Балалардың сүйікті жыршысы
МАЗМҰНЫ
1. Кіріспе орнына 3
2. Сексенге келді Мұзата: Ертеңгілік 6
3. Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді: Әдеби ойын 20
4. Ойлы жыр, орамды тіл: Әдеби саяхат 24
5. Поэзия патшалығында: Поэзия кеші 31
6. Балдәурен, шіркін балалық: Ойын 42
7. М.Әлімбаевтың әндері бойынша өткізілетін ән.кеші 48
8. Ойындар 49
9. Театрландырылған қойылымдар 51
10. М.Әлімбаев туралы қанатты сөздер 54
11. Әдебиеттер тізімі 56
1. Кіріспе орнына 3
2. Сексенге келді Мұзата: Ертеңгілік 6
3. Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді: Әдеби ойын 20
4. Ойлы жыр, орамды тіл: Әдеби саяхат 24
5. Поэзия патшалығында: Поэзия кеші 31
6. Балдәурен, шіркін балалық: Ойын 42
7. М.Әлімбаевтың әндері бойынша өткізілетін ән.кеші 48
8. Ойындар 49
9. Театрландырылған қойылымдар 51
10. М.Әлімбаев туралы қанатты сөздер 54
11. Әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе орнына
Қымбатты достым, қалай ойлайсыз, қазіргі қазақ әдебиеті мен поэзиясында жалпақ жұрттың жаңадан тіл ашқан бүлдіршінінен бастап, аз-көп жасаған ғұмырында әлденеше қыр асқан қариясына дейін жаппай оқитын да танитын қаламгер бар ма? Бар! Ол - қазақтың көрнекті ақыны, балалардың сүйікті жыршысы, Қазақстанның халық жазушысы - Мұзафар Әлімбай!
Бүгін қазақ әдебиетінде де, балдырған бағында да үлкен той, мереке. Алғашқы қадамын Павлодар облыстық “Қызыл ту” газетінде жарық көруден басталған өлеңдері қазір том-том болып халқымыздың рухани қазынасына айналған, бүгінде қазақ поэзиясының құнарлы топырағына қаққан қазығы нық, нығыз, асқар биік шығармашылық тұлға - Мұзафар Әлімбай сексен жасқа толып отыр.
Ақынның “Естай-Хорлан”, “Менің Қазақстаным”, “Ту тіккен” секілді эпикалық туындылары жыр сүйер жұрттың жүрегіне жол тауып, таңдаулы шығармалар қатарынан орын алды. Ондаған жылдар бойы ауыздан түспей шырқалып келе жатқан “Ақмаңдайлым”, “Өзің де жігіт, қызықсың”, “Маралдым”, балаларға арналған “Мұғалім ол біздің”, “Көшпелі фонтан”, “Бесік жыры”, “Қартаймайсың, жан ана” қатарлы көптеген ән-өлеңдері халықтың сүйікті туындысы болып кетті. Қаламгердің естеліктері мен эсселері, мақал-мәтелдері мен көңіл күнделіктері де оқырмандар көңілінен шыққан тартымды дүниелер. Халықтың ауыз әдебиеті - қанатты сөздер, мақал-мәтелдерді зерттеп, жинастырған “Маржан сөз”, “Мақал-мәтелдер” секілді кітаптары халықтың күнделікті қажетсінер дүниесіне айналды.
Сондай-ақ ол айтулы публицист, майталман аудармашы, әдебиет зерттеуші. Ақынның бұл қырларының қай-қайсы да-қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар, мәуелі бұтақтар. Үздіксіз, әрі дәмді, мол жемістер беріп келе жатқан бұтақтар. Шындығын айтсақ, бізге үлкендер ақыны, аудармашы, сыншы, очеркші, ән-өлеңші, ұстаз, редактор М.Әлімбайдың қай-қайсысы да қымбат. Алайда, әсіресе соңғы ширек ғасыр көлемінде, қаламгер есімі аталса болды, алдымен балалар ақыны М.Әлімбайдың ойға оралары анық.
Қымбатты достым, қалай ойлайсыз, қазіргі қазақ әдебиеті мен поэзиясында жалпақ жұрттың жаңадан тіл ашқан бүлдіршінінен бастап, аз-көп жасаған ғұмырында әлденеше қыр асқан қариясына дейін жаппай оқитын да танитын қаламгер бар ма? Бар! Ол - қазақтың көрнекті ақыны, балалардың сүйікті жыршысы, Қазақстанның халық жазушысы - Мұзафар Әлімбай!
Бүгін қазақ әдебиетінде де, балдырған бағында да үлкен той, мереке. Алғашқы қадамын Павлодар облыстық “Қызыл ту” газетінде жарық көруден басталған өлеңдері қазір том-том болып халқымыздың рухани қазынасына айналған, бүгінде қазақ поэзиясының құнарлы топырағына қаққан қазығы нық, нығыз, асқар биік шығармашылық тұлға - Мұзафар Әлімбай сексен жасқа толып отыр.
Ақынның “Естай-Хорлан”, “Менің Қазақстаным”, “Ту тіккен” секілді эпикалық туындылары жыр сүйер жұрттың жүрегіне жол тауып, таңдаулы шығармалар қатарынан орын алды. Ондаған жылдар бойы ауыздан түспей шырқалып келе жатқан “Ақмаңдайлым”, “Өзің де жігіт, қызықсың”, “Маралдым”, балаларға арналған “Мұғалім ол біздің”, “Көшпелі фонтан”, “Бесік жыры”, “Қартаймайсың, жан ана” қатарлы көптеген ән-өлеңдері халықтың сүйікті туындысы болып кетті. Қаламгердің естеліктері мен эсселері, мақал-мәтелдері мен көңіл күнделіктері де оқырмандар көңілінен шыққан тартымды дүниелер. Халықтың ауыз әдебиеті - қанатты сөздер, мақал-мәтелдерді зерттеп, жинастырған “Маржан сөз”, “Мақал-мәтелдер” секілді кітаптары халықтың күнделікті қажетсінер дүниесіне айналды.
Сондай-ақ ол айтулы публицист, майталман аудармашы, әдебиет зерттеуші. Ақынның бұл қырларының қай-қайсы да-қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар, мәуелі бұтақтар. Үздіксіз, әрі дәмді, мол жемістер беріп келе жатқан бұтақтар. Шындығын айтсақ, бізге үлкендер ақыны, аудармашы, сыншы, очеркші, ән-өлеңші, ұстаз, редактор М.Әлімбайдың қай-қайсысы да қымбат. Алайда, әсіресе соңғы ширек ғасыр көлемінде, қаламгер есімі аталса болды, алдымен балалар ақыны М.Әлімбайдың ойға оралары анық.
Әдебиеттер тізімі
Алтын сандық: Ел аузынан жиналып “Балдырған” журналында жарияланған ертегілер, мысалдар, аңыздар/ Құраст. М.Әлімбаев, К.Толыбаев.- Алматы: Мектеп, 1984.-
184 б.
Әлімбаев М. Ақсерек те көксерек: Тақпақтар, дастандар, ән-өлеңдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар.-Алматы: Жалын,1977.-191 б.
Әлімбаев М. Аспандағы әпке: Өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар,жаңылтпаштар.-Алматы:Жалын,1982.-136 б.сур.
Әлімбаев М. Балдәурен, шіркін, балалық: Өлеңдер, әндер, аңыздар, ертегілер, дастандар.-Алматы: Жазушы, 1973.-376 б.
Әлімбаев М. Балдырғанның базарлығы. Мектеп пен балабақша сахнасына және сабақтан тыс оқуға лайықталған өлеңдер, әзіл-оспақ, жаңылтпаштар, жұмбақтар, әңгімелер.-Алматы: Қайнар,1977.- 156 бет,сур.
Әлімбаев М. Биікке, биікке: Балаларға арналған өлеңдер.-Алматы:ҚКӘБ,1955.-75 б.
Әлімбаев М. Жауқазын: Дастандар мен өлеңдер.-Алматы:ҚКӘБ, 1959.-100 б.
Әлімбаев М. Жолдар-жылдар: Өлеңдер. - Алматы: Қазмемкөркеммәдеббас, 1964.-184 б.
Әлімбаев М. Жүрек лүпілі: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1967.-135 б.
Әлімбаев М. Екі тақтай - бір көпір: Өлеңдер, тақпақтар, жұмбақтар, жаңылтпаштар, ертектер.- Алматы: Балауса, 1992. –102 б.
Әлімбаев М. Көңіл күнделігінен: Эссе, зерттеулер.-Алматы: Жалын, 1980.-239 бет:портр,
Әлімбаев М. Көңіл күні. Таңдамалы.- Алматы: Жазушы,1971.-199 б.
Әлімбаев М. Көргендерім көңілде: Деректі эссе, очерктер.-Алматы: Қайнар,1992.-344 б.
Әлімбаев М. Қалам қайраты: Эсселер, сын мақалалар.-Алматы: Жазушы, 1976.-223 б.
Әлімбаев М. Қоянның құлағы неге ұзын?: Өлеңдер, дастан, аңыздар, мысалдар, жұмбақтар, жаңылтпаштар.-Алматы:Балауса, 1996.-176 б.
Әлімбаев М. Құрбыма: Өлеңдер.-Алматы Қазмемкөркәдеббаспасы, 1954.-43 б.
Әлімбаев М. Менің Қазақстаным: Поэма.- Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1960.-104 б.
Әлімбаев М. Менің ойыншығым.- Алматы: ҚКӘБ, 1953.-
8 б.
Әлімбаев М. Өмір. Өнер. Өнерпаз: Эссе, естеліктер, ой-толғамдар.- Алматы:Өнер, 1990. - 459 б.
Әлімбаев М. Өрнекті сөз - ортақ қазына. - Алматы: Қазақстан, 1967.-167 б.
Әлімбаев М. Өскеніңді ел көрсін: Өлеңдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар.- Алматы: Мектеп, 1989.-78 б.
Әлімбаев М. Өшпес от. Дастан мен өлеңдер. - Алматы: Жазушы, 1969.-112 б.
Әлімбаев М. Сен дегенде: Өлеңдер, балладалар, мысалдар. - Алматы:Жазушы,1979.- 223 б.
Әлімбаев М. Сүймеген жүрек семеді: Өлеңдер, балладалар, нақылдар. - Алматы:Жазушы,1982.- 228 бет
Әлімбаев М. Таңдамалы: 2 томдық.- Алматы: Жазушы.-
367 б.
Т.1 Өлеңдер.1983.-384 бет. Портр.; 21 см
Т.2 Дастандар. Балладалар. Аңыз-ертегілер
Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. - Алматы, Қазақстан, 1972.-123 б.
Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады: Қазақ әдебиеті қайраткерлері шығармашылығына арналған зерттеулер, эссе, естеліктер.-Алматы: Қазақ университеті, 1992.-245 б.
Әлімбаев М. Ту тіккен: Поэма мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы,1974.-154 б.
Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер- Алматы: Рауан, 1994.-144 б.
Әлімбаев М. Хас батыр Қасым Қайсенов.-Алматы: Білім қоғамы, 1981.-40 б.
Әлімбаев М. Шығармалар жинағы: Екі томдық.- Алматы: Санат,1997.- 624бет: портр
Т.1: Лирика: Дастандар: Аңыздар
Т.2: Лирика: Аңыздар:Балладалар:Өлеңдер
Әлімбаев М. Өмірім-өлеңім // Сөзстан: Әдеби портрет, мақала.- Алматы: Жалын, 1983.- Б.45
Ахметов Ш. Мұзафар Әлімбаев.- Кітапта: Ахметов Ш. Қазақ Совет балалар әдебиеті: Жоғары оқу орындары мен педучилище студенттеріне арналған оқу құралы.–Алматы: Мектеп, 1976.- Б.210-215
Сарбалаев Б. Бүлдіршін күнмен бір күлсін: [Балалар ақыны М.Әлімбаев туралы] // Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі.-Алматы: Жазушы, 1992.- Б. 176-188
Мәуленов С. Талғам таразысы: [Ақын М.Әлімбаев туралы] // Мәуленов С. Сыр мен жыр.- Алматы: Жалын, 1991.- Б. 221-230
Әбілев Д. Өлең сөз патшасының жауынгері // Қазақ әдебиеті.- 1993.- 29 қазан.- Б.3
Әлімбай М. Айтары барды аузынан қақпас болар: [Жазушымен сұхбат. Әңг. Н.Жұмаханұлы] // Қазақ әдебиеті.-2001.- 23 наурыз.- 7 б.
Балта Ә. Мұзарт шыңдай Мұзаға: [Қазақстанның халық жазушысы, ақын М.Әлімбай 75 жаста] // Ұлан.- 1998.-27 қазан.-Б.2
Бәткеева Б. Бақытым алдан келер кешікпесін: [Ақын М.Әлімбаевтың лирикасындағы елдік рух туралы] // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 1997.-№ 1-2.- Б.94-100
Достықтың төл перзенті - ұлы жеңіс!: [Майдангер, сөз өнерінің майталман ұстазы, қазақтың біртуар перзенті Мұзафар Әлімбаймен әңгіме] // Жас алаш.- 1999.- 8 мамыр.- Б. 3
Жыр шашу: Ақын Мұзафар Әлімбаев туралы // Ұлан.-1993.-25 мамыр.- Б.8
Қабдолов З. Аға буынның өкілі: [Жазушы М.Әлімбай туралы] // Заман Қазақстан.-1999.-16 маусым.-Б.9
Қашқынов Ж. Балажанды жыршы // Жас алаш.-1993.-30 қазан.- Б.3
Қыдырбеков Ғ. Сарабдал сөз сардары. - Егем. Қазақстан.-1993.-29 қазан.- Б.5
Марқасқа Мұзағаң: [Ақын М.Әлімбаев 70 жаста] // Алматы ақшамы.-1993.-27 қазан.- Б.3
Молдағалиев Т. Қаламы қолынан түспейтін ақын // Қазақ әдебиеті.-1993.-29 қазан.- Б.2
Мырзалиев Қ., Бөкен А. Бойға қуат, ойға - суат // Егем. Қазақстан. -1993.- 29 қазан.- Б. 4
Негимов С. Алуан қырлы өнерпаз // Жас алаш.-1993.-30 қазан.- Б. 4
Өмір деген кеңістікте осынау, ұшқан құспыз біз де көкте шырылдап…: Ақын, аудармашы, зерттеуші М.Әлімбаев 70 жаста // Халық кеңесі.-1993.- 30 қыркүйек.- Б. 6
Садыр Б. Мұзағаң асқан Мұзарттар: [Қазақстанның халық жазушысы, Қаз. Мемл. Сыйлығының лауреаты, көрнекті ақын М.Әлімбаев туралы] // Егем. Қазақстан.-1998.-7 қараша.- Б.4
Серғазы Г. Ақындар уайымнан арылмайды: [Қазақстан халық жазушысы Мұзафар Әлімбай 75 жаста] // Алматы ақшамы.-1998.-30 қазан.- Б. 6
Тәуірбай Қ. Сөз серкесі: [М.Әлімбай туралы] // Айгөлек.-2002.-№ 2.- Б.8
Жетпіске келді Мұзата: 1-4 класс оқушыларына арналған әңгіме / ҚМРБК, Құраст. Оралғазина А. - Алматы, 1993.- 10 б.
Мұзафар Әлімбаев: Методикалық нұсқау хат: / ҚМБРК, Базарбаева М. -Алматы,1977.-10 б.
Мұзафар Әлімбаев: Методикалық ұсыныс /ҚМРБК, Құраст. Исабаев Б. -Алматы, 1983.-10 б.
Алтын сандық: Ел аузынан жиналып “Балдырған” журналында жарияланған ертегілер, мысалдар, аңыздар/ Құраст. М.Әлімбаев, К.Толыбаев.- Алматы: Мектеп, 1984.-
184 б.
Әлімбаев М. Ақсерек те көксерек: Тақпақтар, дастандар, ән-өлеңдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар.-Алматы: Жалын,1977.-191 б.
Әлімбаев М. Аспандағы әпке: Өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар,жаңылтпаштар.-Алматы:Жалын,1982.-136 б.сур.
Әлімбаев М. Балдәурен, шіркін, балалық: Өлеңдер, әндер, аңыздар, ертегілер, дастандар.-Алматы: Жазушы, 1973.-376 б.
Әлімбаев М. Балдырғанның базарлығы. Мектеп пен балабақша сахнасына және сабақтан тыс оқуға лайықталған өлеңдер, әзіл-оспақ, жаңылтпаштар, жұмбақтар, әңгімелер.-Алматы: Қайнар,1977.- 156 бет,сур.
Әлімбаев М. Биікке, биікке: Балаларға арналған өлеңдер.-Алматы:ҚКӘБ,1955.-75 б.
Әлімбаев М. Жауқазын: Дастандар мен өлеңдер.-Алматы:ҚКӘБ, 1959.-100 б.
Әлімбаев М. Жолдар-жылдар: Өлеңдер. - Алматы: Қазмемкөркеммәдеббас, 1964.-184 б.
Әлімбаев М. Жүрек лүпілі: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1967.-135 б.
Әлімбаев М. Екі тақтай - бір көпір: Өлеңдер, тақпақтар, жұмбақтар, жаңылтпаштар, ертектер.- Алматы: Балауса, 1992. –102 б.
Әлімбаев М. Көңіл күнделігінен: Эссе, зерттеулер.-Алматы: Жалын, 1980.-239 бет:портр,
Әлімбаев М. Көңіл күні. Таңдамалы.- Алматы: Жазушы,1971.-199 б.
Әлімбаев М. Көргендерім көңілде: Деректі эссе, очерктер.-Алматы: Қайнар,1992.-344 б.
Әлімбаев М. Қалам қайраты: Эсселер, сын мақалалар.-Алматы: Жазушы, 1976.-223 б.
Әлімбаев М. Қоянның құлағы неге ұзын?: Өлеңдер, дастан, аңыздар, мысалдар, жұмбақтар, жаңылтпаштар.-Алматы:Балауса, 1996.-176 б.
Әлімбаев М. Құрбыма: Өлеңдер.-Алматы Қазмемкөркәдеббаспасы, 1954.-43 б.
Әлімбаев М. Менің Қазақстаным: Поэма.- Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1960.-104 б.
Әлімбаев М. Менің ойыншығым.- Алматы: ҚКӘБ, 1953.-
8 б.
Әлімбаев М. Өмір. Өнер. Өнерпаз: Эссе, естеліктер, ой-толғамдар.- Алматы:Өнер, 1990. - 459 б.
Әлімбаев М. Өрнекті сөз - ортақ қазына. - Алматы: Қазақстан, 1967.-167 б.
Әлімбаев М. Өскеніңді ел көрсін: Өлеңдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар.- Алматы: Мектеп, 1989.-78 б.
Әлімбаев М. Өшпес от. Дастан мен өлеңдер. - Алматы: Жазушы, 1969.-112 б.
Әлімбаев М. Сен дегенде: Өлеңдер, балладалар, мысалдар. - Алматы:Жазушы,1979.- 223 б.
Әлімбаев М. Сүймеген жүрек семеді: Өлеңдер, балладалар, нақылдар. - Алматы:Жазушы,1982.- 228 бет
Әлімбаев М. Таңдамалы: 2 томдық.- Алматы: Жазушы.-
367 б.
Т.1 Өлеңдер.1983.-384 бет. Портр.; 21 см
Т.2 Дастандар. Балладалар. Аңыз-ертегілер
Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. - Алматы, Қазақстан, 1972.-123 б.
Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады: Қазақ әдебиеті қайраткерлері шығармашылығына арналған зерттеулер, эссе, естеліктер.-Алматы: Қазақ университеті, 1992.-245 б.
Әлімбаев М. Ту тіккен: Поэма мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы,1974.-154 б.
Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер- Алматы: Рауан, 1994.-144 б.
Әлімбаев М. Хас батыр Қасым Қайсенов.-Алматы: Білім қоғамы, 1981.-40 б.
Әлімбаев М. Шығармалар жинағы: Екі томдық.- Алматы: Санат,1997.- 624бет: портр
Т.1: Лирика: Дастандар: Аңыздар
Т.2: Лирика: Аңыздар:Балладалар:Өлеңдер
Әлімбаев М. Өмірім-өлеңім // Сөзстан: Әдеби портрет, мақала.- Алматы: Жалын, 1983.- Б.45
Ахметов Ш. Мұзафар Әлімбаев.- Кітапта: Ахметов Ш. Қазақ Совет балалар әдебиеті: Жоғары оқу орындары мен педучилище студенттеріне арналған оқу құралы.–Алматы: Мектеп, 1976.- Б.210-215
Сарбалаев Б. Бүлдіршін күнмен бір күлсін: [Балалар ақыны М.Әлімбаев туралы] // Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі.-Алматы: Жазушы, 1992.- Б. 176-188
Мәуленов С. Талғам таразысы: [Ақын М.Әлімбаев туралы] // Мәуленов С. Сыр мен жыр.- Алматы: Жалын, 1991.- Б. 221-230
Әбілев Д. Өлең сөз патшасының жауынгері // Қазақ әдебиеті.- 1993.- 29 қазан.- Б.3
Әлімбай М. Айтары барды аузынан қақпас болар: [Жазушымен сұхбат. Әңг. Н.Жұмаханұлы] // Қазақ әдебиеті.-2001.- 23 наурыз.- 7 б.
Балта Ә. Мұзарт шыңдай Мұзаға: [Қазақстанның халық жазушысы, ақын М.Әлімбай 75 жаста] // Ұлан.- 1998.-27 қазан.-Б.2
Бәткеева Б. Бақытым алдан келер кешікпесін: [Ақын М.Әлімбаевтың лирикасындағы елдік рух туралы] // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 1997.-№ 1-2.- Б.94-100
Достықтың төл перзенті - ұлы жеңіс!: [Майдангер, сөз өнерінің майталман ұстазы, қазақтың біртуар перзенті Мұзафар Әлімбаймен әңгіме] // Жас алаш.- 1999.- 8 мамыр.- Б. 3
Жыр шашу: Ақын Мұзафар Әлімбаев туралы // Ұлан.-1993.-25 мамыр.- Б.8
Қабдолов З. Аға буынның өкілі: [Жазушы М.Әлімбай туралы] // Заман Қазақстан.-1999.-16 маусым.-Б.9
Қашқынов Ж. Балажанды жыршы // Жас алаш.-1993.-30 қазан.- Б.3
Қыдырбеков Ғ. Сарабдал сөз сардары. - Егем. Қазақстан.-1993.-29 қазан.- Б.5
Марқасқа Мұзағаң: [Ақын М.Әлімбаев 70 жаста] // Алматы ақшамы.-1993.-27 қазан.- Б.3
Молдағалиев Т. Қаламы қолынан түспейтін ақын // Қазақ әдебиеті.-1993.-29 қазан.- Б.2
Мырзалиев Қ., Бөкен А. Бойға қуат, ойға - суат // Егем. Қазақстан. -1993.- 29 қазан.- Б. 4
Негимов С. Алуан қырлы өнерпаз // Жас алаш.-1993.-30 қазан.- Б. 4
Өмір деген кеңістікте осынау, ұшқан құспыз біз де көкте шырылдап…: Ақын, аудармашы, зерттеуші М.Әлімбаев 70 жаста // Халық кеңесі.-1993.- 30 қыркүйек.- Б. 6
Садыр Б. Мұзағаң асқан Мұзарттар: [Қазақстанның халық жазушысы, Қаз. Мемл. Сыйлығының лауреаты, көрнекті ақын М.Әлімбаев туралы] // Егем. Қазақстан.-1998.-7 қараша.- Б.4
Серғазы Г. Ақындар уайымнан арылмайды: [Қазақстан халық жазушысы Мұзафар Әлімбай 75 жаста] // Алматы ақшамы.-1998.-30 қазан.- Б. 6
Тәуірбай Қ. Сөз серкесі: [М.Әлімбай туралы] // Айгөлек.-2002.-№ 2.- Б.8
Жетпіске келді Мұзата: 1-4 класс оқушыларына арналған әңгіме / ҚМРБК, Құраст. Оралғазина А. - Алматы, 1993.- 10 б.
Мұзафар Әлімбаев: Методикалық нұсқау хат: / ҚМБРК, Базарбаева М. -Алматы,1977.-10 б.
Мұзафар Әлімбаев: Методикалық ұсыныс /ҚМРБК, Құраст. Исабаев Б. -Алматы, 1983.-10 б.
Балалардың сүйікті жыршысы
(М.Әлімбаевтың шығармашылығына арналған әдістемелік құрал)
МАЗМҰНЫ
1. Кіріспе орнына 3
2. Сексенге келді Мұзата: Ертеңгілік 6
3. Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді: Әдеби ойын 20
4. Ойлы жыр, орамды тіл: Әдеби саяхат 24
5. Поэзия патшалығында: Поэзия кеші 31
6. Балдәурен, шіркін балалық: Ойын 42
7. М.Әлімбаевтың әндері бойынша өткізілетін ән-кеші 48
8. Ойындар 49
9. Театрландырылған қойылымдар 51
10. М.Әлімбаев туралы қанатты сөздер 54
11. Әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе орнына
Қымбатты достым, қалай ойлайсыз, қазіргі қазақ әдебиеті мен
поэзиясында жалпақ жұрттың жаңадан тіл ашқан бүлдіршінінен бастап, аз-көп
жасаған ғұмырында әлденеше қыр асқан қариясына дейін жаппай оқитын да
танитын қаламгер бар ма? Бар! Ол - қазақтың көрнекті ақыны, балалардың
сүйікті жыршысы, Қазақстанның халық жазушысы - Мұзафар Әлімбай!
Бүгін қазақ әдебиетінде де, балдырған бағында да үлкен той, мереке.
Алғашқы қадамын Павлодар облыстық “Қызыл ту” газетінде жарық көруден
басталған өлеңдері қазір том-том болып халқымыздың рухани қазынасына
айналған, бүгінде қазақ поэзиясының құнарлы топырағына қаққан қазығы нық,
нығыз, асқар биік шығармашылық тұлға - Мұзафар Әлімбай сексен жасқа толып
отыр.
Ақынның “Естай-Хорлан”, “Менің Қазақстаным”, “Ту тіккен” секілді
эпикалық туындылары жыр сүйер жұрттың жүрегіне жол тауып, таңдаулы
шығармалар қатарынан орын алды. Ондаған жылдар бойы ауыздан түспей шырқалып
келе жатқан “Ақмаңдайлым”, “Өзің де жігіт, қызықсың”, “Маралдым”, балаларға
арналған “Мұғалім ол біздің”, “Көшпелі фонтан”, “Бесік жыры”,
“Қартаймайсың, жан ана” қатарлы көптеген ән-өлеңдері халықтың сүйікті
туындысы болып кетті. Қаламгердің естеліктері мен эсселері, мақал-мәтелдері
мен көңіл күнделіктері де оқырмандар көңілінен шыққан тартымды дүниелер.
Халықтың ауыз әдебиеті - қанатты сөздер, мақал-мәтелдерді зерттеп,
жинастырған “Маржан сөз”, “Мақал-мәтелдер” секілді кітаптары халықтың
күнделікті қажетсінер дүниесіне айналды.
Сондай-ақ ол айтулы публицист, майталман аудармашы, әдебиет зерттеуші.
Ақынның бұл қырларының қай-қайсы да-қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар,
мәуелі бұтақтар. Үздіксіз, әрі дәмді, мол жемістер беріп келе жатқан
бұтақтар. Шындығын айтсақ, бізге үлкендер ақыны, аудармашы, сыншы, очеркші,
ән-өлеңші, ұстаз, редактор М.Әлімбайдың қай-қайсысы да қымбат. Алайда,
әсіресе соңғы ширек ғасыр көлемінде, қаламгер есімі аталса болды, алдымен
балалар ақыны М.Әлімбайдың ойға оралары анық.
Әлемдегі қай елде болмасын балалар әдебиетіне, балалар ақын-
жазушыларына деген көзқарас пен құрмет ерекше. Неге десең, балаларға арнап
қызықты шығармалар жазу екінің бірінің еншісіне тие бермейді. “Бесік
жырынан” басталатын балғындар өлеңінің әйтеуір бір құдіреті бар. Соған
қарағанда, ән-өлең бала бойына ана сүтімен бірге таралатын болу керек.
Әйтпесе, бөбекті өлеңмен қалай ұйықтатып, өлеңмен қалай оята алады?
Дүниеден хабары жоқ, бесікте жатқан сәбиді өз ырқына көндіріп, өз дегенін
істететін - өлеңнен артық керемет бола ма? Бөбектерге арнап өлең жазудың
қиындығы да осында болса керек. Өйткені, ол барлық жырдың нәрі, барлық
жырдың басы ғой...
М.Әлімбай - қазіргі балалар әдебиетінің ата буынына қосылған
көрнекті қайраткері,тәлімгері. Ақынға 1984 жылы “Аспандағы әпке” атты
балаларға арналған жыр кітабы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
сыйлығы берілді. Бұл сыйлықтың бөбектердің сүйікті ақыны - Мұзафарға
берілуі әбден орынды. М.Әлімбай балалар әдебиетінің қалыптасып дамуына
өзінің әр жастағы баланың ой - өрісіне сай лайықталған азаматтығы асқақ,
мұраты асыл, тілі шұрайлы, қызық оқиғалы, күлдіргі әрі тапқырлығы жағынан
әр алуан ойлы туындылары бала психологиясының нәзік сырына жетік
білгірлігін танытады. Оның шығармалары мектеп оқулықтарынан тұрақты орын
алған. Өлеңдерін оқып тілі шыққан бүлдіршіндеріміз қазақ халқының бойындағы
асыл қасиеттерін, қазақ сөздерінің ғажайып нәрін Мұзафар ағамыздан үйреніп
келеді.
Осыған орай, Сапарғали Бегалин атындағы Республикалық балалар
кітапханасы Мұзафар атаның ұзақ ғұмыр, қажымас қайрат тілей отыра осы келе
жатқан 80 жастық торқалы тойы қарсаңына арнап жазылған “Балалардың сүйікті
жыршысы” атты әдістемелік құралды назарларыңызға ұсынады.
Балалар оқуының жетекшілері мектеп жасына дейінгі және бастауыш сынып
оқырмандары арасында “Балдәурен шіркін балалық” атты кітап көрмесін
ұйымдастырып, ақынның шығармашылығына арнап ойын – сабағын өткізіп,
поэзия әлеміне саяхаттар жасауына болады. Сонымен қатар, “Ақсерек те
көксерек”, “Аспандағы әпке”,”Қоянның құлағы неге ұзын?” және тағы басқа
кітаптары бойынша дауыстап оқу, ойын, сауалнамалар өткізулері керек.
4-5 сынып оқырмандары арасында “Мұзафар Әлімбай-балаларға” деген
тақырыпта кітап көрмесін ұйымдастырып, оның өмірі мен шығармашылығы туралы
әңгіме өткізіп, ақынның кітаптарындағы өлеңдері бойынша сурет байқауын
жариялауға, “Ойлы жыр, орамды тіл” деген тақырыпта мәнерлеп оқу сайысын,
“Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді” атты әдеби ойын өткізуге болады.
Ақын өмірі мен шығармашылығына байланысты ұйымдастырылған көрмеге
міндетті түрде шолу жасау керек. бойынша көрме ұйымдастырғанда, міндетті
түрде кітаптарға шолу өткізу қажет. Ақынның жинақтарындағы ән-ойындарды,
жұмбақтарды, аңыз-ертегілерді пайдаланып, кіші-гірім ойын өткізу арқылы
балаларды кітап оқуға қызықтыруға болады. Көрме жанына “Маған ұнаған
шығарма” деп жазылған дәптер іліп қоюға болады. Оқырмандар ақын
шығармашылығынан алған әсерін осы дәптерге жазып отырады. Көрмедегі
кітаптар бойынша кітапханада “Мәнерлеп оқу” байқауы жарияланады. Байқаудың
соңында белсенді қатысқан оқырмандарды атап өткен жөн.
Жоғары сынып оқырмандары арасында “Мұзафар Әлімбай - 80 жаста атты
кітап көрмесін ұйымдастырып, оған библиографиялық шолу өткізуге және
“Поэзия патшалығында” деген тақырыпта поэзия кешін ұйымдастыруға болады.
Әдістемелік құралда берілген өлең, ән, жұмбақ-жаңылтпаш, ертегі-аңыз,
нақыл сөздердің барлығы ақын шығармашылығынан алынған.
Сонымен, іске сәт әріптес! Кәрі де, жас та, бала да жырына құмар
Мұзафар атамыздың тәрбиелік мәні зор шығармаларын әлі де сан ұрпақ қанына
сіңіріп, бойына дарытып, ойына нәр ете беретініне сенеміз.
Сексенге келді Мұзата
Әдеби ертеңгілік
Шара өткізілетін жерде кітап көрмесі ұйымдастырылады. Мұзафар
Әлімбаевтың суреті, ол туралы қанатты сөздер ілінеді. Бөлмеде шар,
ойыншықтар мейлінше көп болса, ертеңгілік әсерлі өтіп, балалардың есінде
көп уақытқа дейін сақталады.
Бұл шараны өткізбес бұрын, кітапханашы оқырмандарға ақынның
тақпақтары, аңыз-ертегілері бойынша сурет салып келуге тапсырма беріп,
хабарландыру іліп қояды. Ертеңгілік болатын күні балалардың суреттерін
жинап алып, сол суреттер бойынша көрме жасағандарыңыз жөн. Ертеңгіліктің
соңында жақсы салынған суреттерді, белсенді қатысқан оқырмандарды атап өту
керек..
Қатысушылар: кітапханашы, Ая (ақын өлеңінің кейіпкері), Білгішбек,
Ертеңбай (ертегі кейіпкері), көркемсөз оқушылар.
Ертеңгілік “Алтай вальсі” әнімен басталады.
Сөзі: М.Әлімбаевтікі, әні: Р.Байқадамаовтікі
Жүргізуші:
Балалар, білесіңдер ме,
Эфирден ақтарылып жыр есілгенде,
Осыны біздерге арнап кім жазды деп,
Атына көңіл қойып жүресіңдер ме?
Атына көңіл қойып жүрсіңдер ме,
Жасы үлкен жақын достарың,
Білесіңдер ме?...
“Балдырғанды” шығарып,
Сан ұрпақты
Қанша жыл жырларымен таңырқатты.
Айтады мың алғысын ағаларың
Өлеңнің татып өскен балын тәтті.
...Білмесеңдер, балалар,
Біліп алыңдар,
Кәрі де, жас та,
Бала да...жырына құмар
Сексенде бүгін Мұзафар аталарың.
Мұзафар Әлімбаев!
Ұғып алыңдар.
Көркемсөз оқушы:
Тамсантып, тамылжытып әнін көкке
Өрлетті “Ақсұңқары” мәлім көпке.
Содан шығар,
Жыр сүйген жалпақ елі
Біледі Мұзафарды МӘЛІМ деп те.
Мұзафар Әлімбаев - Мәлім аға,
Өзіңдей бала жанын жан ұға ма?
Жаңғырған жырдың биік жотасында
Кезігіп жүрейікші тағы да, Аға,
Балдырған балалардың бағына, Аға!
Жүргізуші: Еслам Зікібаев ағаларың жырлағандай, бүгін балдырғандар елінде
үлкен той. Республикамыздың айтулы ақыны Мұзафар Әлімбай аталарыңның есімін
білмейтін кісі кем де кем. Еңбектеген баладан еңкейген қарияға дейін біледі
десек, қателеспейміз. Өйткені Мұзатамның өлең - тақпақтарын тілі жаңа шығып
келе жатқан сәбиден бастап жаттап, өлеңіне жазылған әндерді шырқап өседі.
Мұзаталарыңның өздеріңе арнап жазған өлең-жырлары да том-том. Өлеңдер,
дастандар ғана емес, әңгімелер дейсің бе, эссе, естеліктер дейсің бе, мақал-
мәтелдер дейсің бе, аудармалар дейсің бе - толып жатыр. Сан ұрпақты
көптеген жылдар ішінде жырларымен сусындатып, таңырқатқан Қазақстанның
халық жазушысы, туған республикамыздың Әнұранының авторларының бірі -
Мұзафар Әлімбай сексен жасқа толып отыр. Балалар, бүгінгі ертеңгілігімізге
бәріңе жақсы таныс “Аяның алақаны” кітапшасының кейіпкері Ая қызды
шақырдық. Ол аталарың туралы көптеген қызықты әңгімелер алып келді.
Мұқабасына “Мұзафар ата өлеңдері мен ертегілері” деген жазуы бар үлкен
кітапты қолына ұстаған Ая роліндегі қыз бала келеді.
Ая: Балалар, сәлеметсіңдер ме? Мен “Аяның алақаны” кітабының кейіпкері –
Ая қызбын және ақын Мұзафар аталарыңның туған немересімін. (Қолындағы
кітапты ашып) Біз бүгін атамыздың балаларға арнап жазған өлеңдерімен
танысамыз. Достар, мен жалғыз келген жоқпын, менімен бірге сендердің
сүйікті жыршыларың Мұзафар атаның шығармашылығымен жақсы таныс, кішкене
кезінен оның өлеңдерін сүйіп оқитын Білгішбекті және еріншек бала туралы
ертегісінің кейіпкері Ертеңбайды бірге ала келдім.
Білгішбек ортаға шығып балалармен амандасады. Ертеңбай келе қоймайды.
Ая: Ертеңбай, қайдасың? Балаларға келіп амандассаңшы.
Есіктің арғы жағынан Ертеңбайдың даусы естіледі.
Ертеңбай: Ая, мен саған айттым ғой, балаларға ертең барайық деп.
Білгішбек: Осы, Ертеңбай-ақ ертең, ертең деуден жалықпайды. Ертеңбай,
кітапханадағы балалармен кездесуіміз ертең емес, бүгін ғой, тездетсеңші.
Ая: Еріншектер елінде
Болған екен бір бала:
Текке келген өмірге
Түк түсінбес дүңгәна.
Шөпшек теріп қырдан көп
Әкел!- десе анасы,
Қойшы, ертең де күн бар!- деп
Кіржиіпті баласы.
Балалар, Ертеңбайды таныдыңдар ма?
Аяғын әрең басып Ертеңбай келеді.
Ертеңбай: Мен Мұзафар атамыздың “Еріншектер елінің еріншек Ертеңбайы”
ертегісінің кейіпкері - Ертеңбаймын. Балалар, мына Ая мен Білгішбек жол
бойы атамыздың қызық-қызық тақпақ, аңыз-ертегілері бар екенін айтып келді.
Мен..., мен болсам ештеңе білмеймін. Бәрін ертеңге ысырып келе жатырмын.
Білгішбек, сенің әңгімелеріңді мен де тыңдайыншы.
Білгішбек: Жарайды, Ертеңбай, тыңда. М.Әлімбай атамыз балаларға арнап
жазған өлеңдерінен басқа үлкендер поэзиясы, қазақ әдебиетінің дамуы, тіл
тазалығы, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы, тағы басқа мәселелер туралы
жүздеген мақала, эсселер, көптеген әннің өлеңін жазған қаламгер. Оның
“Менің ойыншықтарым”, “Балдәурен, шіркін, балалық”, “Ақсерек те көксерек”,
“Аспандағы әпке” секілді үлкен - үлкен кітаптары көпшілік көңілінен шығып,
ондаған жылдар бойы кішкентай бүлдіршіндер мен жасөспірімдердің сүйікті
кітаптарына айналды.
Ая: (Тағы да қолындағы кітапқа үңіліп) Мұзафар ата - бала көңілін тауып,
бала болып ойлап, бала сияқты жақсылықтан үйреніп, жамандықтан жирене
білген, сол үшін де балаларға арнап ой тербеген қаламгер. Әрі бағбан, әрі
бапкер, әрі сазгер, әрі ұстаз. Өмірге енді-енді өз көзімен қарай бастаған
жанның зердесі сұлулық ұялата алса, қандай ғанибет! Үлкендер ақыны,
аудармашы, сыншы, очеркші, ән - өлеңші, ұстаз - атамыздың өзіндік орны бар
бұл қырларының қай - қайсысы да қымбат. Көріп отырсыңдар, менің атам –
сегіз қырлы, бір сырлы қаламгер болып шықты. М.Әлімбай дана бола
білгендіктен де оның өлеңдерінде мол білім, алуан өмір шындығы, әдіс -
тәсілдер әртүрлілігі, жанр байлығы кездесіп отырады. Бұған жинақтарындағы
кез келген өлеңі бір куә десек, таразыланбаған талай - талай ертегі, аңыз,
ойын-өлең, өтірік өлең, жұмбақ- жаңылтпаштар тағы айғақ.
Білгішбек:
Қилы-қилы жұмбақты шешкен кезде,
Анау не екен, япырау?!-дескен кезде,
Ертегілер еліне еніп кетіп,
Мұхиттарды қайықпен кешкен кезде...
Оны кімнің жазғанын білесіңдер ме?
Атына назар салып жүресіңдер ме?
Жаңылтпаштан жаңылып қиналғанда,
Өтірік өлең оқып иланғанда,
“Биссмилла!”-деп тағы да бір жыр бастап.
Тәуба қылып,
Тартқанда иманды алға...
Білесіңдер ме,
Кім жазды, білесіңдер ме,
Көңіл қоймай әлде жәй күлесіңдер ме?
Ая: Балалар, біздің арамызға ақын атамыздың өлеңдерін жатқа оқитын балалар
да келіп отыр. Қазір соларды ортамызға шақырмыз.
Балалар М.Әлімбай өлеңдерін жатқа оқиды.
Ертеңбай: Достарым, қалай ойлайсыңдар, балаларға арналған өлең, ертегі,
жұмбақ, жаңылтпаштар қандай болуы керек?
Балалардың жауабы:
➢ Балалар өлеңдері қызықты, тартымды, өмірден алынған оқиғалар болу
керек.
➢ Белгілі бір адамның не хайуанаттың әрекетін, адалдығын не арамдығын,
батырлығын не бостығын, достығын не қастығын суреттейтін қызық
оқиғалы болу керек.
➢ Балаларға арналған өлеңдер жаттап алуға оңай болу керек.
Білгішбек: Бір сөзбен айтқанда өмірден алынып, ғылыммен дәлелденген
шындыққа негізделген аңызға ұқсас болса дейсіңдер ғой.
Ертеңбай: Жарайды, “Қаңбақ шал” сияқты тапқыр, “Ертөстік” сияқты батыл
болғыларың келетін шығар. Бірақ, менің түсінбейтінім, жаңа электронды
технологиялар ғасырында өмір сүріп, жаңалықтар ашылып, ғарыш пен айға ұшып
жатқан кешегі “ұшқыш кілемдердің” шындыққа айналған кезінде ертегінің не
керегі бар?
Білгішбек: Еріншек Ертеңбай, мені тыңда. Ертегінің аты ертегі. Қанша заман
өзгергенмен баланың аты бала. Осы отырған бәріміздің де алып адамдардың
ортасында болып, су астындағы қалаларға саяхат жасағымыз келеді. Күнделікті
көріп жүрген үйреншікті нәрселерден гөрі біздерді ертегі мен аңыздардың сан
қилы оқиғалары еліктіреді. Мұзафар атамыз жазған ертегілер шындық өмірге
жақын болып келгендіктен, біз қызыға оқимыз.
Ая: Мұзафар атаның “Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге
қызыл болған?”, “Көкек неге “көкек” дейді?” “Тауыс неге қызыл-жасыл?”,
“Қарға неге қара?”, “Алатаудың баурайында”, “Көк кілем”, “Еріншектер елінің
Ертеңбайы туралы” аңыз-ертегілері кім-кімді де жалықтырмайды деп ойлаймын.
Білгішбек: Біз, балалар – байыпты халықпыз ғой. Бүгінде, мынау технология
мен ғарыш заманында біздерді таң қалдыру, кітапқа еліктіру оңай шаруа емес
сияқты. Солай бола тұра, білмейтініміз көп... ал білетініміз аздау болып
жатады... Талғамы биік В.Белинскийдің бір сөзі осы бүгін
айтылғандай:”...Балалар жазушысы болып қалыптасу қиын, арнайы туу керек.
Мұның өзі өзінше бір қабілеттілік болады... Мұнда талант қана емес, сонымен
бірге өз алдына даналық та керек”. Яғни, бала бола білу керек. Ал,
М.Әлімбай атамыз шығарма жазғанда тіпті балалардың жас ерекшеліктеріне
дейін қатты ескереді екен. Сондықтан оның өлеңдері бүлдіршіндерге,
балдырғандарға, жас өспірімдерге арналған болып айқындалып, айрықшаланып
тұрады.
Ая: Балалар, орыстың Маршак, Чуковский, Агния Барто сияқты көптеген елдің
балалары сүйіп оқитын жазушыларын білетін шығарсыңдар. Ал олардың жан-
жануарларды сөйлетіп, жақсылық пен жамандықты, адалдық пен арамдықты
салыстырататын ертегі-аңыздарын кім біледі екен?
Балалардың жауабы.
Білгішбек: Біздің сүйікті жазушымыз Мұзафар ата мен бұл жазушылардың
арасында қандай байланыс бар деп ойлауларың мүмкін. М.Әлімбай балаларды
мақтаншақтық пен қызғаншақтық, өзімшіл менмендік пен даңғойлықтан сияқты
жағымсыз қасиеттерден арылып, көпшілік пен бауырмалдыққа шақырады. Ол
әйгілі орыс жазушылары Самуил Маршак, Корней Чуковский, Агния Барто сияқты
құстар мен аңдарды сөйлетіп, соларды достастыру арқылы балаларды жақсылыққа
жетелейді. Бұған “Қорбаң аю”, “Құмырсқалар”, “Жорға торғай” сияқты
өлеңдері дәлел.
“Құстар тойында” өлеңі оқылады.
Ертеңбай: Ой, мен бұл өлеңдерді жатқа білемін.
Ая: Бұлардан басқа Мұзафар Әлімбайдың балаларға арнап жазған кітаптарында
тәрбиелік мәні бар өлеңдері көптеп кездеседі. Мысалы, ”Суайт сауысқан”,
“Қырықаяқ”, “Әппақ пен сатпақ”, “Тарғыл мысық дағдысы” сияқты толып жатқан
жырлары бар. “Жел деген не?” өлеңінде жел сияқты тұрақсыз әрі берекетсіз
болмау жағын тапқырлықпен айтып, суреттеп берген.
Бір оқушы Жел деген не? өлеңін мәнерлеп оқиды.
Көркемсөз оқушы:
Жел деген не?
(Айт деп інім жалынды).
Жел де ауа кәдімгі
(Айтқаныма нана ғой).
Жел дегенің тек бірақ,
Ойға –қырға шапқылап,
Пайыз таппас ауа ғой.
Ертеңбай: Ая, сен Мұзафар атаның үлкен әдебиетке қалай келгендігі, бала
кезінде кім болуды армандағаны туралы білесің бе?
Ая: Әрине, ол туралы атамның өз аузынан естідім де, оның естеліктерінен
де оқыдым.
Ертеңбай: Ендеше, бізге де айтып берсеңші.
Ая: Әр ақын-жазушының үлкен әдебиетке келер өзіндік жолы болады екен. Менің
атамның да өлең, жырға, әсем әнге әуестігі ана сүтімен бойына дарыған.
Тумысынан ақынжанды, өнерпаз анасы Зейнеп халық ауыз әдебиетіндегі қисса,
дастандарды жатқа айтатын болған. Абайдай ұлы адамның өмірде болғанын,
ғұлама ақынның әнге жазылған өлеңдерін де тұңғыш анасының айтуымен барып
білген. “Жас жеткіншектің жан-дүниесіне рухани нәр беретін нәрсе ананың ақ
сүті, ананың әлдиі, ананың бесік жыры мен ананың әсем де әсерлі
әңгімелері,”-деп Мұзафар атам әрқашан тебірене айтады.
Білгішбек: Балалар білесіңдер ме, Мұзафар ата 5 жасында әріпті әліп деп
біліп, кітап оқи бастайды. 6-сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден
аса кітабын тауысып, “Бауырсақтан” бастап, “Батырлар жырымен” жалғастырып,
Пушкиннің 4 томдығын тауысады. Өлең жазуды мектеп қабырғасында бастап, 16
жасында анасына арнап жазған тұңғыш өлеңі мерзімді баспасөзде жарияланады.
Бұл үлкен өнер жолына деген алғашқы баспалдағы еді. Қазір Мұзафар атамыздың
сөзіне жазылған И.Жақановтың Бесік жыры” әнін тыңдайық.
Білгішбек: Балалар, қалай ойлайсыңдар, ойыншықпен ойнамайтын бала бола ма?
Әрине, болмайды! Бүлдіршіндердің өмірін ойыншықсыз көзге елестету мүмкін
емес! Енді кезекті ойыншықтар туралы Ойыншықтар өлеңіне берсек.
Көркемсөз оқушы:
Жүрмейсің бе абайлап,
Болмасаңшы ұрыншақ!
Асыр салып көп ойнап,
Ақсап қалдың құлыншақ!
Ашытпайды көзіңді,
Шомыла ғой, балақай!
Қарашы енді өзіңе,
Аппақ болдың, алақай!
Түсті түймең үзіліп,
Неге қадап алмайсың?
Тұр ғой әне ине-жіп,
Неге ұқыпты болмайсың?
Мектебіне ертемен
Баратұғын бала аз ба?
Апарамын ертең мен
Машина тұр гаражда.
Шырылдама, әндетпе,
Бұлбұлым, ертең жырларсың.
Папам келді қызметтен,
Ұйықтап біраз демалсын.
Тиіспе, күшік, қоянға,
Тентектікті қойыңдар!
Кикілжің жоқ араңда,
Тату-тәтті болыңдар!
Ая: Бұл әдемі, әсерлі өлеңді білмейтін бала араларыңда сірә, сирек болар.
Ақын атам кішкентай кейіпкерінің тілімен ойыншықтар әлеміне бала көзімен
қарап, тіл бітіріп жіберген. Қыз бала күллі ойыншықтарын тәртіпке шақырып,
оларға татулық пен бірлік тілейді. Ал, балалар атамның мен туралы, Ая қыз
туралы жазған өлеңдерін білесіңдер ме?
Көркемсөз оқушы:
Айналайын Аяның
Алақаны аялы:
Ая - біздің мейірбан,
Досынан жоқ аяры.
Айналайын Аяның
Алақаны аялы:
Қолда барын достардың
Алдына әкеп жаяды.
Айналайын аяның
Алақаны аялы.
Көркемсөз оқушы:
Айдың беті аппақ,
Аяның беті сатпақ.
Неге олай?
Ол былай-
Аунамайды жерге,
Шомылады көлге.
Ертеңбай: Ая, ақын ата қаламынан өлең қалай туады екен? Балаларға арнап
өлең жазу оңай шаруа еместігін білемін... Менің ойымша, бұған үлке-е-н еңбек
керек сияқты.
Ая: (Қолындағы кітабын ашып оқиды) Атамыздың айтуынша, көбіне өз көзімен
көргені өлеңге арқау болатын көрінеді. Сендерге атамның жазған
естелігінен бір мысал келтірейін: “Сурет салып отырған Асқар бір кезде
кемсеңдеп:
- Жол жоғалды, ата, қайда кетті, ата?!- деді. Қағазына қарасам, парақтың
ортасына көк қарындашпен көл салыпты. Күрең қарындашпен бір жағынан жол
тартыпты. Жолы көлге кеп, тіреліпті байқаусызда. Сөйтіп жол жоғалған...
- Асқар, асықпа, жол қазір табылады,- дедім де. Көлдің арғы жағалауынан
күрең қарындашпен жолды алып шықтым.
- Міне, көрдің бе, сенің жолың көлге шомылып шықты.
- Алақай! Алақай! Жол табылды!- деп, бала мәз болды. Арада біраз күн өткен
соң “Жол қайда жоғалды?” деген өлең жаздым. Міне, соңғы шумағы:
Жоғалды ма жол оңай?
Суға кетті-ау, обал-ай!
Іздеп жүрсек жан-жақтан
Сүңгіп шықты ар жақтан,- деп өлеңдерінің шығу тарихы туралы
әңгімелейді атам.
Білгішбек: Достар! Ақын деген сөз грек тілінде данышпан деген ұғымды
білдіреді екен.. Анау-мынау емес, Данышпан! Осыдан-ақ ақынмын деген адам
өзіне қандай ұлы міндет жүктелгенін пайымдай берсін.
Қилы-қилы жұмбақтарын шешкен кезде,
Анау не екен, япырау?! – дескен кезде
Ертегілер еліне кетіп,
Мұхиттарды қайықпен кешкен кезде...
Жаңылтпаштан жаңылып қиналғанда
Өтірік өлеңін оқып иланғанда біздер Мұзатамыздың өзімізге
жүктелген осы міндетті қалай атқарып жүргеніне көзіміз жетеді.
Ая: Ақынның құлағы өзінен қырық жыл бұрын туады депті бір ақылды адам.
Өздерің сияқты жас талапкерге құлағың түрік, көзің жіті болсын деп тілек
айтар едік. Әлдебір аңқаулар болмаса, байыпсыз алаңғасарлар болмаса, халық
сөзімен айтқанда, “оқу өтіп кеткен” оқымыстысымақтар болмаса ешбір қаламгер
көркемдік мақсатқа жете алмайды екен. Мұзатамыздың қай өлеңін алып оқымасаң
да өздерің куә болып жүрген көріністер арқау болыпты. Мұзафар атамыздың
аспан кемесінде жұмыс істейтін мамандық иесі туралы Аспандағы әпке өлеңін
тыңдап көрейікші.
Аспандағы әпке өлеңі оқылады.
Білгішбек:
...Сыйлаттырмай қоймайды,
Сыйламаймыз текке біз.
Көптің қамын ойлайды, Аспандағы әпкеміз.
Балалар аспандағы әпке дегеніміз кім? (Балалардың жауабы) Дұрыс
-Стюардесса. Мұзафар Әлімбаевтың “Аспандағы әпке” өлеңіне аттас кітабы
әдебиет саласындағы мемлекеттік сыйлықты алған.
Ая: Көппен көрген ұлы той дейді бабамыз. Ақын атамыздың көпшіліктен
бөлектенбей, қашанда қайырымды болып, басқа біреуге қастандық ойламауға
үйрететін Жалқау винт деген өлеңі бар.
Көркемсөз оқушы:
Жалқау бір винт жасынан,
Жылжып болттың қасынан,
Түсіп қалды қырсығып,
Тоқтасын,-деп,-машинам!.
Оған несін қарасын?!
Бұрап алып жаңасын.
Жүріп кетті машина
Шарлап совхоз даласын.
Жапанда винт тек жатыр,
Жаңбыр-батыр, жел жатыр.
Жарамаған кәдеге
Көк темірді жеп жатыр.
Кітапханашы:М.Әлімбайдың мүйізтұмсық, жираф, арфа, аквариум, құмырсқа жер
туралы өлеңдерінің де танымдық мәні зор.
Ая: Балалар, қалай ойлайсыңдар, далада өсетін ошаған мен қошақанның бір-
бірімен қандай байланысы бар? Мұзафар атамның қошақан мен ошағанды ала
отырып, балаға қызық табиғат құбылысын танытатын, географиялық-биологиялық
білім беретін “Қошақан мен ошаған” деген тамаша өлеңі бар. Балалар өлеңді
рөлге бөліп оқиды.
Қошақан: Өй, ошаған, ошаған!
Қоймаушы едің түйремей.
Неден жұмсап босаған
Тікендерің инедей.
Ошаған: Келе жатқан жаңбыр бар,
Өн бойымды алды ылғал...
Қошақан:Әй, ошаған, ошаған.
Бүгін қалай қадалдың?
Қастығың ба жасаған,
Қадалғаннан қан алдың?!
Ошаған: Ашық болса, күн жаумай,
Қатаямын жұмсармай,
...Жаумай ма, әлде жауа ма,
Қандай болмақ күн бүгін-
Тікеніме қара да,
Ауа райын біл бұрын.
Ертеңбай: Мұзафар Әлімбайдың көптеген өтірік өлеңдері тақырып, таным
жаңалығымен ерекшеленеді.
Білгішбек: Балалар, ендігі кезекті “өтірік өлеңшілерге” берсек.
Өтірік өлең оқитын балалар ортаға шығады.
Қақ жарып шоғын жұлдыздың,
Ұшқанын көрдім құндыздың.
Құдықтың суын төктім, төңкердім де,
Теңізді жалдап өттім, жөн көрдім де.
Құлынның мүйізіне мініп аттай,
Бүгін –ақ барып қайттым ертең күнге.
Алдайды деп аптықпа,
Үйір емен дақпыртқа:
Ай қасында түнедім,
Орандым да ақ бұлтқа.
Ұлу озды елікпен жарысқанда,
Тышқан жеңді аюмен алысқанда.
Арбама атты қойып, қоңыз жектім,
Бір емес қатарынан тоғыз жектім.
Ертеңбай: Ақын атамыз нағыз Данышпан десе, Данышпан екен ғой. Білмейтіні
жер астында көрінеді. Сегізаяқ деген не? Қол, аяқ, көз, құлақ неге екеу?
Минут деген немене? Сөз жоқ осындай, тіпті мыңдаған сауалдарыңа жауапты
Мұзафар атаның өлең қоржынынан табасың. Оған кәміл сене бер! Міне, еңбекқор
данышпан деп осыны айт!
Балалар ортаға шығып М.Әлімбайдың “Минут деген немене?”, “Бұлақ деп неге
аталған”,”Қараңғылық деген не?” өлеңдерін оқиды.
Білгішбек: Енді Мұзатамыздың сұрақтарына жауап беріп көрейік.
“Қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс?” өлеңі оқылады.
Жазыпты бала,
Сен оқып қара,
Қайсысы дұрыс?
Қайсысы бұрыс?
Шөлінде-бұлан,
Інінде-ұлан,
Тайгада-құлан,
Елінде –қыран
Көгінде-жылан.
Балалардың жауабы.
Білгішбек: Сендер қанша сөз білесіңдер? Әрине, айта алмайсыңдар. Тіл
ғылымымен айналысып жүрген үлкен ғалым ағалар да қанша сөз білетінін айта
алмауы мүмкін. Әйтсе де, газет-журналдарды, алуан түрлі кітаптарды, көркем
әдебиетті көп оқитын, үлкендерден естіген сөздерін есте сақтап қалуға
тырысатын зерек балалардың өзге балалардан гөрі сөзді көбірек білетіні,
сөздік қорының молырақ болатыны ақиқат қой. Ондай балалар сабаққа да алғыр
келеді.
Ая: Атамның ұсынып отырған мына бір топтамасынан сендер көпшілік біле
бермейтін талай-талай атауларға қанығасыңдар. Ол сөздерді естеріңе сақтап,
сөздік қорларыңды байытып жатсаңдар нұр үстіне нұр.
Білгішбек:
➢ Пәйке-бұғы танасы
➢ Саһар-аққу қоразы
➢ Тағылан -жайран
➢ Қауыр-тау құсы
➢ Бандал-еменнің бас бұтағы
➢ Шөндік-жолбарыстың күшігі.
Осылай жалғастыра беруге болады.
Білгішбек: Балалар, ақын атамыздың жаңылтпаштарын білесіңдер ме?
Ұшы үшкір ұшқыр үш жебе алдым,
Үшеуі де үшкір, ұшқыр деп алдым.
Шығардағы шынжыр шылдыр-шылдыр,
Шылдыр-шылдыр шынжырдағы шынжыр.
Ал, мықты болсаң жаңылмай оқып көр.
Ортаға екі бала шығып, жаңылтпаш айтып жарысады.
Білгішбек: Ақын атамның тағы бір өнері - әнге өлең жазу. Оның 1949 жылдан
бастап 300-ге жуық өлеңі ән-әуенге айналыпты. Ол әндердің көбі өздеріңе
арналған: “Мен - баласы даланың”, “Мұғалім ол біздің”, “Менің атам -
майдангер”, “Көктем дала - Алматы”, “Біздің балабақшада”, Жұлдызым тағы
басқа көптеген өлеңдері. Ендігі кезекті Ибрагим Нүсіпбаев ағаларыңның
әніне жазылған әсем әнге берейік.
“Мұғалім ол біздің” әні.
Ая: Балалар, Мұзафар атамыздың көп еңбектенетінін білдіңдер. Ал осылай көп
еңбектенуді кімнен, қалай үйренгендігі жайлы білгілерің келе ме? Бұл туралы
атаның өзі былай дейді: (кітабын ашып оқиды) ...Дімкәс әке-шешеміз бізге
кезекпен үй сыпыртатын, су әкелдіретін. Алты-жеті жаста мал жайлауды
үйрендім. Тезек теру, шілік шабу, отын жару - бала шақтағы күнделікті
үрдісіміз еді. Ауаны қалай жұтсақ, суды қалай ішсек, бұлар да сондай
үйреншікті машық еді, арба жегу, етік жамау, түйме қадау, кір жууды да
жатырқаған емеспін, кейде апама болысып, сиыр сауған күндерім де болды...
Осының бәрінің өсе келе пайдасы тиді, әсіресе әдебиетте. Солардың бәрі
еңбектене білуге, еңбектен ләззат табуға үйретіпті” - деп есіне алады.
Ертеңбай: Шәкірт болсаң,
Шоқандардай озық бол,
Оқу-білім бейнетіне төзіп көр.
Ертеңгі істі бүгін ойлап, бейімде,
Бүгінгіңді ысырма тек кейінге.
Қадари-хал талабы бар әркімнің,
Жастан шырқа әнін туған халқыңның.
Кітап құмармен сырлас бол,
Кластастармен мұңдас бол.
Қылқалам, бояу сөйлесін,
Сал туған ауыл бейнесін!
Үлкеннен үйрен,
Кішіге үйрет.
Жаманнан жирен,
Тозғанды күйрет, - деп Мұзатамыз маған да, сендерге де өсиет
жолдапты. Достар, мен сендердің орталарыңы келгеніме қуанып тұрмын. Өзім
сияқты Жалқаубай, Ертеңбай, Олақбайларға: кітапты көп оқып, өлең-жыр, аңыз-
ертегімен дос болыңдар демекпін!
Ая: Атам - кітап, мен – дәптер,
Ақыл толы сөзіне.
Қызығам да, әлбетте,
Көшіремін өзіме.
Еш дүкенде сатылмас
Тегін кітап - сарқылмас
Өмір – кітап - атамыз!
Беттері ашық ұдайы,
Оқылатын кітап ол.
Сырын ашып ұдайы,
Тоқылатын кітап ол.
Еш дүкенде сатылмас
Тегін кітап - атамыз!
Қанша оқысаң, сарқылмас
Өмір-кітап - атамыз!
Қонақтар балалармен қоштасып шығып кетеді.
Кітапханашы: Міне, достар, мерекеміз аяқталуға жақын қалды. Келіңдер, жыр
ақсақалы - Мұзатамыздан ақ бата сұрайық. Соңғы сөзді (бір баланың аты
аталады) берейік. Ол бізге Мұзафар атамыздың ақ батасын оқып береді.
...Бола білсең, Күндей бол,
Барлық жұртты бірдей көр
Мейіріңді аямай
Жылуыңды бірдей бөл...
Кітапханшы:
Әумин,батаңыз қабыл болсын дей отыра.
Құтты болсын, ата туған күніңіз!
Алдымызда аман-есен жүріңіз,-деген жыр жолдарын арнағымыз
келеді.
Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді
М.Әлімбайдың аңыз- ертегілері бойынша әдеби ойын
Ұйымдастыру: Кітапханашы өтілетін шара туралы хабарландыру іліп
қояды. Сұрақтар жазылған үлестірме қағаздар, үш түсті (сары, жасыл, қызыл)
жолдар дайындалады. (Қағаздан жасауға болады)
Ойынның шарты:
✓ Әдеби ойын үш кезеңнен тұрады. Ойын басталмас бұрын залдағы
оқырмандарға үш сұрақ қойылады.Сұрақтарға жауап берген оқырман
ғана ойынға қатыса алады. Ойынның әр кезеңінің өз ережесі
бар. Олар сұрақтардың алдында беріледі.
✓ Әр кезеңде жеңімпаз атану үшін ойыншы өзінің алдындағы жолды
бірінші болып жүріп өтуі керек. Барлығы үш жол: қызыл жолда бір
де рет қателесуге болмайды. Сары жолда 1 рет қателесуге болады,
ал жасыл жолда тұрған ойыншы 2 рет қателесуге мүмкіншілігі бар.
✓ Әр кезеңнің жеңімпаздары соңғы айналымда кездесіп, жеңімпаз
анықталады.
✓ Ойыннан шыққан оқушылар айып ретінде М.Әлімбайдың өлеңдерін
оқып, оның жұмбақтарын жасырып, қызықты топтық ойындар
ұйымдастыруларына болады.
Бірінші кезең ойыншыларына қойылатын сұрақтар:
1.М.Әлімбайдың туған күні? (1923 ж. 29 қазан)
2.М.Әлімбайдың туған жері (Павлодар облысы, Маралды ауылы)
3.1984 жылы Мемлекеттік сыйлық алған жинағының аты? (“Аспандағы әпке”)
Ойынның алғашқы кезеңінің ережесі мынадай: үш ойыншы М.Әлімбайдың
кез - келген бір тақпағын жатқа мәнерлеп айтуы қажет. Өлеңді үздік оқыған
бала жолды бірінші таңдауға құқысы бар. Екінші орын алған екінші болып,
үшінші ойыншы қалған жолға келіп тұрады.
“Әр түрлі” тақырыбындағы сұрақтар:
1.М.Әлімбайдың анасының аты кім? (Зейнеп)
2.М.Әлімбайдың әкесінің аты кім (Айтмағамбет)
3.Ақын бала кезінде кім болуды армандады? (Ұстаз)
4.Балаларға арнап жазған “Ақсерек те көксерек” ән-ойын музыкасының авторы
кім? (И.Нүсіпбаев)
5.Ақынның бала кезінде халық жыр-аңыздарымен таныстырып, қазақтың атақты
ақын-жазушыларының шығармашылығымен ең алғаш таныстырған адам? (Анасы)
6.Мейірімсіз, қайырымсыз төрт ұл бала немесе аналары көкекке айналып кеткен
ұлдар туралы ертегі (Көкек қалай көкек боп кеткен)
7.Өз илеуінен бөлініп, басқалармен достаспақ болған құмырсқа туралы
ертегіні ата? (Қиттыққан құмырсқа)
7.М.Әлімбайдың атақты ғашықтық дастаны? (“Естай-Хорлан”)
Ойынның ІІ кезеңінің сұрақтары:
1.М.Әлімбай балаларға арналған республикалық “Балдырған” журналында қандай
қызметте болды? (Бас редактор) 2.М.Әлімбай Ұлы Отан соғысына өз
еркімен неше жасында аттанды? (18 жасында)
3.Ақынның туған жылы? (1923 жыл)
ІІ-кезеңнің алдында әділ қазылар алқасы үш қатысушыға М.Әлімбайдың
ертегілері бойынша сурет салуды тапсырады. Суреті үздік шыққан ойыншы жолды
бірінші болып таңдау құқығына ие болады. Екінші ойыншы екінші жолға, үшінші
ойыншы қалған жолға келіп тұрады.
“Ертегілерді білеміз бе?” сұрақтары:
1.“Қарау” атты ертегісінің кейіпкері? (Шиқанбай)
2.“Алатау баурайында” ертегісінің кейіпкерлері Жақы мен Сорай не үшін
дауласып қазыға барады? (Үй астынан табылған алтын үшін)
3.“Алатау баурайында” ертегісіндегі алтынның құны үшін хан не салдыруды
бұйырады? (Алма бағын)
4.Еріншек бала Ертеңбай туралы ертегісі? (“Еріншектер елінің Ертеңбайы” )
5.“Тышқан-дос” ертегісінде тышқан кімді тұзақтан құтқарып алды? (Жолбарыс)
6.“Түлкінің құйрығы неге ұзын” ертегісінде түлкі құйрығын кіммен айырбас
жасап алады? (Қоянмен)
7.Ақынның ептілік туралы жазған ертегісі (Епті кім?)
Ойынның ІІІ кезеңіне ойыншылар таңдап алу үшін қойылатын сұрақтар:
1.Ақын “Пионер” газетінде қызмет істеген 1949 жылы алғашқы журналистік
сұхбатты кімнен алған еді? (1949 жылы Мұхтар Әуезовтен)
2.М.Әлімбайдың шығармалары неше тілге аударылды? (38 тілге аударылған)
3. Ақынның неше төл кітабы баспадан шыққан? (50 шақты кітабы бар)
ІІІ-кезеңнің алдында ақынның бір ертегісінен үзіндіні қимыл мен ым
(пантомимо) тәсілдерімен бейнелеп көрсетеді. Әртістік қабілетімен көзге
түскен бала жолды бірінші таңдайды. Қалған екеуі ретімен өз орындарына
тұрады.
“Мына үзінді қай ертегіден алынған” :
1. “...Қалдырған баба өсиет:
Сақтаса қайсы үй дұрыстап,
Сол үйде болар дос ниет,
Сол үйге қонар ырыс, бақ”.
“Алда-деп, берер ырысы”.
Үмітке игі жұбанып,
Отырар еді үй-іші,
Кілемді көріп, қуанып.
Көзіне сенбей аңырған
Көк кілем түсін бір көрген.
Аралап тауды сабылған,
Аңыз ғып айтып үлгерген.” (“Көк кілем”)
2. “Шопан ағам Жасұлан-
Бүкіл елге сыйлы адам,
Төлбасы боп жасынан
Ата жолын сыйлаған...” (“Қойшы мен мүсінші”)
3. ”... Қайдан тапты қайратты,
Қызыл тілін сайратты:
Жалаңдатпай қанжарды,
Тоқтатыңдар жанжалды!
Картвелилер сақтаған
Ата салтын жоймадым:
Босағамнан аттаған-
Жауым емес –мейманым! (“Мейман”)
4. ”...Қиядан орағытып маңын қана
Қанатын қақпай баяу қалықтаған.
Көрінді құдіретті көк патшасы
Қалайда балақ бауын ағытпаған.
Жүргендей атыраптың қамын ойлап,
Қыран құс ұзақ ұшты сабыр жайлап.
Бұл не құс? Кімнің құсы?
Қайдан келді?
Аңырып аузын ашты ауыл-аймақ. (“Қыран туралы баллада”)
5. “...Жапырақтар түйісіп,
Көк қанатын жаяды.
Соқса аптап, күн ысып,
Саған тосып саяны.
Алма, алмұрт, жүзім бе...-
Әр аулада самсап тұр.
Жегің келсе үзіп же,
Аузыңды ашпа, аңсап құр...” (“Алатау баурайында”)
6. ...Көп ертектің біреуі
Аяз би хан жөнінде.
Бүкіл қазақ біледі,
Сол есімде менің де.
Әлсізді Аяз қорғапты,
Аш-арықты тойдырып.
Әділді Аяз қолдапты,
Жетімге де той қылып...
Бізге жеткен сөзінің
Шұғыласы таралып,
Әр заманның өзінің
Аяз биі бары анық. (“Аяз би” )
7. “...Екі бұғы иен жайлау, көк белде
Емін–еркін жайылыпты көктемде.
Әдеті ғой кейбіреудің желігіп
Есіретін майға тойып бөккенде...” (“Екі бұғы”)
Соңғы айналымның алдында үш кезеңнің жеңімпаздарына әділ қазылар
алқасы М.Әлімбайдың бір ертегісі бойынша үшеуі бірігіп қойылым көрсетуді
сұрайды. Үшеуінің ішінен әртістік талабы және мәнерлеп оқу қабілетімен
көзге түскен бала жолды бірінші болып таңдау құқына ие болады. Қалған екі
ойыншы қалған екі жолға келіп тұрады.
Соңғы айналымның “Бұл қай ертегі” сұрақтары:
1. Мақтағанға дандайсыған жолбарыстың түлкінің арбауына түсуі туралы
(“Түлкі мен жолбарыс”)
2. Олжаға таласқан екі бұғының аңшы нысанасына тап болуы туралы (“ Екі
бұғы”)
3. Қоянның сақтық жасап түлкіні алдауы туралы (“Түлкі мен қоян”)
4. Өзінен кішілерге әлімжеттік жасайтын арыстан туралы ертегі (“Түйебас”)
5. Адамдардың шектен асқан іштарлығы, дүниеқоңыздығы, қараулығы туралы
ертегі (“Қарау”)
6. Күншіл қарға туралы ертегі (“Күншіл ғана күңкілдейді”)
7. Жақсылықты жақсылықпен қайыру туралы ертегі
(“Аю
асуында”)
Жеңімпаздарды мараппаттау.
Ескерту: Сайыс барысында ойыншылар сұраққа жауап бере алмаған жағдайда,
жанкүйерлер жауап берулеріне болады. Сұраққа дұрыс жауап берген оқырманға
жұлдызшалар беріледі. Ойынның соңында ең көп жұлдызша жинаған оқырмандар
да марапатталады.
Ойлы жыр, орамды тіл
Әдеби саяхат
Балалар ақынның шығармашылығымен танысып, өлеңдерін мәнерлеп оқуға
дайындалып келеді.
Қатысушылар: Кітапханашы, Әңгімеші, Өмірбаяншы (М.Әлімбайдың естеліктерінен
үзінді оқушы), Көркемсөз оқушы балалар
Жүргізуші: Құрметті жыр сүйер қауым! Бүгін сүйікті ақынымыз М.Әлімбайдың
шығармашылығымен тереңірек танысу үшін 1997 жылы “Санат” баспасынан шыққан
2 томнан тұратын таңдамалы шығармалар жинағы бойынша “Мұзафар ақын еліне”
саяхат жасаймыз. Ақынның шығармаларының қос томдығы - оның ондаған жылда
орнатқан қос бөлмелі құтханасы. Ал құтханасының әрбір бөлімі бір-бір ауылға
бергісіз тамаша өлең-жыр, аңыздардан тұрады. Ендеше бірнеше ауылдан
тұратын құтхананың төріне озыңыз! Жыр дастарханынан дәм татыңыз! Жылылық
тапсаңыз, қалауыңызға жақса, жиі-жиі соғып тұрыңыз! Сапар барысында
кітапханамыздың ең үздік оқырмандары атамыздың өлеңдерін мәнерлеп оқиды.
Өлеңді нақышына келтіріп оқыған жас ақындарымызға арнайы сыйлықтар
беріледі. Сонымен, кешікпей саяхатымызға аттанайық!
(Алдын ала үнтаспаға жазып алынған ат айдаушы даусы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Кітапханашы: Балалар, алдымен ”Балалық шақ” ауылына аттанамыз. Сапар
барысында әңгімеші мен өмірбаяншының қызықты әңгімелерін тыңдаймыз.
Әңгімеші:
“Асыға асқаныңда қайқаң белден.
Алдыңнан ауыл шығар ойпаң жерден,
Айна көл ақшыл тартып жатар тымық,
Секілді қымыз құйған жайпақ зерең”.
Бұл - ақынның туған жерінің суреті. М.Әлімбайдың туған өңірі Маралды
атырабы да (Павлодар облысы, Шарбақты ауданы) әнші–күйшілердің, ақын-
жыраулардың, ертегіші-хикаяшылардың, ділмәр шешендердің думан құрған өнер
төріндей болды. Солардың тәтті сазын, татымды сөзін, тартымды ғибрат-
тағылымын қаршадайынан құлағына құйып өсті. Ақынның жастық шақ, есею
жылдары, толысу кезеңдері де кілең бір өнегелі ортада, білікті үлкендердің
қасында, таланттылардың жанында өтті.
Өмірбаяншы: “Әкем ескіше оқыған, Уфадағы медресе “Ғалияны” бітірген,
жәдитше мектепте дәріс берген. Анам Зейнеп те хат таныған. Жарқын мінезді,
тілді, тумысынан ақын кісі еді...Әкесіз өткізген жылдарда тапшылық, тіпті
жоқшылық тауқыметін талай тартсақ та, асыл ананың арқасында жетімдік
көрмейтіндеймін.Қайран ананың жүрек жалыны тірі қалған екі баласын
әлпештеуге әкеміздің көзі жоқтағы тұста да мол жетіпті. Алғаш рет Бұқар
жырау, Көтеш, Абай, Сұлтанмахмұт, Иса, Естай, Сәбит Дөнентаев... аттарын да,
жырларын да апамнан естідім. Қаншама ертегі, қиссаны апам жатқа айтушы еді.
Өзі де жанынан жырлар шығарушы еді. Ақындықтың алғашқы ұрығына аппақ нұр,
асыл нәр беретін де ана әлдиі, ана” жыры, ана әңгімесі шығар.
Қаламгерлердің қайсысы болса да, анасын ақ сүті үшін де, рухани сусын
бергені үшін де ақ жүрегінен алғысын айтып, еске алатыны содан-ау”-, деп
еске алады ақынның өзі.
Көркемсөз оқушылар “Ана” , “Маралдыма махаббат”, “Балалық шақты еске алу”
өлеңдері мәнерлеп оқиды.
Кітапханашы: Балалар, кішкене тынығып, аттарымызды ауыстырып алғаннан
кейін “Оқуда” ауылына аттанамыз.
(Алдын ала үнтаспаға жазылған ат айдаушының дауысы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Әңгімеші: Қандай жанның да балалық шағы - болашағының баспалдағы. Кім-
кімнің де ат жалын тартып, азамат жасына келгенде қандай адам болмағы, оның
балалықтан алған әсер -байлығына көп байланысты. Оның үстіне Мұзафар
Әлімбай, негізінен, балалар ақыны. Сол себепті балалар ақынының тағы да
балалық шақ әсері туралы естеліктеріне ден қоялық...
Өмірбаяншы: “...Мен үйде және интернаттар мен пансионаттарда тәрбиелендім.
Үздік оқыдым, қоғамдық жұмысқа белсене араласқан пионер болдым, сурет
салуға да құмар-ақ едім, қабырға газеттерін шығару қай мектепте де менің
сыбағама тиетін-ді. Көбіне тақпақ оқитынмын. Суфлер будкасынан сыбырлап
отырғаным көп баланың қолы жетпес дәреже көрінетін маған.
Павлодар педучилищесі - менің поэтикалық бесігім, журналистік жолымның
бастауы. Бірінші жырды соның қабырғасында жаздым. Сол училищеде оқып
жүргенімде тырнақалды туындым облыстық “Қызыл ту” газетінде 1939 жылы 18
маусым күні жарық көрді. Сол жылдары аяулы ұстаздарымнан әдеби ғана емес,
адами тәлім алып өстім.Облыстық газет қасындағы әдеби бірлестікке де
белсенді мүше болдық, бірақ бірде-бір әдеби кештен қалып көргеміз жоқ.
Сөйтіп жүріп, “ақын бала” атана бастадық,”- деп еске алады ақын.
Көркемсөз оқушылар “Жолдас”, “Ұстазыма” “Ұстаз жолы” өлеңдерін
мәнерлеп оқиды.
Кітапханашы: Балалар, біраз сусынымызды қандырып, кешікпей “Солдаттар
ұмытпайды сұрапылды” ауылына аттанамыз.
(Алдын ала үнтаспаға жазылған ат айдаушының дауысы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Әңгімеші: Қиын жазған қаныммен де, теріммен
Қимасымды тартып алған өлімнен,
Менің төрт жол отты жолым-төрт жылым
Қызыл бояу, ірі әріппен терілген.
1941 жыл... Соғыс бұрқ етті. Он сегізден жаңа ғана асқан жасөспірім
жігіт соғысқа өз еркімен сұранып қанды майданға шеру тартты. М.Әлімбайдың
балғын жастығы жойқын жорықтың аласапыран алаңында, көк ала түтіннің
ішінде, оқ топанының астында өтті. Жас солдат қиын-қыстау күндерде қару мен
қаламды қатар ұстады. Өрт оранып отырып, солдаттың оғындай ұшқыр,
қаһарындай кекті алғашқы өлеңдерін жазды. Ақын өлеңдерінде жауға деген
жалыны лапылдаған, дауылы бұрқап ұйтқыған өшпенділік жатты. “Ата, батырға
да жан керек”, майданда қорыққан оқиғаларыңыздың еске түскенін айтып
беріңізші” деген журналистің сұрағына, атамыз былай жауап беріпті
Өмірбаяншы: “Бұл сонау алыстағы сұрапыл жылдарда болып еді...Ұрысқа түнде
кірдік. Аға лейтенант Чернов екекуіміз артта қалып қойыппыз. Сөйтсек,
немістердің шегінгенде қалып қалған бір артиллерия батареясының дәл
тұмсығының астынан шығыппыз. Енді сәл жүрсек не тірідей, не “басқаша” қолға
түседі екенбіз. Орманды тасалап зытып бердік. Олар да оқты жаудырып берді.
Әйтеуір, тигізе алмады. Сонда қорықтым,- деп сөзін аяқтапты Мұзафар атамыз.
Майданнан жеті жарым жыл өткен соң офицер - танкист атанып туған үйіне
оралады. Бір кездегі балаң жігіт жай ғана оралмай, уақытты бағалауды,
өмірді қадірлеуді, Отанды қастерлеуді үйреніп қайтады.
“Ту тіккен” поэмасынан үзінді, “Ерлер ескерткішіне татиды”, “Қайран
достар-майдандастар” өлеңдері мәнерлеп оқылады.
Кітапханашы: Біраз демалып, дәмді-тәттілермен шәй ішіп, осы ауылда
аттарымызды ауыстырып “Сүйген жүрек сөз табады сүйсінер...” ғашықтар мен
махаббат ауылына аттанамыз.
Балаларға тәтті сусын мен конфеттер таратылып беріледі.
Әңгімеші: Балалар бұл жолы да сөзді атамыздың өзіне берсек:
Өмірбаяншы: “Соғыс басталғаннан кейін бір ай шамасында Павлодарда бүкіл
Арқаны әнмен тербеген әсем әнші, асқан талантты композитор Естай бастаған
мәдени-үгіт бригадасы құрылды. Мен сол бригадаға конференсье әрі декламатор-
ақын боп қатыстым. Бригада болып ауылдарда әдеби-концерттер өткіздік. Сонда
Есағаңның үш айдай қасына ергенім кейін “Естай-Қорлан” ғашықтық дастанын
жазуыма негізгі түрткі қозғау болған еді. Маралды көлі маңындағы ауылдарға
барған сапарында сал-сері жігіт қор қызындай Хорланға ғашық болады. Әкесі
бұны сезіп қалып, Хорланды атастырған жеріне ұзатып жібереді. Жас ғашық
жаны күйзеліп қала береді. Бұдан кейін ақынның трагедиясы да, өнер өлкесі
де сол Хорлан болады. Қазақ баласына жаппай ұнаған, құлағына ұялаған
құдыретті ән-“Хорлан” сол қасіреттен туған. Естай - махаббат жыршысы. Жан
азаттығының жалынды жаршысы. Сонда Есағаңның үш айдай қасына ергенім кейін
“Естай-Хорлан” ғашықтық дастанын жазуыма негізгі түрткі қозғау болған еді.
Көркемсөз оқушылар “Сен бердің махаббаттың жазын маған” өлеңінен, “Естай-
Хорлан” ғашықтық дастанынан үзінді оқиды.
Кітапханашы: Біраз демалып, аттарымызды ауыстырып “Поэзия патшалығында“
ауылына аттанамыз.
(Алдын ала үнтаспаға жазылған ат айдаушының дауысы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Көркемсөз оқушылар “Көңіл сазы”,“Ақын арманы”, “Ана тілі” өлеңдері мәнерлеп
оқиды.
Әңгімеші: Сарқырап аққан тас бұлақ
Самалды Баян тауында,
Ұзаған сайын тасқындап,
Келетін біздің ауылға.
Ақындық асқар қиялдан
Бұлақ жыр соған ағады.
Ентелей келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(М.Әлімбаевтың шығармашылығына арналған әдістемелік құрал)
МАЗМҰНЫ
1. Кіріспе орнына 3
2. Сексенге келді Мұзата: Ертеңгілік 6
3. Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді: Әдеби ойын 20
4. Ойлы жыр, орамды тіл: Әдеби саяхат 24
5. Поэзия патшалығында: Поэзия кеші 31
6. Балдәурен, шіркін балалық: Ойын 42
7. М.Әлімбаевтың әндері бойынша өткізілетін ән-кеші 48
8. Ойындар 49
9. Театрландырылған қойылымдар 51
10. М.Әлімбаев туралы қанатты сөздер 54
11. Әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе орнына
Қымбатты достым, қалай ойлайсыз, қазіргі қазақ әдебиеті мен
поэзиясында жалпақ жұрттың жаңадан тіл ашқан бүлдіршінінен бастап, аз-көп
жасаған ғұмырында әлденеше қыр асқан қариясына дейін жаппай оқитын да
танитын қаламгер бар ма? Бар! Ол - қазақтың көрнекті ақыны, балалардың
сүйікті жыршысы, Қазақстанның халық жазушысы - Мұзафар Әлімбай!
Бүгін қазақ әдебиетінде де, балдырған бағында да үлкен той, мереке.
Алғашқы қадамын Павлодар облыстық “Қызыл ту” газетінде жарық көруден
басталған өлеңдері қазір том-том болып халқымыздың рухани қазынасына
айналған, бүгінде қазақ поэзиясының құнарлы топырағына қаққан қазығы нық,
нығыз, асқар биік шығармашылық тұлға - Мұзафар Әлімбай сексен жасқа толып
отыр.
Ақынның “Естай-Хорлан”, “Менің Қазақстаным”, “Ту тіккен” секілді
эпикалық туындылары жыр сүйер жұрттың жүрегіне жол тауып, таңдаулы
шығармалар қатарынан орын алды. Ондаған жылдар бойы ауыздан түспей шырқалып
келе жатқан “Ақмаңдайлым”, “Өзің де жігіт, қызықсың”, “Маралдым”, балаларға
арналған “Мұғалім ол біздің”, “Көшпелі фонтан”, “Бесік жыры”,
“Қартаймайсың, жан ана” қатарлы көптеген ән-өлеңдері халықтың сүйікті
туындысы болып кетті. Қаламгердің естеліктері мен эсселері, мақал-мәтелдері
мен көңіл күнделіктері де оқырмандар көңілінен шыққан тартымды дүниелер.
Халықтың ауыз әдебиеті - қанатты сөздер, мақал-мәтелдерді зерттеп,
жинастырған “Маржан сөз”, “Мақал-мәтелдер” секілді кітаптары халықтың
күнделікті қажетсінер дүниесіне айналды.
Сондай-ақ ол айтулы публицист, майталман аудармашы, әдебиет зерттеуші.
Ақынның бұл қырларының қай-қайсы да-қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар,
мәуелі бұтақтар. Үздіксіз, әрі дәмді, мол жемістер беріп келе жатқан
бұтақтар. Шындығын айтсақ, бізге үлкендер ақыны, аудармашы, сыншы, очеркші,
ән-өлеңші, ұстаз, редактор М.Әлімбайдың қай-қайсысы да қымбат. Алайда,
әсіресе соңғы ширек ғасыр көлемінде, қаламгер есімі аталса болды, алдымен
балалар ақыны М.Әлімбайдың ойға оралары анық.
Әлемдегі қай елде болмасын балалар әдебиетіне, балалар ақын-
жазушыларына деген көзқарас пен құрмет ерекше. Неге десең, балаларға арнап
қызықты шығармалар жазу екінің бірінің еншісіне тие бермейді. “Бесік
жырынан” басталатын балғындар өлеңінің әйтеуір бір құдіреті бар. Соған
қарағанда, ән-өлең бала бойына ана сүтімен бірге таралатын болу керек.
Әйтпесе, бөбекті өлеңмен қалай ұйықтатып, өлеңмен қалай оята алады?
Дүниеден хабары жоқ, бесікте жатқан сәбиді өз ырқына көндіріп, өз дегенін
істететін - өлеңнен артық керемет бола ма? Бөбектерге арнап өлең жазудың
қиындығы да осында болса керек. Өйткені, ол барлық жырдың нәрі, барлық
жырдың басы ғой...
М.Әлімбай - қазіргі балалар әдебиетінің ата буынына қосылған
көрнекті қайраткері,тәлімгері. Ақынға 1984 жылы “Аспандағы әпке” атты
балаларға арналған жыр кітабы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
сыйлығы берілді. Бұл сыйлықтың бөбектердің сүйікті ақыны - Мұзафарға
берілуі әбден орынды. М.Әлімбай балалар әдебиетінің қалыптасып дамуына
өзінің әр жастағы баланың ой - өрісіне сай лайықталған азаматтығы асқақ,
мұраты асыл, тілі шұрайлы, қызық оқиғалы, күлдіргі әрі тапқырлығы жағынан
әр алуан ойлы туындылары бала психологиясының нәзік сырына жетік
білгірлігін танытады. Оның шығармалары мектеп оқулықтарынан тұрақты орын
алған. Өлеңдерін оқып тілі шыққан бүлдіршіндеріміз қазақ халқының бойындағы
асыл қасиеттерін, қазақ сөздерінің ғажайып нәрін Мұзафар ағамыздан үйреніп
келеді.
Осыған орай, Сапарғали Бегалин атындағы Республикалық балалар
кітапханасы Мұзафар атаның ұзақ ғұмыр, қажымас қайрат тілей отыра осы келе
жатқан 80 жастық торқалы тойы қарсаңына арнап жазылған “Балалардың сүйікті
жыршысы” атты әдістемелік құралды назарларыңызға ұсынады.
Балалар оқуының жетекшілері мектеп жасына дейінгі және бастауыш сынып
оқырмандары арасында “Балдәурен шіркін балалық” атты кітап көрмесін
ұйымдастырып, ақынның шығармашылығына арнап ойын – сабағын өткізіп,
поэзия әлеміне саяхаттар жасауына болады. Сонымен қатар, “Ақсерек те
көксерек”, “Аспандағы әпке”,”Қоянның құлағы неге ұзын?” және тағы басқа
кітаптары бойынша дауыстап оқу, ойын, сауалнамалар өткізулері керек.
4-5 сынып оқырмандары арасында “Мұзафар Әлімбай-балаларға” деген
тақырыпта кітап көрмесін ұйымдастырып, оның өмірі мен шығармашылығы туралы
әңгіме өткізіп, ақынның кітаптарындағы өлеңдері бойынша сурет байқауын
жариялауға, “Ойлы жыр, орамды тіл” деген тақырыпта мәнерлеп оқу сайысын,
“Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді” атты әдеби ойын өткізуге болады.
Ақын өмірі мен шығармашылығына байланысты ұйымдастырылған көрмеге
міндетті түрде шолу жасау керек. бойынша көрме ұйымдастырғанда, міндетті
түрде кітаптарға шолу өткізу қажет. Ақынның жинақтарындағы ән-ойындарды,
жұмбақтарды, аңыз-ертегілерді пайдаланып, кіші-гірім ойын өткізу арқылы
балаларды кітап оқуға қызықтыруға болады. Көрме жанына “Маған ұнаған
шығарма” деп жазылған дәптер іліп қоюға болады. Оқырмандар ақын
шығармашылығынан алған әсерін осы дәптерге жазып отырады. Көрмедегі
кітаптар бойынша кітапханада “Мәнерлеп оқу” байқауы жарияланады. Байқаудың
соңында белсенді қатысқан оқырмандарды атап өткен жөн.
Жоғары сынып оқырмандары арасында “Мұзафар Әлімбай - 80 жаста атты
кітап көрмесін ұйымдастырып, оған библиографиялық шолу өткізуге және
“Поэзия патшалығында” деген тақырыпта поэзия кешін ұйымдастыруға болады.
Әдістемелік құралда берілген өлең, ән, жұмбақ-жаңылтпаш, ертегі-аңыз,
нақыл сөздердің барлығы ақын шығармашылығынан алынған.
Сонымен, іске сәт әріптес! Кәрі де, жас та, бала да жырына құмар
Мұзафар атамыздың тәрбиелік мәні зор шығармаларын әлі де сан ұрпақ қанына
сіңіріп, бойына дарытып, ойына нәр ете беретініне сенеміз.
Сексенге келді Мұзата
Әдеби ертеңгілік
Шара өткізілетін жерде кітап көрмесі ұйымдастырылады. Мұзафар
Әлімбаевтың суреті, ол туралы қанатты сөздер ілінеді. Бөлмеде шар,
ойыншықтар мейлінше көп болса, ертеңгілік әсерлі өтіп, балалардың есінде
көп уақытқа дейін сақталады.
Бұл шараны өткізбес бұрын, кітапханашы оқырмандарға ақынның
тақпақтары, аңыз-ертегілері бойынша сурет салып келуге тапсырма беріп,
хабарландыру іліп қояды. Ертеңгілік болатын күні балалардың суреттерін
жинап алып, сол суреттер бойынша көрме жасағандарыңыз жөн. Ертеңгіліктің
соңында жақсы салынған суреттерді, белсенді қатысқан оқырмандарды атап өту
керек..
Қатысушылар: кітапханашы, Ая (ақын өлеңінің кейіпкері), Білгішбек,
Ертеңбай (ертегі кейіпкері), көркемсөз оқушылар.
Ертеңгілік “Алтай вальсі” әнімен басталады.
Сөзі: М.Әлімбаевтікі, әні: Р.Байқадамаовтікі
Жүргізуші:
Балалар, білесіңдер ме,
Эфирден ақтарылып жыр есілгенде,
Осыны біздерге арнап кім жазды деп,
Атына көңіл қойып жүресіңдер ме?
Атына көңіл қойып жүрсіңдер ме,
Жасы үлкен жақын достарың,
Білесіңдер ме?...
“Балдырғанды” шығарып,
Сан ұрпақты
Қанша жыл жырларымен таңырқатты.
Айтады мың алғысын ағаларың
Өлеңнің татып өскен балын тәтті.
...Білмесеңдер, балалар,
Біліп алыңдар,
Кәрі де, жас та,
Бала да...жырына құмар
Сексенде бүгін Мұзафар аталарың.
Мұзафар Әлімбаев!
Ұғып алыңдар.
Көркемсөз оқушы:
Тамсантып, тамылжытып әнін көкке
Өрлетті “Ақсұңқары” мәлім көпке.
Содан шығар,
Жыр сүйген жалпақ елі
Біледі Мұзафарды МӘЛІМ деп те.
Мұзафар Әлімбаев - Мәлім аға,
Өзіңдей бала жанын жан ұға ма?
Жаңғырған жырдың биік жотасында
Кезігіп жүрейікші тағы да, Аға,
Балдырған балалардың бағына, Аға!
Жүргізуші: Еслам Зікібаев ағаларың жырлағандай, бүгін балдырғандар елінде
үлкен той. Республикамыздың айтулы ақыны Мұзафар Әлімбай аталарыңның есімін
білмейтін кісі кем де кем. Еңбектеген баладан еңкейген қарияға дейін біледі
десек, қателеспейміз. Өйткені Мұзатамның өлең - тақпақтарын тілі жаңа шығып
келе жатқан сәбиден бастап жаттап, өлеңіне жазылған әндерді шырқап өседі.
Мұзаталарыңның өздеріңе арнап жазған өлең-жырлары да том-том. Өлеңдер,
дастандар ғана емес, әңгімелер дейсің бе, эссе, естеліктер дейсің бе, мақал-
мәтелдер дейсің бе, аудармалар дейсің бе - толып жатыр. Сан ұрпақты
көптеген жылдар ішінде жырларымен сусындатып, таңырқатқан Қазақстанның
халық жазушысы, туған республикамыздың Әнұранының авторларының бірі -
Мұзафар Әлімбай сексен жасқа толып отыр. Балалар, бүгінгі ертеңгілігімізге
бәріңе жақсы таныс “Аяның алақаны” кітапшасының кейіпкері Ая қызды
шақырдық. Ол аталарың туралы көптеген қызықты әңгімелер алып келді.
Мұқабасына “Мұзафар ата өлеңдері мен ертегілері” деген жазуы бар үлкен
кітапты қолына ұстаған Ая роліндегі қыз бала келеді.
Ая: Балалар, сәлеметсіңдер ме? Мен “Аяның алақаны” кітабының кейіпкері –
Ая қызбын және ақын Мұзафар аталарыңның туған немересімін. (Қолындағы
кітапты ашып) Біз бүгін атамыздың балаларға арнап жазған өлеңдерімен
танысамыз. Достар, мен жалғыз келген жоқпын, менімен бірге сендердің
сүйікті жыршыларың Мұзафар атаның шығармашылығымен жақсы таныс, кішкене
кезінен оның өлеңдерін сүйіп оқитын Білгішбекті және еріншек бала туралы
ертегісінің кейіпкері Ертеңбайды бірге ала келдім.
Білгішбек ортаға шығып балалармен амандасады. Ертеңбай келе қоймайды.
Ая: Ертеңбай, қайдасың? Балаларға келіп амандассаңшы.
Есіктің арғы жағынан Ертеңбайдың даусы естіледі.
Ертеңбай: Ая, мен саған айттым ғой, балаларға ертең барайық деп.
Білгішбек: Осы, Ертеңбай-ақ ертең, ертең деуден жалықпайды. Ертеңбай,
кітапханадағы балалармен кездесуіміз ертең емес, бүгін ғой, тездетсеңші.
Ая: Еріншектер елінде
Болған екен бір бала:
Текке келген өмірге
Түк түсінбес дүңгәна.
Шөпшек теріп қырдан көп
Әкел!- десе анасы,
Қойшы, ертең де күн бар!- деп
Кіржиіпті баласы.
Балалар, Ертеңбайды таныдыңдар ма?
Аяғын әрең басып Ертеңбай келеді.
Ертеңбай: Мен Мұзафар атамыздың “Еріншектер елінің еріншек Ертеңбайы”
ертегісінің кейіпкері - Ертеңбаймын. Балалар, мына Ая мен Білгішбек жол
бойы атамыздың қызық-қызық тақпақ, аңыз-ертегілері бар екенін айтып келді.
Мен..., мен болсам ештеңе білмеймін. Бәрін ертеңге ысырып келе жатырмын.
Білгішбек, сенің әңгімелеріңді мен де тыңдайыншы.
Білгішбек: Жарайды, Ертеңбай, тыңда. М.Әлімбай атамыз балаларға арнап
жазған өлеңдерінен басқа үлкендер поэзиясы, қазақ әдебиетінің дамуы, тіл
тазалығы, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы, тағы басқа мәселелер туралы
жүздеген мақала, эсселер, көптеген әннің өлеңін жазған қаламгер. Оның
“Менің ойыншықтарым”, “Балдәурен, шіркін, балалық”, “Ақсерек те көксерек”,
“Аспандағы әпке” секілді үлкен - үлкен кітаптары көпшілік көңілінен шығып,
ондаған жылдар бойы кішкентай бүлдіршіндер мен жасөспірімдердің сүйікті
кітаптарына айналды.
Ая: (Тағы да қолындағы кітапқа үңіліп) Мұзафар ата - бала көңілін тауып,
бала болып ойлап, бала сияқты жақсылықтан үйреніп, жамандықтан жирене
білген, сол үшін де балаларға арнап ой тербеген қаламгер. Әрі бағбан, әрі
бапкер, әрі сазгер, әрі ұстаз. Өмірге енді-енді өз көзімен қарай бастаған
жанның зердесі сұлулық ұялата алса, қандай ғанибет! Үлкендер ақыны,
аудармашы, сыншы, очеркші, ән - өлеңші, ұстаз - атамыздың өзіндік орны бар
бұл қырларының қай - қайсысы да қымбат. Көріп отырсыңдар, менің атам –
сегіз қырлы, бір сырлы қаламгер болып шықты. М.Әлімбай дана бола
білгендіктен де оның өлеңдерінде мол білім, алуан өмір шындығы, әдіс -
тәсілдер әртүрлілігі, жанр байлығы кездесіп отырады. Бұған жинақтарындағы
кез келген өлеңі бір куә десек, таразыланбаған талай - талай ертегі, аңыз,
ойын-өлең, өтірік өлең, жұмбақ- жаңылтпаштар тағы айғақ.
Білгішбек:
Қилы-қилы жұмбақты шешкен кезде,
Анау не екен, япырау?!-дескен кезде,
Ертегілер еліне еніп кетіп,
Мұхиттарды қайықпен кешкен кезде...
Оны кімнің жазғанын білесіңдер ме?
Атына назар салып жүресіңдер ме?
Жаңылтпаштан жаңылып қиналғанда,
Өтірік өлең оқып иланғанда,
“Биссмилла!”-деп тағы да бір жыр бастап.
Тәуба қылып,
Тартқанда иманды алға...
Білесіңдер ме,
Кім жазды, білесіңдер ме,
Көңіл қоймай әлде жәй күлесіңдер ме?
Ая: Балалар, біздің арамызға ақын атамыздың өлеңдерін жатқа оқитын балалар
да келіп отыр. Қазір соларды ортамызға шақырмыз.
Балалар М.Әлімбай өлеңдерін жатқа оқиды.
Ертеңбай: Достарым, қалай ойлайсыңдар, балаларға арналған өлең, ертегі,
жұмбақ, жаңылтпаштар қандай болуы керек?
Балалардың жауабы:
➢ Балалар өлеңдері қызықты, тартымды, өмірден алынған оқиғалар болу
керек.
➢ Белгілі бір адамның не хайуанаттың әрекетін, адалдығын не арамдығын,
батырлығын не бостығын, достығын не қастығын суреттейтін қызық
оқиғалы болу керек.
➢ Балаларға арналған өлеңдер жаттап алуға оңай болу керек.
Білгішбек: Бір сөзбен айтқанда өмірден алынып, ғылыммен дәлелденген
шындыққа негізделген аңызға ұқсас болса дейсіңдер ғой.
Ертеңбай: Жарайды, “Қаңбақ шал” сияқты тапқыр, “Ертөстік” сияқты батыл
болғыларың келетін шығар. Бірақ, менің түсінбейтінім, жаңа электронды
технологиялар ғасырында өмір сүріп, жаңалықтар ашылып, ғарыш пен айға ұшып
жатқан кешегі “ұшқыш кілемдердің” шындыққа айналған кезінде ертегінің не
керегі бар?
Білгішбек: Еріншек Ертеңбай, мені тыңда. Ертегінің аты ертегі. Қанша заман
өзгергенмен баланың аты бала. Осы отырған бәріміздің де алып адамдардың
ортасында болып, су астындағы қалаларға саяхат жасағымыз келеді. Күнделікті
көріп жүрген үйреншікті нәрселерден гөрі біздерді ертегі мен аңыздардың сан
қилы оқиғалары еліктіреді. Мұзафар атамыз жазған ертегілер шындық өмірге
жақын болып келгендіктен, біз қызыға оқимыз.
Ая: Мұзафар атаның “Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге
қызыл болған?”, “Көкек неге “көкек” дейді?” “Тауыс неге қызыл-жасыл?”,
“Қарға неге қара?”, “Алатаудың баурайында”, “Көк кілем”, “Еріншектер елінің
Ертеңбайы туралы” аңыз-ертегілері кім-кімді де жалықтырмайды деп ойлаймын.
Білгішбек: Біз, балалар – байыпты халықпыз ғой. Бүгінде, мынау технология
мен ғарыш заманында біздерді таң қалдыру, кітапқа еліктіру оңай шаруа емес
сияқты. Солай бола тұра, білмейтініміз көп... ал білетініміз аздау болып
жатады... Талғамы биік В.Белинскийдің бір сөзі осы бүгін
айтылғандай:”...Балалар жазушысы болып қалыптасу қиын, арнайы туу керек.
Мұның өзі өзінше бір қабілеттілік болады... Мұнда талант қана емес, сонымен
бірге өз алдына даналық та керек”. Яғни, бала бола білу керек. Ал,
М.Әлімбай атамыз шығарма жазғанда тіпті балалардың жас ерекшеліктеріне
дейін қатты ескереді екен. Сондықтан оның өлеңдері бүлдіршіндерге,
балдырғандарға, жас өспірімдерге арналған болып айқындалып, айрықшаланып
тұрады.
Ая: Балалар, орыстың Маршак, Чуковский, Агния Барто сияқты көптеген елдің
балалары сүйіп оқитын жазушыларын білетін шығарсыңдар. Ал олардың жан-
жануарларды сөйлетіп, жақсылық пен жамандықты, адалдық пен арамдықты
салыстырататын ертегі-аңыздарын кім біледі екен?
Балалардың жауабы.
Білгішбек: Біздің сүйікті жазушымыз Мұзафар ата мен бұл жазушылардың
арасында қандай байланыс бар деп ойлауларың мүмкін. М.Әлімбай балаларды
мақтаншақтық пен қызғаншақтық, өзімшіл менмендік пен даңғойлықтан сияқты
жағымсыз қасиеттерден арылып, көпшілік пен бауырмалдыққа шақырады. Ол
әйгілі орыс жазушылары Самуил Маршак, Корней Чуковский, Агния Барто сияқты
құстар мен аңдарды сөйлетіп, соларды достастыру арқылы балаларды жақсылыққа
жетелейді. Бұған “Қорбаң аю”, “Құмырсқалар”, “Жорға торғай” сияқты
өлеңдері дәлел.
“Құстар тойында” өлеңі оқылады.
Ертеңбай: Ой, мен бұл өлеңдерді жатқа білемін.
Ая: Бұлардан басқа Мұзафар Әлімбайдың балаларға арнап жазған кітаптарында
тәрбиелік мәні бар өлеңдері көптеп кездеседі. Мысалы, ”Суайт сауысқан”,
“Қырықаяқ”, “Әппақ пен сатпақ”, “Тарғыл мысық дағдысы” сияқты толып жатқан
жырлары бар. “Жел деген не?” өлеңінде жел сияқты тұрақсыз әрі берекетсіз
болмау жағын тапқырлықпен айтып, суреттеп берген.
Бір оқушы Жел деген не? өлеңін мәнерлеп оқиды.
Көркемсөз оқушы:
Жел деген не?
(Айт деп інім жалынды).
Жел де ауа кәдімгі
(Айтқаныма нана ғой).
Жел дегенің тек бірақ,
Ойға –қырға шапқылап,
Пайыз таппас ауа ғой.
Ертеңбай: Ая, сен Мұзафар атаның үлкен әдебиетке қалай келгендігі, бала
кезінде кім болуды армандағаны туралы білесің бе?
Ая: Әрине, ол туралы атамның өз аузынан естідім де, оның естеліктерінен
де оқыдым.
Ертеңбай: Ендеше, бізге де айтып берсеңші.
Ая: Әр ақын-жазушының үлкен әдебиетке келер өзіндік жолы болады екен. Менің
атамның да өлең, жырға, әсем әнге әуестігі ана сүтімен бойына дарыған.
Тумысынан ақынжанды, өнерпаз анасы Зейнеп халық ауыз әдебиетіндегі қисса,
дастандарды жатқа айтатын болған. Абайдай ұлы адамның өмірде болғанын,
ғұлама ақынның әнге жазылған өлеңдерін де тұңғыш анасының айтуымен барып
білген. “Жас жеткіншектің жан-дүниесіне рухани нәр беретін нәрсе ананың ақ
сүті, ананың әлдиі, ананың бесік жыры мен ананың әсем де әсерлі
әңгімелері,”-деп Мұзафар атам әрқашан тебірене айтады.
Білгішбек: Балалар білесіңдер ме, Мұзафар ата 5 жасында әріпті әліп деп
біліп, кітап оқи бастайды. 6-сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден
аса кітабын тауысып, “Бауырсақтан” бастап, “Батырлар жырымен” жалғастырып,
Пушкиннің 4 томдығын тауысады. Өлең жазуды мектеп қабырғасында бастап, 16
жасында анасына арнап жазған тұңғыш өлеңі мерзімді баспасөзде жарияланады.
Бұл үлкен өнер жолына деген алғашқы баспалдағы еді. Қазір Мұзафар атамыздың
сөзіне жазылған И.Жақановтың Бесік жыры” әнін тыңдайық.
Білгішбек: Балалар, қалай ойлайсыңдар, ойыншықпен ойнамайтын бала бола ма?
Әрине, болмайды! Бүлдіршіндердің өмірін ойыншықсыз көзге елестету мүмкін
емес! Енді кезекті ойыншықтар туралы Ойыншықтар өлеңіне берсек.
Көркемсөз оқушы:
Жүрмейсің бе абайлап,
Болмасаңшы ұрыншақ!
Асыр салып көп ойнап,
Ақсап қалдың құлыншақ!
Ашытпайды көзіңді,
Шомыла ғой, балақай!
Қарашы енді өзіңе,
Аппақ болдың, алақай!
Түсті түймең үзіліп,
Неге қадап алмайсың?
Тұр ғой әне ине-жіп,
Неге ұқыпты болмайсың?
Мектебіне ертемен
Баратұғын бала аз ба?
Апарамын ертең мен
Машина тұр гаражда.
Шырылдама, әндетпе,
Бұлбұлым, ертең жырларсың.
Папам келді қызметтен,
Ұйықтап біраз демалсын.
Тиіспе, күшік, қоянға,
Тентектікті қойыңдар!
Кикілжің жоқ араңда,
Тату-тәтті болыңдар!
Ая: Бұл әдемі, әсерлі өлеңді білмейтін бала араларыңда сірә, сирек болар.
Ақын атам кішкентай кейіпкерінің тілімен ойыншықтар әлеміне бала көзімен
қарап, тіл бітіріп жіберген. Қыз бала күллі ойыншықтарын тәртіпке шақырып,
оларға татулық пен бірлік тілейді. Ал, балалар атамның мен туралы, Ая қыз
туралы жазған өлеңдерін білесіңдер ме?
Көркемсөз оқушы:
Айналайын Аяның
Алақаны аялы:
Ая - біздің мейірбан,
Досынан жоқ аяры.
Айналайын Аяның
Алақаны аялы:
Қолда барын достардың
Алдына әкеп жаяды.
Айналайын аяның
Алақаны аялы.
Көркемсөз оқушы:
Айдың беті аппақ,
Аяның беті сатпақ.
Неге олай?
Ол былай-
Аунамайды жерге,
Шомылады көлге.
Ертеңбай: Ая, ақын ата қаламынан өлең қалай туады екен? Балаларға арнап
өлең жазу оңай шаруа еместігін білемін... Менің ойымша, бұған үлке-е-н еңбек
керек сияқты.
Ая: (Қолындағы кітабын ашып оқиды) Атамыздың айтуынша, көбіне өз көзімен
көргені өлеңге арқау болатын көрінеді. Сендерге атамның жазған
естелігінен бір мысал келтірейін: “Сурет салып отырған Асқар бір кезде
кемсеңдеп:
- Жол жоғалды, ата, қайда кетті, ата?!- деді. Қағазына қарасам, парақтың
ортасына көк қарындашпен көл салыпты. Күрең қарындашпен бір жағынан жол
тартыпты. Жолы көлге кеп, тіреліпті байқаусызда. Сөйтіп жол жоғалған...
- Асқар, асықпа, жол қазір табылады,- дедім де. Көлдің арғы жағалауынан
күрең қарындашпен жолды алып шықтым.
- Міне, көрдің бе, сенің жолың көлге шомылып шықты.
- Алақай! Алақай! Жол табылды!- деп, бала мәз болды. Арада біраз күн өткен
соң “Жол қайда жоғалды?” деген өлең жаздым. Міне, соңғы шумағы:
Жоғалды ма жол оңай?
Суға кетті-ау, обал-ай!
Іздеп жүрсек жан-жақтан
Сүңгіп шықты ар жақтан,- деп өлеңдерінің шығу тарихы туралы
әңгімелейді атам.
Білгішбек: Достар! Ақын деген сөз грек тілінде данышпан деген ұғымды
білдіреді екен.. Анау-мынау емес, Данышпан! Осыдан-ақ ақынмын деген адам
өзіне қандай ұлы міндет жүктелгенін пайымдай берсін.
Қилы-қилы жұмбақтарын шешкен кезде,
Анау не екен, япырау?! – дескен кезде
Ертегілер еліне кетіп,
Мұхиттарды қайықпен кешкен кезде...
Жаңылтпаштан жаңылып қиналғанда
Өтірік өлеңін оқып иланғанда біздер Мұзатамыздың өзімізге
жүктелген осы міндетті қалай атқарып жүргеніне көзіміз жетеді.
Ая: Ақынның құлағы өзінен қырық жыл бұрын туады депті бір ақылды адам.
Өздерің сияқты жас талапкерге құлағың түрік, көзің жіті болсын деп тілек
айтар едік. Әлдебір аңқаулар болмаса, байыпсыз алаңғасарлар болмаса, халық
сөзімен айтқанда, “оқу өтіп кеткен” оқымыстысымақтар болмаса ешбір қаламгер
көркемдік мақсатқа жете алмайды екен. Мұзатамыздың қай өлеңін алып оқымасаң
да өздерің куә болып жүрген көріністер арқау болыпты. Мұзафар атамыздың
аспан кемесінде жұмыс істейтін мамандық иесі туралы Аспандағы әпке өлеңін
тыңдап көрейікші.
Аспандағы әпке өлеңі оқылады.
Білгішбек:
...Сыйлаттырмай қоймайды,
Сыйламаймыз текке біз.
Көптің қамын ойлайды, Аспандағы әпкеміз.
Балалар аспандағы әпке дегеніміз кім? (Балалардың жауабы) Дұрыс
-Стюардесса. Мұзафар Әлімбаевтың “Аспандағы әпке” өлеңіне аттас кітабы
әдебиет саласындағы мемлекеттік сыйлықты алған.
Ая: Көппен көрген ұлы той дейді бабамыз. Ақын атамыздың көпшіліктен
бөлектенбей, қашанда қайырымды болып, басқа біреуге қастандық ойламауға
үйрететін Жалқау винт деген өлеңі бар.
Көркемсөз оқушы:
Жалқау бір винт жасынан,
Жылжып болттың қасынан,
Түсіп қалды қырсығып,
Тоқтасын,-деп,-машинам!.
Оған несін қарасын?!
Бұрап алып жаңасын.
Жүріп кетті машина
Шарлап совхоз даласын.
Жапанда винт тек жатыр,
Жаңбыр-батыр, жел жатыр.
Жарамаған кәдеге
Көк темірді жеп жатыр.
Кітапханашы:М.Әлімбайдың мүйізтұмсық, жираф, арфа, аквариум, құмырсқа жер
туралы өлеңдерінің де танымдық мәні зор.
Ая: Балалар, қалай ойлайсыңдар, далада өсетін ошаған мен қошақанның бір-
бірімен қандай байланысы бар? Мұзафар атамның қошақан мен ошағанды ала
отырып, балаға қызық табиғат құбылысын танытатын, географиялық-биологиялық
білім беретін “Қошақан мен ошаған” деген тамаша өлеңі бар. Балалар өлеңді
рөлге бөліп оқиды.
Қошақан: Өй, ошаған, ошаған!
Қоймаушы едің түйремей.
Неден жұмсап босаған
Тікендерің инедей.
Ошаған: Келе жатқан жаңбыр бар,
Өн бойымды алды ылғал...
Қошақан:Әй, ошаған, ошаған.
Бүгін қалай қадалдың?
Қастығың ба жасаған,
Қадалғаннан қан алдың?!
Ошаған: Ашық болса, күн жаумай,
Қатаямын жұмсармай,
...Жаумай ма, әлде жауа ма,
Қандай болмақ күн бүгін-
Тікеніме қара да,
Ауа райын біл бұрын.
Ертеңбай: Мұзафар Әлімбайдың көптеген өтірік өлеңдері тақырып, таным
жаңалығымен ерекшеленеді.
Білгішбек: Балалар, ендігі кезекті “өтірік өлеңшілерге” берсек.
Өтірік өлең оқитын балалар ортаға шығады.
Қақ жарып шоғын жұлдыздың,
Ұшқанын көрдім құндыздың.
Құдықтың суын төктім, төңкердім де,
Теңізді жалдап өттім, жөн көрдім де.
Құлынның мүйізіне мініп аттай,
Бүгін –ақ барып қайттым ертең күнге.
Алдайды деп аптықпа,
Үйір емен дақпыртқа:
Ай қасында түнедім,
Орандым да ақ бұлтқа.
Ұлу озды елікпен жарысқанда,
Тышқан жеңді аюмен алысқанда.
Арбама атты қойып, қоңыз жектім,
Бір емес қатарынан тоғыз жектім.
Ертеңбай: Ақын атамыз нағыз Данышпан десе, Данышпан екен ғой. Білмейтіні
жер астында көрінеді. Сегізаяқ деген не? Қол, аяқ, көз, құлақ неге екеу?
Минут деген немене? Сөз жоқ осындай, тіпті мыңдаған сауалдарыңа жауапты
Мұзафар атаның өлең қоржынынан табасың. Оған кәміл сене бер! Міне, еңбекқор
данышпан деп осыны айт!
Балалар ортаға шығып М.Әлімбайдың “Минут деген немене?”, “Бұлақ деп неге
аталған”,”Қараңғылық деген не?” өлеңдерін оқиды.
Білгішбек: Енді Мұзатамыздың сұрақтарына жауап беріп көрейік.
“Қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс?” өлеңі оқылады.
Жазыпты бала,
Сен оқып қара,
Қайсысы дұрыс?
Қайсысы бұрыс?
Шөлінде-бұлан,
Інінде-ұлан,
Тайгада-құлан,
Елінде –қыран
Көгінде-жылан.
Балалардың жауабы.
Білгішбек: Сендер қанша сөз білесіңдер? Әрине, айта алмайсыңдар. Тіл
ғылымымен айналысып жүрген үлкен ғалым ағалар да қанша сөз білетінін айта
алмауы мүмкін. Әйтсе де, газет-журналдарды, алуан түрлі кітаптарды, көркем
әдебиетті көп оқитын, үлкендерден естіген сөздерін есте сақтап қалуға
тырысатын зерек балалардың өзге балалардан гөрі сөзді көбірек білетіні,
сөздік қорының молырақ болатыны ақиқат қой. Ондай балалар сабаққа да алғыр
келеді.
Ая: Атамның ұсынып отырған мына бір топтамасынан сендер көпшілік біле
бермейтін талай-талай атауларға қанығасыңдар. Ол сөздерді естеріңе сақтап,
сөздік қорларыңды байытып жатсаңдар нұр үстіне нұр.
Білгішбек:
➢ Пәйке-бұғы танасы
➢ Саһар-аққу қоразы
➢ Тағылан -жайран
➢ Қауыр-тау құсы
➢ Бандал-еменнің бас бұтағы
➢ Шөндік-жолбарыстың күшігі.
Осылай жалғастыра беруге болады.
Білгішбек: Балалар, ақын атамыздың жаңылтпаштарын білесіңдер ме?
Ұшы үшкір ұшқыр үш жебе алдым,
Үшеуі де үшкір, ұшқыр деп алдым.
Шығардағы шынжыр шылдыр-шылдыр,
Шылдыр-шылдыр шынжырдағы шынжыр.
Ал, мықты болсаң жаңылмай оқып көр.
Ортаға екі бала шығып, жаңылтпаш айтып жарысады.
Білгішбек: Ақын атамның тағы бір өнері - әнге өлең жазу. Оның 1949 жылдан
бастап 300-ге жуық өлеңі ән-әуенге айналыпты. Ол әндердің көбі өздеріңе
арналған: “Мен - баласы даланың”, “Мұғалім ол біздің”, “Менің атам -
майдангер”, “Көктем дала - Алматы”, “Біздің балабақшада”, Жұлдызым тағы
басқа көптеген өлеңдері. Ендігі кезекті Ибрагим Нүсіпбаев ағаларыңның
әніне жазылған әсем әнге берейік.
“Мұғалім ол біздің” әні.
Ая: Балалар, Мұзафар атамыздың көп еңбектенетінін білдіңдер. Ал осылай көп
еңбектенуді кімнен, қалай үйренгендігі жайлы білгілерің келе ме? Бұл туралы
атаның өзі былай дейді: (кітабын ашып оқиды) ...Дімкәс әке-шешеміз бізге
кезекпен үй сыпыртатын, су әкелдіретін. Алты-жеті жаста мал жайлауды
үйрендім. Тезек теру, шілік шабу, отын жару - бала шақтағы күнделікті
үрдісіміз еді. Ауаны қалай жұтсақ, суды қалай ішсек, бұлар да сондай
үйреншікті машық еді, арба жегу, етік жамау, түйме қадау, кір жууды да
жатырқаған емеспін, кейде апама болысып, сиыр сауған күндерім де болды...
Осының бәрінің өсе келе пайдасы тиді, әсіресе әдебиетте. Солардың бәрі
еңбектене білуге, еңбектен ләззат табуға үйретіпті” - деп есіне алады.
Ертеңбай: Шәкірт болсаң,
Шоқандардай озық бол,
Оқу-білім бейнетіне төзіп көр.
Ертеңгі істі бүгін ойлап, бейімде,
Бүгінгіңді ысырма тек кейінге.
Қадари-хал талабы бар әркімнің,
Жастан шырқа әнін туған халқыңның.
Кітап құмармен сырлас бол,
Кластастармен мұңдас бол.
Қылқалам, бояу сөйлесін,
Сал туған ауыл бейнесін!
Үлкеннен үйрен,
Кішіге үйрет.
Жаманнан жирен,
Тозғанды күйрет, - деп Мұзатамыз маған да, сендерге де өсиет
жолдапты. Достар, мен сендердің орталарыңы келгеніме қуанып тұрмын. Өзім
сияқты Жалқаубай, Ертеңбай, Олақбайларға: кітапты көп оқып, өлең-жыр, аңыз-
ертегімен дос болыңдар демекпін!
Ая: Атам - кітап, мен – дәптер,
Ақыл толы сөзіне.
Қызығам да, әлбетте,
Көшіремін өзіме.
Еш дүкенде сатылмас
Тегін кітап - сарқылмас
Өмір – кітап - атамыз!
Беттері ашық ұдайы,
Оқылатын кітап ол.
Сырын ашып ұдайы,
Тоқылатын кітап ол.
Еш дүкенде сатылмас
Тегін кітап - атамыз!
Қанша оқысаң, сарқылмас
Өмір-кітап - атамыз!
Қонақтар балалармен қоштасып шығып кетеді.
Кітапханашы: Міне, достар, мерекеміз аяқталуға жақын қалды. Келіңдер, жыр
ақсақалы - Мұзатамыздан ақ бата сұрайық. Соңғы сөзді (бір баланың аты
аталады) берейік. Ол бізге Мұзафар атамыздың ақ батасын оқып береді.
...Бола білсең, Күндей бол,
Барлық жұртты бірдей көр
Мейіріңді аямай
Жылуыңды бірдей бөл...
Кітапханшы:
Әумин,батаңыз қабыл болсын дей отыра.
Құтты болсын, ата туған күніңіз!
Алдымызда аман-есен жүріңіз,-деген жыр жолдарын арнағымыз
келеді.
Аңыз бенен ертегі еліктіре ертеді
М.Әлімбайдың аңыз- ертегілері бойынша әдеби ойын
Ұйымдастыру: Кітапханашы өтілетін шара туралы хабарландыру іліп
қояды. Сұрақтар жазылған үлестірме қағаздар, үш түсті (сары, жасыл, қызыл)
жолдар дайындалады. (Қағаздан жасауға болады)
Ойынның шарты:
✓ Әдеби ойын үш кезеңнен тұрады. Ойын басталмас бұрын залдағы
оқырмандарға үш сұрақ қойылады.Сұрақтарға жауап берген оқырман
ғана ойынға қатыса алады. Ойынның әр кезеңінің өз ережесі
бар. Олар сұрақтардың алдында беріледі.
✓ Әр кезеңде жеңімпаз атану үшін ойыншы өзінің алдындағы жолды
бірінші болып жүріп өтуі керек. Барлығы үш жол: қызыл жолда бір
де рет қателесуге болмайды. Сары жолда 1 рет қателесуге болады,
ал жасыл жолда тұрған ойыншы 2 рет қателесуге мүмкіншілігі бар.
✓ Әр кезеңнің жеңімпаздары соңғы айналымда кездесіп, жеңімпаз
анықталады.
✓ Ойыннан шыққан оқушылар айып ретінде М.Әлімбайдың өлеңдерін
оқып, оның жұмбақтарын жасырып, қызықты топтық ойындар
ұйымдастыруларына болады.
Бірінші кезең ойыншыларына қойылатын сұрақтар:
1.М.Әлімбайдың туған күні? (1923 ж. 29 қазан)
2.М.Әлімбайдың туған жері (Павлодар облысы, Маралды ауылы)
3.1984 жылы Мемлекеттік сыйлық алған жинағының аты? (“Аспандағы әпке”)
Ойынның алғашқы кезеңінің ережесі мынадай: үш ойыншы М.Әлімбайдың
кез - келген бір тақпағын жатқа мәнерлеп айтуы қажет. Өлеңді үздік оқыған
бала жолды бірінші таңдауға құқысы бар. Екінші орын алған екінші болып,
үшінші ойыншы қалған жолға келіп тұрады.
“Әр түрлі” тақырыбындағы сұрақтар:
1.М.Әлімбайдың анасының аты кім? (Зейнеп)
2.М.Әлімбайдың әкесінің аты кім (Айтмағамбет)
3.Ақын бала кезінде кім болуды армандады? (Ұстаз)
4.Балаларға арнап жазған “Ақсерек те көксерек” ән-ойын музыкасының авторы
кім? (И.Нүсіпбаев)
5.Ақынның бала кезінде халық жыр-аңыздарымен таныстырып, қазақтың атақты
ақын-жазушыларының шығармашылығымен ең алғаш таныстырған адам? (Анасы)
6.Мейірімсіз, қайырымсыз төрт ұл бала немесе аналары көкекке айналып кеткен
ұлдар туралы ертегі (Көкек қалай көкек боп кеткен)
7.Өз илеуінен бөлініп, басқалармен достаспақ болған құмырсқа туралы
ертегіні ата? (Қиттыққан құмырсқа)
7.М.Әлімбайдың атақты ғашықтық дастаны? (“Естай-Хорлан”)
Ойынның ІІ кезеңінің сұрақтары:
1.М.Әлімбай балаларға арналған республикалық “Балдырған” журналында қандай
қызметте болды? (Бас редактор) 2.М.Әлімбай Ұлы Отан соғысына өз
еркімен неше жасында аттанды? (18 жасында)
3.Ақынның туған жылы? (1923 жыл)
ІІ-кезеңнің алдында әділ қазылар алқасы үш қатысушыға М.Әлімбайдың
ертегілері бойынша сурет салуды тапсырады. Суреті үздік шыққан ойыншы жолды
бірінші болып таңдау құқығына ие болады. Екінші ойыншы екінші жолға, үшінші
ойыншы қалған жолға келіп тұрады.
“Ертегілерді білеміз бе?” сұрақтары:
1.“Қарау” атты ертегісінің кейіпкері? (Шиқанбай)
2.“Алатау баурайында” ертегісінің кейіпкерлері Жақы мен Сорай не үшін
дауласып қазыға барады? (Үй астынан табылған алтын үшін)
3.“Алатау баурайында” ертегісіндегі алтынның құны үшін хан не салдыруды
бұйырады? (Алма бағын)
4.Еріншек бала Ертеңбай туралы ертегісі? (“Еріншектер елінің Ертеңбайы” )
5.“Тышқан-дос” ертегісінде тышқан кімді тұзақтан құтқарып алды? (Жолбарыс)
6.“Түлкінің құйрығы неге ұзын” ертегісінде түлкі құйрығын кіммен айырбас
жасап алады? (Қоянмен)
7.Ақынның ептілік туралы жазған ертегісі (Епті кім?)
Ойынның ІІІ кезеңіне ойыншылар таңдап алу үшін қойылатын сұрақтар:
1.Ақын “Пионер” газетінде қызмет істеген 1949 жылы алғашқы журналистік
сұхбатты кімнен алған еді? (1949 жылы Мұхтар Әуезовтен)
2.М.Әлімбайдың шығармалары неше тілге аударылды? (38 тілге аударылған)
3. Ақынның неше төл кітабы баспадан шыққан? (50 шақты кітабы бар)
ІІІ-кезеңнің алдында ақынның бір ертегісінен үзіндіні қимыл мен ым
(пантомимо) тәсілдерімен бейнелеп көрсетеді. Әртістік қабілетімен көзге
түскен бала жолды бірінші таңдайды. Қалған екеуі ретімен өз орындарына
тұрады.
“Мына үзінді қай ертегіден алынған” :
1. “...Қалдырған баба өсиет:
Сақтаса қайсы үй дұрыстап,
Сол үйде болар дос ниет,
Сол үйге қонар ырыс, бақ”.
“Алда-деп, берер ырысы”.
Үмітке игі жұбанып,
Отырар еді үй-іші,
Кілемді көріп, қуанып.
Көзіне сенбей аңырған
Көк кілем түсін бір көрген.
Аралап тауды сабылған,
Аңыз ғып айтып үлгерген.” (“Көк кілем”)
2. “Шопан ағам Жасұлан-
Бүкіл елге сыйлы адам,
Төлбасы боп жасынан
Ата жолын сыйлаған...” (“Қойшы мен мүсінші”)
3. ”... Қайдан тапты қайратты,
Қызыл тілін сайратты:
Жалаңдатпай қанжарды,
Тоқтатыңдар жанжалды!
Картвелилер сақтаған
Ата салтын жоймадым:
Босағамнан аттаған-
Жауым емес –мейманым! (“Мейман”)
4. ”...Қиядан орағытып маңын қана
Қанатын қақпай баяу қалықтаған.
Көрінді құдіретті көк патшасы
Қалайда балақ бауын ағытпаған.
Жүргендей атыраптың қамын ойлап,
Қыран құс ұзақ ұшты сабыр жайлап.
Бұл не құс? Кімнің құсы?
Қайдан келді?
Аңырып аузын ашты ауыл-аймақ. (“Қыран туралы баллада”)
5. “...Жапырақтар түйісіп,
Көк қанатын жаяды.
Соқса аптап, күн ысып,
Саған тосып саяны.
Алма, алмұрт, жүзім бе...-
Әр аулада самсап тұр.
Жегің келсе үзіп же,
Аузыңды ашпа, аңсап құр...” (“Алатау баурайында”)
6. ...Көп ертектің біреуі
Аяз би хан жөнінде.
Бүкіл қазақ біледі,
Сол есімде менің де.
Әлсізді Аяз қорғапты,
Аш-арықты тойдырып.
Әділді Аяз қолдапты,
Жетімге де той қылып...
Бізге жеткен сөзінің
Шұғыласы таралып,
Әр заманның өзінің
Аяз биі бары анық. (“Аяз би” )
7. “...Екі бұғы иен жайлау, көк белде
Емін–еркін жайылыпты көктемде.
Әдеті ғой кейбіреудің желігіп
Есіретін майға тойып бөккенде...” (“Екі бұғы”)
Соңғы айналымның алдында үш кезеңнің жеңімпаздарына әділ қазылар
алқасы М.Әлімбайдың бір ертегісі бойынша үшеуі бірігіп қойылым көрсетуді
сұрайды. Үшеуінің ішінен әртістік талабы және мәнерлеп оқу қабілетімен
көзге түскен бала жолды бірінші болып таңдау құқына ие болады. Қалған екі
ойыншы қалған екі жолға келіп тұрады.
Соңғы айналымның “Бұл қай ертегі” сұрақтары:
1. Мақтағанға дандайсыған жолбарыстың түлкінің арбауына түсуі туралы
(“Түлкі мен жолбарыс”)
2. Олжаға таласқан екі бұғының аңшы нысанасына тап болуы туралы (“ Екі
бұғы”)
3. Қоянның сақтық жасап түлкіні алдауы туралы (“Түлкі мен қоян”)
4. Өзінен кішілерге әлімжеттік жасайтын арыстан туралы ертегі (“Түйебас”)
5. Адамдардың шектен асқан іштарлығы, дүниеқоңыздығы, қараулығы туралы
ертегі (“Қарау”)
6. Күншіл қарға туралы ертегі (“Күншіл ғана күңкілдейді”)
7. Жақсылықты жақсылықпен қайыру туралы ертегі
(“Аю
асуында”)
Жеңімпаздарды мараппаттау.
Ескерту: Сайыс барысында ойыншылар сұраққа жауап бере алмаған жағдайда,
жанкүйерлер жауап берулеріне болады. Сұраққа дұрыс жауап берген оқырманға
жұлдызшалар беріледі. Ойынның соңында ең көп жұлдызша жинаған оқырмандар
да марапатталады.
Ойлы жыр, орамды тіл
Әдеби саяхат
Балалар ақынның шығармашылығымен танысып, өлеңдерін мәнерлеп оқуға
дайындалып келеді.
Қатысушылар: Кітапханашы, Әңгімеші, Өмірбаяншы (М.Әлімбайдың естеліктерінен
үзінді оқушы), Көркемсөз оқушы балалар
Жүргізуші: Құрметті жыр сүйер қауым! Бүгін сүйікті ақынымыз М.Әлімбайдың
шығармашылығымен тереңірек танысу үшін 1997 жылы “Санат” баспасынан шыққан
2 томнан тұратын таңдамалы шығармалар жинағы бойынша “Мұзафар ақын еліне”
саяхат жасаймыз. Ақынның шығармаларының қос томдығы - оның ондаған жылда
орнатқан қос бөлмелі құтханасы. Ал құтханасының әрбір бөлімі бір-бір ауылға
бергісіз тамаша өлең-жыр, аңыздардан тұрады. Ендеше бірнеше ауылдан
тұратын құтхананың төріне озыңыз! Жыр дастарханынан дәм татыңыз! Жылылық
тапсаңыз, қалауыңызға жақса, жиі-жиі соғып тұрыңыз! Сапар барысында
кітапханамыздың ең үздік оқырмандары атамыздың өлеңдерін мәнерлеп оқиды.
Өлеңді нақышына келтіріп оқыған жас ақындарымызға арнайы сыйлықтар
беріледі. Сонымен, кешікпей саяхатымызға аттанайық!
(Алдын ала үнтаспаға жазып алынған ат айдаушы даусы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Кітапханашы: Балалар, алдымен ”Балалық шақ” ауылына аттанамыз. Сапар
барысында әңгімеші мен өмірбаяншының қызықты әңгімелерін тыңдаймыз.
Әңгімеші:
“Асыға асқаныңда қайқаң белден.
Алдыңнан ауыл шығар ойпаң жерден,
Айна көл ақшыл тартып жатар тымық,
Секілді қымыз құйған жайпақ зерең”.
Бұл - ақынның туған жерінің суреті. М.Әлімбайдың туған өңірі Маралды
атырабы да (Павлодар облысы, Шарбақты ауданы) әнші–күйшілердің, ақын-
жыраулардың, ертегіші-хикаяшылардың, ділмәр шешендердің думан құрған өнер
төріндей болды. Солардың тәтті сазын, татымды сөзін, тартымды ғибрат-
тағылымын қаршадайынан құлағына құйып өсті. Ақынның жастық шақ, есею
жылдары, толысу кезеңдері де кілең бір өнегелі ортада, білікті үлкендердің
қасында, таланттылардың жанында өтті.
Өмірбаяншы: “Әкем ескіше оқыған, Уфадағы медресе “Ғалияны” бітірген,
жәдитше мектепте дәріс берген. Анам Зейнеп те хат таныған. Жарқын мінезді,
тілді, тумысынан ақын кісі еді...Әкесіз өткізген жылдарда тапшылық, тіпті
жоқшылық тауқыметін талай тартсақ та, асыл ананың арқасында жетімдік
көрмейтіндеймін.Қайран ананың жүрек жалыны тірі қалған екі баласын
әлпештеуге әкеміздің көзі жоқтағы тұста да мол жетіпті. Алғаш рет Бұқар
жырау, Көтеш, Абай, Сұлтанмахмұт, Иса, Естай, Сәбит Дөнентаев... аттарын да,
жырларын да апамнан естідім. Қаншама ертегі, қиссаны апам жатқа айтушы еді.
Өзі де жанынан жырлар шығарушы еді. Ақындықтың алғашқы ұрығына аппақ нұр,
асыл нәр беретін де ана әлдиі, ана” жыры, ана әңгімесі шығар.
Қаламгерлердің қайсысы болса да, анасын ақ сүті үшін де, рухани сусын
бергені үшін де ақ жүрегінен алғысын айтып, еске алатыны содан-ау”-, деп
еске алады ақынның өзі.
Көркемсөз оқушылар “Ана” , “Маралдыма махаббат”, “Балалық шақты еске алу”
өлеңдері мәнерлеп оқиды.
Кітапханашы: Балалар, кішкене тынығып, аттарымызды ауыстырып алғаннан
кейін “Оқуда” ауылына аттанамыз.
(Алдын ала үнтаспаға жазылған ат айдаушының дауысы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Әңгімеші: Қандай жанның да балалық шағы - болашағының баспалдағы. Кім-
кімнің де ат жалын тартып, азамат жасына келгенде қандай адам болмағы, оның
балалықтан алған әсер -байлығына көп байланысты. Оның үстіне Мұзафар
Әлімбай, негізінен, балалар ақыны. Сол себепті балалар ақынының тағы да
балалық шақ әсері туралы естеліктеріне ден қоялық...
Өмірбаяншы: “...Мен үйде және интернаттар мен пансионаттарда тәрбиелендім.
Үздік оқыдым, қоғамдық жұмысқа белсене араласқан пионер болдым, сурет
салуға да құмар-ақ едім, қабырға газеттерін шығару қай мектепте де менің
сыбағама тиетін-ді. Көбіне тақпақ оқитынмын. Суфлер будкасынан сыбырлап
отырғаным көп баланың қолы жетпес дәреже көрінетін маған.
Павлодар педучилищесі - менің поэтикалық бесігім, журналистік жолымның
бастауы. Бірінші жырды соның қабырғасында жаздым. Сол училищеде оқып
жүргенімде тырнақалды туындым облыстық “Қызыл ту” газетінде 1939 жылы 18
маусым күні жарық көрді. Сол жылдары аяулы ұстаздарымнан әдеби ғана емес,
адами тәлім алып өстім.Облыстық газет қасындағы әдеби бірлестікке де
белсенді мүше болдық, бірақ бірде-бір әдеби кештен қалып көргеміз жоқ.
Сөйтіп жүріп, “ақын бала” атана бастадық,”- деп еске алады ақын.
Көркемсөз оқушылар “Жолдас”, “Ұстазыма” “Ұстаз жолы” өлеңдерін
мәнерлеп оқиды.
Кітапханашы: Балалар, біраз сусынымызды қандырып, кешікпей “Солдаттар
ұмытпайды сұрапылды” ауылына аттанамыз.
(Алдын ала үнтаспаға жазылған ат айдаушының дауысы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Әңгімеші: Қиын жазған қаныммен де, теріммен
Қимасымды тартып алған өлімнен,
Менің төрт жол отты жолым-төрт жылым
Қызыл бояу, ірі әріппен терілген.
1941 жыл... Соғыс бұрқ етті. Он сегізден жаңа ғана асқан жасөспірім
жігіт соғысқа өз еркімен сұранып қанды майданға шеру тартты. М.Әлімбайдың
балғын жастығы жойқын жорықтың аласапыран алаңында, көк ала түтіннің
ішінде, оқ топанының астында өтті. Жас солдат қиын-қыстау күндерде қару мен
қаламды қатар ұстады. Өрт оранып отырып, солдаттың оғындай ұшқыр,
қаһарындай кекті алғашқы өлеңдерін жазды. Ақын өлеңдерінде жауға деген
жалыны лапылдаған, дауылы бұрқап ұйтқыған өшпенділік жатты. “Ата, батырға
да жан керек”, майданда қорыққан оқиғаларыңыздың еске түскенін айтып
беріңізші” деген журналистің сұрағына, атамыз былай жауап беріпті
Өмірбаяншы: “Бұл сонау алыстағы сұрапыл жылдарда болып еді...Ұрысқа түнде
кірдік. Аға лейтенант Чернов екекуіміз артта қалып қойыппыз. Сөйтсек,
немістердің шегінгенде қалып қалған бір артиллерия батареясының дәл
тұмсығының астынан шығыппыз. Енді сәл жүрсек не тірідей, не “басқаша” қолға
түседі екенбіз. Орманды тасалап зытып бердік. Олар да оқты жаудырып берді.
Әйтеуір, тигізе алмады. Сонда қорықтым,- деп сөзін аяқтапты Мұзафар атамыз.
Майданнан жеті жарым жыл өткен соң офицер - танкист атанып туған үйіне
оралады. Бір кездегі балаң жігіт жай ғана оралмай, уақытты бағалауды,
өмірді қадірлеуді, Отанды қастерлеуді үйреніп қайтады.
“Ту тіккен” поэмасынан үзінді, “Ерлер ескерткішіне татиды”, “Қайран
достар-майдандастар” өлеңдері мәнерлеп оқылады.
Кітапханашы: Біраз демалып, дәмді-тәттілермен шәй ішіп, осы ауылда
аттарымызды ауыстырып “Сүйген жүрек сөз табады сүйсінер...” ғашықтар мен
махаббат ауылына аттанамыз.
Балаларға тәтті сусын мен конфеттер таратылып беріледі.
Әңгімеші: Балалар бұл жолы да сөзді атамыздың өзіне берсек:
Өмірбаяншы: “Соғыс басталғаннан кейін бір ай шамасында Павлодарда бүкіл
Арқаны әнмен тербеген әсем әнші, асқан талантты композитор Естай бастаған
мәдени-үгіт бригадасы құрылды. Мен сол бригадаға конференсье әрі декламатор-
ақын боп қатыстым. Бригада болып ауылдарда әдеби-концерттер өткіздік. Сонда
Есағаңның үш айдай қасына ергенім кейін “Естай-Қорлан” ғашықтық дастанын
жазуыма негізгі түрткі қозғау болған еді. Маралды көлі маңындағы ауылдарға
барған сапарында сал-сері жігіт қор қызындай Хорланға ғашық болады. Әкесі
бұны сезіп қалып, Хорланды атастырған жеріне ұзатып жібереді. Жас ғашық
жаны күйзеліп қала береді. Бұдан кейін ақынның трагедиясы да, өнер өлкесі
де сол Хорлан болады. Қазақ баласына жаппай ұнаған, құлағына ұялаған
құдыретті ән-“Хорлан” сол қасіреттен туған. Естай - махаббат жыршысы. Жан
азаттығының жалынды жаршысы. Сонда Есағаңның үш айдай қасына ергенім кейін
“Естай-Хорлан” ғашықтық дастанын жазуыма негізгі түрткі қозғау болған еді.
Көркемсөз оқушылар “Сен бердің махаббаттың жазын маған” өлеңінен, “Естай-
Хорлан” ғашықтық дастанынан үзінді оқиды.
Кітапханашы: Біраз демалып, аттарымызды ауыстырып “Поэзия патшалығында“
ауылына аттанамыз.
(Алдын ала үнтаспаға жазылған ат айдаушының дауысы мен ат тұяғының дүбірі
естіледі)
Көркемсөз оқушылар “Көңіл сазы”,“Ақын арманы”, “Ана тілі” өлеңдері мәнерлеп
оқиды.
Әңгімеші: Сарқырап аққан тас бұлақ
Самалды Баян тауында,
Ұзаған сайын тасқындап,
Келетін біздің ауылға.
Ақындық асқар қиялдан
Бұлақ жыр соған ағады.
Ентелей келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz