Баспа ісіндегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5 бет
Негізгі бөлім
I тарау Баспа ісіндегі бәсеке күресінің маңызы
1.1 Кітап бизнесіндегі бәсекелестік . дамыған елдер тәжірибесі негізінде ... ... .6.14 бет
1.2 Отандық баспа бизнесіндегі келеңсіздіктер ... ... ... ... ... ... ..14.21 бет
1.3 Бәсекеге қабілеттік факторының «сұраныс.ұсыныс» механизіміне тигізер ықпалы ... ...21.29 бет
II тарау Отандық кітап өнімдерінің бәсеке қабілеттігін арттыру жолдары
2.1 Бәсеке қабілеттілік . Қазақстан экономикасының беталыс бағыты ... ... .30.36 бет
2.2 Қазақ баспалары арасындағы бәсекелестікті арттырудың негізгі тетіктері ... 36.44 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.47 бет
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.49 бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .50 бет
Негізгі бөлім
I тарау Баспа ісіндегі бәсеке күресінің маңызы
1.1 Кітап бизнесіндегі бәсекелестік . дамыған елдер тәжірибесі негізінде ... ... .6.14 бет
1.2 Отандық баспа бизнесіндегі келеңсіздіктер ... ... ... ... ... ... ..14.21 бет
1.3 Бәсекеге қабілеттік факторының «сұраныс.ұсыныс» механизіміне тигізер ықпалы ... ...21.29 бет
II тарау Отандық кітап өнімдерінің бәсеке қабілеттігін арттыру жолдары
2.1 Бәсеке қабілеттілік . Қазақстан экономикасының беталыс бағыты ... ... .30.36 бет
2.2 Қазақ баспалары арасындағы бәсекелестікті арттырудың негізгі тетіктері ... 36.44 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.47 бет
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.49 бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .50 бет
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Баспа ісіндегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 3-5 бет
Негізгі бөлім
I тарау
Баспа ісіндегі бәсеке күресінің маңызы
1. Кітап бизнесіндегі бәсекелестік – дамыған елдер
тәжірибесі
негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 6-14 бет
2. Отандық баспа бизнесіндегі
келеңсіздіктер ... ... ... ... ... . ... .14-21 бет
3. Бәсекеге қабілеттік факторының сұраныс-ұсыныс
механизіміне тигізер
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .21-29 бет
II тарау
Отандық кітап өнімдерінің бәсеке қабілеттігін арттыру жолдары
2.1 Бәсеке қабілеттілік – Қазақстан экономикасының
беталыс
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 30-36 бет
2.2 Қазақ баспалары арасындағы бәсекелестікті арттырудың
негізгі
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 36-44 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45-47 бет
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .48-49
бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... 50 бет
Кіріспе
Қазақ прозасының алыбы Мұхтар Әуезовтің жазушы мен оқырман арасындағы
алтын көпірді орнату мәселесі жөнінде Қазақ қалам қайраткерлеріне ашық
хат мақаласында былай деп түйгені бар: Ежелден жазу заңы – әрбір жазушы
өзіне лайықты оқушы табу керек. Әрбір әдебиет, ретті әдебиет болам десе,
сол оқушының ауданын үлкейту керек. Сондықтан жазушының міндеті: ол неге
қызығады, нені көксейді, қандай рухы бар, соны ұғып алу һәм соған лайықтап
сөзін жазу [1]. Арада ғасырға жуық уақыт өткенде сол Әуезовтердің ұрпағы –
біздің алдымызда сол айтылған оқушының неге қызығатынын, нені көксейтінін,
қандай рухы бар екенін анықтайтын кітап ісінің экономикалық қырын
зерттейтін мамандарға, соған қатысты мемлекет қамқорлығына деген мұқтаждық
туып отыр. Ондағы мақсат – кітап шығару ісінің бәсекелестік негізінде
сапалы өнім шығаруына жол ашу.
Американың экономисі, ғалым Т. Питерс экономика тарихына арналған бір
зерттеуінде былай деп жазыпты: Соғыстан кейін бәсекелестіктің болмағандығы
соншалық, американдықтар тіпті адам мекендемейтін аралда қалғандай әсерде
болды. Оның негізгі себебі, халықаралық экономикалық байланыстың үзілуінен
болса керек. Әріптестерімен арада байланыс үзіліп, өндіргіш күштердің
қуатын салыстыратын еш балама таба алмаған америкалық өнім өндірушілер
дағдарып, шығарған өнімдерінің сапасы кейін кетіп, бәсеке кеңістігінің
маңыздылығын әбден түсінген еді [2] деп, бәсекелестік экономиканың
катализаторы қызметін атқаратындығын айтқан.
Капиталистік қоғам жағдайында кітап өнімі де тауар ретінде
қарастырылып, кітап баспадан шыққасын, өзге баспалардың өнімінен басымдығын
дәлелдеп, өтімді тауар бола алуы керек. Бұл орта – кітап нарығы деп
аталады. Нарық – өнімдердің еркін бәсекеге түсіп, өз тұтынушысына жету
арнасы болса, бәсеке дегеніміз не? Бәсеке – өнім өндіру мен оны өткізудің
үздік, әрі экономикалық жағынан неғұрлым тиімді жағдайлары үшін тауар
өндірушілер мен сатушылар арасындағы бәсеке [3]. Міне, бәсеке ұғымының
классикалық анықтамасы осы болса керек.
Бәсекеге қабілеттілік – тауардың бәсекелес рынок талаптарына, тұтынушы
мұқтаждығына өзге әріптестеріне қарағанда барлық жағынан басым болуы.
Кітаптың бәсекеге қабілеттігі сол өнімді шығаратын өзге беделді, өзін
мойындатқан, деңгейі өте жоғары баспалардың өнімдерімен салыстырмалы түрде
анықталады. Бұл ретте, бәсекелестік тек кітап емес, тұтас өндіріс саласын
ілгерілету арқылы ел алдына қойып отырған белес – елулікке ұмтылу мұраты ел
үшін елеулі сын, жауапты қадам. Бұған батыл бет алу үшін бәрімізге де ортақ
жауапкершілікті сезіну парыз болмақ. Мұратқа жетуіміз ең алдымен көп
оқитын, білімге ұмтылған бірлігі берік ел болуымызға тікелей байланысты.
Көзі ашық, көңілі ояу қауым, өркениетке бет алған ел алдымен білімі мен
ғылымы, рухани байлығымен өзін-өзі танытуы керек-ақ. Оқитын ел бәсекеге
қабілетті қоғам негізі деуіміздің түп қазығы осында.
Бітіру жұмысымның жүргізілген бағыты – отандық кітап шығару саласының
қазіргі жағдайын жан-жақты зерттеп, ондағы тосқауыл, кедергілерді анықтау
болатын. Олай болса, бітіру жұмысымның мақсаты – отандық кітап шығарушы
баспалардың бәсекелестік деңгейін белгілеп, шетелдік әріптестерінің
тәжірибесі негізінде Қазақстан кітап рыногында бәсекелестікті туғызатын
жағдайларды ғылыми тұрғыда жүйелеу. Әрине, баспалар тәжірибесінде
бәсекелестіктің тактикалық әрекеттері жүргізілмейтіндіктен, бұл тақырыпты
зерттеу қиынға соқты. Дегенмен, кітап өндірісі өгіз аяңмен алға жылжып
келеді. Соңғы үш жылда қағаз бен картон 138 пайызға өскен. Полиграфияда,
баспа ісінде елеулі ілгерілеушілік байқалып, жылдық өсім 128,8 пайызды
құрап отыр. Бұл ретте кітаптар мен кітапшалар шығару 2 еседен астамға,
газеттер мен журналдар шығару 2,2 есе ұлғайған. Мұның бәрі барған сайын
ашық бола түскен ел рыногындағы қатал бәсеке жағдайында қалыптасып отыр [4]
екен. Демек, осы баяу процесс арқылы да баспалар арасындағы
бәсекелестіктің орташа тенденциясын белгілеуге болады. Осы тоқтамды негізге
алып мен Аруна, Дайк-пресс, Арыс, Жазушы, ЭкономикС (кітап
таратушы компания), Қазақ университеті баспаларының өз өнімдері сапасын
арттыру, жақсы авторларды тарту, оқырман сұранысын анықтау, шығарған
кітаптарын жарнамалау, бір сөзбен бәсекеге қабілетті болу үшін жүргізіп
жатқан бірқатар шараларын түрлі ақпарат көздеріндегі мәліметтерге жүгініп
және баспа басшыларымен әңгімелесу арқылы келтірдім. Одан өзге реті
келгенінше қоғам қайтаркерлерінің де осы мәселеге қатысты пікірін жұптап
бердім.
Бәсекелестік – өндіргіш күштер арасындағы өнім шығару тұрғысындағы
қарым-қатынасының шиеленіскен формасы. Біздің баспалардың ол сатыға жете
алмай отырғандығының себебі, біздің баспалар шығарып жатқан кітаптар
баспаның қаржылай алға жылжуына еш мүмкіндік бермей отыр. Кітап өзін-өзі
коммерциялық тұрғыда ақтай алуы (оған жіберілген қаржыны қайтара алуы) үшін
оның таралымы кем дегенде 3000 болуы керек. Ресейде қазір шығарлылып жатқан
кітаптардың орташа таралымы 7000. Осы көрсеткіштің арқасында ресейлік баспа
рыногы өзін-өзі қаржыландырып, дамып отыр. Демек кітап бизнесіндегі таралым
мен баспаның қаржылық әлеуетінің өзара байланыста болатынын есте ұстау
керек. Қазір ел баспаларынан шығатын кітаптардың ең көп деген таралымы
5000, ал елде жалпы саны 12 000 кітапхана бар. Сонда әлгі кітап жеке
адамдарды айтпағанда, кітапханаларға бір-бірден таратып бергенге де
жетпейді ғой. Кітап таралымының төмендігі проблемалардың біртұтас шоғырынан
туып отыр. Айтар болсақ, өзіне тиесілі капитал аз болғандықтан, білгір
мамандар кітап рыногынан басқа салаға кетуге мәжбүр болады. Кітап таратуға
қолайлы орындардың жалдау бағасы жоғары болғандықтан, аудандық, ауылдық
жерлердегі кітап дүкендері мен дүңгіршектерінің саны аз болады. Соған
негізделіп, таралымның да тынысы тарылады. Бұл өз кезегінде жұғынға жұқ
болмас қаламақының себепкері; дарынды авторлар, редактор, тәржімашы алдына
кесе-көлденеңдеп жататын кедергіге айналады. Осы түйінді қалай шешуге
болатынын анықтау үшін бірқатар баспа мен кітап дүкен басшыларына жолыққан
едім. Ол жөнінде жұмыс барысында кеңінен айтылады. Зерттеу аясында кітап
таралымының аздығының себептерін және оған мемлекет тарапынан жасалатын
көмектің механизмдерін көрсеттім.
Бітіру жұмысы Ресейдің Полиграфист и издатель, Книжное обозрение,
Книжное дело салалық журналдарындағы материалдар мен қазақстандық
баспасөз мақалаларының, кейбір баспалардың (мысалы, Арыс) интернеттегі
сайттарына сүйене отырып жазылды.
Мен қарастырып отырған Баспа ісіндегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру
жолдары тақырыбының өзектілігі – баспалар арасындағы бәсекелестік –
баспалар жұмысының ширауына, оқырман талғамына икемделуіне бәсекеге
қабілетті өнім шығаруына, сол арқылы, біріншіден бәсекеге қабілетті 50 ел
қатарына кіруі жолындағы шағын ізденіс. Екіншіден, кітап – рухани қазынаны
арқалайтын тауар, ал жақсы кітап – мәдени өрлеудің кепілі. Жұмыс барысында
қазақ мәдениетінің бір бөлігіне айналуға тиіс, қара үзер кітап шығарудың
теориялық шешімі нұсқалды.
Бітіру жұмысының құрлымы: жұмыс: Баспа ісіндегі бәсеке күресінің
маңызы және Отандық кітап өнімдерінің бәсеке қабілеттігін арттыру
жолдары деген екі үлкен тараудан тұрады. Мәселені тарқатып айту үшін
тараулар іштей шағын тақырыпшаларға бөлінді. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер мен сілтемелер тізімі берілді.
I тарау
Баспа ісіндегі бәсеке күресінің маңызы
4. Кітап бизнесіндегі бәсекелестік – дамыған елдер тәжірибесі
негізінде
Баспа ісіндегі бәсекелестіктің негізгі бағыты – баспа өнімдерін жылдам
тарату, бәсекелестерден оза шабу үшін баспалардың қолданатын шаралары.
Қазақстан баспаларының еркін бәсекелестік алаңында жұмыс істемеуі – отандық
кітап шығару ісін нысана етуге тосқауыл болады. Сол себепті капиталистік
қоғамға әбден бейім Еуропа, Америка елдеріндегі кітап бизнесіндегі
бәсекелестік жағдайды сипаттауды жөн санадым. Бір айта кетерлігі, дамыған
елдердің баспа ісіндегі бәсекелестігін қарастырғанда мен тек жекелеген
баспалардың тактикаларына тоқталмай, кітап ісіне түгелдей мемлекет
тарапынан қамқорлық жасау жағын, қолдау саясатын да қамтыдым.
Жоғарыда баспалар жұмысына кедергі келтіріп отырған бір фактор –
баспаларға салынатын қосымша құн салығы екенін айттым. Бұл салықтың мәні –
кітаптың өзіндік құнының үстіне 16 пайыз көлемінде ақша салық ретінде
салып, одан түскен пайданы мемлекет қазынасына аудару. Мысалы, 500 теңгелік
кітабыңызға 32 теңге ҚҚС ретінде салынады.
Еуропа елдерінде арнайы төмен жарнамен несие беретін банктер қызмет
етеді. Мәселен, Польшада кітап бизнесіне жеңілдетілген несиелер 5-6
пайыздық табыспен қайтарылады. Бізде 20 пайыздан төмен несие жоқ.
Біздегі кітап дүкендерінде сатылып жатқан кітаптардың көбі Ресейден
әкелінгенін білеміз. Заманында пайда болған жаңа ғылым салалары мен шетел
авторларының шығармасын іздегенде оларсыз іс тағы бітпейді. Алайын десең,
кітаптардың бағасы удай қымбат болады. Неге дейсіз ғой, оның сыры мынада:
Ресей баспасы бекіткен бағаға көлікке және кедендік құжаттарға кеткен шығын
мөлшері қосылады, оның сыртында Қазақстан заңы бойынша 16 пайыздық қосымша
құн салығы салынады, оның үстіне Ресей заңы бойынша, (Ресей пайдасына) 10
пайыздық қосымша құн салығы тағы қосылады. Нәтижесінде кітаптың өз бағасы,
көлік-кеден шығынына қоса, 26 пайыз суммалық Қосымша құн салығының ақшасы
қоса қосылады. Міне, кітап дүкендеріндегі ресейлік кітаптардың қымбат
болатыны осыдан. Кітап шығару ісіндегі бәсекелестік туралы айтып отырғанда,
қазақ оқырманы неше есе көп шығынға батуға мәжбүр болады. Сол себепті,
үкімет ол кітаптардың кеден-көлік, неше еселенген қосымша құн салығын
азайтуға күш салу керек.
2002 жылдың басынан бастап Ресей кітапқа деген қосымша құн салығын
(газ және мұнай саласымен теңестіріп) 20 пайыз етіп бекіткенде,
дүкендердегі кітап бағасы 1,5 есеге қымбаттаған. Мұның себебін түсіндіруден
жалыққан кітап дүкеніндегі сатушылар мемлекет саясат екенін хабарландыруға
бадырайтып жазып қойған. Салыстыру арқылы байқалғаны, 2002 жылдың алғашқы
жарты жылдығында сатылған кітаптың мөлшері өткен жартыжылдыққа қарағанда 3
есе төмендеді [5]. Осы болмашы салықтың өзін қарыштап дамып келе жатқан
ресейлік баспалар артық көріп қарсылық танытып отыр. Ресейдегі баспа
өнімін таратушылардың қауымдастығы (АРПП), Баспасөзді реттеудің ұлттық
кеңесі (НКСП) ықпалымен құрылған жұмыс тобы РФ Қаржы Министрлігінің салық
басшылығына салық саясатын жетілдіру жөнінде ұсыныс тастады. Алдағы үш
жылға бюджет жобасын белгілеу аясында қарастыруына үміт артып отыр. Баспа
өнімдері мен мерзімді басылымдарға салынып отырған салық Флоренция шартына
сай келмейтіндігі мен отандық өндіруші мен тұтынушыларға ауыр жүк болып
тұрғанын айтып, Қосымша құн салығының мөлшерін қысқарту мәселесін алға
тартты. Баспаханадан тартып оқырманға дейінгі аралықтағы іс-шараларға
салынатын ҚҚС – 10 пайыз болғаны дұрыс[6] деп отыр. Олар 2008 жылғы
президент сайлауы тұсында ұсыныстарын атқарушы билік назарға алар деген
ойда.
Кітап пен оқырман арасына қамал орнатып тастаған басшылық сол жылдың
шілдесінен бастап қосымша құн салығын 20-дан 10 пайызға қайта түсірді.
Қазір Ресей кітап рыногындағы алпауыт ойыншылар – әлемдік масштабтағы
концерн Бертелсьманмен бірігіп Ярослав полиграф комбинатын иемденген,
Издательство АСТ, Дрофа, ОЛМА-Пресс, ЭКСМО деген тарату тораптары
бар Терра және екатеринбургтік алып баспа У-Фактория ұсақ баспалардың
бәсекелестік күресінің тәртібін бұзып, оларға жұтылып кету қаупін тудырып
тұр.
Көптеген дамыған ел кітапқа деген қосымша құн салығын мүлде алып
тастады. Мысалы, Финляндияда қосымша құн салығының жалпы тауарларға
салынатын орташа мөлшері 22 пайыз болса, кітап өнімдеріне салынатыны небәрі
8 пайызды құрайды. Мәдениетін ойлаған елдер осылай етіп отыр. Оның үстіне
ҚҚС түсетін пайда мемлекет қоржынын соншалық байыта қоймайтындығын министр
өз аузымен айтқан: Мемлекет кітапқа қатысты пошталық, кедендік және салық
саясатын өзгертуге асықпауда. Мемлекеттік өлшемдер бойынша кітапқа деген
қосымша құн салығынан түсетін пайда – тиын ғана! Ал кітап шығарушылар мен
полиграфистерге ол үлкен соққымен пара-пар. Салық механизмі кітап рыногын
бәсеке күресте аяғынан шалып, кейін тартып отыр. Оны жеңу үшін кітап
шығарушылар мен таратушылар бірігіп, өз мүдделерін мемлекет алдына тартуы
керек.
Біздегі баспа рыногы мемлекеттік реттеуге мұқтаж болып отыр.
Мемлекеттік реттеу мен мемлекеттің аралауы екі түрлі ұғым. Алғашқысында –
мемлекет монополистердің құқығын шектеп, шағын кәсіптің тынысын кеңейту
арқылы бәсекелестікті арттырса, келесісінде – мемлекет баспаның ішкі
мәселесін толық өзі шешіп отырады. [7]
Баспалардың жұмысын кейін тартатын қосымша құн салығын салғанша, 90-
жылдардың алғашқы жартысында түрлі жолмен мемлекет мүлкін иемденіп, кейін
алпауытқа айналғандардың қаржысын елдегі кітап ісінің көп түйінін шешуге
бағыттайтын механизм қарастырсақ дұрыс болар еді. Ол механизмнің балама
үлгісін қолданушы ел – Англия.
1980 жылы М. Тэтчер үкіметі жасаған жекешелендіруден кейін елде жаппай
әлеуметтік кереғарлық орнады. Соның салдарын дұрыс бағытқа бұру үшін 1997
жылы ағылшын үкіметі Windfall салығын бекітті. Салықтың мәні –
жекешелендіру барысында түрлі жолдармен мол материалдық игілікті иемденген
тұлғалар мемлекетке өз табысының 23 пайызын бір рет беруге міндеттелді. Осы
механизмді қолданып, мемлекет бюджетіне 5,2 млрд. фунт ақша түсірген [8].
Қазақстанда осы саясатты жүзеге асырар болсақ, еліміздегі кітап шығару
ісінің етегінен кейін тартып тұрған көп мәселені реттеп алуға болар еді.
Мәселен, кітап дүкендерінің құрлысын жүргізуге болар еді.
Бұл салықтың енгізілуі тек әлеуметтік мәселені шешіп қоймай, қоғам алдында
жасалған әділетсіздік үшін қарапайым халыққа қайтарылған моральдық өтеу
болар еді.
Баспа өнімдерінің бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатында баспалар өз
тарапынан өнімнің түрлі формаларын шығаратын да тактикасы бар. Мәселен,
кітаптың электрондық үлгісіне қоса, бүгінде ол кітаптың әдемі мақаммен
оқылған аудиоүлгісін қоса сатады. Алғаш рет 1975 жылы Боготэ қаласындағы
Дэвид Сэнчео Жулиаоның еңбегі аудиокітап түрінде шыққан. Аудиокітаптың
алғышарты болған – 1920-жылдан бастап радиоқойылымдар болды. Есте болса,
қазақ радиосының қорында да Шерхан Мұртаза, Әзілхан Нұршайықовтың әдеби
туындылары аудиоүлгіде сақталған. Ал енді сол радиоқойылымдардың жасалу
технологиясы негізінде есту құралдарына жазылып, таратылатын аудиокітаптар
әлемнің озық дамыған елдерде 30 аталым бойынша шығарылады. Ұлыбританияда
аудиокітаптың әрбір сатылған данасынан 70 пенсі авторына бөлініп беріліп
отырады. Жалпы әлемдік кітап нарығында аудиокітаптардың 40 пайызы
аудиокассета, қалғандары диск және өзге де тарату құрылғылары түрінде
таратылады [9]. Біздің Қазақстанның кітап дүкендері мен сауда орындарын
аралағанда, бірер Құран сүрелері мен Абайдың қара сөздерінен өзге
аудиокітап көре алмадым. Онда бұл тәсіл елдегі кітап шығару ісінің бәсекеге
қабілетті болуына үлес қосып жатыр деп айта алмаймын.
Енді электронды кітап шығару ісіне көшейін. Әлемдік деңгейдегі Random
House Inc, Barnes & Noble Inc және Microsoft Corp электронды баспалары
кітап тарату ісінде жаңа технологияларды қолдануда алдыңғы қатарда.
Forrester Research электронды баспасы 2005-жылдың өзінде оқырманының саны
50 000-ға жеткенін хабарлаған. Consumer Book Buying Study
әлеуметтанушылар компаниясы Publishers Weekly журналы үшін жүргізген
сауалнамасы нәтижесі электронды кітап адамзат өмірінен пәлендей маңызды
орын ала қоймайды екен [10]. Ресейде электронды кітап сатуға бейімделген
Arcadia.ru. мен Ozon, Bolero электрондық дүкендері бар. Дегенмен, ресейлік
оқырмандардың 1-2 пайызы ғана электронды оқырман санатына енеді екен.
2003 жылы ресей кітап дүкендерінің қатары Суперкнига интернет-дүкенімен
толықты. Бұл дүкен Олма-пресс, Астрель, Белый город, Москва,
Слово және тағы бірнеше баспаны өнімдерін электрондық торап шеңберінде
сатумен айналысады. Интернет-портал қызметкерлері тұтынушыларының (оқырман)
тілек-лебіздеріне үн қатып, жиі пікір алмасып отырады [11]екен. Бұл –
аталған баспалар үшін біріншіден, өнім таратудың төте жолы болса,
екіншіден, маркетингтік қызмет есебінде жүреді. Портал қызметкерлерінің
деректері бойынша баспа қай өніміне басымдық беру, қай өнімнің санын
қысқарту керектігін шешеді. Сөйтіп бәсеке күреске шыдас беретін өнімдері
сұрыпталып шығады.
20-ғасырда америкалықтар тысқы мұқабасы жұмсақ қағаздан жасалған шағын
кітапша – пейпербекті ойлап тапты. Бүгінде пейпербек әлемдік рыногындағы
өндіріс айналымының 30 пайызын құрайды. Оның құпиясы – кітап бағасының
қатырма мұқабалы кітаптан 1,5 есе арзандығында.
Өнертапқыштар шоғырланған Америкада кітаптың тағы бір үлгісі ойлап
табылды, ол – дайджест. Баспасөз материалдарына қолданатын дайджест
ұғымының кітапқа қатысы қанша десек, кітап ісінде де дайджестің негізгі
принципі сақталады. Дайджест – мәтіні қысқартылған кітап. Мысалы,
америкалықтар Толстойдың Анна Каренинасын 8 бет, Диккенздің Крошка
Дорритін 6 бет етіп шығарып берген. Кітап рыногын жаңа өніммен байытпақ
болған баспагерлер енді кітап мазмұнының өзегін құрап тұрған оқиғалық
желісін ғана бір ауыз сөзге сидырып бере бастады. Дайджестерді шығарудағы
мақсат – шығарманың мазмұнын жалпылама білгісі келетін студенттер мен
оқушыларға қысқартылған дайын фабуланы ұсынып, өздері жаңадан еш нәрсе
өндірмесе де, тың идеяларының арқасында қыруар пайдаға кенелу. Қор
биржасынан екі миллион қалай қымқыруға болады? кітабы 4 млн. данамен
шықса, Шарасыз арулар 2,5 млн. данамен жарық көріп, әлемдік бестселлерге
айналған. Бүгінде ресейлік авторлардан Синельниковтың экзотерика
саласындағы, Норбековтың денсаулық сақтау саласындағы кітаптары таралымы,
өтімдігі жағынан шашасына шаң жұқтырмайды.
Кітапты тарату топтарына келсек, Қазастанда 15 млн. халық
болғандықтан, әлемдік тәжірибе барысында орныққан заңдылық бойынша 10 000
адамға 1 кітап дүкенінен келу керек. Ендеше Қазақстанда 1500 кітап дүкені
болуы керек.
Қазір кітап рыногында автор – баспагер – көтерме сауда нүктесі – ұсақ
сауда нүктесі арасындағы байланыс жүйесіз, эпизордық сипатта. Мәдениетте
баға нарығы заңынан құндылықтар заңы биік тұруы керек. Себебі олар бағасыз.
Одақ құлаған соң, мәскеулік кітап тарату жүйесінің тағдырын президент
Б.Ельцин өте дұрыс шешті. Ол 208 кітап дүкенінің басын құрайтын
Москниганы демонополияландырды. Сөйтті де заманауи талаптарға сай жұмыс
істейтін Библиоглобус, Молодая гвардия, Дом книги на Тверской, Дом
книги на Марксистской және өзге де кітап дүкендерінің ірге көтеруіне
жағдай жасады. Бәсеке күресте сұрыпталған мықтысы – Библио-глобус сауда
үйінің сөрелерінде 100 000 ресейлік, 15 000 шетелдік кітап және өзге баспа
өнімдері, 35 000 кеңсе тауары, 25 000 медиаөнім болады екен. Библио-
глобус сауда үйіне күніне 10 000 тұтынушы бас сұғады. 1992 жылдан бері
100 000 000 дана өнім сатқан. www. biblio-glodus. ru сайты да бар.
Ал олардың ішінен айналымға шыға алмағанын, нарық тілімен айтқанда
бәсекеге қабілетсіз болғандарын Мәскеу мэрі Лужков Арбаттағы Мәскеу кітап
үйіне қарасты 38 дүкеннен тұратын тораптың құрамына қосып жіберді. Қазір
ол торапта 1800 адам жұмыс істейді. Торап арқылы жыл сайын 25 млн. кітап
сатылады. Жалпы Мәскеу қаласында ұсақты-кішілі 1800 кітап дүкені бар.
Кеңес Одағы тарағалы бері Ресей Үкіметі 15 000 баспа лицензиясын
таратқан. 6000 түрлі баспа өнімін шығаратын баспаның 300-і ереже бекітетін
үстемшіл фирма. Негізінен, баспалар Мәскеу мен Петербургте шоғырланған.
Жалпы көрші кітапты бизнес нысанына айналдыруға келгенде, Ресейден
үйренеріміз – көп. Мәселен, Ресейде баспалар авторлар арасында сайыс
өткізуді дәстүрге айналдырған. Бұл – авторлардың ысылуына, мықты
авторлардың өзара бәсекеде алға шығуына жол ашады. Сайыс қорытындысында
жеңімпаз баспаға ұлттық бестселлер сыйлығы беріледі. Әр жылғы сайысқа сол
жылы жарық көріп, сиясы кеппеген шығармалар ғаламторлық long-list
электрондық мекен-жайға жіберілу арқылы қатыстырылады. Сөйтіп, ресей
баспалары идеялық-мазмұндық болмысы дара, коммерциялық тұрғыда өтімді
кітаптарды шығарудың төте жолын тапқан.
Мектеп оқулықтарын шығаруға бейімделген Дрофа баспасының бәсекелік
күрестегі тактикасына орын берейін. Баспаның маманданған саласы бойынша
ұстаздар қауымымен жылына 400-ге жуық семинар өткізіп тұрады. Ол – баспа
Ресейдің 64 аймағынан келген қонақтардың басын қосып, тек оқырманның ғана
емес, барлық орыс халқының көкейіндегі рухани ахуалға алаң баспа ретінде
танылып, өзіне 5 деген бағамен жарнама жасайды. Әрі басқосуда маман-
ұстаздар кітаптың ішкі мазмұнына қандай өзгерістер енгізу қажеттігін
түсіндірсе, баспагерлер ол мазмұнға қандай лайық формалар бар екендігін
ойластырып, бірінде жоқты, екіншісі толықтырып, оңтайлы деген тоқтамға
келеді.
Жарнаманың өзге әдістері – жарнамалық парақша, бүктеме, газетке
берілген жарияланымдарға келгенде, баспалар өзара жиендік жасайтыны
белгілі нәрсе. Сондықтан, біздің баспа жарнаманы өзгелердікіне ұқсамайтын 3
арна бойынша жүргізеді. Олар:
1. Электрондық тұсаукесер және өз өнімдеріміздің тысына беретін
жарнамамыз.
2. Авторлар. Бұл бір қарағанда жарнама еместей көрінеді. Бірақ ол
баспа өнімдерін жылжытудың бір жолы. Беделі мен кәсіби білігі
жоғары адамдармен іскерлік әріптестік орнату – баспа өнімдерінің
үздіксіз сұранысын қамтамасыз етеді.
3. Нарыққа өту кезеңiнде басқару мәселелерi түбегейлi өзгерiстерге
ұшырайды, ондағы негiзгi күштер сатып алушының тұтыныстарын
қанағаттандыруға және баспа мен тұтынушының арақатынасы неғұрлым ұзақ сипат
алуына арналады [12].
Ресейде қағаз-целлюлоза өндірісімен айналысатын отандық баспа рыногы
пайдаланатын офсеттік қағаздың 86 пайызын, газеттік қағаздың 95 пайызын
өндіретін 8 қағаз-целлюлоза комбинаты бар. Бұл сала монополияланған.
Олардың шығаратын қағаздарының 70 пайызы экспортқа шығарылады. Әлемдік
қағаз экспорты бойынша Ресейдің үлес салмағы 10 пайызды құрайды. Ал
Қазақстан полиграфия рыногының айналымында 250 млн. доллар бар екен.
Қазақстан полиграфиялық базасына келгенде 30 цифрлік баспахананы қолданысқа
қосып, ТМД елдерінен алда келе жатқанымен, полиграфия саласында маман
тапшылығы қолды байлап отыр. Германияда полиграфия өндірісіне кадрларды 300-
ден аса оқу орындары даярлайды. Мұның өзін немістер аздық көріп отыр. Бірақ
аз деген біздегі оқу орындарында кадрлар әзірлеудегі мәселелер де сын
көтермейтін деңгейде. Әсіресе, компьютерлік дизайн, суретші өнерін арнайы
бағдарламаларға түсіру, бояу түрлерінің спецификасы хақындағы қанық білімі
бар мамандар өте аз.
Кадр саясатына келгенде де, бізде кітап саласының анық мамандары
өндіріске әлі бет қоймады. Теория жүзінде игерілмей жатқан түйткілдер
қаншама.
АҚШ-та кітап жазу үшін “Writing for money” (табыс үшін жазу),
“Writer’s guide” (қаламгер серігі) деп аталатын басшылық кітаптарды сатып
алып, жақсы, өтімді кітап жазудың ұйымдастырушылық және техникалық қырларын
үйренеді. Онда сонымен бірге шығарма құрлымы мен дұрыс ойлау жолдары да
көрсетілген. Университеттер мен колледждерде жазушылық шеберлікке
машықтандыратын курстар да бар. Алты аптадан бір жылға дейінгі аралықты
қамтиды, ақысы 100 доллардан жоғары. Сонымен кітап жазылды делік,
шығарманың одан арғы тағдыры қалай болады? Бір ғана басылымның таралымы
аса қымбат болмайды. Бірақ оған сыншылардың назарын аударуға, бұқараны
қызықтыру қиын. Сол үшін автор баспа саласынан әріптестер табуға ұмтылады.
Шетелде әдеби агент деген бар. Олар баспа саласындағы жағдайды бес
саусағындай біледі. Агент кітапты бір көргеннен оған жұмсалған автор еңбегі
мен жалпы редакциялық жұмыстың сапасын анықтап, оның рыноктағы тағдырын
болжай алады. Автормен жасалған келісім-шарт негізінде әдеби агент, әдетте,
авторлық қаламақының 10 пайызын алады.
Әдеби агенттіктер кітап мазмұнын түбегейлі сараптайды да, сол тақырып
бойынша жарық көрген кітаптарды ескере отырып, өзіндік өзгерістерін
(өтімділігіне арттыру үшін) енгізеді.
Ал кітаптің бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ететін келесі фактор –
жарнама. Кітап жарнамасын да агент шешеді. Шебер ұйымдастырылған жарнамалық
компания кітап өтімділігіне 50 пайыз, кейде тіпті 100 пайыз серпін береді.
Шетел баспалары кітапқа жазылған рецензияны да кітапты өтімді етудің бір
көзі деп қарайды. Атағы жер жарған, танымал тұлғаларды тұрақты рецензент
ете отырып, баспа кітапқа қатысты қоғам пікірінің орнығуына ықпал етеді.
Одан кейін кітап тарату тораптарына: дүкендер, дүңгіршектер, шағын
сөрелер, вокзал, бекет, әуежай нүктелері, тіпті дәріханаларға жеткізіледі.
Тарату тораптары пайыздық түсімге жұмыс істейді. Олар бір-бірімен және
баспа бюросымен компьютерлік торап арқылы байланыста болады. Соның
арқасында сұранысқа жылдам үн қатып, кітапты қажетінше көбейтіп, қайта
басып немесе кері қайтарып отырады. Автор алғашқы 5000 дана сатылымға
түскенде, 1 данадан 7-10 пайыз, келесі 5000 данадан 20 пайыз, одан кейінгі
5000-нан 25 пайызға дейін ақша алып отырады.
Андрей Ильницкидің айтуына қарағанда, бүгін Ресейде баспагер өзі
шығарған кітабының әрбірі сатылғанда 3 рубль, ал автор әрі кеткенде 2 рубль
пайда көреді екен. Ал "Библио-глобус" және "Пироги" кітап дүкендері
дүкеннің орналасқан орнына байланысты кітап бағасын әркелкі етіп белгілейді
екен. Ондағы көксейтіні – қолайлылық тудырғаны үшін де ақы алу. Демек,
Ресейде кітапты шығарушы ғана емес, таратушы да сондай пайдаға кенеледі.
Мәскеу қаласында 270, ресейліктер солтүстік астана деп атап жүрген Санкт-
Петербург қаласында 220 кітап дүкен бар. 4,5 млн. халқы бар Санкт-Петербург
қаласында бір кітап дүкеніне шаққанда 20 000 адамнан келеді екен.
Ресейде жыл сайын Жыл кітабы Ұлттық конкурсы өткізіліп тұрады.
Конкурс Жыл прозасы, Жыл поэзиясы, Орыс әдебиеті (жаңа әдебиет
жасампазы), Күзгі хризантема (орыс тіліне үздік аударылған шығармалар),
Humanitas (гуанитарлық ғылымдар) және Art-кітап (сапалы көркем
альбомдар) аталымдарына және басты жүлде Жыл кітабы бойынша бәйге
жариялайды [13]. Ресейде кітап ісі саласына маманданған арнайы Книжное
дело журналы бар. Электрондық сайтында берген мәліметтеріне қарағанда, ол
басылым: авқпараттық және сараптамалық сипаттағы өзекті материалдар, жаңа
кітаптар мен олардың баспагерлері жөнінде мәліметтер; кітап рыногы мен
маркетинг тәжірибесіне арналған шолу, шетелдік әріптестер жөнінде мол
мағлұмат, алуан түрлі анықтамалық ақпарат береді. Журналдың қазіргі бас
редакторы Морозовский А. М. Журналдың интернетте төл http:knigdelo.ru
сайты бар. Осы баслымы мұрындық болып, Ресей Федерациясында жыл сайын ең
ірі 100 Ресей баспасы тізімін Ресей кітап палатасының статистикалық
мәліметі негізінде 1997 жылдан бері жариялап келеді. Жылдағы көшбасшылар
жыл сайын тізім басын бермей келеді.
Биыл солтүстіктегі көршіміз Ресей Баспасөз және бұқаралық
коммуникация жөніндегі федералдық агенттіктің 2005-2007 (осы жылдың алғашқы
тоқсаны) жылдардағы іс-шараларының қорытындысы және оның негізінде 2008-
2010 жылдары жүргізілетін жұмыстардың басты бағыттары тақырыбындағы
баяндамасында мынадай мәселелер айтылды.
Ресейде 1000 адамға шаққанда 2005 жылы 4770 дана кітап пен кітапша,
2006 жылы 4818 дана шығарылған болса, 2007 жылдың көрсеткіші 4886 дана
болар деген үмітте. 2007 жылы кітап шығару ісіне мемлекет тарапынан 869,1
млн, рубль бөлінсе, 2008 жылы 4921 млн, 2009 жылы 4955 млн, 2010 жылы 5024
млн бөлінбек. Алға қойған міндеттерді атқару үшін басқарма Ресейде Кітап
рыногының интеллектуалдық, тәрбиелік, мәдени қуатын арттыру және Ресейдің
жағымды имиджін құру және оның шетелдердегі таралуына ықпал ету шағын
бағдарламасы 2006-2010 жылдарға арналған Федералдық мақсатты
бағдарламасының аясында жүргізілмек. Осы мақсатты 2007 жылы 174 млн., 2008,
2009, 2010 жылдары да әр жылға 174 млн. теңгеден бөлу көзделіп отыр.
Бағдарлама аясында
– әлеуметтік маңызы бар әдебиетті және кәсіби әдеби шығармашылықты
қолдау;
– Балалар мен жасөспірімдерге арналған Бүкілресейлік Алые паруса
сайысын өткізу;
– Ресейдің халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысуын ұйымдастыру
және орыс кітабын, орыс мәдениеті мен тілінің шетелдердегі мәртебесін
күшейту;
– Кітап шығару ісінің ақпараттық технологияларын модернизациялау.
Роспечаттің 2007 жылға белгілеген жалпы қаражаты 62,9 млн. рубль[14].
Көршіміздің кітап шығару ісіне мемлекет тарапынан қаншалық қамқорлық
жасайтынын осыдан-ақ көруге болады.
Кітап шығару ісіндегі PR-ға келсек, мұның озық үлгісін де Еуропа
елдерінен көруге болады. Биылғы жыл халықаралық саяси аренада Франция
президентін сайлаумен айшықталғаны есімізде. Бұл оқиға елдегі кітап ісіне
де соқпай кетпепті. Сайлау алды компаниясы аясында қарсыластар өзге PR
шараларды айтпағанда, өздері жайлы кітап шығару әдісімен шайқасты. Саяси
температураның нағыз қызған уақытында шығарылған кітаптар қалың оқырман
үшін ел тізгінін ұстайтын азамат жайлы қанық дерек көзі ретінде қабылданса
керек. Олай дейтініміз, Николя Саркози Біргеміз кітабын жалпы саны
145 000 таралыммен шығарған болса, науқан аяқталмай тұрып, оның 115 000
данасы сатылып, Көркем саналмайтын әдебиет (нехудожественная литература)
айдары бойынша сатылған кітаптардың тізімінің басына бір-ақ шығыпты. Оның
басты бәсекелесі Сегулен Руайяльдің де Дәл қазір кітабы сатылу шапшаңдығы
жағынан үздік бестікке еніпті. Ал үшінші үміткер Франсуа Байру
бәсекелестеріне Үміт жобасы кітабымен есе қайтарды[15]. Дамыған елдердегі
бұл тенденцияны – кітаптың насихаттық қуатымен байланыстыруға болады.
Енді американдық жеке бір баспаның ілгерілеу сатысын талдап көрелік.
Бүгінде әлемдік кітап өндірісінде алпауытқа айналған, 85 жылдық тарихы бар,
15 елде өкілеттігі жұмыс істейтін АҚШ-тың Схоластик баспасының тек
интернеттегі жылдық табысы 2 млн. долларды құрайды.
Аталған баспа тәжірибесіне жүгінсек, ол әлем оқырмандарының назарына
ілінген Гарри Поттер хикаят кітабына авторлық құқық сатып алып, оны
жарнамалау, насихаттауға миллиондаған доллар жұмсаған. Баспаның бір басшысы
Кэрол Кнут Сакоян ханымның айтуынша, баспалық жоба басшысы кітап
концепциясын болжай білу керек. Кітаптың тұтас өмірлігі содан басталады,
маркетингтік компаниясы ойластырылады, кітапты насихаттау жоспары жасалады,
жарнамалық құралдар тартылады. Неше данасы сатылуы мүмкін екенін де
бажайлау керек. Маркетолог кітап тарату жоспарын жасағаннан кейін ғана
кітаптар дүкен сөрелеріне түседі. Дүкен басшылығын кітап тарату жоспарымен
таныстыру керек. [16], – депті.
Кітап бизнесінің келесі бір көп қолданылмайтын бағыты – кітап+объект
(зат), мәселен, дәптер, қалам секілді қосымша сыйлық қосып беру арқылы да
кітап сатып алушыны қызықтыруға болады. Ескере кететін жай, ресейлік
баспалар шығарған кітаптардың көпшілігі осы күні кітаптарын электрондық
нұсқасымен қоса сатады.
Дамыған елдер өндірісті маркетинг арқылы басқаруға өткен ғасырдың
басында бейімделді. Ол елдерде маркетинг пен менеджменд жеке-дара ғылым
саласы. Өзге тауарларды былай қойғанда, кітап-тауарын бәсекеге қабілетті
етудің барлық шаралары ғылыми зерттеу барысында алынған тәжірибе үлгісі
бойынша жүргізіп жатқандықтан, ол елдерде кітап шығару саласы, алдымен,
мәдени ілгерілеу платформасы, содан кейін үлкен бизнес.
2. Отандық баспа бизнесіндегі келеңсіздіктер
Қазақстан баспалары арасындағы бәсекелестіктің төмен болуының бір
себебі – кітап өндірісінің басынан кешірген тарихи жағдайы. Жоспарлы
экономика тәртібімен өмір сүрген баспаларымыз нарыққа көшіп, әр баспа өз
қамын өзі ойлауы керек дегенде біраз тұралап қалды. Біріншіден, қазіргі
баспалардың да, ол қарайтын комитеттің де басшылары кешегі кеңестік
жүйенің, кеңестік сананың адамдары. Маркетингтік қоғамның даму заңдылығын
жете түсінген мамандар өндіріске бармайынша, баспаларымыз арасында
бәсекелестік туындай қояды деу қиын. Ал екіншіден, осы уақытқа дейін
үстемдік құрған идеологияның баспа ісі де тартты. Жекешелендіру кезінде
жіберілген көп әділетсіздіктер мен қателіктер Қазақстан баспаларының өзара
әділ бәсекелесуіне мүмкіндік бермеуде.
Біздің қоғамда өткен кезеңнен мирас ретінде қалып қойған: өндірістегі
монополиялық жағдай жалғасып келеді. Соның нәтижесінде нарықта тауар
өндірушінің үстемдігі, билігі орын алып, бұл тауар өндірудің дамуына,
бәсекелік өндіріс және бәсекелік сауда қатынасының орнығуына кедергі
келтіруіне және тауар молшылығына жол бермей, маркетинг концепциясына
материалдық негіз жасауды кешеуілдетіп отыр.
Бір кезде ақпарат және мәдениет министрі болған Мұхтар Құл-Мұхаммед
жөнінде тәуелсіз Эпоха газеті ол кісі өз иелігіндегі мекеменің
мәртебесін анықтап алуы керек. Егер баспа болса, тізгініндегі баспахана,
автокомбинат, кітап дүкендері жүйесінен бас тартып, өзге баспалармен автор
үшін, оқырман үшін, мемлекеттік тапсырыс үшін әділ бәсекеге түсіп, таза
баспа қызметімен айналыссын. Ал егер ол кітап сатушы мекеме болса, баспа,
баспахана секілді профильді емес активтерінен бас тартсын. Олай
етпегендігінен, Құл-Мұхаммед әкімшілік ресурстары мен жемқорлықты
пайдаланып, аймақтық әкімшіліктер, кітапханалар, оқу орындары мен білім
беру бөлімдеріне өз өнімдерін алмасына қоймай, қысым көрсетіп отыр [17]
деп жазғаны бар. Қалай болғанда, еркін бәсекелестік болу үшін монополия мен
көрінбейтін қолдардың өндіріске араласуын мемлекеттің біраз уақытқа дейін
қадағалағаны дұрыс деп санаймын. Жеке баспа ашу немесе баспалық жоба
жасамақ бастамаңыз болса, банктен несие алу, жалға ғимарат алу дегендерге
көп уақыт, қажыр, таныс-тамыр керек екенін осы күні бизнестен хабары
барлардың бәрі біледі. Менің айтпағым, осы жағын мемлекет өз қадағалауына
алып, баспалар арасында бәсекелестіктің заңды жүруін қамтамасыз еткені –
өтпелі кезең экономикасы үшін өте дұрыс шешім болар еді.
Кітап пен оқырманның арасын жақындататын мемлекеттік бақылаудың
жоқтығынан, кітап тарату, насихаттау жүйесі түп орнымен жойылды. Ауылдарды
қойып, аудан орталықтарынан арнайы кітап дүкендерін таппайсыз[18]., –
деген Тұрлыбек Мамасейіттің пікірі әбден орынды. Сөзімізге дәлел болу үшін
келтіре кетейік, Мигрян, Хантингтон секілді теорияларын әлем мойындаған
ғалымдар қоғамда жаңа бетбұрыстар мен өзгерістер жасау, айталық
авторитаризмнен демократиялық қоғамға өту үшін алдымен басқарылатын
демократия мектебінен өту керек дегенді айтқан. Ол дайындық жағдайы немесе
өтпелі кезеңнің табиғи қиындықтарын жеңіл өткеруге жағдай жасайды деген.
Ендеше еліміз экономикалық корпусы кеңестік үлгіден кейінгі өтпелі кезеңді
бастан кешіріп отырған біздің қоғамға да дайындық мектебінің сабақтары
қажет болып тұр. Ол қалай жүзеге асады?
Осы күні экономикамыздың даму жағдайында жұмыс істеп отырған басты үш
сектор: мемлекеттік, қоғамдық және жеке меншік. Шешімін таппай отырған бір
мәселе экономикаға мемлекеттің араласу деңгейі. Қарсылық танытайық десек,
жекеменшік сектор өрістеуі үшін оған директива мен аймақтық инстуттардың
ықпалы керек. Бұл өндірілген өнімнің нарықта өз орнын табуына жәрдем
жасайтын мемлекет кепілі немесе төте әдіс.
Айтылған дәйегімізге қатысты балама тәсілді ұсынып көрелік, дамыған
капиталистік елдерде, айталық Германия, Франция киноиндустриясында бір
жазылмаған заңдылық бар. Ол мынадай: ұлттың тарихы, мәдениеті мен
болмысынан нәр алған рухани құндылықтар негізінде жасалған кинолардың
басымыздан кешіріп отырған бұқаралық мәдениет дәуірінде қарқынды сұраныс
тудырмайтыны – заңдылық. Сол себепті, ел басшылығы киноны екі мақсатпен
түсіреді: бірі – коммерциялық (кассалық) фильм, ал екіншісі – сапалы фильм.
Мәселен, Франция басшылары өз ұрпағы ұлтының тарихы мен әдебиетінен ажырап
қалмасы үшін 10 сапалы фильмнен кейін 1 кассалық (әдетте, атыс-шабыс,
қырғын-жойқын сипаттағы) фильм түсіріп отырады. Нәтижесінде кино саласы өз
қаржысын өзі таба отырып, қоғамның барша субъектілерінің қажеттілігін толық
өтеп отырады [19].
Міне, осы механизмді кітап индустриясына да енгізсек, отандық кітап
нарығы біраз оңалар еді. Бірақ, бізде шығып жатқан кітаптардың қайсысына
коммерциялық немесе кассалық деген айдар таға аласың? Таралымы 2000-ға
зорға жететін көркем туындыларды ма, әлде 100-300 таралыммен шығатын ғылыми
еңбектерді ме? Пайдаға кенеліп жатқан жарнама жарапазаншысы мен авторының
даңқымен өтіп жатқан: Паоло Коэльоның Захир романының таралымы – 10
000, Алон Давидовтың Подделывая подпись Бога романының таралымы – 100
000, және Код да Винчи романының таралымы – 150 000. Бұл кітаптардан
түсетін пайда импортерлердің қалтасына кетеді. Ал біз өтімі төмен
кітаптарды қоймалардың шаңына орап жинай береміз. Ол аздай, мәдениет пен
тарих, әдебиет пен философия саласында шығарылып жатқан кітаптар
(негізінен, ғылыми монографиялар мен зерттеулер) барған сайын өрісі
тарылып, енді бірер ұрпақ алмасқанда із-түзсіз жоғалып кетудің аз алдында
тұр. Таралымы – 300-дің айналасы. Мысал қажет болса, соңғы жылдар өзіміздің
журналистика саласы бойынша Қайрат Сақтың Ұлттық сана ұйтқысы және
Құдайберген Тұрсынның Қазақ тележурналистикасының қалыптасу, даму
проблемалары монографиясы небәрі 300 данамен шықты?! 300 кітап – Кітап
палатасы, Ұлттық кітапхана секілді кітап мекемелеріне міндетті даналары
үлестірілгенде, бір курстың студенттеріне әзер жететін кітап. Кітап
дүкендерінде жоқ, кітапханаларда – қат, ақыры, енді бір бес жылдан кейін ол
кітаптар ізім-қайым табылмайтын болады. Олардың репринттік басылымын
жасауға, қайта басуға болады. Бірақ қазір пәлен кітап қайта басылыпты
дегенді естімейміз. Қайта басылу, көбейтіп шығарылу дегендер Әзілхан
Нұршайықовтың Махаббат, қызық, мол жылдар, Бибігүл Иманғазинаның
Тауқымет романдарынан кейін қазақ кітап нарығында сап тиылған шаралардың
бірі.
Соңғы үш жылда мемлекет түгелдей мәдениетімізге, оның ішінде кітап
шығару ісіне де қамқорлық жасағанын теріске шығара алмаймыз. Бұл шара
Мәдени мұра бағдарламасы деген атпен жүргізілді. Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы 16 сала бойынша кітап шығарылды. Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігінің 15 жылдығына, Жамбыл Жабаев, Ахмет Жұбанов,
Латиф Хамиди мен И.Шуховтарға кітаптар шығарылды. 2006 жылғы мемлекеттік
тапсырысты қанағаттандыру үшін 354 655 000 теңге, яғни алдыңғы 2005-
жылғыдан 30 пайызға көбірек бөлінді. Мәдени мұра бағдарламасы аясында
шығып жатқан кітаптардың 75 пайызы қазақ тілінде. Мемлекеттің тапсырыс
бойынша 9 337 бетті құрайтын 429 аталым кітап шықты[20]
Аталған бағдарлама аясында шығарылатын кітаптарға өткізілген тендерге
қатысып, қаражат алып, кітап шығару үшін ел баспалары өзара бәсекеге түсті.
Бұл – Қазақстан баспалары арасындағы бәсекенің ең ілкі формасы. Мемлекеттік
тендер кезінде тендерге қатысушы баспалардың белгілі бір сала бойынша
шығарылатын әдебиеттерінің сапасы, мазмұны, санитарлық нормаға сәйкестігі,
баспа басшысының біліктілігіне көңіл бөлінетінін ескерсек, зерттеу
барысында көз жеткізгеніміз – ел баспалары оқырманның назары үшін
күреспейді, олардың бәсеке, тайталасы мемлекеттің тендерді ұту үшін әзірлік
түрінде көрініс табады.
Біз кітап шығару ісін заман талабына сай модернизациялауды мақсат
тұтқасын, баспалар шығаратын өнімдердің өзара бәсекелестігін қамтамасыз
ететін маркетингтік шараларды тыс айнала алмаймыз. Қазіргі Қазақстан
баспалары жүргізіп отырған маркетингтік саясат теория жүзінде маркетинг
талаптарынан тым қашық.
Маркетингтің бір мақсаты – баспаны рынок ахуалы жөніндегі ақпаратпен
қамтамасыз ету. Кәсіпкер қай саланы таңдамасын, ол міндетті түрде
бәсекелестерге тап болады. Сол себепті маркетинг бәсекелестік ортаны да
зерттейді. Мұның бәрі баспа ісінің бір бөлігі. Бәсекелестік ортаны зерттеу
мына бағытта жүргізіледі.
➢ Баспаның ассортимент мәселесі, рынокты сегменттеу, баға саясаты
және тарату каналдары бойынша негізгі бәсекелестерін анықтау;
➢ Бәсекелестердің стратегиясы мен рыноктағы бәсекелестік күресте
қолданатын әдістерін анықтау;
➢ Бәсекелес баспалардың ұйымдастырушылық құрылымы мен қаржылық ахуалы
жөнінде ақпарат алуға тырысу;
➢ Баға құрау және кітап өнімін тарату саласындағы саясатын
сараптау;
➢ Негізгі бәсекелестер әсіресе, маркетингтік делдалдар қолданатын
тарату арналарын зерттеу.
Бәсекелестік ортаны зерттеудің дұрыс та нәтижелі жүргізілген саясаты
ең ақырында өнімді сату мен одан көретін пайданың көлемін арттырады.
Бәсекелес баспалардың өнімдерін: авторлар ұжымын басылымдардың тақырыбы мен
проблематикасы, олардың ғылыми немесе көркем-беллетристикалық деңгейін,
кітапты безендіру стилін зерттеу аса маңызды. Баспаның шығарған кітап
өнімінің осал және басым тұстарын білу арқылы сіз өз өніміңізді бағалай
аласыз. Салыстыру – баға берудің әділ үлгісі. Көптеген баспалар
бәсекелестерінің мұқабаны дизайнерлік безендіруін, терімнің ерекше
тәсілдерін мұқаба, иллюстрация, жапсырманы пайдаланудың тың жолдарын
еншілеп алып жатады.
Бәсекелестерді мұқият, кешенді түрде зерттеу өз маркетингтік
стратегияңды қажет бағытқа, анағұрлым тиімді етіп қайта құруға мүмкіндік
береді. Осы арқылы басты маркетингтік: қаржы, жарнамалық-ақпараттық,
ұйымдастыру шаралары секілді құралдарды да тиімді жолға қоюға көмектеседі.
Зерттеудің негізгі нысаны – баспа өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
ассортиментті кеңейту, интеллектуалдық-ақпараттық қасиетін және көркем
безендірілуін күшейту.
Маркетингтік зерттеулер мына мәселелердің басын ашып береді[21]: 1.
Потенциалды рынокты белгілеу және зерттеу – сату көлемі, реализация шарты,
баға деңгейі потенциалды тұтынушылар; 2.Бәсекелестердің іс-әрекеттерін
зерттеу – олардың әрекет ету бағдарламасын, потенциал мүмкіндіктерін және
баға құру стратегиясын зерттеу; 3. Тарату торабын зерттеу, сондай-ақ
рыноктағы нәтижелі сатылым көлемін анықтау.
Бәсекелестерді зерттеу рынокта өз баспаңыздың қадамдарын дұрыс жолға
салу, мүмкін болса, бәсекелестермен ұжымдасуды көздейді. Осы мақсатпен
бәсекелестердің рыноктағы үлес салмағы анық көрсетіледі.
Баспа өмір сүретін рыноктық орта мынадай негізі элементтерден құралған
күрделі құрылым: біріншісі – көптеген субрыноктар – қаржы, жұмыс күші,
баспа және техникалық материалдар, кітап шығаруға арналған жобалар, көтерме
сатушыларды қамтитын ресурстар рыногы; екіншісі – кітап өнімі рыногы. Кітап
шығарушы өз штатын құратын тұлғаларды маркетингтің ішкі ортасына жатқыза
алады. Ал сыртқы ортаны ресурстар рыногына қатысы бар тұлғалар құрайды.
Қай уақытта да ақпарат құнды тауар есебінде жүрген. Кәсіпкер бастамақ
ісі жөнінде молынан ақпарат жинауға тырысады. Жекеменшік өндіріс ретінде
баспа да өзге баспалардың өнімдерімен бәсекеге түсетін өз өнімдерін
тұтынушысына жылдам жеткізуге тырысады. Өнімді шығарудан сату әлдеқайда
қиын. Егер баспа нарық заңдарына бағынбаса өнімді өндіру мен маркетингтік
саясатта жеңіліс табуы мүмкін. Маркетингтік зерттеу обьектісін анықтау
үшін: маркетингтік зерттеу дегеніміз – баспа жұмысындағы іркілістерді
мүмкіндігінше болдырмаудың амалы екенін білуі тиіс. Рынок, бәсекелестер,
баға, мекеменің ішкі әлеуеті – зерттеу нысаны. Зерттеу жалпы ғылыми және
сараптамалық-болжау әдістері бойынша жүргізіледі. Зерттеудің ақпараттық
ресурсы кеңселік және далалық (полевой) зерттеу барысында және өзге де
ақпарат көздерінен алынады.
Қазір Қазақстан дағдарыстан шығудың жарқын мысалы болып табылады.
Сарапшылардың пайымдауынша, экономикалық реформалардағы Қазақстанның
көшбасшылығы ТМД елдері арасында өтпелі кезеңнің саяси-экономикалық үлгісін
айырықша сәтті таңдап алуында деп санайды, олар-күшті президенттік билік
және оған қосымша шапшаң да жігерлі реформалар. Бірден айту керек,
реформаларды жоғарыдан жүргізуге тура келді. Бұл тік сатылы күшті биліксіз
табысқа жете алмайтын уақыт еді.
Дәл осы формула тәуелсіз мемлекетімізді құру мен нығайтуға, экономика
мен саяси өмірдегі реформалардың нақты да дәйекті жүргізілуіне ықпал етті,
еліміздің ішкі саяси тұрақтылығына кепілдік берді. Сол кезеңде парламенттік
басқару түрі мен төмен саяси мәдениет жағдайында Қазақстан үздіксіз
экономикалық және саяси реформалар дағдарысына душар болатыны түсінікті
еді. Өз тәуелсіздігін аса қатаң экономикалық дағдарыс жағдайында құрып
жатқан жас мемлекетті бұл бейберекеттік пен тоқыраушылыққа апарып соқтырмай
қоймайтын еді.
Солай бола тұра, мемлекеттік қамқоршылдықтан экономикалық еркіндік пен
кәсіпкерлікке жеделдете көшу тек халыққа ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Баспа ісіндегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 3-5 бет
Негізгі бөлім
I тарау
Баспа ісіндегі бәсеке күресінің маңызы
1. Кітап бизнесіндегі бәсекелестік – дамыған елдер
тәжірибесі
негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 6-14 бет
2. Отандық баспа бизнесіндегі
келеңсіздіктер ... ... ... ... ... . ... .14-21 бет
3. Бәсекеге қабілеттік факторының сұраныс-ұсыныс
механизіміне тигізер
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .21-29 бет
II тарау
Отандық кітап өнімдерінің бәсеке қабілеттігін арттыру жолдары
2.1 Бәсеке қабілеттілік – Қазақстан экономикасының
беталыс
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 30-36 бет
2.2 Қазақ баспалары арасындағы бәсекелестікті арттырудың
негізгі
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 36-44 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45-47 бет
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .48-49
бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... 50 бет
Кіріспе
Қазақ прозасының алыбы Мұхтар Әуезовтің жазушы мен оқырман арасындағы
алтын көпірді орнату мәселесі жөнінде Қазақ қалам қайраткерлеріне ашық
хат мақаласында былай деп түйгені бар: Ежелден жазу заңы – әрбір жазушы
өзіне лайықты оқушы табу керек. Әрбір әдебиет, ретті әдебиет болам десе,
сол оқушының ауданын үлкейту керек. Сондықтан жазушының міндеті: ол неге
қызығады, нені көксейді, қандай рухы бар, соны ұғып алу һәм соған лайықтап
сөзін жазу [1]. Арада ғасырға жуық уақыт өткенде сол Әуезовтердің ұрпағы –
біздің алдымызда сол айтылған оқушының неге қызығатынын, нені көксейтінін,
қандай рухы бар екенін анықтайтын кітап ісінің экономикалық қырын
зерттейтін мамандарға, соған қатысты мемлекет қамқорлығына деген мұқтаждық
туып отыр. Ондағы мақсат – кітап шығару ісінің бәсекелестік негізінде
сапалы өнім шығаруына жол ашу.
Американың экономисі, ғалым Т. Питерс экономика тарихына арналған бір
зерттеуінде былай деп жазыпты: Соғыстан кейін бәсекелестіктің болмағандығы
соншалық, американдықтар тіпті адам мекендемейтін аралда қалғандай әсерде
болды. Оның негізгі себебі, халықаралық экономикалық байланыстың үзілуінен
болса керек. Әріптестерімен арада байланыс үзіліп, өндіргіш күштердің
қуатын салыстыратын еш балама таба алмаған америкалық өнім өндірушілер
дағдарып, шығарған өнімдерінің сапасы кейін кетіп, бәсеке кеңістігінің
маңыздылығын әбден түсінген еді [2] деп, бәсекелестік экономиканың
катализаторы қызметін атқаратындығын айтқан.
Капиталистік қоғам жағдайында кітап өнімі де тауар ретінде
қарастырылып, кітап баспадан шыққасын, өзге баспалардың өнімінен басымдығын
дәлелдеп, өтімді тауар бола алуы керек. Бұл орта – кітап нарығы деп
аталады. Нарық – өнімдердің еркін бәсекеге түсіп, өз тұтынушысына жету
арнасы болса, бәсеке дегеніміз не? Бәсеке – өнім өндіру мен оны өткізудің
үздік, әрі экономикалық жағынан неғұрлым тиімді жағдайлары үшін тауар
өндірушілер мен сатушылар арасындағы бәсеке [3]. Міне, бәсеке ұғымының
классикалық анықтамасы осы болса керек.
Бәсекеге қабілеттілік – тауардың бәсекелес рынок талаптарына, тұтынушы
мұқтаждығына өзге әріптестеріне қарағанда барлық жағынан басым болуы.
Кітаптың бәсекеге қабілеттігі сол өнімді шығаратын өзге беделді, өзін
мойындатқан, деңгейі өте жоғары баспалардың өнімдерімен салыстырмалы түрде
анықталады. Бұл ретте, бәсекелестік тек кітап емес, тұтас өндіріс саласын
ілгерілету арқылы ел алдына қойып отырған белес – елулікке ұмтылу мұраты ел
үшін елеулі сын, жауапты қадам. Бұған батыл бет алу үшін бәрімізге де ортақ
жауапкершілікті сезіну парыз болмақ. Мұратқа жетуіміз ең алдымен көп
оқитын, білімге ұмтылған бірлігі берік ел болуымызға тікелей байланысты.
Көзі ашық, көңілі ояу қауым, өркениетке бет алған ел алдымен білімі мен
ғылымы, рухани байлығымен өзін-өзі танытуы керек-ақ. Оқитын ел бәсекеге
қабілетті қоғам негізі деуіміздің түп қазығы осында.
Бітіру жұмысымның жүргізілген бағыты – отандық кітап шығару саласының
қазіргі жағдайын жан-жақты зерттеп, ондағы тосқауыл, кедергілерді анықтау
болатын. Олай болса, бітіру жұмысымның мақсаты – отандық кітап шығарушы
баспалардың бәсекелестік деңгейін белгілеп, шетелдік әріптестерінің
тәжірибесі негізінде Қазақстан кітап рыногында бәсекелестікті туғызатын
жағдайларды ғылыми тұрғыда жүйелеу. Әрине, баспалар тәжірибесінде
бәсекелестіктің тактикалық әрекеттері жүргізілмейтіндіктен, бұл тақырыпты
зерттеу қиынға соқты. Дегенмен, кітап өндірісі өгіз аяңмен алға жылжып
келеді. Соңғы үш жылда қағаз бен картон 138 пайызға өскен. Полиграфияда,
баспа ісінде елеулі ілгерілеушілік байқалып, жылдық өсім 128,8 пайызды
құрап отыр. Бұл ретте кітаптар мен кітапшалар шығару 2 еседен астамға,
газеттер мен журналдар шығару 2,2 есе ұлғайған. Мұның бәрі барған сайын
ашық бола түскен ел рыногындағы қатал бәсеке жағдайында қалыптасып отыр [4]
екен. Демек, осы баяу процесс арқылы да баспалар арасындағы
бәсекелестіктің орташа тенденциясын белгілеуге болады. Осы тоқтамды негізге
алып мен Аруна, Дайк-пресс, Арыс, Жазушы, ЭкономикС (кітап
таратушы компания), Қазақ университеті баспаларының өз өнімдері сапасын
арттыру, жақсы авторларды тарту, оқырман сұранысын анықтау, шығарған
кітаптарын жарнамалау, бір сөзбен бәсекеге қабілетті болу үшін жүргізіп
жатқан бірқатар шараларын түрлі ақпарат көздеріндегі мәліметтерге жүгініп
және баспа басшыларымен әңгімелесу арқылы келтірдім. Одан өзге реті
келгенінше қоғам қайтаркерлерінің де осы мәселеге қатысты пікірін жұптап
бердім.
Бәсекелестік – өндіргіш күштер арасындағы өнім шығару тұрғысындағы
қарым-қатынасының шиеленіскен формасы. Біздің баспалардың ол сатыға жете
алмай отырғандығының себебі, біздің баспалар шығарып жатқан кітаптар
баспаның қаржылай алға жылжуына еш мүмкіндік бермей отыр. Кітап өзін-өзі
коммерциялық тұрғыда ақтай алуы (оған жіберілген қаржыны қайтара алуы) үшін
оның таралымы кем дегенде 3000 болуы керек. Ресейде қазір шығарлылып жатқан
кітаптардың орташа таралымы 7000. Осы көрсеткіштің арқасында ресейлік баспа
рыногы өзін-өзі қаржыландырып, дамып отыр. Демек кітап бизнесіндегі таралым
мен баспаның қаржылық әлеуетінің өзара байланыста болатынын есте ұстау
керек. Қазір ел баспаларынан шығатын кітаптардың ең көп деген таралымы
5000, ал елде жалпы саны 12 000 кітапхана бар. Сонда әлгі кітап жеке
адамдарды айтпағанда, кітапханаларға бір-бірден таратып бергенге де
жетпейді ғой. Кітап таралымының төмендігі проблемалардың біртұтас шоғырынан
туып отыр. Айтар болсақ, өзіне тиесілі капитал аз болғандықтан, білгір
мамандар кітап рыногынан басқа салаға кетуге мәжбүр болады. Кітап таратуға
қолайлы орындардың жалдау бағасы жоғары болғандықтан, аудандық, ауылдық
жерлердегі кітап дүкендері мен дүңгіршектерінің саны аз болады. Соған
негізделіп, таралымның да тынысы тарылады. Бұл өз кезегінде жұғынға жұқ
болмас қаламақының себепкері; дарынды авторлар, редактор, тәржімашы алдына
кесе-көлденеңдеп жататын кедергіге айналады. Осы түйінді қалай шешуге
болатынын анықтау үшін бірқатар баспа мен кітап дүкен басшыларына жолыққан
едім. Ол жөнінде жұмыс барысында кеңінен айтылады. Зерттеу аясында кітап
таралымының аздығының себептерін және оған мемлекет тарапынан жасалатын
көмектің механизмдерін көрсеттім.
Бітіру жұмысы Ресейдің Полиграфист и издатель, Книжное обозрение,
Книжное дело салалық журналдарындағы материалдар мен қазақстандық
баспасөз мақалаларының, кейбір баспалардың (мысалы, Арыс) интернеттегі
сайттарына сүйене отырып жазылды.
Мен қарастырып отырған Баспа ісіндегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру
жолдары тақырыбының өзектілігі – баспалар арасындағы бәсекелестік –
баспалар жұмысының ширауына, оқырман талғамына икемделуіне бәсекеге
қабілетті өнім шығаруына, сол арқылы, біріншіден бәсекеге қабілетті 50 ел
қатарына кіруі жолындағы шағын ізденіс. Екіншіден, кітап – рухани қазынаны
арқалайтын тауар, ал жақсы кітап – мәдени өрлеудің кепілі. Жұмыс барысында
қазақ мәдениетінің бір бөлігіне айналуға тиіс, қара үзер кітап шығарудың
теориялық шешімі нұсқалды.
Бітіру жұмысының құрлымы: жұмыс: Баспа ісіндегі бәсеке күресінің
маңызы және Отандық кітап өнімдерінің бәсеке қабілеттігін арттыру
жолдары деген екі үлкен тараудан тұрады. Мәселені тарқатып айту үшін
тараулар іштей шағын тақырыпшаларға бөлінді. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер мен сілтемелер тізімі берілді.
I тарау
Баспа ісіндегі бәсеке күресінің маңызы
4. Кітап бизнесіндегі бәсекелестік – дамыған елдер тәжірибесі
негізінде
Баспа ісіндегі бәсекелестіктің негізгі бағыты – баспа өнімдерін жылдам
тарату, бәсекелестерден оза шабу үшін баспалардың қолданатын шаралары.
Қазақстан баспаларының еркін бәсекелестік алаңында жұмыс істемеуі – отандық
кітап шығару ісін нысана етуге тосқауыл болады. Сол себепті капиталистік
қоғамға әбден бейім Еуропа, Америка елдеріндегі кітап бизнесіндегі
бәсекелестік жағдайды сипаттауды жөн санадым. Бір айта кетерлігі, дамыған
елдердің баспа ісіндегі бәсекелестігін қарастырғанда мен тек жекелеген
баспалардың тактикаларына тоқталмай, кітап ісіне түгелдей мемлекет
тарапынан қамқорлық жасау жағын, қолдау саясатын да қамтыдым.
Жоғарыда баспалар жұмысына кедергі келтіріп отырған бір фактор –
баспаларға салынатын қосымша құн салығы екенін айттым. Бұл салықтың мәні –
кітаптың өзіндік құнының үстіне 16 пайыз көлемінде ақша салық ретінде
салып, одан түскен пайданы мемлекет қазынасына аудару. Мысалы, 500 теңгелік
кітабыңызға 32 теңге ҚҚС ретінде салынады.
Еуропа елдерінде арнайы төмен жарнамен несие беретін банктер қызмет
етеді. Мәселен, Польшада кітап бизнесіне жеңілдетілген несиелер 5-6
пайыздық табыспен қайтарылады. Бізде 20 пайыздан төмен несие жоқ.
Біздегі кітап дүкендерінде сатылып жатқан кітаптардың көбі Ресейден
әкелінгенін білеміз. Заманында пайда болған жаңа ғылым салалары мен шетел
авторларының шығармасын іздегенде оларсыз іс тағы бітпейді. Алайын десең,
кітаптардың бағасы удай қымбат болады. Неге дейсіз ғой, оның сыры мынада:
Ресей баспасы бекіткен бағаға көлікке және кедендік құжаттарға кеткен шығын
мөлшері қосылады, оның сыртында Қазақстан заңы бойынша 16 пайыздық қосымша
құн салығы салынады, оның үстіне Ресей заңы бойынша, (Ресей пайдасына) 10
пайыздық қосымша құн салығы тағы қосылады. Нәтижесінде кітаптың өз бағасы,
көлік-кеден шығынына қоса, 26 пайыз суммалық Қосымша құн салығының ақшасы
қоса қосылады. Міне, кітап дүкендеріндегі ресейлік кітаптардың қымбат
болатыны осыдан. Кітап шығару ісіндегі бәсекелестік туралы айтып отырғанда,
қазақ оқырманы неше есе көп шығынға батуға мәжбүр болады. Сол себепті,
үкімет ол кітаптардың кеден-көлік, неше еселенген қосымша құн салығын
азайтуға күш салу керек.
2002 жылдың басынан бастап Ресей кітапқа деген қосымша құн салығын
(газ және мұнай саласымен теңестіріп) 20 пайыз етіп бекіткенде,
дүкендердегі кітап бағасы 1,5 есеге қымбаттаған. Мұның себебін түсіндіруден
жалыққан кітап дүкеніндегі сатушылар мемлекет саясат екенін хабарландыруға
бадырайтып жазып қойған. Салыстыру арқылы байқалғаны, 2002 жылдың алғашқы
жарты жылдығында сатылған кітаптың мөлшері өткен жартыжылдыққа қарағанда 3
есе төмендеді [5]. Осы болмашы салықтың өзін қарыштап дамып келе жатқан
ресейлік баспалар артық көріп қарсылық танытып отыр. Ресейдегі баспа
өнімін таратушылардың қауымдастығы (АРПП), Баспасөзді реттеудің ұлттық
кеңесі (НКСП) ықпалымен құрылған жұмыс тобы РФ Қаржы Министрлігінің салық
басшылығына салық саясатын жетілдіру жөнінде ұсыныс тастады. Алдағы үш
жылға бюджет жобасын белгілеу аясында қарастыруына үміт артып отыр. Баспа
өнімдері мен мерзімді басылымдарға салынып отырған салық Флоренция шартына
сай келмейтіндігі мен отандық өндіруші мен тұтынушыларға ауыр жүк болып
тұрғанын айтып, Қосымша құн салығының мөлшерін қысқарту мәселесін алға
тартты. Баспаханадан тартып оқырманға дейінгі аралықтағы іс-шараларға
салынатын ҚҚС – 10 пайыз болғаны дұрыс[6] деп отыр. Олар 2008 жылғы
президент сайлауы тұсында ұсыныстарын атқарушы билік назарға алар деген
ойда.
Кітап пен оқырман арасына қамал орнатып тастаған басшылық сол жылдың
шілдесінен бастап қосымша құн салығын 20-дан 10 пайызға қайта түсірді.
Қазір Ресей кітап рыногындағы алпауыт ойыншылар – әлемдік масштабтағы
концерн Бертелсьманмен бірігіп Ярослав полиграф комбинатын иемденген,
Издательство АСТ, Дрофа, ОЛМА-Пресс, ЭКСМО деген тарату тораптары
бар Терра және екатеринбургтік алып баспа У-Фактория ұсақ баспалардың
бәсекелестік күресінің тәртібін бұзып, оларға жұтылып кету қаупін тудырып
тұр.
Көптеген дамыған ел кітапқа деген қосымша құн салығын мүлде алып
тастады. Мысалы, Финляндияда қосымша құн салығының жалпы тауарларға
салынатын орташа мөлшері 22 пайыз болса, кітап өнімдеріне салынатыны небәрі
8 пайызды құрайды. Мәдениетін ойлаған елдер осылай етіп отыр. Оның үстіне
ҚҚС түсетін пайда мемлекет қоржынын соншалық байыта қоймайтындығын министр
өз аузымен айтқан: Мемлекет кітапқа қатысты пошталық, кедендік және салық
саясатын өзгертуге асықпауда. Мемлекеттік өлшемдер бойынша кітапқа деген
қосымша құн салығынан түсетін пайда – тиын ғана! Ал кітап шығарушылар мен
полиграфистерге ол үлкен соққымен пара-пар. Салық механизмі кітап рыногын
бәсеке күресте аяғынан шалып, кейін тартып отыр. Оны жеңу үшін кітап
шығарушылар мен таратушылар бірігіп, өз мүдделерін мемлекет алдына тартуы
керек.
Біздегі баспа рыногы мемлекеттік реттеуге мұқтаж болып отыр.
Мемлекеттік реттеу мен мемлекеттің аралауы екі түрлі ұғым. Алғашқысында –
мемлекет монополистердің құқығын шектеп, шағын кәсіптің тынысын кеңейту
арқылы бәсекелестікті арттырса, келесісінде – мемлекет баспаның ішкі
мәселесін толық өзі шешіп отырады. [7]
Баспалардың жұмысын кейін тартатын қосымша құн салығын салғанша, 90-
жылдардың алғашқы жартысында түрлі жолмен мемлекет мүлкін иемденіп, кейін
алпауытқа айналғандардың қаржысын елдегі кітап ісінің көп түйінін шешуге
бағыттайтын механизм қарастырсақ дұрыс болар еді. Ол механизмнің балама
үлгісін қолданушы ел – Англия.
1980 жылы М. Тэтчер үкіметі жасаған жекешелендіруден кейін елде жаппай
әлеуметтік кереғарлық орнады. Соның салдарын дұрыс бағытқа бұру үшін 1997
жылы ағылшын үкіметі Windfall салығын бекітті. Салықтың мәні –
жекешелендіру барысында түрлі жолдармен мол материалдық игілікті иемденген
тұлғалар мемлекетке өз табысының 23 пайызын бір рет беруге міндеттелді. Осы
механизмді қолданып, мемлекет бюджетіне 5,2 млрд. фунт ақша түсірген [8].
Қазақстанда осы саясатты жүзеге асырар болсақ, еліміздегі кітап шығару
ісінің етегінен кейін тартып тұрған көп мәселені реттеп алуға болар еді.
Мәселен, кітап дүкендерінің құрлысын жүргізуге болар еді.
Бұл салықтың енгізілуі тек әлеуметтік мәселені шешіп қоймай, қоғам алдында
жасалған әділетсіздік үшін қарапайым халыққа қайтарылған моральдық өтеу
болар еді.
Баспа өнімдерінің бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатында баспалар өз
тарапынан өнімнің түрлі формаларын шығаратын да тактикасы бар. Мәселен,
кітаптың электрондық үлгісіне қоса, бүгінде ол кітаптың әдемі мақаммен
оқылған аудиоүлгісін қоса сатады. Алғаш рет 1975 жылы Боготэ қаласындағы
Дэвид Сэнчео Жулиаоның еңбегі аудиокітап түрінде шыққан. Аудиокітаптың
алғышарты болған – 1920-жылдан бастап радиоқойылымдар болды. Есте болса,
қазақ радиосының қорында да Шерхан Мұртаза, Әзілхан Нұршайықовтың әдеби
туындылары аудиоүлгіде сақталған. Ал енді сол радиоқойылымдардың жасалу
технологиясы негізінде есту құралдарына жазылып, таратылатын аудиокітаптар
әлемнің озық дамыған елдерде 30 аталым бойынша шығарылады. Ұлыбританияда
аудиокітаптың әрбір сатылған данасынан 70 пенсі авторына бөлініп беріліп
отырады. Жалпы әлемдік кітап нарығында аудиокітаптардың 40 пайызы
аудиокассета, қалғандары диск және өзге де тарату құрылғылары түрінде
таратылады [9]. Біздің Қазақстанның кітап дүкендері мен сауда орындарын
аралағанда, бірер Құран сүрелері мен Абайдың қара сөздерінен өзге
аудиокітап көре алмадым. Онда бұл тәсіл елдегі кітап шығару ісінің бәсекеге
қабілетті болуына үлес қосып жатыр деп айта алмаймын.
Енді электронды кітап шығару ісіне көшейін. Әлемдік деңгейдегі Random
House Inc, Barnes & Noble Inc және Microsoft Corp электронды баспалары
кітап тарату ісінде жаңа технологияларды қолдануда алдыңғы қатарда.
Forrester Research электронды баспасы 2005-жылдың өзінде оқырманының саны
50 000-ға жеткенін хабарлаған. Consumer Book Buying Study
әлеуметтанушылар компаниясы Publishers Weekly журналы үшін жүргізген
сауалнамасы нәтижесі электронды кітап адамзат өмірінен пәлендей маңызды
орын ала қоймайды екен [10]. Ресейде электронды кітап сатуға бейімделген
Arcadia.ru. мен Ozon, Bolero электрондық дүкендері бар. Дегенмен, ресейлік
оқырмандардың 1-2 пайызы ғана электронды оқырман санатына енеді екен.
2003 жылы ресей кітап дүкендерінің қатары Суперкнига интернет-дүкенімен
толықты. Бұл дүкен Олма-пресс, Астрель, Белый город, Москва,
Слово және тағы бірнеше баспаны өнімдерін электрондық торап шеңберінде
сатумен айналысады. Интернет-портал қызметкерлері тұтынушыларының (оқырман)
тілек-лебіздеріне үн қатып, жиі пікір алмасып отырады [11]екен. Бұл –
аталған баспалар үшін біріншіден, өнім таратудың төте жолы болса,
екіншіден, маркетингтік қызмет есебінде жүреді. Портал қызметкерлерінің
деректері бойынша баспа қай өніміне басымдық беру, қай өнімнің санын
қысқарту керектігін шешеді. Сөйтіп бәсеке күреске шыдас беретін өнімдері
сұрыпталып шығады.
20-ғасырда америкалықтар тысқы мұқабасы жұмсақ қағаздан жасалған шағын
кітапша – пейпербекті ойлап тапты. Бүгінде пейпербек әлемдік рыногындағы
өндіріс айналымының 30 пайызын құрайды. Оның құпиясы – кітап бағасының
қатырма мұқабалы кітаптан 1,5 есе арзандығында.
Өнертапқыштар шоғырланған Америкада кітаптың тағы бір үлгісі ойлап
табылды, ол – дайджест. Баспасөз материалдарына қолданатын дайджест
ұғымының кітапқа қатысы қанша десек, кітап ісінде де дайджестің негізгі
принципі сақталады. Дайджест – мәтіні қысқартылған кітап. Мысалы,
америкалықтар Толстойдың Анна Каренинасын 8 бет, Диккенздің Крошка
Дорритін 6 бет етіп шығарып берген. Кітап рыногын жаңа өніммен байытпақ
болған баспагерлер енді кітап мазмұнының өзегін құрап тұрған оқиғалық
желісін ғана бір ауыз сөзге сидырып бере бастады. Дайджестерді шығарудағы
мақсат – шығарманың мазмұнын жалпылама білгісі келетін студенттер мен
оқушыларға қысқартылған дайын фабуланы ұсынып, өздері жаңадан еш нәрсе
өндірмесе де, тың идеяларының арқасында қыруар пайдаға кенелу. Қор
биржасынан екі миллион қалай қымқыруға болады? кітабы 4 млн. данамен
шықса, Шарасыз арулар 2,5 млн. данамен жарық көріп, әлемдік бестселлерге
айналған. Бүгінде ресейлік авторлардан Синельниковтың экзотерика
саласындағы, Норбековтың денсаулық сақтау саласындағы кітаптары таралымы,
өтімдігі жағынан шашасына шаң жұқтырмайды.
Кітапты тарату топтарына келсек, Қазастанда 15 млн. халық
болғандықтан, әлемдік тәжірибе барысында орныққан заңдылық бойынша 10 000
адамға 1 кітап дүкенінен келу керек. Ендеше Қазақстанда 1500 кітап дүкені
болуы керек.
Қазір кітап рыногында автор – баспагер – көтерме сауда нүктесі – ұсақ
сауда нүктесі арасындағы байланыс жүйесіз, эпизордық сипатта. Мәдениетте
баға нарығы заңынан құндылықтар заңы биік тұруы керек. Себебі олар бағасыз.
Одақ құлаған соң, мәскеулік кітап тарату жүйесінің тағдырын президент
Б.Ельцин өте дұрыс шешті. Ол 208 кітап дүкенінің басын құрайтын
Москниганы демонополияландырды. Сөйтті де заманауи талаптарға сай жұмыс
істейтін Библиоглобус, Молодая гвардия, Дом книги на Тверской, Дом
книги на Марксистской және өзге де кітап дүкендерінің ірге көтеруіне
жағдай жасады. Бәсеке күресте сұрыпталған мықтысы – Библио-глобус сауда
үйінің сөрелерінде 100 000 ресейлік, 15 000 шетелдік кітап және өзге баспа
өнімдері, 35 000 кеңсе тауары, 25 000 медиаөнім болады екен. Библио-
глобус сауда үйіне күніне 10 000 тұтынушы бас сұғады. 1992 жылдан бері
100 000 000 дана өнім сатқан. www. biblio-glodus. ru сайты да бар.
Ал олардың ішінен айналымға шыға алмағанын, нарық тілімен айтқанда
бәсекеге қабілетсіз болғандарын Мәскеу мэрі Лужков Арбаттағы Мәскеу кітап
үйіне қарасты 38 дүкеннен тұратын тораптың құрамына қосып жіберді. Қазір
ол торапта 1800 адам жұмыс істейді. Торап арқылы жыл сайын 25 млн. кітап
сатылады. Жалпы Мәскеу қаласында ұсақты-кішілі 1800 кітап дүкені бар.
Кеңес Одағы тарағалы бері Ресей Үкіметі 15 000 баспа лицензиясын
таратқан. 6000 түрлі баспа өнімін шығаратын баспаның 300-і ереже бекітетін
үстемшіл фирма. Негізінен, баспалар Мәскеу мен Петербургте шоғырланған.
Жалпы көрші кітапты бизнес нысанына айналдыруға келгенде, Ресейден
үйренеріміз – көп. Мәселен, Ресейде баспалар авторлар арасында сайыс
өткізуді дәстүрге айналдырған. Бұл – авторлардың ысылуына, мықты
авторлардың өзара бәсекеде алға шығуына жол ашады. Сайыс қорытындысында
жеңімпаз баспаға ұлттық бестселлер сыйлығы беріледі. Әр жылғы сайысқа сол
жылы жарық көріп, сиясы кеппеген шығармалар ғаламторлық long-list
электрондық мекен-жайға жіберілу арқылы қатыстырылады. Сөйтіп, ресей
баспалары идеялық-мазмұндық болмысы дара, коммерциялық тұрғыда өтімді
кітаптарды шығарудың төте жолын тапқан.
Мектеп оқулықтарын шығаруға бейімделген Дрофа баспасының бәсекелік
күрестегі тактикасына орын берейін. Баспаның маманданған саласы бойынша
ұстаздар қауымымен жылына 400-ге жуық семинар өткізіп тұрады. Ол – баспа
Ресейдің 64 аймағынан келген қонақтардың басын қосып, тек оқырманның ғана
емес, барлық орыс халқының көкейіндегі рухани ахуалға алаң баспа ретінде
танылып, өзіне 5 деген бағамен жарнама жасайды. Әрі басқосуда маман-
ұстаздар кітаптың ішкі мазмұнына қандай өзгерістер енгізу қажеттігін
түсіндірсе, баспагерлер ол мазмұнға қандай лайық формалар бар екендігін
ойластырып, бірінде жоқты, екіншісі толықтырып, оңтайлы деген тоқтамға
келеді.
Жарнаманың өзге әдістері – жарнамалық парақша, бүктеме, газетке
берілген жарияланымдарға келгенде, баспалар өзара жиендік жасайтыны
белгілі нәрсе. Сондықтан, біздің баспа жарнаманы өзгелердікіне ұқсамайтын 3
арна бойынша жүргізеді. Олар:
1. Электрондық тұсаукесер және өз өнімдеріміздің тысына беретін
жарнамамыз.
2. Авторлар. Бұл бір қарағанда жарнама еместей көрінеді. Бірақ ол
баспа өнімдерін жылжытудың бір жолы. Беделі мен кәсіби білігі
жоғары адамдармен іскерлік әріптестік орнату – баспа өнімдерінің
үздіксіз сұранысын қамтамасыз етеді.
3. Нарыққа өту кезеңiнде басқару мәселелерi түбегейлi өзгерiстерге
ұшырайды, ондағы негiзгi күштер сатып алушының тұтыныстарын
қанағаттандыруға және баспа мен тұтынушының арақатынасы неғұрлым ұзақ сипат
алуына арналады [12].
Ресейде қағаз-целлюлоза өндірісімен айналысатын отандық баспа рыногы
пайдаланатын офсеттік қағаздың 86 пайызын, газеттік қағаздың 95 пайызын
өндіретін 8 қағаз-целлюлоза комбинаты бар. Бұл сала монополияланған.
Олардың шығаратын қағаздарының 70 пайызы экспортқа шығарылады. Әлемдік
қағаз экспорты бойынша Ресейдің үлес салмағы 10 пайызды құрайды. Ал
Қазақстан полиграфия рыногының айналымында 250 млн. доллар бар екен.
Қазақстан полиграфиялық базасына келгенде 30 цифрлік баспахананы қолданысқа
қосып, ТМД елдерінен алда келе жатқанымен, полиграфия саласында маман
тапшылығы қолды байлап отыр. Германияда полиграфия өндірісіне кадрларды 300-
ден аса оқу орындары даярлайды. Мұның өзін немістер аздық көріп отыр. Бірақ
аз деген біздегі оқу орындарында кадрлар әзірлеудегі мәселелер де сын
көтермейтін деңгейде. Әсіресе, компьютерлік дизайн, суретші өнерін арнайы
бағдарламаларға түсіру, бояу түрлерінің спецификасы хақындағы қанық білімі
бар мамандар өте аз.
Кадр саясатына келгенде де, бізде кітап саласының анық мамандары
өндіріске әлі бет қоймады. Теория жүзінде игерілмей жатқан түйткілдер
қаншама.
АҚШ-та кітап жазу үшін “Writing for money” (табыс үшін жазу),
“Writer’s guide” (қаламгер серігі) деп аталатын басшылық кітаптарды сатып
алып, жақсы, өтімді кітап жазудың ұйымдастырушылық және техникалық қырларын
үйренеді. Онда сонымен бірге шығарма құрлымы мен дұрыс ойлау жолдары да
көрсетілген. Университеттер мен колледждерде жазушылық шеберлікке
машықтандыратын курстар да бар. Алты аптадан бір жылға дейінгі аралықты
қамтиды, ақысы 100 доллардан жоғары. Сонымен кітап жазылды делік,
шығарманың одан арғы тағдыры қалай болады? Бір ғана басылымның таралымы
аса қымбат болмайды. Бірақ оған сыншылардың назарын аударуға, бұқараны
қызықтыру қиын. Сол үшін автор баспа саласынан әріптестер табуға ұмтылады.
Шетелде әдеби агент деген бар. Олар баспа саласындағы жағдайды бес
саусағындай біледі. Агент кітапты бір көргеннен оған жұмсалған автор еңбегі
мен жалпы редакциялық жұмыстың сапасын анықтап, оның рыноктағы тағдырын
болжай алады. Автормен жасалған келісім-шарт негізінде әдеби агент, әдетте,
авторлық қаламақының 10 пайызын алады.
Әдеби агенттіктер кітап мазмұнын түбегейлі сараптайды да, сол тақырып
бойынша жарық көрген кітаптарды ескере отырып, өзіндік өзгерістерін
(өтімділігіне арттыру үшін) енгізеді.
Ал кітаптің бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ететін келесі фактор –
жарнама. Кітап жарнамасын да агент шешеді. Шебер ұйымдастырылған жарнамалық
компания кітап өтімділігіне 50 пайыз, кейде тіпті 100 пайыз серпін береді.
Шетел баспалары кітапқа жазылған рецензияны да кітапты өтімді етудің бір
көзі деп қарайды. Атағы жер жарған, танымал тұлғаларды тұрақты рецензент
ете отырып, баспа кітапқа қатысты қоғам пікірінің орнығуына ықпал етеді.
Одан кейін кітап тарату тораптарына: дүкендер, дүңгіршектер, шағын
сөрелер, вокзал, бекет, әуежай нүктелері, тіпті дәріханаларға жеткізіледі.
Тарату тораптары пайыздық түсімге жұмыс істейді. Олар бір-бірімен және
баспа бюросымен компьютерлік торап арқылы байланыста болады. Соның
арқасында сұранысқа жылдам үн қатып, кітапты қажетінше көбейтіп, қайта
басып немесе кері қайтарып отырады. Автор алғашқы 5000 дана сатылымға
түскенде, 1 данадан 7-10 пайыз, келесі 5000 данадан 20 пайыз, одан кейінгі
5000-нан 25 пайызға дейін ақша алып отырады.
Андрей Ильницкидің айтуына қарағанда, бүгін Ресейде баспагер өзі
шығарған кітабының әрбірі сатылғанда 3 рубль, ал автор әрі кеткенде 2 рубль
пайда көреді екен. Ал "Библио-глобус" және "Пироги" кітап дүкендері
дүкеннің орналасқан орнына байланысты кітап бағасын әркелкі етіп белгілейді
екен. Ондағы көксейтіні – қолайлылық тудырғаны үшін де ақы алу. Демек,
Ресейде кітапты шығарушы ғана емес, таратушы да сондай пайдаға кенеледі.
Мәскеу қаласында 270, ресейліктер солтүстік астана деп атап жүрген Санкт-
Петербург қаласында 220 кітап дүкен бар. 4,5 млн. халқы бар Санкт-Петербург
қаласында бір кітап дүкеніне шаққанда 20 000 адамнан келеді екен.
Ресейде жыл сайын Жыл кітабы Ұлттық конкурсы өткізіліп тұрады.
Конкурс Жыл прозасы, Жыл поэзиясы, Орыс әдебиеті (жаңа әдебиет
жасампазы), Күзгі хризантема (орыс тіліне үздік аударылған шығармалар),
Humanitas (гуанитарлық ғылымдар) және Art-кітап (сапалы көркем
альбомдар) аталымдарына және басты жүлде Жыл кітабы бойынша бәйге
жариялайды [13]. Ресейде кітап ісі саласына маманданған арнайы Книжное
дело журналы бар. Электрондық сайтында берген мәліметтеріне қарағанда, ол
басылым: авқпараттық және сараптамалық сипаттағы өзекті материалдар, жаңа
кітаптар мен олардың баспагерлері жөнінде мәліметтер; кітап рыногы мен
маркетинг тәжірибесіне арналған шолу, шетелдік әріптестер жөнінде мол
мағлұмат, алуан түрлі анықтамалық ақпарат береді. Журналдың қазіргі бас
редакторы Морозовский А. М. Журналдың интернетте төл http:knigdelo.ru
сайты бар. Осы баслымы мұрындық болып, Ресей Федерациясында жыл сайын ең
ірі 100 Ресей баспасы тізімін Ресей кітап палатасының статистикалық
мәліметі негізінде 1997 жылдан бері жариялап келеді. Жылдағы көшбасшылар
жыл сайын тізім басын бермей келеді.
Биыл солтүстіктегі көршіміз Ресей Баспасөз және бұқаралық
коммуникация жөніндегі федералдық агенттіктің 2005-2007 (осы жылдың алғашқы
тоқсаны) жылдардағы іс-шараларының қорытындысы және оның негізінде 2008-
2010 жылдары жүргізілетін жұмыстардың басты бағыттары тақырыбындағы
баяндамасында мынадай мәселелер айтылды.
Ресейде 1000 адамға шаққанда 2005 жылы 4770 дана кітап пен кітапша,
2006 жылы 4818 дана шығарылған болса, 2007 жылдың көрсеткіші 4886 дана
болар деген үмітте. 2007 жылы кітап шығару ісіне мемлекет тарапынан 869,1
млн, рубль бөлінсе, 2008 жылы 4921 млн, 2009 жылы 4955 млн, 2010 жылы 5024
млн бөлінбек. Алға қойған міндеттерді атқару үшін басқарма Ресейде Кітап
рыногының интеллектуалдық, тәрбиелік, мәдени қуатын арттыру және Ресейдің
жағымды имиджін құру және оның шетелдердегі таралуына ықпал ету шағын
бағдарламасы 2006-2010 жылдарға арналған Федералдық мақсатты
бағдарламасының аясында жүргізілмек. Осы мақсатты 2007 жылы 174 млн., 2008,
2009, 2010 жылдары да әр жылға 174 млн. теңгеден бөлу көзделіп отыр.
Бағдарлама аясында
– әлеуметтік маңызы бар әдебиетті және кәсіби әдеби шығармашылықты
қолдау;
– Балалар мен жасөспірімдерге арналған Бүкілресейлік Алые паруса
сайысын өткізу;
– Ресейдің халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысуын ұйымдастыру
және орыс кітабын, орыс мәдениеті мен тілінің шетелдердегі мәртебесін
күшейту;
– Кітап шығару ісінің ақпараттық технологияларын модернизациялау.
Роспечаттің 2007 жылға белгілеген жалпы қаражаты 62,9 млн. рубль[14].
Көршіміздің кітап шығару ісіне мемлекет тарапынан қаншалық қамқорлық
жасайтынын осыдан-ақ көруге болады.
Кітап шығару ісіндегі PR-ға келсек, мұның озық үлгісін де Еуропа
елдерінен көруге болады. Биылғы жыл халықаралық саяси аренада Франция
президентін сайлаумен айшықталғаны есімізде. Бұл оқиға елдегі кітап ісіне
де соқпай кетпепті. Сайлау алды компаниясы аясында қарсыластар өзге PR
шараларды айтпағанда, өздері жайлы кітап шығару әдісімен шайқасты. Саяси
температураның нағыз қызған уақытында шығарылған кітаптар қалың оқырман
үшін ел тізгінін ұстайтын азамат жайлы қанық дерек көзі ретінде қабылданса
керек. Олай дейтініміз, Николя Саркози Біргеміз кітабын жалпы саны
145 000 таралыммен шығарған болса, науқан аяқталмай тұрып, оның 115 000
данасы сатылып, Көркем саналмайтын әдебиет (нехудожественная литература)
айдары бойынша сатылған кітаптардың тізімінің басына бір-ақ шығыпты. Оның
басты бәсекелесі Сегулен Руайяльдің де Дәл қазір кітабы сатылу шапшаңдығы
жағынан үздік бестікке еніпті. Ал үшінші үміткер Франсуа Байру
бәсекелестеріне Үміт жобасы кітабымен есе қайтарды[15]. Дамыған елдердегі
бұл тенденцияны – кітаптың насихаттық қуатымен байланыстыруға болады.
Енді американдық жеке бір баспаның ілгерілеу сатысын талдап көрелік.
Бүгінде әлемдік кітап өндірісінде алпауытқа айналған, 85 жылдық тарихы бар,
15 елде өкілеттігі жұмыс істейтін АҚШ-тың Схоластик баспасының тек
интернеттегі жылдық табысы 2 млн. долларды құрайды.
Аталған баспа тәжірибесіне жүгінсек, ол әлем оқырмандарының назарына
ілінген Гарри Поттер хикаят кітабына авторлық құқық сатып алып, оны
жарнамалау, насихаттауға миллиондаған доллар жұмсаған. Баспаның бір басшысы
Кэрол Кнут Сакоян ханымның айтуынша, баспалық жоба басшысы кітап
концепциясын болжай білу керек. Кітаптың тұтас өмірлігі содан басталады,
маркетингтік компаниясы ойластырылады, кітапты насихаттау жоспары жасалады,
жарнамалық құралдар тартылады. Неше данасы сатылуы мүмкін екенін де
бажайлау керек. Маркетолог кітап тарату жоспарын жасағаннан кейін ғана
кітаптар дүкен сөрелеріне түседі. Дүкен басшылығын кітап тарату жоспарымен
таныстыру керек. [16], – депті.
Кітап бизнесінің келесі бір көп қолданылмайтын бағыты – кітап+объект
(зат), мәселен, дәптер, қалам секілді қосымша сыйлық қосып беру арқылы да
кітап сатып алушыны қызықтыруға болады. Ескере кететін жай, ресейлік
баспалар шығарған кітаптардың көпшілігі осы күні кітаптарын электрондық
нұсқасымен қоса сатады.
Дамыған елдер өндірісті маркетинг арқылы басқаруға өткен ғасырдың
басында бейімделді. Ол елдерде маркетинг пен менеджменд жеке-дара ғылым
саласы. Өзге тауарларды былай қойғанда, кітап-тауарын бәсекеге қабілетті
етудің барлық шаралары ғылыми зерттеу барысында алынған тәжірибе үлгісі
бойынша жүргізіп жатқандықтан, ол елдерде кітап шығару саласы, алдымен,
мәдени ілгерілеу платформасы, содан кейін үлкен бизнес.
2. Отандық баспа бизнесіндегі келеңсіздіктер
Қазақстан баспалары арасындағы бәсекелестіктің төмен болуының бір
себебі – кітап өндірісінің басынан кешірген тарихи жағдайы. Жоспарлы
экономика тәртібімен өмір сүрген баспаларымыз нарыққа көшіп, әр баспа өз
қамын өзі ойлауы керек дегенде біраз тұралап қалды. Біріншіден, қазіргі
баспалардың да, ол қарайтын комитеттің де басшылары кешегі кеңестік
жүйенің, кеңестік сананың адамдары. Маркетингтік қоғамның даму заңдылығын
жете түсінген мамандар өндіріске бармайынша, баспаларымыз арасында
бәсекелестік туындай қояды деу қиын. Ал екіншіден, осы уақытқа дейін
үстемдік құрған идеологияның баспа ісі де тартты. Жекешелендіру кезінде
жіберілген көп әділетсіздіктер мен қателіктер Қазақстан баспаларының өзара
әділ бәсекелесуіне мүмкіндік бермеуде.
Біздің қоғамда өткен кезеңнен мирас ретінде қалып қойған: өндірістегі
монополиялық жағдай жалғасып келеді. Соның нәтижесінде нарықта тауар
өндірушінің үстемдігі, билігі орын алып, бұл тауар өндірудің дамуына,
бәсекелік өндіріс және бәсекелік сауда қатынасының орнығуына кедергі
келтіруіне және тауар молшылығына жол бермей, маркетинг концепциясына
материалдық негіз жасауды кешеуілдетіп отыр.
Бір кезде ақпарат және мәдениет министрі болған Мұхтар Құл-Мұхаммед
жөнінде тәуелсіз Эпоха газеті ол кісі өз иелігіндегі мекеменің
мәртебесін анықтап алуы керек. Егер баспа болса, тізгініндегі баспахана,
автокомбинат, кітап дүкендері жүйесінен бас тартып, өзге баспалармен автор
үшін, оқырман үшін, мемлекеттік тапсырыс үшін әділ бәсекеге түсіп, таза
баспа қызметімен айналыссын. Ал егер ол кітап сатушы мекеме болса, баспа,
баспахана секілді профильді емес активтерінен бас тартсын. Олай
етпегендігінен, Құл-Мұхаммед әкімшілік ресурстары мен жемқорлықты
пайдаланып, аймақтық әкімшіліктер, кітапханалар, оқу орындары мен білім
беру бөлімдеріне өз өнімдерін алмасына қоймай, қысым көрсетіп отыр [17]
деп жазғаны бар. Қалай болғанда, еркін бәсекелестік болу үшін монополия мен
көрінбейтін қолдардың өндіріске араласуын мемлекеттің біраз уақытқа дейін
қадағалағаны дұрыс деп санаймын. Жеке баспа ашу немесе баспалық жоба
жасамақ бастамаңыз болса, банктен несие алу, жалға ғимарат алу дегендерге
көп уақыт, қажыр, таныс-тамыр керек екенін осы күні бизнестен хабары
барлардың бәрі біледі. Менің айтпағым, осы жағын мемлекет өз қадағалауына
алып, баспалар арасында бәсекелестіктің заңды жүруін қамтамасыз еткені –
өтпелі кезең экономикасы үшін өте дұрыс шешім болар еді.
Кітап пен оқырманның арасын жақындататын мемлекеттік бақылаудың
жоқтығынан, кітап тарату, насихаттау жүйесі түп орнымен жойылды. Ауылдарды
қойып, аудан орталықтарынан арнайы кітап дүкендерін таппайсыз[18]., –
деген Тұрлыбек Мамасейіттің пікірі әбден орынды. Сөзімізге дәлел болу үшін
келтіре кетейік, Мигрян, Хантингтон секілді теорияларын әлем мойындаған
ғалымдар қоғамда жаңа бетбұрыстар мен өзгерістер жасау, айталық
авторитаризмнен демократиялық қоғамға өту үшін алдымен басқарылатын
демократия мектебінен өту керек дегенді айтқан. Ол дайындық жағдайы немесе
өтпелі кезеңнің табиғи қиындықтарын жеңіл өткеруге жағдай жасайды деген.
Ендеше еліміз экономикалық корпусы кеңестік үлгіден кейінгі өтпелі кезеңді
бастан кешіріп отырған біздің қоғамға да дайындық мектебінің сабақтары
қажет болып тұр. Ол қалай жүзеге асады?
Осы күні экономикамыздың даму жағдайында жұмыс істеп отырған басты үш
сектор: мемлекеттік, қоғамдық және жеке меншік. Шешімін таппай отырған бір
мәселе экономикаға мемлекеттің араласу деңгейі. Қарсылық танытайық десек,
жекеменшік сектор өрістеуі үшін оған директива мен аймақтық инстуттардың
ықпалы керек. Бұл өндірілген өнімнің нарықта өз орнын табуына жәрдем
жасайтын мемлекет кепілі немесе төте әдіс.
Айтылған дәйегімізге қатысты балама тәсілді ұсынып көрелік, дамыған
капиталистік елдерде, айталық Германия, Франция киноиндустриясында бір
жазылмаған заңдылық бар. Ол мынадай: ұлттың тарихы, мәдениеті мен
болмысынан нәр алған рухани құндылықтар негізінде жасалған кинолардың
басымыздан кешіріп отырған бұқаралық мәдениет дәуірінде қарқынды сұраныс
тудырмайтыны – заңдылық. Сол себепті, ел басшылығы киноны екі мақсатпен
түсіреді: бірі – коммерциялық (кассалық) фильм, ал екіншісі – сапалы фильм.
Мәселен, Франция басшылары өз ұрпағы ұлтының тарихы мен әдебиетінен ажырап
қалмасы үшін 10 сапалы фильмнен кейін 1 кассалық (әдетте, атыс-шабыс,
қырғын-жойқын сипаттағы) фильм түсіріп отырады. Нәтижесінде кино саласы өз
қаржысын өзі таба отырып, қоғамның барша субъектілерінің қажеттілігін толық
өтеп отырады [19].
Міне, осы механизмді кітап индустриясына да енгізсек, отандық кітап
нарығы біраз оңалар еді. Бірақ, бізде шығып жатқан кітаптардың қайсысына
коммерциялық немесе кассалық деген айдар таға аласың? Таралымы 2000-ға
зорға жететін көркем туындыларды ма, әлде 100-300 таралыммен шығатын ғылыми
еңбектерді ме? Пайдаға кенеліп жатқан жарнама жарапазаншысы мен авторының
даңқымен өтіп жатқан: Паоло Коэльоның Захир романының таралымы – 10
000, Алон Давидовтың Подделывая подпись Бога романының таралымы – 100
000, және Код да Винчи романының таралымы – 150 000. Бұл кітаптардан
түсетін пайда импортерлердің қалтасына кетеді. Ал біз өтімі төмен
кітаптарды қоймалардың шаңына орап жинай береміз. Ол аздай, мәдениет пен
тарих, әдебиет пен философия саласында шығарылып жатқан кітаптар
(негізінен, ғылыми монографиялар мен зерттеулер) барған сайын өрісі
тарылып, енді бірер ұрпақ алмасқанда із-түзсіз жоғалып кетудің аз алдында
тұр. Таралымы – 300-дің айналасы. Мысал қажет болса, соңғы жылдар өзіміздің
журналистика саласы бойынша Қайрат Сақтың Ұлттық сана ұйтқысы және
Құдайберген Тұрсынның Қазақ тележурналистикасының қалыптасу, даму
проблемалары монографиясы небәрі 300 данамен шықты?! 300 кітап – Кітап
палатасы, Ұлттық кітапхана секілді кітап мекемелеріне міндетті даналары
үлестірілгенде, бір курстың студенттеріне әзер жететін кітап. Кітап
дүкендерінде жоқ, кітапханаларда – қат, ақыры, енді бір бес жылдан кейін ол
кітаптар ізім-қайым табылмайтын болады. Олардың репринттік басылымын
жасауға, қайта басуға болады. Бірақ қазір пәлен кітап қайта басылыпты
дегенді естімейміз. Қайта басылу, көбейтіп шығарылу дегендер Әзілхан
Нұршайықовтың Махаббат, қызық, мол жылдар, Бибігүл Иманғазинаның
Тауқымет романдарынан кейін қазақ кітап нарығында сап тиылған шаралардың
бірі.
Соңғы үш жылда мемлекет түгелдей мәдениетімізге, оның ішінде кітап
шығару ісіне де қамқорлық жасағанын теріске шығара алмаймыз. Бұл шара
Мәдени мұра бағдарламасы деген атпен жүргізілді. Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы 16 сала бойынша кітап шығарылды. Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігінің 15 жылдығына, Жамбыл Жабаев, Ахмет Жұбанов,
Латиф Хамиди мен И.Шуховтарға кітаптар шығарылды. 2006 жылғы мемлекеттік
тапсырысты қанағаттандыру үшін 354 655 000 теңге, яғни алдыңғы 2005-
жылғыдан 30 пайызға көбірек бөлінді. Мәдени мұра бағдарламасы аясында
шығып жатқан кітаптардың 75 пайызы қазақ тілінде. Мемлекеттің тапсырыс
бойынша 9 337 бетті құрайтын 429 аталым кітап шықты[20]
Аталған бағдарлама аясында шығарылатын кітаптарға өткізілген тендерге
қатысып, қаражат алып, кітап шығару үшін ел баспалары өзара бәсекеге түсті.
Бұл – Қазақстан баспалары арасындағы бәсекенің ең ілкі формасы. Мемлекеттік
тендер кезінде тендерге қатысушы баспалардың белгілі бір сала бойынша
шығарылатын әдебиеттерінің сапасы, мазмұны, санитарлық нормаға сәйкестігі,
баспа басшысының біліктілігіне көңіл бөлінетінін ескерсек, зерттеу
барысында көз жеткізгеніміз – ел баспалары оқырманның назары үшін
күреспейді, олардың бәсеке, тайталасы мемлекеттің тендерді ұту үшін әзірлік
түрінде көрініс табады.
Біз кітап шығару ісін заман талабына сай модернизациялауды мақсат
тұтқасын, баспалар шығаратын өнімдердің өзара бәсекелестігін қамтамасыз
ететін маркетингтік шараларды тыс айнала алмаймыз. Қазіргі Қазақстан
баспалары жүргізіп отырған маркетингтік саясат теория жүзінде маркетинг
талаптарынан тым қашық.
Маркетингтің бір мақсаты – баспаны рынок ахуалы жөніндегі ақпаратпен
қамтамасыз ету. Кәсіпкер қай саланы таңдамасын, ол міндетті түрде
бәсекелестерге тап болады. Сол себепті маркетинг бәсекелестік ортаны да
зерттейді. Мұның бәрі баспа ісінің бір бөлігі. Бәсекелестік ортаны зерттеу
мына бағытта жүргізіледі.
➢ Баспаның ассортимент мәселесі, рынокты сегменттеу, баға саясаты
және тарату каналдары бойынша негізгі бәсекелестерін анықтау;
➢ Бәсекелестердің стратегиясы мен рыноктағы бәсекелестік күресте
қолданатын әдістерін анықтау;
➢ Бәсекелес баспалардың ұйымдастырушылық құрылымы мен қаржылық ахуалы
жөнінде ақпарат алуға тырысу;
➢ Баға құрау және кітап өнімін тарату саласындағы саясатын
сараптау;
➢ Негізгі бәсекелестер әсіресе, маркетингтік делдалдар қолданатын
тарату арналарын зерттеу.
Бәсекелестік ортаны зерттеудің дұрыс та нәтижелі жүргізілген саясаты
ең ақырында өнімді сату мен одан көретін пайданың көлемін арттырады.
Бәсекелес баспалардың өнімдерін: авторлар ұжымын басылымдардың тақырыбы мен
проблематикасы, олардың ғылыми немесе көркем-беллетристикалық деңгейін,
кітапты безендіру стилін зерттеу аса маңызды. Баспаның шығарған кітап
өнімінің осал және басым тұстарын білу арқылы сіз өз өніміңізді бағалай
аласыз. Салыстыру – баға берудің әділ үлгісі. Көптеген баспалар
бәсекелестерінің мұқабаны дизайнерлік безендіруін, терімнің ерекше
тәсілдерін мұқаба, иллюстрация, жапсырманы пайдаланудың тың жолдарын
еншілеп алып жатады.
Бәсекелестерді мұқият, кешенді түрде зерттеу өз маркетингтік
стратегияңды қажет бағытқа, анағұрлым тиімді етіп қайта құруға мүмкіндік
береді. Осы арқылы басты маркетингтік: қаржы, жарнамалық-ақпараттық,
ұйымдастыру шаралары секілді құралдарды да тиімді жолға қоюға көмектеседі.
Зерттеудің негізгі нысаны – баспа өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
ассортиментті кеңейту, интеллектуалдық-ақпараттық қасиетін және көркем
безендірілуін күшейту.
Маркетингтік зерттеулер мына мәселелердің басын ашып береді[21]: 1.
Потенциалды рынокты белгілеу және зерттеу – сату көлемі, реализация шарты,
баға деңгейі потенциалды тұтынушылар; 2.Бәсекелестердің іс-әрекеттерін
зерттеу – олардың әрекет ету бағдарламасын, потенциал мүмкіндіктерін және
баға құру стратегиясын зерттеу; 3. Тарату торабын зерттеу, сондай-ақ
рыноктағы нәтижелі сатылым көлемін анықтау.
Бәсекелестерді зерттеу рынокта өз баспаңыздың қадамдарын дұрыс жолға
салу, мүмкін болса, бәсекелестермен ұжымдасуды көздейді. Осы мақсатпен
бәсекелестердің рыноктағы үлес салмағы анық көрсетіледі.
Баспа өмір сүретін рыноктық орта мынадай негізі элементтерден құралған
күрделі құрылым: біріншісі – көптеген субрыноктар – қаржы, жұмыс күші,
баспа және техникалық материалдар, кітап шығаруға арналған жобалар, көтерме
сатушыларды қамтитын ресурстар рыногы; екіншісі – кітап өнімі рыногы. Кітап
шығарушы өз штатын құратын тұлғаларды маркетингтің ішкі ортасына жатқыза
алады. Ал сыртқы ортаны ресурстар рыногына қатысы бар тұлғалар құрайды.
Қай уақытта да ақпарат құнды тауар есебінде жүрген. Кәсіпкер бастамақ
ісі жөнінде молынан ақпарат жинауға тырысады. Жекеменшік өндіріс ретінде
баспа да өзге баспалардың өнімдерімен бәсекеге түсетін өз өнімдерін
тұтынушысына жылдам жеткізуге тырысады. Өнімді шығарудан сату әлдеқайда
қиын. Егер баспа нарық заңдарына бағынбаса өнімді өндіру мен маркетингтік
саясатта жеңіліс табуы мүмкін. Маркетингтік зерттеу обьектісін анықтау
үшін: маркетингтік зерттеу дегеніміз – баспа жұмысындағы іркілістерді
мүмкіндігінше болдырмаудың амалы екенін білуі тиіс. Рынок, бәсекелестер,
баға, мекеменің ішкі әлеуеті – зерттеу нысаны. Зерттеу жалпы ғылыми және
сараптамалық-болжау әдістері бойынша жүргізіледі. Зерттеудің ақпараттық
ресурсы кеңселік және далалық (полевой) зерттеу барысында және өзге де
ақпарат көздерінен алынады.
Қазір Қазақстан дағдарыстан шығудың жарқын мысалы болып табылады.
Сарапшылардың пайымдауынша, экономикалық реформалардағы Қазақстанның
көшбасшылығы ТМД елдері арасында өтпелі кезеңнің саяси-экономикалық үлгісін
айырықша сәтті таңдап алуында деп санайды, олар-күшті президенттік билік
және оған қосымша шапшаң да жігерлі реформалар. Бірден айту керек,
реформаларды жоғарыдан жүргізуге тура келді. Бұл тік сатылы күшті биліксіз
табысқа жете алмайтын уақыт еді.
Дәл осы формула тәуелсіз мемлекетімізді құру мен нығайтуға, экономика
мен саяси өмірдегі реформалардың нақты да дәйекті жүргізілуіне ықпал етті,
еліміздің ішкі саяси тұрақтылығына кепілдік берді. Сол кезеңде парламенттік
басқару түрі мен төмен саяси мәдениет жағдайында Қазақстан үздіксіз
экономикалық және саяси реформалар дағдарысына душар болатыны түсінікті
еді. Өз тәуелсіздігін аса қатаң экономикалық дағдарыс жағдайында құрып
жатқан жас мемлекетті бұл бейберекеттік пен тоқыраушылыққа апарып соқтырмай
қоймайтын еді.
Солай бола тұра, мемлекеттік қамқоршылдықтан экономикалық еркіндік пен
кәсіпкерлікке жеделдете көшу тек халыққа ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz