Ежелгі және қазіргі моңғолдар: ортақтығы мен ерекшелігі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі және қазіргі моңғолдар: ортақтығы мен ерекшелігі

1. Жалпы жағдай

Еуразия кеңістігін мекендеген көшкінші халықтардың қай-қайсысының да шығу тегіне келгенде ресми тарих үнемі нақтылық танытпай, оны түйіні шешілмеген мәселелер қатарына жатқызып, бұл ретте бір мәмлеге келген ортақ тұжырымның әлі жоқтығын алға тартады. Моңғол халықтарының шығу тегі жөнінде де осыны айтуға болады.

Мұның бұлай болуын, әдетте, біз көшкіншілердің ежелгі тарихына қатысты нақты жазба деректің жоқтығынан, болмаса тапшылығынан деп білеміз. Былай қарағанда, оның солай екені де рас. Бірақ бар мәселе, шынымен, деректің тапшылығында, болмаса жоқтығында ғана ма? Ойласып көрелікші.

Біздің пайымдауымызша, мәселенің негізі, түптеп келгенде, ерте замандарда көшкіншілердің табиғи төл болмысын жете білмей, оларды тек “жабайылар”, “тағылар” деп қана қабылдаған ежелгі отырықшы елдердің таным-түсінігі арқылы қалыптасқан тұрпайы, жаңсақ тұжырымдарды кейін ғылыми шындық ретінде еуропалықтардың өзгелерге өктемдікпен мойындатуы - ой-сананы құрсаулап, барды көруден, жоқты іздеуден қалдырып, зерттеушілерді сол баяғы ескі бір сүрлеуді шиырлай беруге мәжбүр етіп қойғандығында жатыр.

Осының салдарынан көшкіншілердің ежелгі тарихының айқындалмаған ақтаңдақтарының, жазылмаған қатпарларының, шешілмеген шиелі түйіндерінің тым көп екендігі уақыт өткен сайын айқын ағарылып келеді. Қазіргі түрк-моңғол халықтарының тарихына қатысты айтылып жүрген пікірлер түйінінің бір арнада тоғыспай, әр тарапқа тартып, өзара қақтығысқа ұшырап, бір-бірімен шатысып жатуы да осыдан болса керек. Солардың бір тобы (Баскаков, Малов, Гумилев және т. б. ) сиуңнуларды түріктердің түп атасы деп есептесе, енді бір тобы (Бичурин, Шмидт, Доржсурэн, Сухэбатор) оларды қазіргі моңғолдардың шыққан тегі дегенге саяды.

Кезінде айтыс-тартыс қанша көп болғанымен, оның қорытындысы бәрібір тарих ғылымында Ұлы Даланың тек шығыс бөлегін ғана еншілеген ежелгі түрктер (прототюрки) мен ежелгі моңғолдарды (протомонголы) қазіргі жер бетіндегі бүкіл түрк тектес халықтар мен моңғол тектес халықтардың ата-тегі деген ұғымды орнықтыруына бөгет бола алған жоқ. Бір есептен, бұған да шүкіршілік, әйтпесе, бұл халықтардың бәрі түрксіз, тек осы күнгі түсініктегі моңғол тектес халықтар болып жүрулері де әбден мүмкін еді. Өйткені, ХІХ ғасырда Ресей Ғылым академиясының академигі П. С. Паллас бастап, кейінірек оны Я. И. Шмидт пен Н. Я. Бичурин қостап, жаңаша жыл санауға дейінгі ІІ мыңжылдықтан осы ғалымдардың өздері өмір сүріп отырған кезеңге (ХІХ ғ. ) дейін Ұлы Даланың Орталық Азия бөлігін автохтондық құқығы бар бір халықтың, тек моңғол тектес халықтардың ғана мекендеп келгенін дәлелдеп, әлем жұртшылығын сендіріп қойған болатын.

Расында да, Орхон өзенінің бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазулардың “кілті” табылып, ондағы тасқа басылған бұлтартпас тарихи айғақ деректерді әлем танып-білмегенде, көне замандарда Шығыста жалпы түрк деген халықтың болғандығынан бейхабар қалып, ондағы кейінгі түрк тектес халықтар моңғол тектес халықтардың бір бұтағына айналып кете баруы да ғажап емес еді. Әйтеуір, абырой болғанда, әлгі тас жазудың дерегі арқылы дүниежүзі Орталық Азияның қақ төрінде, жаңаша жыл санаудан кейінгі VІ ғасырда түрк деген халықтың “Мәңгі ел” деп аталатын аса ірі мемлекет орнатқанын және оның ұлан-ғайыр аймаққа үш ғасырға жуық билік жүргізіп тұрғанын білді. Осыдан кейін барып, тарихшылар бұрынғы моңғол атауының алдына енді келіп түрік атауын тіркестіруге мәжбүр болды.

“Түрк-моңғол халықтары” деген жаңа тұрақты тіркес осылайша ғылыми айналымға енді. Тарихтағы бүгінгі “түрктердің ата-тегі VІ ғасырда Алтайдан шыққан, олар кейін жаулап алу арқылы Батысқа, еуразиялық кеңістікке тараған” деген қате тұжырым да осыдан кейін бой көрсетті. Тарихи шындыққа қиыспайтын осы жасанды, қате тұжырымдаманың негізінде қытай дерегінде кездесетін “сиуңну” деп аталатын халық “түрктер”, “дунху” деп аталатын халық “моңғолдар” деп танылып, бұған дейінгі даланың ауызша тарихында бір үйдің егіз баласындай жұбы жазылмай, үнемі бірге аталып келген “татар-моңғол” тіркесіндегі татар атауы жылы орнын түрікке беріп, өзі тунгустар ауылына қоныс аударды. Осыдан кейін сан ғасырлар бойы көшпелі өмірдің тар жол, тайғақ кешулерін бастан бірге өткізіп, бірде табысып, бірде шабысып, жұптары жазылмай қатар келе жатқан тілдері ортақ, тағдырлары ұқсас, тамыры бір егіз екі халық - татар мен моңғол еуропалық таным-түсініктің бет қаратпас беделінің белден басуымен ақыры бір-біріне жат, бөгде халықтар болып шыға келді. Әйтпесе, бұл күнде сиуңнудің “мұңғұл”, дуңхудың “татар” екенін айқын ажыратып, тарихи шындықты өз болмысында талассыз таныған болар едік. Амал не, бұл күнде олай болмай отыр. Соның салдарынан Шығыс халықтарының бастау тарихы тұтастай қате негізге құрылып, бірді бірге шатастырумен келеміз. Осыған орай ендігі әңгіме арнасын осы шатастырулар мен олардың себеп-салдарына қарай бұрмақпыз. Алда ежелгі моңғолдар мен кейінгі моңғолдар жөнінде жіктеліп айтылатын болғандықтан, әңгіменің ұғынықты болуы үшін бұлардың ежелгілерін байырғы Шығыс тарихшыларының деректеріндегідей - “мұңғұл”, кейінгілерін қазіргі қолданыстағыдай - “моңғол” деп ен-таңбалауды жөн көрдік.

2. Ежелгі мұңғұлдар

Мұңғұлдардың шығу тегі жөніндегі әңгіме адамзаттық түпкі ортақ бастаудан басталып, ал саралануы олардың өз алдына жеке халық болып танылуынан өріс тартпақ. Бірақ, өкінішке қарай, жазба дерекке жадыланған арғы-бергі зерттеушілер бұл халықтың көне тарихына қатысты зерттеу аясын тек орта ғасырмен шектеп, олардың оған дейінгі ғасырлар бойы өздерінің жадында сақтап, ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп келген ежелгі төл шежіре-тарихының дерегіне лайықты мән бермей, назардан тыс қалдырып келді. Соның салдарынан болар, мұңғұлдардың ежелгі тарихы тек кешегі ХІІІ ғасырдағы Моңғол империясының тарихы негізінде ғана қарастырылып жүр. Соған байланысты деректік мәліметі Шыңғыс ханның ата тегінің жаратылуынан басталып, кейінгі Моңғол империясына қатысты мағлұматтармен шектелетін “Моңғолдың құпия шежіресі”, “Алтан тобчи”, “Ердэнийн тобчи”, “Шара туджи”, “Цаган түүхэ” сияқты шығармалар мен шетелдік миссионерлердің, саяхатшылардың, елшілердің, саудагерлердің әр кезеңде қалдырған жазбалары халықтың шығу тегі жөніндегі бірден-бір негізгі дереккөз ретінде қабылданып, түйінді тұжырым солар арқылы ғана жасалынды. Алайда мұндай деректерді негіз ету арқылы мұңғұлдардың шығу тегін анықтау, тіпті, мүмкін емес-тін. Өйткені аталған жазбалардың бірде-біреуінде ежелгі мұңғұлдар жөнінде, олардың шығу тегі жөнінде нақты айтылған ешқандай дерек жоқ болатын. Ал бұған, керісінше, мұңғұлдардың шығу тегіне қатысты өз мүмкіндігіне қарай азды-көпті мағлұмат беретін еңбектердің деректері ескерусіз қалдырылып, олардың тек кейінгі моңғол халықтары жөніндегі мәліметтері ғана ғылыми айналымға түсіп, жан-жақты зерттелінді. Мысалы, сондай еңбектердің бірі және бірегейі - Рашид ад-Диннің (1247-1318 ж. ж. ) әйгілі “Жылнамалар жинағының” (“Жами` ат-тауарихтың”) моңғол халықтары жөніндегі деректерінің құндылығы ғылыми ортада аса жоғары бағаланғанымен, оның мұңғұлдардың шығу тегіне қатысты дерегі ғылыми тұрғыдан талданбай, ескерусіз қалдырылды. Дұрысында, бұл ауызша тарихтың құнды дерегін хатқа түсіріп, бір жүйеге келтірген теңдесі жоқ, әлемдегі алғашқы еңбек болатын.

Жылнаманың авторы Рашид ад-Дин Фазлуллах ибн Абул-Хаир Али Хамадани - Моңғол империясының дәуірлеп тұрған кезінің көз көрген куәгері, Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Ғазан хан мен Олжайту ханның уәзірі болған адам. Осы арада басын ашып айта кетер бір мәселе - бұл еңбектің авторлығы бір адамға телінгенімен, шын мәнінде, “Жылнамалар жинағы” (1300-1310 ж. ж. ) - ұжымдық еңбектің жемісі. Заманында білікті билеушілердің бірі болған Ғазан хан бөгде жұртты жаулап алып, соған билік жүргізіп тұрғанымен, өздерінің соларға сіңісіп, жұтылып бара жатқанын көріп, тілінен, дінінен, ата-бабаның салт-дәстүрінен айырылып, парсылана бастаған мұңғұлдың кейінгі ұрпағы өздерінің шыққан тегін таймай танып, төл тарихын барынша біліп өссін деген игі ниетпен ғұлама уәзірі Рашид ад-Динге арнайы тапсырма беріп, қасына мұңғұл халықтарының тарихын мейлінше терең білетін, даланың теңдесі жоқ даңғайыр шежірешісі Болат-чансан бастаған алты моңғол шежірешісі мен сол кездің ең мықты деп есептелінетін бірнеше білікті тарихшысын (Абдуллах Қашани, Ахмед Бухари және т. б. ) қосып, осы еңбекті жазғызған.

Міне, осы энциклопедиялық еңбекте моңғол халықтарының шығу тегіне қатысты: “Все монголы, племена тюрков и все кочевники (букв. ; обитатели степей) происходить от его (Абулджа-хана. Қ. С. ) рода” (Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т. І. Кн. І. М. -Л. 1952. стр. 80), - деп, ақ қағазға қара сиямен ап-анық етіп жазылған. Автордың мұндағы “Абулджа-хан” деп отырғаны бүкіл түрк халықтарының түп атасы деп есептелінетін Нұх пайғамбардың баласы Йафет. Даланың ауызша тарихының хатқа түскен осы дерегін бүгінгі жазба тарихтың дерек беру стиліне көшірсек, онда бұл “барлық моңғолдардың да, түрік тайпаларының да және барлық дала тұрғындарының да шыққан тегі бір, бәрі бір халық - түріктер” дегенді білдіреді. Осылай деп және өзге емес, бастау тегіне бүгінгілерден әлдеқайда жақын тұрған моңғолдардың өздері бұдан жеті ғасыр, яғни 700 жыл бұрын жазып, қалдырып отыр. Бұл деректі және олардың көктен алмағаны, ойдан шығармағаны, ата-бабаларының жадында сақтап, ұрпақтан ұрпаққа беріліп келген шежіре-тарихтың дерегіне сүйеніп айтып отырғаны хақ. Сондықтан бұған әдеттегідей “ауызша тарих” деп мұрын шүйірудің еш реті жоқ. Оның үстіне далалықтардың басқаны жаңылыстырса да, өздерінің шыққан тегін ешқашан шатастырмайтыны тағы шындық. Мұның солай екенін ежелгі мұңғұл тайпаларының шығу тегінің проблемалары мен этностық тарихын ұзақ жылдар бойы зерттеген орыстың белгілі ғалымы Л. Л. Викторованың: “Для монголов того времени было характерно стремление сохранить в памяти потомков деяния предков, заботливое отношение к родовым связям и традициям. Знатоки генеологий, как известно, досконально изучившие все родственные связи своих фамилий и их ответвлений на многие поколения, бережно передавали эти знания детям. Именно поэтому родословные книги имеют значение первоисточника” (Викторова Л. Л. Монголы: происхождение народа и истоки культуры. М. 1980. стр. 11), - деп, әділ көрсетуі де құптай түседі.

“Жылнамалар жинағының” мұңғұлдардың шыққан тегін бұлайша “түрік” деп көрсетуінде аңыздық жаңылыстың жоқтығына көз жеткізе түсу үшін осы орайда мына жайларға да баса назар аудару қажет. Оның біріншісі - шығарманың әйгілі Моңғол империясының дәуірлеу биігіне көтеріліп тұрған кезінде, басқаша айтқанда, моңғолдардың асыл тектен жаралған “ерекше” халыққа айналып, басқалардың, яғни моңғол еместердің өздерінің шыққан тегін, қалайда ретін тауып, осы асыл тектен шығаруға, болмаса соған жақындастыруға жанталаса ұмтылып жатқан кезінде жазылғандығы. Бұл ретте Рашид ад-Диннің: “Найманы, жалаиры, онгуты, кереиты и другие племена, которые имели каждое свое определенное имя, называли себя монголами из желания перенести на себя славу последних; потомки же этих родов возомнили себе издревле носящими это имя, чего в действительности не было” (Рашид ад-Дин. 1952. Ч. І. стр. 75), - деп ашып көрсетуі айтылған тұжырымның сол кездің шынайы шындығы екенінің бұлтартпас дәлелді айғағы. Егер “моңғолдың шыққан тегі - түрік” деген ұғым сол тұста жалпы жұрт мойындаған, баршаға белгілі шындық болмаса, онда мұңғұлдың шежіре-тарихының терең білгірі Болат-чансан бастаған тарихшылардың “асыл текті” моңғолды сол кездегі өздері жаулап алып, қалауынша билеп отырған бағынышты түрік тайпаларымен бір тектен жаратылған, бір атаның (Абулджаның) ұрпағы деп көрсетуге де, солай деп жазуға да батылы бармас еді.

Екіншісі - осы айтылғандарды одан әрі негіздей түсетін өз заманының білікті тарихшыларының басын қосып, арнайы тапсырмамен моңғол халықтарының тарихын жаздырудағы Ғазан ханның негізгі мақсатынан өрбиді. Өздері жаулап алып, билеп-төстеп отырған бағынышты басқа халықтарға мұңғұлдардың сіңісіп, өз тілінен, өз дінінен, ата-баба дәстүрінен айырылып, өгейсіп бара жатқанын көріп, келер ұрпақ өздерінің шыққан тегінің қайдан екенін, ата-бабаларының кімдер болғанын, не істеп, не қойғанын есіне түсіріп, біліп жүрсін деген мақсатпен Ғазан ханның осы тарихты арнайы жаздырғанын Рашид ад-Диннің өзі “Жылнамалар жинағының” кіріспесінде ашып айтады. Демек, осындай айқын мақсатты көздеген, өзін “нұрдан жаратылған” атадан тараған “алтын текті” Шыңғыс ханның тікелей ұрпағымын деп білетін Ғазан ханның өзімшіл менмендікті жеңіп, мұңғұлдардың түріктерден шыққанын, өздері жаулап алып отырған түрік тайпаларымен түбі бір туыс екенін мойындап, солай деп жазылған кітапты ықыласпен қабылдауы - оның жұртқа мәлім тарихи шындықтан аса алмағанын, адалдықпен ақиқатқа жол бергенін танытады.

Үшіншісі - “Жылнамалар жинағын” шығарушылардың бірінші томның бірінші кітабына берілген анықтама-түсініктемені: “Первого тома “Сборника Летописей” с повестованиями о появлении тюркских народов и об обстоятельствах их разделения на различные племена” (Рашид ад-Дин. 1952. стр. 71), деп атап көрсетіп, ашып жазуы. Мұнда да тарихи шындықты мойындау “мен мұндалайды”. Арнайы тапсырмамен моңғолдар тарихын жазуға арналған шығарманың беташар кітабының моңғол халықтарының пайда болуы мен олардың түрлі тайпаларға бөлінуіне арналмай, тек түрік халықтарына арналуы - сол түп бастаудың бірлігін, яғни мұңғұлдардың шыққан тегінің түрік және оның тарихи шындық екенін мойындаудан жасалып отырған іс екенін пайымдау онша қиындық туғызбайды. Егер сол кезде мұндай мойындау болмаса, бірінші кітап түрік халықтарына арналмас еді, оған жоғарыдағыдай анықтама-түсіндірме берілмес еді.

Осы айтылған жайларды екшей келіп, мәселенің байбына жетіп, тереңдей үңілсек, даланың ауызша тарихының хатқа түскен басқа жанама деректерінің де “мұңғұлдардың шықан тегі - түрік” екенін одан әрі айқындай түсетінін көреміз. Бұл ретте “Жылнамалар жинағы” жалпы көшкіншілердің атасы деп есептелінетін Абулджа (Йафет) ханның жайлауы Ортақ, Қазтақ, ал қысқы жайылымы Бурсун, Какьян, Қарақорым болғанын және олардың Талас пен Қары-Сайрам қалаларынан қашық емес екені жөнінде нақты дерек берсе (Рашид ад-Дин. 1952. стр. 80-81), даланың ауызша тарихын өзінше жүйелеп, хатқа түсірген Шыңғыс ханның ХVІІ ғасырда өмір сүрген тағы бір тікелей ұрпағы, Хиуа ханы Әбілғазы Баһадүр дәл осы деректерді одан әрі жетілдіре нақтылап, “Жылнамалар жинағындағы” парсыша бұзылып берілген түріктік жер-су аттарын төл қалпына келтіріп, түрікше қалай аталатынын дәл береді. Мысалы, ол жаңағы Ортақ, Қазтақ деп аталатын таулардың көне түрікше атауы “Ор-тағ”, “Кер-тағ” екенін, олардың қазір “Ұлығ-тағ”, “Кішік-тағ” деп аталатынын ашып жазады (Кононов А. Н. Родословная туркмен. Сочинение Абул-Гази хана хивинского. М. -Л. 1958. стр. 40) . Сондай-ақ осы еңбектен “Жылнамалар жинағындағы” “Бурсун”, “Қарақорым” деп аталған жерлердің бүгінгі күнге дейін ежелгі атауын өзгертпей, бастапқы күйінде бізге жеткен, қазіргі Қазақстан жеріндегі өзімізге белгілі “Борсық” және “Қарақұм” деп аталатын әйгілі құмдар екенін бірден танимыз. Оның шынында да осы құмдар екенін Әбілғазының келесі: “Когда наступала зима, он зимовал в устье Сыр, в Кара-кумах, и в Бурсуке” (Кононов А. Н. 1952. стр. 40) деген дерегі де айғақтап тұр. Әбілғазының бұл арада “он зимовал” деп отырғаны Абулджа-Йафеттің тікелей ұрпағы, ежелгі мұңғұлдың атақты ханы - Қарахан.

Жоғарыда айтылған деректерден біз Рашид ад-Дин айтқандай “жалпы көшкіншілердің атасы Абулджа (Йафет) хан” болсын, болмаса Әбілғазы айтқандай “мұңғұлдың ханы Қарахан” болсын, бәрібір осы әңгімеге арқау болып отырған ежелгі мұңғұлдардың басқа емес, сол көне замандарда қазіргі Қазақстан жерін мекендеген түрк тектес халықтардың бірі екенін көреміз. Бұл деректердің біз үшін құндылығы да осында. Өйткені бұл өз тарапынан қазіргі зерттеушілерге бұрын қалыптасқан ізденіс бағытының жаңсақтығын көрсететін екі бірдей мәселенің басын ашуға көмектеседі. Оның бірі - қазіргі зерттеуші ғалымдардың моңғол халықтарының шығу тегін тек Орталық Азияны мекендеген тайпалардың арасынан ғана іздеуінің қателігін көрсетеді. Бұдан мұңғұлдардың (протомоңғолдардың) Орталық Азияға қазіргі Қазақстан жерінен барғанын, ендігі жерде олардың шығу тегін ерте замандарда осы аймақтарды мекендеген ежелгі түрік тектес халықтардың арасынан іздеу қажеттігі келіп шығады. Екіншісі - осы қателіктің негізінде қытай деректерінде кездесетін “дунху” деп аталатын халықты әлем тарихшыларының “протомоңғолдар” деп танып, онысын тарихи шындық ретінде ғылымға енгізулерінің дұрыс еместігі. Бұл ретте, тіпті, басқаны айтпағанда, байырғы Шығыс тарихшыларының бәрінің еңбектерінде егіз халық ретінде жұбын жазбай қатар көрсетіліп келген татар мен моңғол халықтарын кейін көне қытай шекарасына келгендегі тарихын білмегендіктен, еуропалық таным-түсініктегі зерттеушілердің жалпы болжаммен оларды бір-біріне жат халыққа айналдыруы, соның салдарынан моңғолдың “дунхуға” телініп, ал татардың сол заманда қытайша қалай аталатынының белгісіз болып қалуының өзі біраз жайды аңғартса керек. Бұл арада көне қытайлықтардың татарлармен қарым-қатынасы болмады деуге тағы негіз жоқ. Өйткені, Шығыс тарихшылары мұңғұл хандығы мен татар хандығының арасындағы қақтығыстың татардың Байду ханының тұсында басталып, Сүйініш ханының тұсында өршігенін, соғысқан сайын татарлардың жеңіліп, ығыса-ығыса ж. ж. с. дейінгі ІV ғасырдың аяғында Қытай шекарасына жеткенін айтады. Н. Бичурин Хондемирдің Оғыз-хан жөніндегі дерегін талдағанда: “Огуз-хан объявив себя ханом, во-первых пошел войною на Татар-хан (дунху), который кочевал близ границы Китая и его победил” (Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. І М-Л, 1950. стр. 57), - деген дерек беріп, татарлардың Қытаймен көрші екенін және олардың дунху екенін ашып көрсетсе, Әбілғазы хан: “ . . . татарлардың көп санды рулары Қытайға жақын Бююрнавар (Буир-нор болуы керек. - Қ. С. ) жерін мекендеді, қытай билеушілеріне бағынып, олардың қызметінде жүрген, сондай-ақ оларға ауық-ауық қарсы шығып, көтеріліс жасаған кездері де болды. Бірақ қытай билеушілері көтерілісшілерге қарсы қалың қол шығарып, оларды қайта бағындырып, иеліктерін қаңыратып бос қалдырып отырды” (Абул-Гази. 1996. стр. 34) . деп жазады. Олай болса, Қытай шекарасына мұңғұлдардан да бұрын жетіп, қытайдың жеті патшалығы тұсында олармен көрші болған және сиуңнулардан да бұрын сол жеті патшалықтың бірі - Жыу (Чжеу) патшалығымен соғысқан татарларды кім дейміз? Сондықтан тарихи тағдыры бір, сөйлер тілі ортақ екі халықтың ежелгі қытайлықтар берген халықтық атауларын ендігі жерде қазіргідей құбылтпай, шатыстырып біріне бірін телімей, сиуңнуды - “мұңғұл”, дунхуды - “татар” деп атап, бір байламға келгеніміз жөн болмақ.

3. Сиуңнудың түрік аталуының себебі мен салдары

Бұл күнде ресми тарих ғылымында қытай дерегіндегі “сиуңну” деп аталатын халықты “түріктер”, ал “дунху” деп аталатын халықты “моңғолдар” деп қабылдау заңдылыққа айналған. Қазір бұған ешкім де күдіктенбейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.