Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қаржылық жағдайға талдау жасаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және бағалау ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайды талдау бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 “Торғай боксит кен басқармасының” экономикалық сипаттамасы ... ... .13
2.1 Кәсіпорынның қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 “Торғай боксит кен басқармасы” ашық акционерлі қоғамының төлем қабілеттілігін тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3 Кәсіпорынның тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... 20
3.1 Кәсіпорынның өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.2 Кәсіпорынның табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
4 Кәсіпорынның төлем қабілетсіз қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1 Қаржылық жағдайға талдау жасаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және бағалау ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайды талдау бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 “Торғай боксит кен басқармасының” экономикалық сипаттамасы ... ... .13
2.1 Кәсіпорынның қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 “Торғай боксит кен басқармасы” ашық акционерлі қоғамының төлем қабілеттілігін тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3 Кәсіпорынның тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... 20
3.1 Кәсіпорынның өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.2 Кәсіпорынның табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
4 Кәсіпорынның төлем қабілетсіз қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы – бұл экономикалық категория, айналым процесiндегi капитал жағдайын көрсететiн және берiлген уақытқа субьектiнiң өзi даму қабiлеттiлiгi. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау өте маңызды үрдiс болып келедi. Өйткенi кәсiпорында бар және мүмкiн болатын қаржы ресурстарын айқындау, оларды тиiмдi қолдану әдiстерiн және кәсiпорынның нақты белгiлi бiр кезеңге қаржылық потенциалын анықтау кәсiпорынның келешектегi қызметiн одан әрi жетiлдiруге немесе тоқтатуға кеңес бередi.
Қаржылық жағдайдың сандық және сапалық параметрлерi кәсiпорынның нарықтағы орын және экономикалық кеңiстiгiнде қызмет ету қабiлетiн анықтайды.
Нарықтық экокномикалық жағдайында қаржы менеджерiнiң қызметi қаржылық талдаумен тығыз байланысты, өйткенi қаржылық жағдайын, баланс өтiмдiлiгiн, қаржылық тәуекелдiлiктерiн есептеу мен талдау әлуеттi банкроттықты бағалау қаржылық талдаудың мақсаты болып табылады.
Мүмкiн болатын тәуекел деңгейiнiң жақдайында кәсiпкерлiк сенiмдiлiгi, кәсiпорынның өмiрлiк iс-әректтерiнiң нәтижелерi көптеген және әр түрлi факторларынан тәуелдi. Олардың iшiнен негiзгi орынды қаржылық стратегияның өңделуiне қаржылық қатынастарының қазiргi деңгейiнде бөлек кәсiпорындардың шаруашылық қызметiнiң қаржылық бақылауының жаңа себептерi қалыптасады. Бұл алдымен қаржылық ресурстар мен соңғы қорытындылар, қаржылық ресурстардың қалыптасу көздерi мен оларды қолдану бағыттары, қолдану тиiмдiлiгiнiң бағалау сәйкестiлiгi бойынша пропорцияның сақталу мен өңделi сұрақтарына байланысты келедi. Мұнда тек қана айналымда бар қаржылық ресурстар туралы ғана емес, сонымен қатар жинақталу және қолдануды жақсарту есебi бойынша айналымға енгiзiлетiн ресурстар жөнiнде де айтылған сөз. Қаржы орбитасына, тиiмдiлiкке қаржылық әсер ету сұрақтары ғана енгiзiледi, бiрақ керiсiнше болуы мүмкiн емес. Қаржы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiк нәтижелерi ретiнде ғана қарастырылған.
Шарауашылықтанулың қазiргi жағдайында қаржылық тұрақсыздықты тоқтату үшiн (нақты жағдайларда банкроттылық) қаржылық жағдайды уақытындағы және перспективтi түрдегi жорамалау қажет. Оның негiзiнде ағымдағы және инвистицияланған қаржылық ресурстардың көлемiн анықтау ғана қажет емес , сонымен қатар олармен мүмкiндi қамтамасыз етiлудi бейнелеу, қаржылық жағдайдың тұрақтылығын, кәсiпорынның тиiмдiлiгiн, өтiмдiлiк дәрежесiн талдауда аса мәнi зор.
Шаруашылық факторлардың барлық жиынтығы мен анықталатын қаржылық жағдай, кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi мен сенiмдiлiгiнiң негiзгi сипаттамасы болып саналады. Ол кәсiпорынның бәсекелестiк қабiлеттiлiгiн және оның бiрлескен iскерлiк қызмет етудегi потенциалын анықтайды, шаруашылық iс-iрекеттiң қатысушыларының экономикалық
Қаржылық жағдайдың сандық және сапалық параметрлерi кәсiпорынның нарықтағы орын және экономикалық кеңiстiгiнде қызмет ету қабiлетiн анықтайды.
Нарықтық экокномикалық жағдайында қаржы менеджерiнiң қызметi қаржылық талдаумен тығыз байланысты, өйткенi қаржылық жағдайын, баланс өтiмдiлiгiн, қаржылық тәуекелдiлiктерiн есептеу мен талдау әлуеттi банкроттықты бағалау қаржылық талдаудың мақсаты болып табылады.
Мүмкiн болатын тәуекел деңгейiнiң жақдайында кәсiпкерлiк сенiмдiлiгi, кәсiпорынның өмiрлiк iс-әректтерiнiң нәтижелерi көптеген және әр түрлi факторларынан тәуелдi. Олардың iшiнен негiзгi орынды қаржылық стратегияның өңделуiне қаржылық қатынастарының қазiргi деңгейiнде бөлек кәсiпорындардың шаруашылық қызметiнiң қаржылық бақылауының жаңа себептерi қалыптасады. Бұл алдымен қаржылық ресурстар мен соңғы қорытындылар, қаржылық ресурстардың қалыптасу көздерi мен оларды қолдану бағыттары, қолдану тиiмдiлiгiнiң бағалау сәйкестiлiгi бойынша пропорцияның сақталу мен өңделi сұрақтарына байланысты келедi. Мұнда тек қана айналымда бар қаржылық ресурстар туралы ғана емес, сонымен қатар жинақталу және қолдануды жақсарту есебi бойынша айналымға енгiзiлетiн ресурстар жөнiнде де айтылған сөз. Қаржы орбитасына, тиiмдiлiкке қаржылық әсер ету сұрақтары ғана енгiзiледi, бiрақ керiсiнше болуы мүмкiн емес. Қаржы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiк нәтижелерi ретiнде ғана қарастырылған.
Шарауашылықтанулың қазiргi жағдайында қаржылық тұрақсыздықты тоқтату үшiн (нақты жағдайларда банкроттылық) қаржылық жағдайды уақытындағы және перспективтi түрдегi жорамалау қажет. Оның негiзiнде ағымдағы және инвистицияланған қаржылық ресурстардың көлемiн анықтау ғана қажет емес , сонымен қатар олармен мүмкiндi қамтамасыз етiлудi бейнелеу, қаржылық жағдайдың тұрақтылығын, кәсiпорынның тиiмдiлiгiн, өтiмдiлiк дәрежесiн талдауда аса мәнi зор.
Шаруашылық факторлардың барлық жиынтығы мен анықталатын қаржылық жағдай, кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi мен сенiмдiлiгiнiң негiзгi сипаттамасы болып саналады. Ол кәсiпорынның бәсекелестiк қабiлеттiлiгiн және оның бiрлескен iскерлiк қызмет етудегi потенциалын анықтайды, шаруашылық iс-iрекеттiң қатысушыларының экономикалық
1 Дұйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г., Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы 2001
2 Абрюкина М.С, Грачев А.В, Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебно-практическое пособие.М.1998
3 Артеменко Финансовый анализ.М.1999
4 Ашенова А.А. Анализ финансового положения предприятия// Библиотека аудитора 1999,№10
5 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности, учебник, издание 4-е перераб. М. Финансы и статистика,1997.
6 Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. М.2000
7 Бердникова Т.Б. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия.М.2001
8 Бланк И.А. управление прибылью. Киев 1998
9 Вакуленко Т.Г., Фомина Л.Ф, Анализ финансовой отчетности для принятия управленческих решений. Москва-Санкт-Петербург 1999
10 Жапаров К.Ж. Учет и анализ: учебное пособие. Алматы 1999
11 Жапаров Т.К. Анализ финансовой отчетности хозяйствующих субъектов. Алматы 1998
12 Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов. М.1998
13 Кеулiмжанов К.К., Әжiбаева З.Н., Қаржылық есеп Алматы 2001
14 Ковалев В.В. Финансовый анализ.М.1998
15 Риноль Ф.Б. Финансовый и управленческий анализ. М.1998
16 Ришар Ж. Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятия.
17 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности М.1998
18 Русак Н. А. Анализ финансовогоположения предприятия Минск 1995
19 Справочник по функционально-стоимостному анализу.М.1988
20 Строжев В.И. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности
21 Чучелов Е.А., Бессанов Н.И. Приемы экономического анализа ,1988
22 Хелферт Э. Техника финансового анализа М.1998
23 Шеремет А.Д. Методика финансового анализа предприятия М. 1999
24 Чечета А.П. Финансовый анализ.М.1998
25 Құлпыбаев С. Хамбар Б, артанова Н Қаржы Алматы 2007
26 Финансовый анализ фирмы –М.:ИСТ-Сервис, 1994
2 Абрюкина М.С, Грачев А.В, Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебно-практическое пособие.М.1998
3 Артеменко Финансовый анализ.М.1999
4 Ашенова А.А. Анализ финансового положения предприятия// Библиотека аудитора 1999,№10
5 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности, учебник, издание 4-е перераб. М. Финансы и статистика,1997.
6 Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. М.2000
7 Бердникова Т.Б. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия.М.2001
8 Бланк И.А. управление прибылью. Киев 1998
9 Вакуленко Т.Г., Фомина Л.Ф, Анализ финансовой отчетности для принятия управленческих решений. Москва-Санкт-Петербург 1999
10 Жапаров К.Ж. Учет и анализ: учебное пособие. Алматы 1999
11 Жапаров Т.К. Анализ финансовой отчетности хозяйствующих субъектов. Алматы 1998
12 Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов. М.1998
13 Кеулiмжанов К.К., Әжiбаева З.Н., Қаржылық есеп Алматы 2001
14 Ковалев В.В. Финансовый анализ.М.1998
15 Риноль Ф.Б. Финансовый и управленческий анализ. М.1998
16 Ришар Ж. Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятия.
17 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности М.1998
18 Русак Н. А. Анализ финансовогоположения предприятия Минск 1995
19 Справочник по функционально-стоимостному анализу.М.1988
20 Строжев В.И. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности
21 Чучелов Е.А., Бессанов Н.И. Приемы экономического анализа ,1988
22 Хелферт Э. Техника финансового анализа М.1998
23 Шеремет А.Д. Методика финансового анализа предприятия М. 1999
24 Чечета А.П. Финансовый анализ.М.1998
25 Құлпыбаев С. Хамбар Б, артанова Н Қаржы Алматы 2007
26 Финансовый анализ фирмы –М.:ИСТ-Сервис, 1994
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
2
3 Экономика және басқару кафедрасы
1
2
3
4
5 Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және талдау
Пән кәсіпкерлік
Мамандық 050506- Экономика
Орындаған:
2
Курстық жұмыстың қорғалуы
___ ___________ 20__ж
Бағасы_________________
4
5 Қостанай, 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қаржылық жағдайға талдау жасаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және
бағалау ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайды талдау бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 “Торғай боксит кен басқармасының” экономикалық сипаттамасы ... ... .13
2.1 Кәсіпорынның қызметіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 “Торғай боксит кен басқармасы” ашық акционерлі қоғамының төлем
қабілеттілігін тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
3 Кәсіпорынның тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін талдау ... ... ...
20
3.1 Кәсіпорынның өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2 Кәсіпорынның табыстылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .23
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
4 Кәсіпорынның төлем қабілетсіз қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...35
Кіріспе
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы – бұл экономикалық категория, айналым
процесiндегi капитал жағдайын көрсететiн және берiлген уақытқа субьектiнiң
өзi даму қабiлеттiлiгi. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау өте маңызды
үрдiс болып келедi. Өйткенi кәсiпорында бар және мүмкiн болатын қаржы
ресурстарын айқындау, оларды тиiмдi қолдану әдiстерiн және кәсiпорынның
нақты белгiлi бiр кезеңге қаржылық потенциалын анықтау кәсiпорынның
келешектегi қызметiн одан әрi жетiлдiруге немесе тоқтатуға кеңес бередi.
Қаржылық жағдайдың сандық және сапалық параметрлерi кәсiпорынның
нарықтағы орын және экономикалық кеңiстiгiнде қызмет ету қабiлетiн
анықтайды.
Нарықтық экокномикалық жағдайында қаржы менеджерiнiң қызметi қаржылық
талдаумен тығыз байланысты, өйткенi қаржылық жағдайын, баланс өтiмдiлiгiн,
қаржылық тәуекелдiлiктерiн есептеу мен талдау әлуеттi банкроттықты бағалау
қаржылық талдаудың мақсаты болып табылады.
Мүмкiн болатын тәуекел деңгейiнiң жақдайында кәсiпкерлiк сенiмдiлiгi,
кәсiпорынның өмiрлiк iс-әректтерiнiң нәтижелерi көптеген және әр түрлi
факторларынан тәуелдi. Олардың iшiнен негiзгi орынды қаржылық стратегияның
өңделуiне қаржылық қатынастарының қазiргi деңгейiнде бөлек кәсiпорындардың
шаруашылық қызметiнiң қаржылық бақылауының жаңа себептерi қалыптасады. Бұл
алдымен қаржылық ресурстар мен соңғы қорытындылар, қаржылық ресурстардың
қалыптасу көздерi мен оларды қолдану бағыттары, қолдану тиiмдiлiгiнiң
бағалау сәйкестiлiгi бойынша пропорцияның сақталу мен өңделi сұрақтарына
байланысты келедi. Мұнда тек қана айналымда бар қаржылық ресурстар туралы
ғана емес, сонымен қатар жинақталу және қолдануды жақсарту есебi бойынша
айналымға енгiзiлетiн ресурстар жөнiнде де айтылған сөз. Қаржы орбитасына,
тиiмдiлiкке қаржылық әсер ету сұрақтары ғана енгiзiледi, бiрақ керiсiнше
болуы мүмкiн емес. Қаржы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiк нәтижелерi ретiнде
ғана қарастырылған.
Шарауашылықтанулың қазiргi жағдайында қаржылық тұрақсыздықты тоқтату
үшiн (нақты жағдайларда банкроттылық) қаржылық жағдайды уақытындағы және
перспективтi түрдегi жорамалау қажет. Оның негiзiнде ағымдағы және
инвистицияланған қаржылық ресурстардың көлемiн анықтау ғана қажет емес ,
сонымен қатар олармен мүмкiндi қамтамасыз етiлудi бейнелеу, қаржылық
жағдайдың тұрақтылығын, кәсiпорынның тиiмдiлiгiн, өтiмдiлiк дәрежесiн
талдауда аса мәнi зор.
Шаруашылық факторлардың барлық жиынтығы мен анықталатын қаржылық
жағдай, кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi мен сенiмдiлiгiнiң негiзгi
сипаттамасы болып саналады. Ол кәсiпорынның бәсекелестiк қабiлеттiлiгiн
және оның бiрлескен iскерлiк қызмет етудегi потенциалын анықтайды,
шаруашылық iс-iрекеттiң қатысушыларының экономикалық мүдделерiн тиiмдi
өткiзу кепiлi болып саналады. Ең қажеттi мәселелердiң бiрi менiмше ол-
кәсiпорынның тұрақтылығына талдау жасау. Жеткiлiксiз қаржыландыру
кәсiпорынның төмен төлем қабiлетiне әкеледi, ағымдағы және инвестициялық
қызметтi қаржыландыруға арналған ақшалай қорлардың болмауына, ал қаржылық
жағдайдың терең деңгейiнде банкроттылыққа әкеледi.
Қаржылық талдау кәсiпорынның болашақ потенциалын бағалау мақсатымен,
оның өткен және талдау кезiндегi қызметiнiң есеп беруде көрсетiлген
қаржылық жағдайы мәлiметтерiн зерттеуде негiзделген процесс болып табылады.
Талдау объектiсi болып “Қазақстан алюминийi” Ашық Акционерлiк Қоғамының
филиалы “Торғай боксит кен басқармасы” болып табылады.
1 Қаржылық жағдайға талдау жасаудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және бағалау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мәселесі туралы әр түрлі
авторлардың өз көзқарасы бар. Соларға тоқталып кететін болсақ Савицкая Г.В.
көз қарасы бойынша, шаруашылық қызметін талдау - жалпы теориялық
экономикалық талдау [7]. Ол экономикалық процестерді және құбылыстарды
макродеңгейде зерттейді және микродеңгейді нақтылы экономикалық талдау. Ол
бөлек кәсіпорындар экономикасын тану үшін қолданады. Бұл талдаудың туындауы
келесі де жатыр, өндірістік күштердің өсуі, өндірістік қатынастардың
жетілдіруі, қызмет көлемінің өсуі. Жалпылама әр қилы шаруашылықтың қызметін
талдаусыз күрделі экономикалық процестермен басқару, оптималдық шешімдер
қабылдау мүмкін емес. Қаржылық жағдайы дегеніміз кәсіпорынның өз қызметін
қаржыландыру қабілеттілігін айтамыз. Қаржылық жағдай тұрақты есем немесе
тұрақты бола алады. Кәсіпорынның уақытында төлемдерді жүргізу, кеңейтілген
негізде қызметін қаржыландыру қабіллеттілігі оның жақсы қаржылық жағдайы
туралы мінездейді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның өндірістік,
коммерциялық, қаржылық қызметінің нәтижесімен байланысты.
Егер өндірістік немесе қаржылық жоспары ойдағыдай орындалса ол
кәсіпорынның қаржылық жағдайына жақсы әсер етеді және керісінше. Жоспар
орындалмаған жағдайда өндірілген өнімнің өзіндік құны өседі, түсім азаяды,
пайда кемиді нәтижесінде кәсіпорынның қаржылы жағдайы және төлем
қабілеттілігі төмендейді.
Қазіргі нарықтық жағдайға бейімделу үшін кәсіпорын қаржымен қалай жұмыс
істейтінің білу керек, капитал құрлымы және пайда болу көзі қандай болу
керек екенін білу керек.
Ришар Ж. пікірі бойынша кіріс, сенімділік, жойылымдылық, қауып - қатер
деңгейі көз қарастарынан қызметтің талдауы нарықтық экономика жағдайында
және бәсекелестік ортада өте қажет [16]. Кірісті максималды көбейткенде
және шығынды азайтқандағы ұсыныстар жасағанда нақты талданған аналитикалық
негізге сүйену қажет. Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызмет нәтижелерін
талдау экономикалық саясатта нақты бағыттар қалыптастыруға мүмкіндік
береді, оның кемшіліктерін анықтауға, және оларды жоюға бағытталған
ұсыныстар жасау. Талдаудың нәтижелері ұзақ мерзімге немесе жақындағы
болашаққа даму жоспарын жасауға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның жұмысын
жетілдіру жєне жақсарту туралы ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді. Талдау
нәтижесі бизнес - жоспар және ағымдағы жоспарлау жасағанда пайдаланады.
Талдаудың болмауы немесе жетілдірмеген талдау кәсіпорынның қаржылық
жағдайына теріс нәтиже әкелуі мүмкін.
Н.Н. Русак, В.А. Русак "Қаржылық жағдай" түсінігіне мынандай сипаттама
береді, кәсіпорынның қаржылық жағдайы өндірістік, коммерциялық, және басқа
қызметтің дұрыс жұмыс істеуіне қажетті ресурстармен қамтамасыз етілуін,
оларды мақсатты және тиімді орналастыру және пайдалану, қаржылық қарым -
қатынас және төлем қабілеттіліқ, қаржылық тұрақтылық [18].
В.В Ковалев пікірі бойынша кәсіпорынның жағдайы қаржы ресурстарын
қалыптастыруда, үлестіруде және пайдалануда көрініс табады [12].
И.Т. Балабанов айтқандай, шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайы -
оның қаржылық бәсеке қабілеттілігінің сипаттамасы (яғни төлем
қабілеттілігінің, несие қабілеттлігінің), капиталды және қаржы ресурстарды
пайдалану, мемлекет және басқа шаруашылық субъектілер алдында
міндеттемелерді орындау [5]. Шаруашылық субъектінің қаржылық талдауы келесі
талдауларды кіргізеді: кірістің және тиімділіктің, қаржылық тұрақтылықтың
несие қабілеттіліктің, капиталды пайдалану, валюталық өзін -өзі өтеуліктің.
М.С. Абрюкина өз көзқарасын былай дейді, кәсіпорынның қаржылық жағдайы
– бір қатар көрсеткіштермен сипатталатын оның денсаулығын және өмір
қабілеттілігінің кешендік бағасы[1].
К.Ж Жапаровпікірі бойынша, жақсы қаржылық жағдай – бұл тұрақты төлем
қабілеттілік, абсолютті қаражатпен толық қамтамасыздануы және оларды тиімді
пайдалануы, есептеулерді қатаң ұйымдастыру және де тұрақты қаржылық базаның
болуы[10].
Кәзіргі экономикалық жағдайда әр шаруашылық субъектінің қызметінде О.В.
Ефимованың айтуы бойынша, оның қаржыландыру нәтижесінде қызыққан көптеген
нарықтық қатынастар қатысушыларының ықпалының объектісі болып табылады.
В.В. Ковалев айтуы бойынша талдау қаржылық мінезі бар мәліметтердің
жинау, біріктіру және пайдалану әдісі болып табылады, оның келесі
мақсаттары бар:
- кәсіпорынның ағымдағы және болашақ қаржылық жағдайын бағалау;
- қаржымен қамтамасыз етілген позициясында кәсіпорынның мүмкін және
мақсатты даму қарқынын бағалау;
- қаражаттың мүмкін көзін табу және олардың мүмкіндігін бағалау;
капитал нарығындағы кәсіпорынның жағдайын болжау[12].
Бланк келесіге тоқталады, қаржылық жағдай – қаржы ресурстарының болуын,
орналасуын және пайдалануын бейнелейтін көрсеткіштер жиынтығы [7].
Ал Дюсембаев К.Ш. келесіге тоқталады, көптеген басқару шешімдерді
қабылдаған кезде кәсіпорынның алынған пайда мөлшерін бөліп қана қоймай,
оның кірістігін де білу керек. Ол оның қызметінің тиімділігін сипаттайды,
және де инвестициялармен басқаруды көрсетеді. Қазіргі күнге пайдамен қатар
үлкен маңызды басқа эмитенттерден алынатын бағалы қағаздардан алынатын
дивиденттер алады. Осымен байланысты оның қаржышаруашылық қызметінің соңғы
дамуын баланстық пайда деп атамайды, ал баланс бойынша пайда дейді.
Көрсеткіштін атауы оның экономикалық мәнін көрсету керек[9].
Барлық көрсетілген анықтамалар қаралып жатқан түсініктің мағынасын
ашпайды, бірақ әр қайсысы өзінше дұрыс. Сөзсіз: қаржылық жағдай әр түрлі
көрсеткіштерді есептегенде табылады. Нәтижесінде қаржылық жағдай
кәсіпорынның сенімділігін, тұрақтылығын және болашақтылығын сипаттайды.
Сенімділік дегеніміз кәсіпорынның тоқтаусыз жұмыс істеуі
және төлеу міндеттемелерін орындау қабілеттілігі. Осыдан К.Ш.Дюсембаева,
С.К.Егибердиева, З.К.Дюсембаева осы түсініктің келесі анықтамаларын
ұсынады, қаржылық жағдай анықталған бір уақытқа кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын көрсетеді және оның тоқтаусыз шаруашылық қызметін жүргізуге
қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуін және уақытында қарыз
міндеттемелерін орындау[9].
Ал қаржылық тұрақтылық дегеніміз әр әдебиеттерде әр түрлі жазылады. Бір
авторлар қаржылық тұрақтылық деп қызмет процессінің тоқтаусыз қаржылық
қамтамасыздылығын айтады.
Басқалары қаржы тұрақты болып меншікті қаражат арқылы активтерге
салынған қаражатты жабатын, аяқталмаған дебиторлық және кредиторлық қарызды
жібермейтін және өз міндеттемелерін дер кезінде есептейтін субъектіні
айтады.
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты Риноль айтқандай – қажетті бірнеше
параметрлерді алу, олар кәсіпорынның қаржылық жағдайына объективті баға
береді: оның кірісі мен шығысы, актив және пассив құрылымның өзгеруі
туралы, дебиторлар және кредиторлармен есептеуінде [15].
К.Ш.Дюсембаев қаржылық талдаудың негізгі функциялары анықтаған:
- қаржылық жағдайдың, қаржылық нәтиженің, талдау объектінің, іскерлік
белсенділігінің және тиімділігінің объективті бағалауы;
- алынған нәтиже және жеткен жағдайдың себептері және факторларын
анықтау;
Қаржы жүйесінде қабылданатын басқару шешімдерді дайындау және
негіздеу[9].
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық жағдайды талдаудың рөлі
кәсіпорынның өзіндік қызмет етуімен, өзінің өндірістік – кәсіпкерлік
қызметімен меншік иелер, коммерциялық тұлғалар алдындағы жауапкершілігімен
байланысты.
Өндірісітік қызмет үшін әр бір кәсіпорын немесе акционерлік қоғам
қажетті негізгі құралдармен бөлінген. Оларды қалыптасытру мен пайдалану
кәсіпорын жұмысының қаржылық қырын сипаттайды. Төлемдерді уақытылы
төлеудегі кәсіпорындардың қабілеті оның қаржылық жағдайының жақсы
екендігін дәлелдейді.
Қаржылық жағдайына талдау жасау барысында:
1) қаржы жағдайына;
2) оларды қалыптасыру құралдары мен көздері арасындағы сәйкестікке;
3) қаржылық, есеп айырысу және несие тәртібінің сақталуына;
4) тауарлар мен дайын өнімдер қорының жай-күйіне;
5) меншікті қаржы мен банк несиелерінің болуына;
6) дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жай-күйіне;
7) қаржылық жағдайын жақсарту резервтерін айқындауға жалпы баға беріледі.
1.2 Қаржалық жағдайды талдау бағалау әдістері.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таң-дағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді. Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр[12].
Бұл әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақса-тында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндері, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
клемдеріменсалыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші роль атқарды. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі –
онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдааудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есепті берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы факторларын білуді талап етеді, мысалы,
саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және
басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір
ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас
деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен
салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктерін орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кңәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы тралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шарашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыс-
тырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия және
тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым
шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын аударады.
Жалпы редакциясын В.И. Стражева басқарған, Беларусь Республикасының
Мемлекеттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін тадаудан
бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық
тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның
қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі (17).
О.В. Ефимов өзінің “Қаржылық жағдайды қалай талдау керек” деген
еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды
міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен
өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның
құрылымын бағалаудан бастайды (18).
И.М. Лоханина мен З. К. Золкина (19) алдымен есеп беруді құрастырудың
сапасын тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде
кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік
жағдайына және оның қалыптасу көдеріне, қаржылық дербестігіне және талдау
қабілеттілігіне тереңдетілген талдау жасайды.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А. Д.
Шеремет пен Р. С. Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
тұрады: қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өз-
герісі; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін
талдау; кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төле қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықтың
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев (20) және В. В. Ковалев (21) кәсіпорынның қаржы жағдайын
бағалауға байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды
ұсынады: экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі
мақсаты – бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық
жағдайын бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті
және жай қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған
санының динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық субъекті-
сінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады.Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар.Оларды ұтымды пайдаланып, дұрыс
әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі
кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді,
қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде
ұсыныстар дайындайды.
2 “Торғай боксит кен басқармасының” экономикалық сипаттамасы
2.1 Торғай боксит кен орнынының қызметіне сипаттама
Торғай боксит кен орны 1956 жылдан бастап ашық әдіспен Амангелді
аумағынан боксит пен отқа төзімді сазды және 1986 жылдан бастап Ақжар
аумағынан гранит–гнейстерді өндіріп алады. Торғай боксит кен орны ААҚ Бір
немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіденген
мөлшерде үлеске акцияларымен бөлінген кәсіпорынның акционерлік қоғам
түріндегі ұйымдық – құқықтық формасы. Қоғам өз акционкерлерінің мүлкінен
оқшауланған мүлікті иеленеді және олардың міндеттемелері бойынша жауап
бермейді торғай баксит кен орны ААҚ міндеттемелері бойынша акционер жауап
бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне
байылынысты зияндарға тәукел етеді. Торғай баксит кен орны ААҚ тек
қаржылық бөліндерінен басқа өндірістік, цех, бригада, бөлімшелерінен
тұрады. Кәсіпорынның барлық басқару процестері Арқалық қаласындағы
орналасқан орталық офисінен басқарылады. Торғай баксит кен орны ААҚ
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы келесі кестеде берілген.
Сурет 1 Торғай баксит кен орны ААҚ басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымы
“Қазақстан Алюминийі” құрамында Торғай боксит кен орны Павлодар саз
жерінің зауытын және басқа да кәсіпорындарды келесі өнімдерді өндіре отырып
шикізатпен қамтамасыз етеді:
1. Бокситтер:
- МБ Маркалары – Республиканың, Орал мен Сібірдің металлургиялық
комбинаттарына;
- АБ Маркалары – саз жерді өндіріп алу үшін АҚ “ПАЗ” ;
2. Отќа төзімді саз:
- МРЗ –50 Маркалары, 10 – 20, 20 - 40, 40 – 70 мм фракциялар,
ТУ – 661 РК 6479 26 – 95
Кен орнының экслуатациясы Ресейдің “Санкт - Петербург” ќаласының
“Гипроникель” институтының орындаған жұмыс жобасына сәйкес жүзеге
асырылады.
Кен жұмыстары барлық карьерларда комбинациялық кесте бойынша ашық
әдіспен жүргізіледі. Ақжар аумағындағы гранит – гнейстер карьерінің
эксплуатациясыда Санкт – Петербург қаласының “Гипроникаль” институтының
орындаған жұмыс жобасына сәйкестендіріліп жүзеге асырылады. Кен жұмыстары
ашық әдіспен жарғыш заттармен тау массаларын қопартады. Скважиналарды
буралау СБШ – 250 станогымен жүзеге асырылады. Жарылған тау массасын
тасмалдау, ендіру ЭКГ – 5 Эксковоторымен, ал транспортировкасы – “БелАз –
7548” автомосвоилдарымен жүргізіледі.
2008жылы кәсіпорында 1688, ал 2009жылы 1694 адам жұмыс істеген, бұл 6
адамға кәсіпорында еңбекшілер санының өскенін көрсетеді.
Жалпы кәсіпорында негізінен өндірістік жұмысшылар тізімінде машинистер,
эксковатор машинистерінің көмекшілері және технологиялық автокµліктерінің
жүргізілушілері үстем етеді. 2009 жылы еңбек өнімділігі 42,8 құраса 2010
жылы еңбек өнімділігі 42 төмендеді. Еңбек өнімділігінің 2010 жылы 2009
қарағанда төмендеуі тау массаларының жұмыстарының орындалмаған көлемдері
себеп болып отыр. Орындалмау себептері болып: негізгі тау құрылғыларының
физикалық тозуы және құрылғылардың жөндеулерінде ұзақ тұрып қалуына
мерзімде құрал жабдықтар болып отыр.
Тауарлық өнімнің 2010 жылды 2009 жылмен салыстырғанда 84,2 немесе 48758
мың теңгеге азайғанын көрсетеді.
Тауарлық өнімнің азаюы келесілермен сипатталады:
- Отқа төзімді сазды өндіріп алу 48 мың тоннаға келесі маркалар
бойынша азайды:
АРО -23612 тоннаға
АРБ –45 15966 тоннаға
АРБ – 49 8422 тоннаға
- МБ боксит өндіріп алу 10.000 тоннаға немесе 21027 мың теңгеге
азайды.
Осы кестеден біз Торғай боксит кен орнындағы жалпы өнім түрлерінің
ішінен үстем ететін өнім ал басқа өнімдерге қарағанда көп мүлшерде
өндіріліп алынады.
Кесте 1
ААҚ “ҚМ” ТРБУ өнім өткізуі
2009 жыл 2010 жыл
№ Өнім ЖеткізілгеСомма Арақатынас ЖеткізілСомма Арақатынас
атауы н (мың (мың га (ақшабартер%-ген (мың га(ақшабартер%
тонна) ҚҚС-пен)) (мың ҚҚС-пен)
тонна) )
1 Отқа 288,1 417028 0,2099,80 250,4 37161,56,3593,65
Төзімді
саз
2 Метал-лу8,4 24966,2 38,2461 1,5 4333,6 10080
ргия-лық
МБ
бокситі
Барлығы - 441994,2- - 375750 -
Кесте 1 мәліметтерін зерттей келе кәсіпорынның 2009 жылы 288,1 мың
тонна отқа төзімді сазды және МБ бокситін 8,4 мың тонна болса, 2010 жылы
250,4 отқа төзімді сазды, ал МБ бокситін 1,5 мың тонна ғана, яғни 2009
салыстырғанда аз өндірді.
2.2 “Торғай боксит кен басқармасы” ашық акционерлі қоғамының төлем
қабілеттілігін тұрақтылығын талдау
Егер кәсіпорынның жалпы активтері ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
міндеттемелерінен асатын болса, онда ол төлем қабілетті болып есептеледі.
Баланстың өтімділігін сипаттау үшін есепті кезең ішінде ақша қаражаттар,
өтімді активтердің жедел міндеттемелерді өтеуге жетіспеушілігін байқау
қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын терең зерттеу үшін бухгалтерлік
баланстың қосымшалары және есеп регистрлерінің деректері қолданылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақсыздығы қаржылық тәртібін бұзу, есеп айырысу
шотына ақша қаражаттарының түсуінің іркілісі, кәсіпорынның табыстылығының
төмендеуі сияқты үрдістерімен сипатталады. Дағдарысты қаржылық жағдай
жоғарыда айтылған белгілерімен қатар үнемі болып тұратын өтелмеген
төлемдерімен (мерзімі өткен банк ссудаларымен, жеткізіп берушілерге мерзімі
өткен берешекпен, бюджетке мерзімінде төленбеген салықтармен) белгіленеді.
Егер шаруашылық субъектінің ағымдағы активтері қысқа мерзімді
міндеттемелерінен көп болса, онда ол өтімді болып саналады. Сонымен қатар
кәсіпорынның қаржылық қызметін тиімді басқару үшін ақша қаражаттары
табыстан гөрі маңызды болатынын есепке алу қажет.
Кесте 2
Қаржылық тұрақтылықты талдау
2008жыл 2009жыл 2010жыл Өзгерiс
Көрсеткіштер мың тенге мың тенгемың тенге(+;-)
А 1 2 3 4
Меншікті капитал 43477 40241 35035 8442
Айналымнан тыс активтер 1288357 1501370 1137076 -151281
Меншікті айналым -1244880 -1461129 -1102041 142839
қаражаттарының болуы
Ұзақ мерзімді қарыз - - - -
қаражаттары
Тауарлы-материалдық қорларды
қалыптастыру үшін меншікті -1244880 -1461129 -1102041 142839
және ұзақ мерзімді көздерінің
болуы
Қысқа мерзімді қарыз - - - -
қаражаттары
ТМҚ-ын қалыптыстыру үшін
негізгі көздерінің жалпы -1244880 -1461129 -1102041 142839
шамасы
Қорлар мен шығындардың жалпы 350983 420685 166730 -184253
шамасы
Меншікті айналым құралдарының
артықшылығы(+) немесе
жетіспеулігі(-) -1595863 -1881814 -1268771 327092
Кесте 2 жалғасы
А 1 2 3 4
ТМҚ-ды қалыптастыру үшін
меншікті және ұзақ мерзімді -1595863 -1881814 -1268771 327092
көздерінің артықшылығы(+)
немесе жетіспеушілігі(-)
ТМҚ-ды қалыптастыру үшін
негізгі көздерінің жалпы -1595863 -1881814 -1268771 327092
шамасының артықшылығы(+)
немесе жетіспеушілігі(-)
Қаржылық тұрақтылығының үш
компонентi көрсеткiшi (0; 0; 0) (0; 0; 0)(0; 0; 0)-
Қаржылық жағдайды тұрақтандыру үшін қажет:
1. Меншікті капиталдың үлесін көбейту;
2. Қосымша қарыз қаражаттарын тарту;
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығы қаржылық коэффициентердің
жүйесімен сипатталады. Олар баланс активінің және пассивінің абсолютті
көрсеткіштерінің қатынасымен есептеледі. Қаржылық коэффициенттерді талдау
оларды базистік шамалармен салыстыру, сонымен бірге есепті кезең және
бірнеше жыл ішінде өзгерістерді зерттеу арқылы жүзеге асырылады.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау кестесiнiң мәлiметтерiнен
көрiнiп тұрғандай кәсiпорының тұрақтылығын талдауда негiзгi тауарлы-
материалдық қорларды қалыптастыру үшiн меншiктi және ұзақ мерзiмдi
көздерiнiң , тауарлы-материалдық қорларды қалыптастыру үшiн негiзгi
көздерiнiң жалпы шамасының, тауарлы-материалдық қорларды қалыптастыу үшiн
меншiктi және ұзақ мерзiмдi қаражаттардың 3 жыл бойынша да кемшiлiгi
көрiнiс табады. Сондықтан да кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының 3
компонентi көрсеткiшi (0;0;0) өрнегiнде болады. Бұл яғни кәсiпорынның
қаржылық тұрақтылығының тұрақсыз немесе дағдарыс алдындағы кезеңiн
сипаттайды.
Кесте 3
Қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін талдау
№ Көрсеткіштер 2008жыл 2009 жыл 2010 жылӨзгерістер
Мың тенгемың тенгемың (+;-)мың
тенге тенге
А 3 4 5 6
А
1 Кәсіпорынның мүлкісі 1853515 2201339 1453054 -400461
2 Меншікті құралдар 43477 40241 35035 -8442
3 Қарыз құралдары 1810038 2161098 1418019 -392019
Кесте 3 жалғасы
А 1 2 3 4
3.1 Ұзақ мерзімді несиелер - - - -
3.2 Ұзақ мерзімді қарыздар - - - -
3.3 Қысқа мерзімді несиелер - - - -
3.4 Кредиторлық берешек 1805553 2161053 1417969 -387584
4 Айналымнан тыс активтер 1288357 1501370 1137076 -151281
4.1 Негізгі құралдар 1198416 1485707 1106861 -91555
4.2 Аяқталмаған құрылыс 89941 15663 30215 -59726
5 Меншікті айналым құралдар -1244880 -1461129 -1102041142839
6 Қорлар мен шығындар 353291 424412 169975 -183316
6.1 Өндірістік қорлар 323874 395296 146955 -176919
6.2 Тауарлар 29365 28813 22621 -6744
6.3 Аяқталмаған өндірістегі 52 303 399 347
шығын-дар
7 Ақша қаражаттар, есеп 4538 7966 6107 1569
айыры-сулар және басқа
активтер
8 Тәуелсіздік коэффициенті 0,02 0,02 0,024 0,004
(Ка)
9 Қарыз және меншікті 41,6 53,7 40,47 -1,13
қаражат-тардың арақатыс
коэффициенті (Кза)
10 Мобильді және иммобильді 0,28 0,29 0,15 -0,13
құралдарының арақатыс
коэф-фициенті (Кми)
11 Ептілік коэффициенті (Км) -28,63 -36,3 -31,45 -2,82
12 Қорлар мен шығындарды -3,52 -3,44 -6,48 -2,96
мен-шікті көздерімен
қамтамасыз ету коэффициенті
(Ко)
13 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
2
3 Экономика және басқару кафедрасы
1
2
3
4
5 Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және талдау
Пән кәсіпкерлік
Мамандық 050506- Экономика
Орындаған:
2
Курстық жұмыстың қорғалуы
___ ___________ 20__ж
Бағасы_________________
4
5 Қостанай, 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қаржылық жағдайға талдау жасаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және
бағалау ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайды талдау бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 “Торғай боксит кен басқармасының” экономикалық сипаттамасы ... ... .13
2.1 Кәсіпорынның қызметіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 “Торғай боксит кен басқармасы” ашық акционерлі қоғамының төлем
қабілеттілігін тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
3 Кәсіпорынның тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін талдау ... ... ...
20
3.1 Кәсіпорынның өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2 Кәсіпорынның табыстылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .23
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
4 Кәсіпорынның төлем қабілетсіз қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...35
Кіріспе
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы – бұл экономикалық категория, айналым
процесiндегi капитал жағдайын көрсететiн және берiлген уақытқа субьектiнiң
өзi даму қабiлеттiлiгi. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау өте маңызды
үрдiс болып келедi. Өйткенi кәсiпорында бар және мүмкiн болатын қаржы
ресурстарын айқындау, оларды тиiмдi қолдану әдiстерiн және кәсiпорынның
нақты белгiлi бiр кезеңге қаржылық потенциалын анықтау кәсiпорынның
келешектегi қызметiн одан әрi жетiлдiруге немесе тоқтатуға кеңес бередi.
Қаржылық жағдайдың сандық және сапалық параметрлерi кәсiпорынның
нарықтағы орын және экономикалық кеңiстiгiнде қызмет ету қабiлетiн
анықтайды.
Нарықтық экокномикалық жағдайында қаржы менеджерiнiң қызметi қаржылық
талдаумен тығыз байланысты, өйткенi қаржылық жағдайын, баланс өтiмдiлiгiн,
қаржылық тәуекелдiлiктерiн есептеу мен талдау әлуеттi банкроттықты бағалау
қаржылық талдаудың мақсаты болып табылады.
Мүмкiн болатын тәуекел деңгейiнiң жақдайында кәсiпкерлiк сенiмдiлiгi,
кәсiпорынның өмiрлiк iс-әректтерiнiң нәтижелерi көптеген және әр түрлi
факторларынан тәуелдi. Олардың iшiнен негiзгi орынды қаржылық стратегияның
өңделуiне қаржылық қатынастарының қазiргi деңгейiнде бөлек кәсiпорындардың
шаруашылық қызметiнiң қаржылық бақылауының жаңа себептерi қалыптасады. Бұл
алдымен қаржылық ресурстар мен соңғы қорытындылар, қаржылық ресурстардың
қалыптасу көздерi мен оларды қолдану бағыттары, қолдану тиiмдiлiгiнiң
бағалау сәйкестiлiгi бойынша пропорцияның сақталу мен өңделi сұрақтарына
байланысты келедi. Мұнда тек қана айналымда бар қаржылық ресурстар туралы
ғана емес, сонымен қатар жинақталу және қолдануды жақсарту есебi бойынша
айналымға енгiзiлетiн ресурстар жөнiнде де айтылған сөз. Қаржы орбитасына,
тиiмдiлiкке қаржылық әсер ету сұрақтары ғана енгiзiледi, бiрақ керiсiнше
болуы мүмкiн емес. Қаржы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiк нәтижелерi ретiнде
ғана қарастырылған.
Шарауашылықтанулың қазiргi жағдайында қаржылық тұрақсыздықты тоқтату
үшiн (нақты жағдайларда банкроттылық) қаржылық жағдайды уақытындағы және
перспективтi түрдегi жорамалау қажет. Оның негiзiнде ағымдағы және
инвистицияланған қаржылық ресурстардың көлемiн анықтау ғана қажет емес ,
сонымен қатар олармен мүмкiндi қамтамасыз етiлудi бейнелеу, қаржылық
жағдайдың тұрақтылығын, кәсiпорынның тиiмдiлiгiн, өтiмдiлiк дәрежесiн
талдауда аса мәнi зор.
Шаруашылық факторлардың барлық жиынтығы мен анықталатын қаржылық
жағдай, кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi мен сенiмдiлiгiнiң негiзгi
сипаттамасы болып саналады. Ол кәсiпорынның бәсекелестiк қабiлеттiлiгiн
және оның бiрлескен iскерлiк қызмет етудегi потенциалын анықтайды,
шаруашылық iс-iрекеттiң қатысушыларының экономикалық мүдделерiн тиiмдi
өткiзу кепiлi болып саналады. Ең қажеттi мәселелердiң бiрi менiмше ол-
кәсiпорынның тұрақтылығына талдау жасау. Жеткiлiксiз қаржыландыру
кәсiпорынның төмен төлем қабiлетiне әкеледi, ағымдағы және инвестициялық
қызметтi қаржыландыруға арналған ақшалай қорлардың болмауына, ал қаржылық
жағдайдың терең деңгейiнде банкроттылыққа әкеледi.
Қаржылық талдау кәсiпорынның болашақ потенциалын бағалау мақсатымен,
оның өткен және талдау кезiндегi қызметiнiң есеп беруде көрсетiлген
қаржылық жағдайы мәлiметтерiн зерттеуде негiзделген процесс болып табылады.
Талдау объектiсi болып “Қазақстан алюминийi” Ашық Акционерлiк Қоғамының
филиалы “Торғай боксит кен басқармасы” болып табылады.
1 Қаржылық жағдайға талдау жасаудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және бағалау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мәселесі туралы әр түрлі
авторлардың өз көзқарасы бар. Соларға тоқталып кететін болсақ Савицкая Г.В.
көз қарасы бойынша, шаруашылық қызметін талдау - жалпы теориялық
экономикалық талдау [7]. Ол экономикалық процестерді және құбылыстарды
макродеңгейде зерттейді және микродеңгейді нақтылы экономикалық талдау. Ол
бөлек кәсіпорындар экономикасын тану үшін қолданады. Бұл талдаудың туындауы
келесі де жатыр, өндірістік күштердің өсуі, өндірістік қатынастардың
жетілдіруі, қызмет көлемінің өсуі. Жалпылама әр қилы шаруашылықтың қызметін
талдаусыз күрделі экономикалық процестермен басқару, оптималдық шешімдер
қабылдау мүмкін емес. Қаржылық жағдайы дегеніміз кәсіпорынның өз қызметін
қаржыландыру қабілеттілігін айтамыз. Қаржылық жағдай тұрақты есем немесе
тұрақты бола алады. Кәсіпорынның уақытында төлемдерді жүргізу, кеңейтілген
негізде қызметін қаржыландыру қабіллеттілігі оның жақсы қаржылық жағдайы
туралы мінездейді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның өндірістік,
коммерциялық, қаржылық қызметінің нәтижесімен байланысты.
Егер өндірістік немесе қаржылық жоспары ойдағыдай орындалса ол
кәсіпорынның қаржылық жағдайына жақсы әсер етеді және керісінше. Жоспар
орындалмаған жағдайда өндірілген өнімнің өзіндік құны өседі, түсім азаяды,
пайда кемиді нәтижесінде кәсіпорынның қаржылы жағдайы және төлем
қабілеттілігі төмендейді.
Қазіргі нарықтық жағдайға бейімделу үшін кәсіпорын қаржымен қалай жұмыс
істейтінің білу керек, капитал құрлымы және пайда болу көзі қандай болу
керек екенін білу керек.
Ришар Ж. пікірі бойынша кіріс, сенімділік, жойылымдылық, қауып - қатер
деңгейі көз қарастарынан қызметтің талдауы нарықтық экономика жағдайында
және бәсекелестік ортада өте қажет [16]. Кірісті максималды көбейткенде
және шығынды азайтқандағы ұсыныстар жасағанда нақты талданған аналитикалық
негізге сүйену қажет. Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызмет нәтижелерін
талдау экономикалық саясатта нақты бағыттар қалыптастыруға мүмкіндік
береді, оның кемшіліктерін анықтауға, және оларды жоюға бағытталған
ұсыныстар жасау. Талдаудың нәтижелері ұзақ мерзімге немесе жақындағы
болашаққа даму жоспарын жасауға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның жұмысын
жетілдіру жєне жақсарту туралы ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді. Талдау
нәтижесі бизнес - жоспар және ағымдағы жоспарлау жасағанда пайдаланады.
Талдаудың болмауы немесе жетілдірмеген талдау кәсіпорынның қаржылық
жағдайына теріс нәтиже әкелуі мүмкін.
Н.Н. Русак, В.А. Русак "Қаржылық жағдай" түсінігіне мынандай сипаттама
береді, кәсіпорынның қаржылық жағдайы өндірістік, коммерциялық, және басқа
қызметтің дұрыс жұмыс істеуіне қажетті ресурстармен қамтамасыз етілуін,
оларды мақсатты және тиімді орналастыру және пайдалану, қаржылық қарым -
қатынас және төлем қабілеттіліқ, қаржылық тұрақтылық [18].
В.В Ковалев пікірі бойынша кәсіпорынның жағдайы қаржы ресурстарын
қалыптастыруда, үлестіруде және пайдалануда көрініс табады [12].
И.Т. Балабанов айтқандай, шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайы -
оның қаржылық бәсеке қабілеттілігінің сипаттамасы (яғни төлем
қабілеттілігінің, несие қабілеттлігінің), капиталды және қаржы ресурстарды
пайдалану, мемлекет және басқа шаруашылық субъектілер алдында
міндеттемелерді орындау [5]. Шаруашылық субъектінің қаржылық талдауы келесі
талдауларды кіргізеді: кірістің және тиімділіктің, қаржылық тұрақтылықтың
несие қабілеттіліктің, капиталды пайдалану, валюталық өзін -өзі өтеуліктің.
М.С. Абрюкина өз көзқарасын былай дейді, кәсіпорынның қаржылық жағдайы
– бір қатар көрсеткіштермен сипатталатын оның денсаулығын және өмір
қабілеттілігінің кешендік бағасы[1].
К.Ж Жапаровпікірі бойынша, жақсы қаржылық жағдай – бұл тұрақты төлем
қабілеттілік, абсолютті қаражатпен толық қамтамасыздануы және оларды тиімді
пайдалануы, есептеулерді қатаң ұйымдастыру және де тұрақты қаржылық базаның
болуы[10].
Кәзіргі экономикалық жағдайда әр шаруашылық субъектінің қызметінде О.В.
Ефимованың айтуы бойынша, оның қаржыландыру нәтижесінде қызыққан көптеген
нарықтық қатынастар қатысушыларының ықпалының объектісі болып табылады.
В.В. Ковалев айтуы бойынша талдау қаржылық мінезі бар мәліметтердің
жинау, біріктіру және пайдалану әдісі болып табылады, оның келесі
мақсаттары бар:
- кәсіпорынның ағымдағы және болашақ қаржылық жағдайын бағалау;
- қаржымен қамтамасыз етілген позициясында кәсіпорынның мүмкін және
мақсатты даму қарқынын бағалау;
- қаражаттың мүмкін көзін табу және олардың мүмкіндігін бағалау;
капитал нарығындағы кәсіпорынның жағдайын болжау[12].
Бланк келесіге тоқталады, қаржылық жағдай – қаржы ресурстарының болуын,
орналасуын және пайдалануын бейнелейтін көрсеткіштер жиынтығы [7].
Ал Дюсембаев К.Ш. келесіге тоқталады, көптеген басқару шешімдерді
қабылдаған кезде кәсіпорынның алынған пайда мөлшерін бөліп қана қоймай,
оның кірістігін де білу керек. Ол оның қызметінің тиімділігін сипаттайды,
және де инвестициялармен басқаруды көрсетеді. Қазіргі күнге пайдамен қатар
үлкен маңызды басқа эмитенттерден алынатын бағалы қағаздардан алынатын
дивиденттер алады. Осымен байланысты оның қаржышаруашылық қызметінің соңғы
дамуын баланстық пайда деп атамайды, ал баланс бойынша пайда дейді.
Көрсеткіштін атауы оның экономикалық мәнін көрсету керек[9].
Барлық көрсетілген анықтамалар қаралып жатқан түсініктің мағынасын
ашпайды, бірақ әр қайсысы өзінше дұрыс. Сөзсіз: қаржылық жағдай әр түрлі
көрсеткіштерді есептегенде табылады. Нәтижесінде қаржылық жағдай
кәсіпорынның сенімділігін, тұрақтылығын және болашақтылығын сипаттайды.
Сенімділік дегеніміз кәсіпорынның тоқтаусыз жұмыс істеуі
және төлеу міндеттемелерін орындау қабілеттілігі. Осыдан К.Ш.Дюсембаева,
С.К.Егибердиева, З.К.Дюсембаева осы түсініктің келесі анықтамаларын
ұсынады, қаржылық жағдай анықталған бір уақытқа кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын көрсетеді және оның тоқтаусыз шаруашылық қызметін жүргізуге
қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуін және уақытында қарыз
міндеттемелерін орындау[9].
Ал қаржылық тұрақтылық дегеніміз әр әдебиеттерде әр түрлі жазылады. Бір
авторлар қаржылық тұрақтылық деп қызмет процессінің тоқтаусыз қаржылық
қамтамасыздылығын айтады.
Басқалары қаржы тұрақты болып меншікті қаражат арқылы активтерге
салынған қаражатты жабатын, аяқталмаған дебиторлық және кредиторлық қарызды
жібермейтін және өз міндеттемелерін дер кезінде есептейтін субъектіні
айтады.
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты Риноль айтқандай – қажетті бірнеше
параметрлерді алу, олар кәсіпорынның қаржылық жағдайына объективті баға
береді: оның кірісі мен шығысы, актив және пассив құрылымның өзгеруі
туралы, дебиторлар және кредиторлармен есептеуінде [15].
К.Ш.Дюсембаев қаржылық талдаудың негізгі функциялары анықтаған:
- қаржылық жағдайдың, қаржылық нәтиженің, талдау объектінің, іскерлік
белсенділігінің және тиімділігінің объективті бағалауы;
- алынған нәтиже және жеткен жағдайдың себептері және факторларын
анықтау;
Қаржы жүйесінде қабылданатын басқару шешімдерді дайындау және
негіздеу[9].
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық жағдайды талдаудың рөлі
кәсіпорынның өзіндік қызмет етуімен, өзінің өндірістік – кәсіпкерлік
қызметімен меншік иелер, коммерциялық тұлғалар алдындағы жауапкершілігімен
байланысты.
Өндірісітік қызмет үшін әр бір кәсіпорын немесе акционерлік қоғам
қажетті негізгі құралдармен бөлінген. Оларды қалыптасытру мен пайдалану
кәсіпорын жұмысының қаржылық қырын сипаттайды. Төлемдерді уақытылы
төлеудегі кәсіпорындардың қабілеті оның қаржылық жағдайының жақсы
екендігін дәлелдейді.
Қаржылық жағдайына талдау жасау барысында:
1) қаржы жағдайына;
2) оларды қалыптасыру құралдары мен көздері арасындағы сәйкестікке;
3) қаржылық, есеп айырысу және несие тәртібінің сақталуына;
4) тауарлар мен дайын өнімдер қорының жай-күйіне;
5) меншікті қаржы мен банк несиелерінің болуына;
6) дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жай-күйіне;
7) қаржылық жағдайын жақсарту резервтерін айқындауға жалпы баға беріледі.
1.2 Қаржалық жағдайды талдау бағалау әдістері.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таң-дағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді. Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр[12].
Бұл әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақса-тында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндері, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
клемдеріменсалыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші роль атқарды. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі –
онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдааудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есепті берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы факторларын білуді талап етеді, мысалы,
саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және
басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір
ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас
деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен
салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктерін орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кңәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы тралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шарашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыс-
тырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия және
тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым
шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын аударады.
Жалпы редакциясын В.И. Стражева басқарған, Беларусь Республикасының
Мемлекеттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін тадаудан
бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық
тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның
қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі (17).
О.В. Ефимов өзінің “Қаржылық жағдайды қалай талдау керек” деген
еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды
міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен
өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның
құрылымын бағалаудан бастайды (18).
И.М. Лоханина мен З. К. Золкина (19) алдымен есеп беруді құрастырудың
сапасын тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде
кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік
жағдайына және оның қалыптасу көдеріне, қаржылық дербестігіне және талдау
қабілеттілігіне тереңдетілген талдау жасайды.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А. Д.
Шеремет пен Р. С. Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
тұрады: қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өз-
герісі; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін
талдау; кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төле қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықтың
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев (20) және В. В. Ковалев (21) кәсіпорынның қаржы жағдайын
бағалауға байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды
ұсынады: экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі
мақсаты – бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық
жағдайын бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті
және жай қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған
санының динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық субъекті-
сінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады.Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар.Оларды ұтымды пайдаланып, дұрыс
әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі
кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді,
қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде
ұсыныстар дайындайды.
2 “Торғай боксит кен басқармасының” экономикалық сипаттамасы
2.1 Торғай боксит кен орнынының қызметіне сипаттама
Торғай боксит кен орны 1956 жылдан бастап ашық әдіспен Амангелді
аумағынан боксит пен отқа төзімді сазды және 1986 жылдан бастап Ақжар
аумағынан гранит–гнейстерді өндіріп алады. Торғай боксит кен орны ААҚ Бір
немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіденген
мөлшерде үлеске акцияларымен бөлінген кәсіпорынның акционерлік қоғам
түріндегі ұйымдық – құқықтық формасы. Қоғам өз акционкерлерінің мүлкінен
оқшауланған мүлікті иеленеді және олардың міндеттемелері бойынша жауап
бермейді торғай баксит кен орны ААҚ міндеттемелері бойынша акционер жауап
бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне
байылынысты зияндарға тәукел етеді. Торғай баксит кен орны ААҚ тек
қаржылық бөліндерінен басқа өндірістік, цех, бригада, бөлімшелерінен
тұрады. Кәсіпорынның барлық басқару процестері Арқалық қаласындағы
орналасқан орталық офисінен басқарылады. Торғай баксит кен орны ААҚ
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы келесі кестеде берілген.
Сурет 1 Торғай баксит кен орны ААҚ басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымы
“Қазақстан Алюминийі” құрамында Торғай боксит кен орны Павлодар саз
жерінің зауытын және басқа да кәсіпорындарды келесі өнімдерді өндіре отырып
шикізатпен қамтамасыз етеді:
1. Бокситтер:
- МБ Маркалары – Республиканың, Орал мен Сібірдің металлургиялық
комбинаттарына;
- АБ Маркалары – саз жерді өндіріп алу үшін АҚ “ПАЗ” ;
2. Отќа төзімді саз:
- МРЗ –50 Маркалары, 10 – 20, 20 - 40, 40 – 70 мм фракциялар,
ТУ – 661 РК 6479 26 – 95
Кен орнының экслуатациясы Ресейдің “Санкт - Петербург” ќаласының
“Гипроникель” институтының орындаған жұмыс жобасына сәйкес жүзеге
асырылады.
Кен жұмыстары барлық карьерларда комбинациялық кесте бойынша ашық
әдіспен жүргізіледі. Ақжар аумағындағы гранит – гнейстер карьерінің
эксплуатациясыда Санкт – Петербург қаласының “Гипроникаль” институтының
орындаған жұмыс жобасына сәйкестендіріліп жүзеге асырылады. Кен жұмыстары
ашық әдіспен жарғыш заттармен тау массаларын қопартады. Скважиналарды
буралау СБШ – 250 станогымен жүзеге асырылады. Жарылған тау массасын
тасмалдау, ендіру ЭКГ – 5 Эксковоторымен, ал транспортировкасы – “БелАз –
7548” автомосвоилдарымен жүргізіледі.
2008жылы кәсіпорында 1688, ал 2009жылы 1694 адам жұмыс істеген, бұл 6
адамға кәсіпорында еңбекшілер санының өскенін көрсетеді.
Жалпы кәсіпорында негізінен өндірістік жұмысшылар тізімінде машинистер,
эксковатор машинистерінің көмекшілері және технологиялық автокµліктерінің
жүргізілушілері үстем етеді. 2009 жылы еңбек өнімділігі 42,8 құраса 2010
жылы еңбек өнімділігі 42 төмендеді. Еңбек өнімділігінің 2010 жылы 2009
қарағанда төмендеуі тау массаларының жұмыстарының орындалмаған көлемдері
себеп болып отыр. Орындалмау себептері болып: негізгі тау құрылғыларының
физикалық тозуы және құрылғылардың жөндеулерінде ұзақ тұрып қалуына
мерзімде құрал жабдықтар болып отыр.
Тауарлық өнімнің 2010 жылды 2009 жылмен салыстырғанда 84,2 немесе 48758
мың теңгеге азайғанын көрсетеді.
Тауарлық өнімнің азаюы келесілермен сипатталады:
- Отқа төзімді сазды өндіріп алу 48 мың тоннаға келесі маркалар
бойынша азайды:
АРО -23612 тоннаға
АРБ –45 15966 тоннаға
АРБ – 49 8422 тоннаға
- МБ боксит өндіріп алу 10.000 тоннаға немесе 21027 мың теңгеге
азайды.
Осы кестеден біз Торғай боксит кен орнындағы жалпы өнім түрлерінің
ішінен үстем ететін өнім ал басқа өнімдерге қарағанда көп мүлшерде
өндіріліп алынады.
Кесте 1
ААҚ “ҚМ” ТРБУ өнім өткізуі
2009 жыл 2010 жыл
№ Өнім ЖеткізілгеСомма Арақатынас ЖеткізілСомма Арақатынас
атауы н (мың (мың га (ақшабартер%-ген (мың га(ақшабартер%
тонна) ҚҚС-пен)) (мың ҚҚС-пен)
тонна) )
1 Отқа 288,1 417028 0,2099,80 250,4 37161,56,3593,65
Төзімді
саз
2 Метал-лу8,4 24966,2 38,2461 1,5 4333,6 10080
ргия-лық
МБ
бокситі
Барлығы - 441994,2- - 375750 -
Кесте 1 мәліметтерін зерттей келе кәсіпорынның 2009 жылы 288,1 мың
тонна отқа төзімді сазды және МБ бокситін 8,4 мың тонна болса, 2010 жылы
250,4 отқа төзімді сазды, ал МБ бокситін 1,5 мың тонна ғана, яғни 2009
салыстырғанда аз өндірді.
2.2 “Торғай боксит кен басқармасы” ашық акционерлі қоғамының төлем
қабілеттілігін тұрақтылығын талдау
Егер кәсіпорынның жалпы активтері ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
міндеттемелерінен асатын болса, онда ол төлем қабілетті болып есептеледі.
Баланстың өтімділігін сипаттау үшін есепті кезең ішінде ақша қаражаттар,
өтімді активтердің жедел міндеттемелерді өтеуге жетіспеушілігін байқау
қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын терең зерттеу үшін бухгалтерлік
баланстың қосымшалары және есеп регистрлерінің деректері қолданылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақсыздығы қаржылық тәртібін бұзу, есеп айырысу
шотына ақша қаражаттарының түсуінің іркілісі, кәсіпорынның табыстылығының
төмендеуі сияқты үрдістерімен сипатталады. Дағдарысты қаржылық жағдай
жоғарыда айтылған белгілерімен қатар үнемі болып тұратын өтелмеген
төлемдерімен (мерзімі өткен банк ссудаларымен, жеткізіп берушілерге мерзімі
өткен берешекпен, бюджетке мерзімінде төленбеген салықтармен) белгіленеді.
Егер шаруашылық субъектінің ағымдағы активтері қысқа мерзімді
міндеттемелерінен көп болса, онда ол өтімді болып саналады. Сонымен қатар
кәсіпорынның қаржылық қызметін тиімді басқару үшін ақша қаражаттары
табыстан гөрі маңызды болатынын есепке алу қажет.
Кесте 2
Қаржылық тұрақтылықты талдау
2008жыл 2009жыл 2010жыл Өзгерiс
Көрсеткіштер мың тенге мың тенгемың тенге(+;-)
А 1 2 3 4
Меншікті капитал 43477 40241 35035 8442
Айналымнан тыс активтер 1288357 1501370 1137076 -151281
Меншікті айналым -1244880 -1461129 -1102041 142839
қаражаттарының болуы
Ұзақ мерзімді қарыз - - - -
қаражаттары
Тауарлы-материалдық қорларды
қалыптастыру үшін меншікті -1244880 -1461129 -1102041 142839
және ұзақ мерзімді көздерінің
болуы
Қысқа мерзімді қарыз - - - -
қаражаттары
ТМҚ-ын қалыптыстыру үшін
негізгі көздерінің жалпы -1244880 -1461129 -1102041 142839
шамасы
Қорлар мен шығындардың жалпы 350983 420685 166730 -184253
шамасы
Меншікті айналым құралдарының
артықшылығы(+) немесе
жетіспеулігі(-) -1595863 -1881814 -1268771 327092
Кесте 2 жалғасы
А 1 2 3 4
ТМҚ-ды қалыптастыру үшін
меншікті және ұзақ мерзімді -1595863 -1881814 -1268771 327092
көздерінің артықшылығы(+)
немесе жетіспеушілігі(-)
ТМҚ-ды қалыптастыру үшін
негізгі көздерінің жалпы -1595863 -1881814 -1268771 327092
шамасының артықшылығы(+)
немесе жетіспеушілігі(-)
Қаржылық тұрақтылығының үш
компонентi көрсеткiшi (0; 0; 0) (0; 0; 0)(0; 0; 0)-
Қаржылық жағдайды тұрақтандыру үшін қажет:
1. Меншікті капиталдың үлесін көбейту;
2. Қосымша қарыз қаражаттарын тарту;
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығы қаржылық коэффициентердің
жүйесімен сипатталады. Олар баланс активінің және пассивінің абсолютті
көрсеткіштерінің қатынасымен есептеледі. Қаржылық коэффициенттерді талдау
оларды базистік шамалармен салыстыру, сонымен бірге есепті кезең және
бірнеше жыл ішінде өзгерістерді зерттеу арқылы жүзеге асырылады.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау кестесiнiң мәлiметтерiнен
көрiнiп тұрғандай кәсiпорының тұрақтылығын талдауда негiзгi тауарлы-
материалдық қорларды қалыптастыру үшiн меншiктi және ұзақ мерзiмдi
көздерiнiң , тауарлы-материалдық қорларды қалыптастыру үшiн негiзгi
көздерiнiң жалпы шамасының, тауарлы-материалдық қорларды қалыптастыу үшiн
меншiктi және ұзақ мерзiмдi қаражаттардың 3 жыл бойынша да кемшiлiгi
көрiнiс табады. Сондықтан да кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының 3
компонентi көрсеткiшi (0;0;0) өрнегiнде болады. Бұл яғни кәсiпорынның
қаржылық тұрақтылығының тұрақсыз немесе дағдарыс алдындағы кезеңiн
сипаттайды.
Кесте 3
Қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін талдау
№ Көрсеткіштер 2008жыл 2009 жыл 2010 жылӨзгерістер
Мың тенгемың тенгемың (+;-)мың
тенге тенге
А 3 4 5 6
А
1 Кәсіпорынның мүлкісі 1853515 2201339 1453054 -400461
2 Меншікті құралдар 43477 40241 35035 -8442
3 Қарыз құралдары 1810038 2161098 1418019 -392019
Кесте 3 жалғасы
А 1 2 3 4
3.1 Ұзақ мерзімді несиелер - - - -
3.2 Ұзақ мерзімді қарыздар - - - -
3.3 Қысқа мерзімді несиелер - - - -
3.4 Кредиторлық берешек 1805553 2161053 1417969 -387584
4 Айналымнан тыс активтер 1288357 1501370 1137076 -151281
4.1 Негізгі құралдар 1198416 1485707 1106861 -91555
4.2 Аяқталмаған құрылыс 89941 15663 30215 -59726
5 Меншікті айналым құралдар -1244880 -1461129 -1102041142839
6 Қорлар мен шығындар 353291 424412 169975 -183316
6.1 Өндірістік қорлар 323874 395296 146955 -176919
6.2 Тауарлар 29365 28813 22621 -6744
6.3 Аяқталмаған өндірістегі 52 303 399 347
шығын-дар
7 Ақша қаражаттар, есеп 4538 7966 6107 1569
айыры-сулар және басқа
активтер
8 Тәуелсіздік коэффициенті 0,02 0,02 0,024 0,004
(Ка)
9 Қарыз және меншікті 41,6 53,7 40,47 -1,13
қаражат-тардың арақатыс
коэффициенті (Кза)
10 Мобильді және иммобильді 0,28 0,29 0,15 -0,13
құралдарының арақатыс
коэф-фициенті (Кми)
11 Ептілік коэффициенті (Км) -28,63 -36,3 -31,45 -2,82
12 Қорлар мен шығындарды -3,52 -3,44 -6,48 -2,96
мен-шікті көздерімен
қамтамасыз ету коэффициенті
(Ко)
13 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz