне халықаралық қылмыс жасады деген
заңды баға беріледі.
Соңғы жылдарда қағиданың мазмұнына мемлекеттердің агрессивті
шабуылдарды насихаттамау міндеті қосылды.
Қазіргі халықаралық құқықтың күш қолдануға тыйым салу қағидасының
нормативтік мазмұны өзіне төмендегідей жайттарды қосады:
- Халықаралық құқық нормаларын бұзатын басқа мемлекеттің территориясын
басып алуға тыйым салу;
- Респрессиялар актісіне тыйым салу;
- Үшінші мемлекетке қарсы агрессия жасау үшін өзінің территориясын
басқа мемлекетке ұсыну;
- Арандатушылық іс-шаралар, азаматтық қозғалыс немесе басқа мемлекетте
террорлық актілерге қатысу немесе көмек беру;
- Басқа мемлекеттердің территориясын басып кіруіне жағдай жасайтын
иррегулярлы күшті, қарулы топты, оның ішінде жалдамалылар ұйымын
қолдау немесе ұйымдастыру.
Егер бұрын, 1907 ж. халықаралық шиеленісті бейбіт жолмен шешу туралы
конвенцияда соғыс ашуға қарсылық болған жоқ (“қаруды қолданбастан бұрын”),
бейбіт құралдарын пайдалануға міндеттеген жоқ (“жағдайдың мүмкіншілігіне
қарай араласу”) және бейбіт құралдарын тар шеңберде қолдануды ұсынған болса
(жылы пейіл білдіру және делдалдық), бүгінгі таңда БҰҰ Жарғысының 33-
бабында, шиеленіске қатысы бар тараптар, ең алдымен шиеленісті келіссөздер
арқылы шешуге тырысу керек – делінеді 8.
ХХ ғ. 45-жылдарынан бастап БҰҰ-ны құру нәтижесінде және халықаралық
мәндегі көптеген құжаттардың қабылдануы әділ соғыс институты дамуының жаңа
сапалы кезеңіне өтуіне ықпалын тигізеді. Күш қолдануға тыйым салу
қағидасының қазіргі нормативтік мазмұнында басқа мемлекеттердің шекараларын
бұзу мақсатында күшпен қауіп төндіру немесе оны қолдану немесе мемлекеттік
шекараларға қатысты мәселелер мен шиеленістерді шешу құралы ретінде
қолданудан бас тарту мемлекеттердің міндеті, – деп баса айтылады.
2. Қазіргі халықаралық құқықтағы әділ соғыс концепциясы
2.1 Мемлекеттің қорғану құқығы
Қазіргі халықаралық құқықтың маңызды нормаларының бірі қорғану құқығы
болып табылады. Бұл күш қолдану немесе күш қолдану қаупін төндіруге тыйым
салу қағидасымен тығыз байланысты. Халықаралық құқықта қорғану деп, егер
мемлекетке қарумен шабуыл жасалғанда оған жауап ретінде осы мемлекеттің күш
қолдануын айтамыз. Бұл форма БҰҰ Жарғысының 51-бабында көрсетілген: онда
“аталмыш қаулы, егер БҰҰ мүшесіне қарулы шабуыл жасалса, онда Қауіпсіздік
Кеңесі халықаралық ынтымақтастық пен қауіпсіздікті сақтау үшін тиісті
шараларды қабылдамайынша, жеке немесе ұжымдасқан қорғанудың ажырамас
құқығын қозғамайды” делінген. БҰҰ Жарғысы осы құқықтың тұрақтылығы мен
мәнін баса айтады 9. Қорғану құқығы шабуылдың құрбаны болған мемлекетке
тиесілі. Оны қолданудың тәртібі жөніндегі мәселені мемлекеттің өзі шешеді.
Мемлекетке қарулы шабуыл жасалған жағдайда, тез арада БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесіне хабар беру керек. Егер мұндай мәлімет берілмесе, мемлекеттердің
қабылдаған қорғану шаралары дұрыс қолданбауы мүмкін. Халықаралық құқық жеке
және ұжымдасқан қорғану құқығын қарастырады. Жеке қорғануды – қылмыстық
қарулы шабуылдың құрбаны болған жағдайда мемлекеттің жеке өзінің жүргізуі.
Осы мемлекет, ұжымдасқан қорғану жөніндегі шешім қабылдай алады және осы
ұсыныспен басқа мемлекеттерге өтініш жасау құқығы бар. Мұндай ұсынысы жоқ
басқа мемлекеттер ұжымдасқан қорғану тәртібіндегі шараларды қабылдау құқығы
жоқ. Мәселен, 1990 ж. Кувейтке Иран шабуыл жасағанда, басқа мемлекеттердің
көмек беру іс-шараларын айтуға болады. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бірқатар
шешімдерімен қатар, Кувейтке көмек берген әрбір мемлекеттің іс-әрекетін
ұжымдасқан қорғану құқығындағы әділ шабуыл, – деп таныды.
Батыс халықаралық құқық доктринасында (Д.Бауэт, М.Макдугал, Дж.Стоун,
Дж. Мур және т.б.) тұжырымдардың бірқатар таралымы бар. БҰҰ Жарғысына
сәйкес жалпы халықаралық құқыққа өзгерістер енгізбеді, сондықтан, бұрынғы
халықаралық құқық секілді қорғану құқығы тек қарулы шабуыл жасаған жағдайда
ғана қолданылмайды. Теориялық тұрғыдан берілген концепция ағылшын-
американың “жалпы құқық” доктринасын басшылыққа алды, бұл өз кезегінде,
халықаралық құқықтың саласына ауыстырылды, осының нәтижесінде, жалпы
халықаралық құқық – бұл қарапайым құқық, ал БҰҰ Жарғысын қосқандағы
халықаралық келісім-шарттар – жалпы халықаралық құқыққа тікелей өзгерістер
енгізбейтін келісімдер. Ертеректе осы концепцияның БҰҰ Жарғысын бұзуда
мемлекеттер арасындағы қатынаста күш қолдануды ақтайтын тұрақсыздығы
көрсетілген.
Халықаралық сот Никарагуа-АҚШ ісі бойынша шешімінде, АҚШ-тың
Никарагуаға қарсы қарулы күшті қорғану тәртібінде қолдандық, – деген
тұжырымы қабылданбады. Осы орайда, АҚШ көрсетілген концепцияны дұрыс
қолданбады. Сот: “Осы құқықты жеке қорғану құқығына қолдану жағдайында,
егер белгілі бір мемлекет қарулы шабуылдың құрбаны болған жағдайда ғана
қолданылады. Әрине, ұжымдасқан қорғану құқығында да осы жайт сақталады”10.
1987 ж. халықаралық қатынаста күш қолдануға немесе оны қолдануға
тыйым салу қағидасының тиімділігін арттыру жөніндегі Декларациясында: “БҰҰ
Жарғысында көрсетілгендей, егер қарулы шабуыл жасалғанда мемлекеттің жеке
немесе ұжымдасқан қорғану құқығы бар” – делінген. Жарғының осы тұжырымы
бойынша аймақтық қауіпсіздік жөніндегі көптеген келісімдер мен шарттарына
ұжымдасқан қорғану құқығы бекітілді. Осындай жарқын үлгілердің бірі – 1949
ж. 4 сәуірдегі Вашингтонда бекітілген Солтүстік атлант шарты негізінде
атқарылатын Солтүстік атлант (НАТО) шарты және 1992 жылы 15 мамырдағы
Ташкенттегі ТМД-ның 6 мемлекеті (Армения, Қазақстан, Қырғыз, Ресей,
Тәжікстан, Өзбекстан) қол қойған ұжымдасқан қауіпсіздік туралы Шартын
айтуға болады.
1949 ж. Солтүстік атлант шартының 5-бабында: “Келісетін тараптар
Солтүстік Америка немесе Европаның бірнеше не бір еліне қарулы шабуыл
жасалса, оны оларға тұтас шабуыл жасалды деп қарастыратынын қолдайды,
сондықтан осындай қарулы шабуыл жасау бір орны болған жағдайда, оның
әрқайсысы БҰҰ Жарғысының 51-бабында танылатын ұжымдасқан немесе жеке
қорғану құқығын жүргізу тәртібінде қауіпке ұшыраған тарапқа көмек береді
немесе осындай қарулы шабуыл қаупі төнген тарапқа Солтүстік атлант
аймағының қауіпсіздігін сақтау мен қайта құру мақсатында қарулы күш қолдану
арқылы біріккен немесе жеке іс-шаралар жолымен жүргізіледі”11. Кез-келген
қарулы шабуыл жасау және оған тиісті шараларды қолдану жөніндегі мәлімет
Қауіпсіздік кеңеске хабарланады. Мұндай шаралар Қауіпсіздік кеңес арқылы
әлемдегі ынтымақтастық пен қауіпсіздікті сақтау және қайта құру үшін тиісті
шаралар қолдану арқылы тоқтатылады.
1992 ж. ұжымдасқан қауіпсіздік Шарты туралы айтқанда, біріншіден
уақыт өте келе, мүше мемлекеттер құрамы бірқатар елеулі өзгерістерге
ұшырағанын айту қажет. 1993 ж. оның құрамына Әзірбайжан, Грузия және
Беллоруссия енді. Алайда, 1999 ж. сәуірінде Шарттың мерзімін ұзарту туралы
Протоколға тек 6 мемлекет (Әзірбайжан, Грузия және Өзбекстан бұл шарттан
шықты) қол қойды. Бұл өзгерістерге қарамастан, бастапқы мәтін өзгертілген
жоқ. ҰҚШ 4-бабында: “Егер мүше мемлекеттердің біріне қандай-да бір мемлекет
не бірқатар мемлекеттер тарапынан агрессиялық қауіп төнсе, онда ол осы
Шарттағы барлық мүше мемлекетке қарсы жасалған агрессия ретінде
қарастырылады. Кез-келген мүше мемлекетке қарсы агрессия актысы жасалған
жағдайда, барлық қалған мүше мемлекеттер оған қажетті көмекті ұсынады, оның
ішінде, әскери көмек, сондай-ақ БҰҰ Жарғысының 51-бабына сәйкес ұжымдасқан
қорғану құқығын жүргізуге қажетті өзінде бар құралдармен қолдау көрсетеді.
Аталмыш баптағы қабылданған шаралар бойынша мүше мемлекеттер БҰҰ
Қауіпсіздік кеңесіне тез арада хабар беру керек” 12.
Екі түрлі аймақтағы келісім шарттың жоғарыда көрсетілген екі бабына
талдау жасау барысында, мынадай қорытынды шығады, БҰҰ Жарғысының 51-бабы
ұжымдасқан қорғану құқығының құқықтық алғышарты болып табылады.
Мына жайтты айта кету керек, БҰҰ Жарғысы 2-бабының 4-тармақшасы
мемлекеттер арасындағы қатынаста күшпен күш қолдану қаупін төндіруге немесе
күш қолдануға тыйым салатын мазмұнда. 1974 ж. агрессияларды айқындау тыйым
салынған қарулы күш қолданудың жиі кездесетін жағдайларын белгілейді, және
БҰҰ Жарғысының 51-бабы қарулы күшті ең қауіпті қолдану жағдайы деп – осы
жағдайда қарастырылатын қорғану құқығын қолдану арқылы қарулы шабуыл
жасауды айқындайды.
БҰҰ Жарғысының 51-бабында көрсетілгендей, қарулы шабуыл жасалғанда
“Қауіпсіздік кеңесі әлемдегі ынтымақтастық пен қауіпсіздікті сақтау үшін
тиісті шаралар қабылдамайынша” мемлекет қорғану құқығын қолданады. Осыған
орай, 1990 ж. жазда Ирактың Кувейтке қарсы агрессия жасағанда, Кувейттің
қорғану құқығы және басқа елдерден көмек сұрау құқығы болды.
Қауіпсіздік кеңесі Ирактың Кувейтке қарсы жасалған агрессиясы
жөніндегі істі қарастырған соң, агрессорға қарсы іс-шаралар Қауіпсіздік
кеңесі резолюциясына сәйкес жасалды. 1990 ж. 29 қарашада Қауіпсіздік кеңесі
Резолюция қабылдады (№ 678), осыған сәйкес, егер 1991 ж. 15 қаңтарда Ирак
Қауіпсіздік кеңесінің резолюциясын орындамаған жағдайда, Кувейтпен одақтас
мемлекеттер Кувейтке қарсы жасалған агрессия жөніндегі Қауіпсіздік
кеңесінің резолюциясын “орындау мен қолдаудың барлық қажетті құралдарын
қолдануға” 13 кепілдік берді. № 678 резолюцияға сәйкес АҚШ және оның
одақтастары 1991 ж. 17 қаңтарда Иракқа қарсы шара қолданды. Ол Ирактың
Қауіпсіздік кеңесінің барлық 12 резолюциясын қабылдаған соң 1991 ж. 28
ақпанда бітті.
Күш қолдануға тыйым салу қағидасы БҰҰ Жарғысының 7 тарауына сүйенген
Қауіпсіздік кеңесінің қаулылары бойынша қабылданған іс-шараларға
қолданбайды. Иракқа қарсы қарулы күш қолдану БҰҰ Жарғысы тұжырымдарын
қолданудың жарқын мысалдарының бірі 14.
Әрине, мемлекеттің ішінде болып жатқан оқиғаларға күш қолдануға тыйым
салу қағидасы қолданылмайды, өйткені халықаралық құқық ішкі мемлекеттік
қатынасты реттемейді.
Күш қолдануға және күшпен қауіп төндіруге тыйым салу қағидасының
негізгі бөлігі өзіндік норма ретінде қарастырылуы мүмкін соғысты
насихаттауға тыйым салу болып табылады. 1970 ж. Халықаралық құқықтың
қағидалары жөніндегі Декларацияда: “БҰҰ қағидалары мен мақсаттарына сәйкес
мемлекеттер аргессиялық шабуылдарды насихаттаудан бас тартуы тиіс”
делінген. Бұл 1987 ж. Декларацияда бекітілді.
Көрсетілген норма мемлекеттер өз органдарымен сағысқа насихат
жүргізуге жол бермеу керек екендігін, бұдан басқа мемлекеттер өз
территориясында жеке тұлғалармен, ұйымдармен соғысты насихаттауды
жүргізбеуге қатысты шаралар қабылдауы тиіс екенін көрсетеді. Сондай-ақ,
мына жайтты ескеру керек, БҰҰ Жарғысының 51-бабында бекітілген қорғану
құқығы халықаралық құқықта ғалымдармен дайындаған әділ соғыс ашу
теориясында тұжырымдық қолдауға ие. Заңды жасалған іс-әрекеттің теориясы 3
категорияны ерекше көрсетеді: 1) қарсыластардың шабуыл жасауына өз бетімен
қорғану қимылы; 2) жазалау соққылары; 3) күшпен тартып алынған нәрсені
қайтарып алу.
Осы 3 категорияның біреуі де әділетсіздікке жауап болмайтынын
ескеріп, көптеген теоретиктер оларды ашық жасалған агрессиялар актілері деп
қарастырады.
Қорғану құқығын түсіндіру мәселесі халықаралық құқық нормаларында
шабуыл жасау мәртебесінің нақты критерийлері жасалмауынан туындап отыр. Осы
кемшілік мемлекеттерге келуі мүмкін қауіпке қарсы қорғану ретінде жазалау
соққысын қолдану құқығын береді. Мұның мысалы ретінде, 2003 ж. АҚШ-тың
Иракқа қарсы ядролық қаруы бар, сондықтан да халықаралық ынтымақтастық пен
қауіпсіздікке қауіп төндіреді деген себеппен соғыс ашуын мәлімдеуін айтуға
болады. Ирактағы АҚШ кампаниясы іс-әрекеті тізбегін талдай отырып, БҰҰ мен
әлемдік қауымдастықтың АҚШ-тың іс-әрекетіне қатысының біржақты емес екенін
айту керек. БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі резолюцияларды қабылдамай отырып, АҚШ-
тың Иракта әскери қимылдарын бастауы және басқа мемлекеттердің пікірін
ескермеуі халықаралық құқық нормаларын өрескел бұзу ретінде қарастырылды
және ол Буш әкімшілігі тарапынан жасалған унилетаризм еді. Алғашқыда БҰҰ
АҚШ-тың іс-әрекетін айыптағанмен, кейін АҚШ-тың жазғыру актілерінің
заңсыздығына көзін жұма отырып, іс-шараларына өзінің қолдауын көрсетіп
отырды.
Осыған орай, құқықтық көзқарас тұрғысынан қорғану құқығын іске
асыратын регламентациясы өзінің жеке немесе ұжымдық қорғану құқығының
қажеттілігі жөнінде мемлекеттің өзіне таңдау қалдырылады.
2.2 Халықтар мен ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы
Халықтың (ұлттың) өзін-өзі басқару қағидасының пайда болуы
буржуазиялық төңкеріс кезеңінен бастау алады. Алайда бұл қағида батыстық
халықаралық құқық аясында да жалпыға ортақ танылмады. Отаршылдық
жүйелердің, сондай-ақ бірқатар европалық көп ұлтты империялар ұлттың өзін-
өзі басқару қағидаларымен қайшылықта болды.
Қазан төңкерісі арқылы келген халықтар мен ұлттардың өзін-өзі басқару
қағидасының аясы әлдеқайда кең болды. Ол дүниежүзінің барлық ұлттарына
таралды. Бұл қағида, ең алдымен отаршылдық жүйеге әдейі бағытталды. Осыған
орай, ол колониалдық державалардың қарсылығына ұшырады. Нәтижесінде, осы
қағида, тек 30 жылдан кейін ғана жалпы халықаралық құқықтың нормасы болды
15.
Екінші дүниежүзілік соғыста фашизмге қарсы демократиялық және ұлт-
азаттық қозғалыстардың кең таралуы салдарынан БҰҰ Жарғысына халықтардың
өзін-өзі басқару қағидасын ендіруді қамтамасыз етті. Жалпы тұжырымдарда осы
қағида қарарларының бірқатар ережелерінде көрініс тапты. Осыған орай, ол
қазіргі халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі болып бекітілді.
БҰҰ адам құқығы туралы Пактыны бекіту барысында, колониалдық
державалар халық пен ұлттардың өзін-өзі басқару қағидасыне толық түсінік
берген тұжырымдар енгізуге едәуір қарсылық білдірді. Халықаралық құқықтың
батыстық доктринаның бірқатар мүшелері – бұл қағида халықаралық құқық
қағидасы бола алмайтынын дәлелдеуге тырысты. Осы орайда, америка ғалымы
Иглтон оны тек моральды қағида ретінде ғана ұсынса, француз ғалымы Сибер
өзін-өзі басқару қағидасын “болжамдық және жалған” 16 деп таныды.
Алайда, әлемдегі жағдайлардың өзгеруіне байланысты ұлттың өзін-өзі
басқару құқығы да дами бастады. Ол бірқатар халықаралық құжаттарда көрініс
тапты, оның ішінде, 1960 ж. Колониалдық елдер мен халықтарға еркіндік беру
туралы Декларацияның 1-бабы өте маңызды. 1970 ж. халықаралық құқық
қағидалары туралы Декларациясы және Адам құқықтары туралы Пактілерде
ұлттардың өзін-өзі басқару және теңдік қағидаларының мазмұнына толық
түсінік беріледі.
Ұлттардың өзін-өзі басқару қағидасын орындамаған және құрметтемеген
жағдайда БҰҰ-ның алдында тұрған міндеттерді орындау мүмкін емес, мәселен,
олардың діні, тілі, жынысы, тегіне қарамастан адам құқығын сақтау мен
құрметтеуге көмек беру. Аталған қағиданы орындамаған жағдайда мемлекеттер
арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасын қолдау тағы мүмкін емес. Кез-
келген мемлекет 1970 ж. Декларацияға сәйкес ұлттардың өзін-өзі басқару
құқығынан айыратын кез-келген зұлымдық іс-шаралардан бас тартуға міндетті.
Егер зұлымдық іс-шаралар жолымен өзін-өзі басқару құқығынан айырған
жағдайда БҰҰ Жарғысы прицниптері мен мақсаттарына сәйкес ұлттардың ұсыныс
беру және көмек алу құқығы қағиданың маңызды элементі болып табылады.
Қазіргі халықаралық құқықта қарастырылатын қағиданың мазмұны
төмендегідей болып келеді:
1. Барлық халықтар өзінің саяси мәртебесін ешкімнің араласпауымен еркін
айқындау құқығы бар және өзінің экономикалық, әлеуметтік және мәдени
дамыту бағдарламасын жүргізе алады.
2. Барлық мемлекеттер осы құқықты құрметтеу керек.
3. Халықтың өзін-өзі басқару құқығын жүргізуге барлық мемлекет біріккен
және дербес іс-әрекеттері арқылы көмектесуге міндетті.
4. Басқа мемлекеттер ұлттардың өзін-өзі басқару құқығына, бостандығы мен
егемендігіне кедергі жасайтын кез-келген зұлымдық іс-әрекеттерден бас
тартуға міндетті.
5. Колониалдық халықтар тәуелсіздік жолындағы күресте барлық қажетті
құралдарды қолдана алады.
6. Халықты шет ел басқыншыларына бағындыруға тыйым салынады.
Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі басқару қағидасы ұлттың тәуелсіз
мемлекет құру немесе барлық ұлтты біріктіретін мемлекетті құруына
көмектеседі. Ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы – міндет емес, олардың
құқығы 17.
Осыдан, қарастырылатын қағидадан қандай да бір ұлттың халықаралық-
құқықтық мәртебесі күні бұрын шешілмейтінін көреміз. Ұлттар басқа ұлттармен
еркін бірігу құқығы бар, осындай жағдайларда халықаралық қатынаста
халықаралық құқық субъектісі ретінде шығу не шықпауы ұлттық құрылымдардың
сипатына байланысты.
Ұлттар мен халықтардың өзін-өзі басқару қағидасы саяси таңдау
еркіндігімен тығыз байланысты. Өзін-өзі басқаратын халықтар ішкі саяси
мәртебесімен қатар, сыртқы саяси бағдарын да дұрыс таңдайды. Саяси таңдау
бостандығын құрметтеу бәсекелектіктің емес, келісімнің іргетасы. Еркіндік
алған мемлекеттердің бірікпеу саясатын жүргізу құқығы, әлемдік мәселелермен
қатар, аймақтық мәселелердің шешіміне қатысу құқығы осымен байланысты. Өзін-
өзі басқару ұлттың тарихи, географиялық, мәдени, діни дәстүрлері мен
танымдарына сәйкес, осындай дамудың жолын таңдау құқығын білдіреді.
Осыған орай, ұлттың, халықтың еркін шешімінен халықаралық құқық
субъектісі – мемлекеттік құрылым құру байланысты болу керек. 1970 ж.
халықаралық құқық қағидалары туралы Декларацияда көрсетілгендей, тәуелсіз
және егеменді мемлекет құру, тәуелсіз мемлекетке бірігуі немесе халықпен
еркін шешілген басқа саяси мәртебені бекіту ұлттардың өзін-өзі басқару
құқығын жүргізудің формалары болып табылады 18.
Қазіргі таңда, әсіресе Кеңес Одағы мен Югославияның ыдырауына
байланысты халықтардың өзін-өзі басқару құқығы және мемлекеттердің
территориалды қағидасының арақатысы туралы мәселелер өткір қойыла бастады.
1970 ж. халықаралық құқық қағидалары туралы Декларацияда: “Ешнәрсе де ...
бөлінуге немесе жеке немесе аумақтық тұтастығы толық бұзылуына немесе
тәуелсіз мемлекеттердің саяси бірлігіне әкеп соқтыратын кез-келген
қолдайтын іс-шаралар ретінде түсіндірілмеуі керек” 19.
Кез-келген халықтың өз тағдырын еркін шешу құқығы бар. Бірақ бірқатар
жағдайда бұл қағиданы билікке ұмтылған және мемлекетті бөлуге тырысқан
ұлтшылдар, экстремистер өз пиғылдарына қолданды. Олар халықтың атынан
шығып, бірақ олардың мүддесін ойламайды, ұлтшылдықты және ұлттар арасындағы
араздықты қоздырып көп ұлтты мемлекетті құлату қаупін төндіреді. Бұл көп
жағдайда осы халықтардың мүддесіне қайшы келеді. Нәтижесінде, бұл ғасырлар
бойы ұласып келген экономикалық, отбасылық, мәдени, ғылыми-техникалық және
басқа да байланыстарды үзуге әкеп соқтырады және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz