Қазақстан Республикасындағы туризм индустриясын жетілдіру жолдары

Жоспар

Кіріспе

2.2 Қазақстан Республикасындағы туризм саласының дамуына талдау
2.3 Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының негізгі тенденциялары

ІІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы туризм индустриясын жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстанда туризм инфрақұрылымын дамуы мәселелері
3.2 Қазақстан Республикасындағы туризмді дамытудың негізгі бағыттары мен даму болашағы

Қорытынды

Пән: Туризм
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

2.2 Қазақстан Республикасындағы туризм саласының дамуына талдау

Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары б.э.д. ІІІ мыңжылдықта
қалыптаса бастаған Ұлы Жібек жолының қалыптасуы мен дамуы болып
табылады.
Қазақстан КСРО-ның құрамында болған уақытта туризм де басқа
экономика салалары сияқты орталықтан келетін қатаң ережелерге
бағынып, тек сол ережелер аясында ғана өз қызметін жүзеге асыратын.
Шетелдіктер үшін Қазақстан мешеу елдердің санатында еді. Себебі,
кеңестік кезеңде Қазақстандағы туризм идеологиялық қызметті атқарған
мәдени-ағарту жұмысы жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның
басым рөліне қарамастан қалдықтық қағидатпен қаржыландырылды және
елеулі экономикалық маңызға ие болмады.
Қазақстандағы туризм индустриясының дамымай қалуының негізгі
себептерінің бірі оған экономиканың саласы ретінде мемлекеттік деңгейде
көңіл бөлінбеді және шындап қолға алынбады. Туризмді аймақтық
ұйымдастыруға және мемлекеттік емес туристік құрылымдарды кешенді
болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм
табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне қарамастан,
жергілікті басқару органдарының туристік қызметті болашағы бар сала
ретінде мойындамаулары болып табылды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда туристік қызметті реттеу мен
халықтың тарихи және мәдени мұрасын қайта өркендету үшін негіз
қаланды.
Отандық туризмнің дамуын төрт кезеңге бөлуге болады:
1. КСРО кезеңіндегі туристік қызмет – саланы орталықтан қатаң
қадағалап отырды.
2. 1992-1996 жылдар аралығы – 1992 ж. үшінші шілдеде Қазақстан
Республикасының тұңғыш Туризм туралы №1508-ХІІ заңы
қабылданды; 1993 жылы Бүкіләлемдік туристік ұйымға толық
мүшелікке қабылданды, туризм саласындағы ынтымақтастық туралы
бірқатар халықаралық келісімдер жасалды.
3. 1997-2000 жылдар 1997 жылы Қазақстан Республикасы түркі тілдес
мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясына қатысты. Ұлы
Жібек жолының Қазақстан территориясындағы бөлігінде туристік
инфрақұрылымды дамытудың алғышарттары жасалына бастады. Жібек
жолы бойындағы тарихи орталықтар қалпына келтіріле бастады.
4. 2000 жылдан қазіргі кезге дейін – 2000 жылдың 30 қазанында
Туризм жөніндегі үйлестіру кеңесі құрылды. Туризмді
дамытудың негізгі бағыттары айқындалып, республикадағы
курорттар, санаторийлер, емдеу-сауықтыру орындары, демалыс
аймақтары, басқа да туристік нысандар толық жөндеуден, қайта
құрастырудан өткізілді.
Қазақстан Республикасындағы туристік нарықты дамытудың алғашқы
кезеңдерінде негізінен шығу турлары жетілдірілді. КСРО құрамында болған
кездегі шығу туризміне деген көп жылдық мұқтаждық сыртқы туристік
өнімнің жоғары сұранысқа ие болуына әкелді. Кейбір елдер қазақстандық
туристерді еліктіру мақсатында бірқатар шаралар қабылдады:
- бұрынғы социалистік достастық елдеріне визасыз кіру (Чехия,
Болгария, Венгрия, Сербия және тағы басқалар).
- Визалық рәсімдерді жеңілдету нәтижесінде Германия, Испания,
Италияға бару оңайлығы;
- кейбір елдерде қазақстандық туристер үшін экономикалық үнемді
турлар (Фарнция, Қытай).
Үлкен сұранысқа сол кездері көп турлар, танымдық сипаттағы турлар:
Туркия, Біріккен Араб Әмірліктері, Италия, Грекия мемлекеттеріне демалыс
және ойын-сауықтық мақсаттағы туризм, жастар туризмі, емдеу-сауықтыру
туризмі, теңіз круиздері ие болды.
Шығу туризмнің жалпы сипаты келесі себептермен түсіндіріледі:
- қазақстандық тұтынушылардың шетелдік туристік өнімге деген асқан
жоғары қызығушылығы (КСРО-да шығу туризмнің болмауынан);
- шығу ережелерінің жеңілдетілуі;
- сыртқы іскерлік байланыстар аясының кеңейтілуі;
- төлем құралдары артықшылықты жеке азаматтар мен кәсіпорындар
санының өсуі;
- шығу туризмінің қол жетімді бағалары;
- шетелдік туристік өнімнің жоғары бәсеке қабілеттілігі (қонақ үй
сервисі мен орналастырудың барлық шарттарының аса жоғары
деңгейде болуы, турлардағы ыңғайлы да қол жетімді көліктер).
Ішкі туризмнің артықшылықты бағыттары Қазақстанның оңтүстік
аймақтарына шоғырланды: курортты – санаторийлі аймақтар,и мәдени-тарихи
орталықтарға танымдық мақсаттағы туризм (Отырар қаласы, Түркістан
қаласы, Есік қорғаны, шырын шатқалы және тағы басқа); экологиялық туризм,
сафари турлар (аң аулау, балық аулау), емделу:
Бастапқы кезде кіру және шығу туризмдерінің дамуын тежеуші
факторлар мыналар еді:
- ішкі саясаттың тұрақсыздығы;
- көлік инфрақұрылымының халықаралық стандартарға сай келмеуі;
- қонақ үй және тағы басқа орналастыру құралдарындағы сервистік
қызметтің әлемдік стандарттармен деңгейлеспеуі;
- мемлекеттік және жергілікті органдар тарапынан кіру және шығу
туризмдерін құқықтық және экономикалық жағынан ынталандырудың
жетілмегендігі;
- нақты туристік орталықтың, сонымен қатар бүтіндей мемлекеттің кері
немесе оң әсерлі имиджін қалыптастыратын қызмет көрсетуді
ұйымдастырудың жеткілікті маманданбауы;
- туристік ел ретінде Қазақстанның оң имиджін қалыптастыруда
мемлекеттік және жергілікті біліктің арасында ортақ саясаттың
болмауы.
Дегенмен, тәуелсіздіктің алғашқы қиын жылдары артта қалып, Қазақстан
Республикасы дамудың накты бағыттарын айқындап, тура жолға түсе
бастағаннан бері (1990 жылдардың аяғына қарай) туризм де экономиканың басқа
салалары секілді аяғына нық тұра бастады.
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің 2002 жылғы
дерегі бойынша елде 655 туристік ұйым болды, қазақстандық кәсіпорындар
80 елдің туристік фирмаларымен шарттық қатынастар орнатқан, төрт
алматылық және он үш облыстық туристік фирмалар сегіз мемлекетке
чартерлік әуе рейстерін жүзеге асырды.
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан
облыстарындағы, сондай-ақ, Алматы және Астана қалаларындағы туристік
фирмалар желісі неғұрлым жақсы дамыған болып табылады. Осы облыстардың
және қалалардың туристік ұйымдары жыл сайын туристердің және
экскурманттардың 88%-ына дейін қызмет көрсетеді.
Туристік ұйымдармен 2002 жыл барлығы 228,3 мың туристке қызмет
көрсетілді, Қазақстанның туристік фирмалардың қызметін 55,9 мың
шетелдік азамат пайдаланды. Саяхаттарын туристік фирмалар арқылы
ресімдеген 146 000 Қазақстан азаматтары шетелдерге шықты.
Кейінгі жылдары туристік фирмалардың саны көбеюде (4-кесте).
Кесте 4
Туристік фирмалардың саны
2003 2004
Жылдар
Қазақстанның аймақтары
Қазақстан Республимкасы 713 751
Ақмола 10 19
Ақтөбе 11 16
Алматы 29 37
Атырау 13 18
Шығыс Қазақстан 22 24
Жамбыл 13 10
Батыс Қазақстан 4 5
Қарағанды 25 29
Қостанай 5 6
Қызылорда 3 4
Маңғыстау 10 12
Павлодар 25 21
Солтүстік Қазақстан 7 15
Оңтүстік Қазақстан 5 12
Астана қаласы 37 26
Алматы қаласы 494 500

Кестеден көріп, отырғанымыздай, туристік фирмаларының саны жағынан
үлкен үлесті Алматы қаласы және Алматы облысы одан кейінгі орында
Қарағанды облысы, Астана қаласы және Шығыс Қазақстан облысы тұр. Ал
ең азы бұл Қызылорда, Қостанай, Қостанай және Батыс Қазақстан
облыстары болып тұр. Егер 1999 жылы бүкіл Қазақстан Республикасында
425-ақ туристік фирма болған болса, 2003 жылы бір ғана алматы
қаласының өзінде 494, ал 2004 жылы 500 фирма болғанын көруге болады.
Сәйкесінше туристерге қызмет көрсетуі жағынан да Алматы қаласы озық
тұр. Бірақ, аймақтарға бөлінісін қараудан бұрын туризм түрлері
бойынша қызмет көрсетілген туристер санына тоқталайық (5-кесте).

Кесте 5
Туризм түрлері бойынша 2000, 2003, 2004 жылдары қызмет көрсетілген
туристер саны
Туризм түрлері Қызмет көрсетілген туристер
2000 2003 2004
адам % адам % адам %
Барлығы 109081 100 229014 100 292738 100
Келу туризмі 18972 17,4 44990 19,6 31367 10,8
ТМД 2185 2,0 2701 1,2 3546 1,3
Қалған әлем елдері 16787 15,4 42289 18,4 27821 9,5
Шығу туризмі 49941 45,8 94692 41,4 154885 52,9
ТМД 6718 6,2 10156 4,5 17219 5,9
Қалған әлем елдері 43223 39,6 84536 36,9 137666 47,0
Ішкі туризм 40168 36,8 89332 39,0 106486 36,3

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2003 жылы қызмет көрсетілген туристер
арасындағы ең көп пайыз шығу туризмінің үлесінде – 41,4%, ал келу
туризмінің үлесінде – 19,6% ғана. Осындағы ТМД елдері мен әлемнің
басқа елдері қатынасын қарастырайық, келу туризмінде ТМД елдерінің
үлесі 1,2%-ға, қалған елдер – 18,4%-ға тең, ал шығу туризмінің ТМД
елдері 4,5%, ал қалған елдер – 36,9 %.
Егер осы көрсеткіштерді 2000 жылғы мәліметтермен салыстырсақ, онда
келу туризмінің үлесінде 17,4 %-дан 19,6 %-ға өскенін, ал шығу
туризмінің 45,8%-дан 41,4-ға қысқарғанын көруге болады. Осындағы ТМД
елдері мен әлемнің басқа елдері қатынасын қарастырсақ, келу
туризміндегі ТМД елдерінің үлесі 2%-ға, қалған елдер үлесі – 15,4 %-
ға тең, ал шығу туризмінде ТМД елдері 6,2%, қалған елдер – 39,6%.
Сондай-ақ, ішкі туризм 36,8%-дан 39,0%-ға өскен. Мұндағы келу
туризмі үлесінің өсуі шетелдік туристердің Қазақстанға деген
қызығушылығының артуын, ал ішкі туризм үлесінің өсуі
отандастарымыздың туған табиғат көркіне көңіл бөлінуін көрсетеді.
Дегенмен, Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттігінің 2004 жылғы мәліметтеріне қарасақ, мұнда келу туризмінің
10,8%-ға қысқарғанын, ал шығу туризмінің 52,9 %-ға өскендігін, ал
ішкі туризмнің 36,3%-ға қысқарғандығын көруге болады.
Қазақстан Республикасында туристік фирмалар қызмет көрсеткен
туристер санының аймақтық бөлінісін қарастырайық (6-кесте).
Кесте 6
Қазақстан Республикасының аймақтық кескінінде туристік фирмалар
қызметкөрсеткен туристер саны
2003 2004
Жылдар

Қазақстанның аймақтары
адам % адам %
Қазақстан Республикасы 229014 100,0 292738 100,0
Ақмола 14125 6,3 8861 3,0
Ақтөбе 2264 0,9 3740 1,3
Алматы 21300 9,3 61633 21,0
Атырау 1624 0,7 692 0,2
Шығыс Қазақстан 17597 7,6 17462 6,0
Жамбыл 5630 2,4 6127 2,0
Батыс Қазақстан 367 0,2 3035 1,0
Қарағанды 6197 2,8 11500 4,0
Қостанай 1374 0,6 1365 0,5
Қызылорда 271 0,1 1139 0,4
Маңғыстау 7877 3,5 4225 1,3
Павлодар 4119 1,7 6164 2,1
Солтүстік Қазақстан 2610 1,2 6799 2,3
Оңтүстік Қазақстан 4005 1,8 3597 1,2
Астана қаласы 39499 17,3 55067 18,0
Алматы қаласы 100205 43,7 101332 35,0

Экономикалық құбылыс ретіндегі қазіргі заманғы туризм индустриалды
формада, көбінесе ұлттық экономиканың жедел дамуының катализаторы ретінде
көрінеді, жаңа жұмыс орындарын тудырады, ұлттық табыстың өсуіне, жергілікті
инфрақұрылымның дамуына және жергілікті тұрғындардың өмір сүру деңгейінің
жоғарылауына себепкер болады.
2003 жылы туризмнен түскен табыс 1716112,4 мың теңгені құраса, 2000
жылы бұл көрсеткіш 923,6 млн теңгені құраған, ал 2004 жылы бұл көрсеткіш
4108221,3 мың теңгеге жеткен (7-кесте).
Кесте 7
2003-2004 ж.ж. Қазқстан Республикасы аймақтары кескінінде туристік
қызметтен түскен түсім
2003 2004
Жылдар

Қазақстанның аймақтары
мың теңге % мың теңге %
Қазақстан Республикасы 1716112,4 100,0 4108221,3 100,0
Ақмола 5275,2 0,3 24216,2 0,6
Ақтөбе 9079,7 0,5 27637,5 0,7
Алматы 33538,1 2,0 122740,7 3,1
Атырау 5962,3 0,3 133684,0 3,3
Шығыс Қазақстан 50494,7 3,0 59989,3 1,5
Жамбыл 1528,7 0,1 154581,0 3,5
Батыс Қазақстан 3074,1 0,2 14578,0 0,5
Қарағанды 25060,2 1,5 143302,6 3,5
Қостанай 8335,7 0,5 8162,9 0,2
Қызылорда 2231,4 0,2 3213,6 0,1
Маңғыстау 16004,2 1,0 46448,8 1,1
Павлодар 27601,3 1,6 50322,5 1,2
Солтүстік Қазақстан 12310,2 0,8 41870,0 0,9
Оңтүстік Қазақстан 9300,1 0,5 10854,1 0,4
Астана қаласы 424113,7 24,8 785697,6 19,1
Алматы қаласы 1076202,8 62,7 2480922,5 60,4

Осы кестеге сәйкес қарастырсақ, бүкіл табыстың 62,7 %-ы Алматы
қаласына тиесілі, одан кейінгі орындарда Астана қаласы – 24,7%, Шығыс
Қазақстан облысы – 3 %, Алматы облысы - 2%. Ең төмен табыс Жамбыл – 0,1%,
Батыс Қазақстан – 0,2 % және Қызылорда облыстарына – 0,2 % келеді. 2004
жылы бұл көрсеткіштер біршама өзгерістерге ұшыраған: Алматы қаласы
бұрынғысынша алдыңғы орында болғанымен, жалпы үлестік салмағы аздап кеміген
– 60,4 %, Астана қаласы да солай – 19,1 %, керісінше, Шығыс Қазақстан
облысында табыс деңгейі төмендеген – 1,5 %. Ал, Жамбыл (3,5 %), Қарағанды
(3,5 %), Атырау (3,3 %), Батыс Қазақстан (0,5 %) облыстарында алдыңғы
жылмен салыстырғанда біршама ілгерілеу байқалады. Ал, Қызылорда (0,1 %),
Қостанай (0,2 %) облыстары бұрынғысынша соңғы орындарда.
Осылайша туристік келулер мен табыстың аймақтық құрылымын талдаудан
келесідей тұжырымдар жасауға болады:
- қызмет көрсетілген туристердің ең көп үлесі Алматы қаласына (2003
жылы – 43,7 %, 2004 жылы – 35,0 %), Астана қаласына (2003 жылы –
17,3 %, 2004 жылы – 18,0 %) тиесілі;
- 2003-2004 жылдардағы алынған табыстың үлкен бөліктері бірегей
рекреационды ресурстары бар экзотикалық аймақтарда саяхаттаған
туристерден (Алматы қаласы, Астана қаласы, Алматы, Жамбыл, Шығыс
Қазақстан облыстары) және елдің өнеркәсіптік қарқынды дамудағы
аймақтарынан (Атырау, Қарағанды облыстары) түскен;
- Туристерді қабылдауда Қызылорда, Батыс Қазақстан, Қостанай
облыстарына қызығушылық жоқ;
- Туристерге қызмет көрсетуден түскен табыстың төмен болуы барлық:
аймақ, республика, достастық, әлемдік қоғам деңгейлерінде аймақтық
туристік өнімді жарнамалаудың жеткіліксіздігін көрсетеді.
2000-2004 жылдар аралығында Қазақстанға әлемнің 120-дан астам
елдерінің өкілдері келген. Осы мерзім ішінде Қазақстанды туристермен
жабдықтаушы елдер арасында бірінші орынды үнемі Германия алып келген (8-
кесте). Дегенмен, 2004 жылы ол бірінші орынды Түркияға, екінші орынды
Қытайға беріп, үшінші орынға түскен. Ал 2000 жылдан бері (2003 жылға дейін)
екінші орында АҚШ тұрса, 2003 жылы ол үшінші орынға, 2004 жылы бесінші
орынға түскен. Көрсетілген екі жылда да ТМД елдері төртінші орыннан
көрінуде.
Кесте 8
Қазақстанға туристері ең көп келетін елдер (келу туризмі)
2003 2004
Жылдар

Елдер
адам % адам %
Барлығы 44990 100,0 31367 100,0
Германия 21596 48,0 4579 14,5
Қытай 3649 8,1 4757 15,1
АҚШ 2745 6,1 2214 7,0
ТМД 2701 6,0 3546 11,3
Ұлыбритания 1837 4,0 1439 4,6
Түркия 1004 2,2 4814 15,3
Италия 946 2,1 875 2,8
Франция 837 1,9 605 1,9
Литва 820 1,8 1138 3,6
Польша 643 1,4 448 1,4
Жапония 577 1,3 698 2,2
Иран 461 0,9 249 0,8

Берілген көрсеткіштерді талдай отырып айтсақ, Германияның үнемі
алдыңғы орындардан көрінуі Қазақстанда неміс диаспорасының болуымен
түсіндіріледі. Сонымен қатар, кейінгі орындардағы елдерге келсек, мұнда
географиялық жақындық және елдер арасындағы ертеден келе жатқан дәстүрлі
байланыстардың болуы көрінеді. Өйткені, шығу туризмінде де көбінесе осы
елдер басымдылығы байқалады (9-кесте).
Кесте 9
Қазақстандық туристер ең көп баратын елдер (шығу туризмі)

Жылдар 2003 2004
Елдер
адам % адам %
Барлығы 94692 100,0 154885 100,0
Қытай 30105 31,8 63529 41,0
Туркия 21682 22,9 33238 21,5
Германия 11736 12,4 11129 7,2
ТМД 10156 10,7 17219 11,1
БАӘ 5465 5,8 9835 6,3
Литва 2879 3,0 4749 3,1
Тайланд 1759 1,9 3265 2,1
Франция 1420 1,5 1038 0,7
Египет 1046 1,1 1555 1,0
Польша 878 0,9 680 0,4
Чехия 838 0,8 873 0,6

2.3 Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының негізгі тенденциялары
Жоғарыда қарастырғандай, туризм Қазақстан Республикасында жылдан-жылға
дамып, қызмет аясын кеңейтіп келеді. Соның арқасында әлемнің көптеген
елдері қатысатын Қазақстанның өзіндік туристік нарығы қалыптасуда. Оның ары
қарай дамуына әсер етуші негізгі факторлар экономикалық және әлеументтік
болып табылады, бұл ең алдымен негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыру
шектерінен азаматтардың (әлеуетті туристер) жеке табысының асуы.
Субъективті себептерге елден шығу мен оған кірудің, оның
территориясында шетелдік азаматтардың ьолуы тәртіптерін реттейтін
мемлекеттік органдардың қызметтері жатады. Солардың қызметін нақты арнаға
бұру мақсатында Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев туристік индустрия қызметінің
мемлекет қазынасына айтарлықтай кіріс әкелуге қабілетті, болашағы зор
экономика саласы ретінде көріне алатындығы жайлы өзінің стратегиялық
бағдарламасында атап өткен болатын. Сонымен қатар, дәстүрге еніп,
қалыптасып, келе жатқан Елбасының жыл сайынғы Жолдауларында еліміздің
әлеументтік-экономикалық әлеуетін дамыту мақсатында атқарылатын істер мен
алда тұрған міндеттер анықталып отырады. Әрине, халықтың әл-ауқатының артуы
мен рухани және гармониялық жағынан дамуы, өмір сүру жағдайларының сапалы
түрде жақсаруы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін, халық тұтынатын
игіліктердің маңызды бөлігін құрайтын демалыс және ойын-сауықтық
бағдарламалармен қамтамасыз ету мен байланысты қызметтердің маңызы сөзсіз.
Бүгінде көптеген адамдардың күнделікті тұрмысынан орын алған ХХІ
ғасыр көрнісі атанып кеткен туристік қызмет индустриясы өзінің мемлекеттік
қазынаға қосқан экономикалық салымы бойынша химиялық өнеркәсіптен алға
озып, автокөлік саласымен теңесті. Ол әлемдік жалпы өнімнің 12% үлесін ала
отырып, өзіне жұмыскерлердің алып армиясы мен ірі қаржыларды жұмылдыруда.
Еліміздің туристік-рекреационды әлеуетіне негізделген шаруашылық,
өндірістік және әлеументтік қызметтердің сан қырлы, күрделі жүйесін
білдіретін туристік қызмет индустриясы адамдардың бос уақытын дұрыс
ұйымдастыруға және демалу мен көңіл көтеруге деген сұранымын жан-жақты
қанағаттандырып, еңбек ресурстарына жұмылдыруға қабілеттілігімен халықтың
тұрмыс деңгейін көтереді. Мысалы: негізінен туристерді қабылдауға
маманданған елдерде туризмнің дамуына аса көңіл бөлу шет елдік валютаның
ағымын көбейтуге және жаңа жұмыс орындарын құруға ұмтылумен түсіндіріледі.
Туризм арқылы көптеген елдер өздерінің төлем тепе-теңдігі мәселелерін
шешуге тырысады. Туризмнен түсетін табыстарға шетелдік туристердің болған
елдерінде өздеріне көрсетілген қызметтер мен тауарларға төлеген ақылары
жатады, оған тек сол елде қосымша жұмыс істегеніне алған ақысы және
халықаралық көлік ақылары жатпайды.
Туризмдергі шығындарға бір елдің тұрғындарының шетелде көрсетілген
қызметтер мен тауарларға, өнімдерге төлеген ақылары жатады.
Әдетте, шетелдік турист бір елге келіп, одан қайта кетуіне шығаратын
шығындарынан басқа, тамақтануға өз шығындарының 40%-ын, тұрғын жайына -
30%, ел ішіндегі сапарларға - 8%, басқа шығындарға 22% жұмсайды деп
саналады.
Шетелдік туристердің келген елінде шығарған шығындары нәтижесінде,
біріншіден, туристік фирмалардың табысы артады, бұл – тура эффект,
екіншіден, жабдықтаушылардың тауарлары мен қызметтеріне экономиканың
туристік секторы жағынан сұранысы өседі, ол кезегінде өз жабдықтаушыларының
тауарлары мен қызметтеріне сұранысын көтереді, осылайша барлық секторларда
табыс артуына әкеледі, бұл – жанама эффект, үшіншіден, туристік бизнеспен
тура немесе жанама байланысты тұрғындардың жеке табысы өседі, ол
тұтынушылық сұраныстың өсуіне себепші болады, бұл – мәжбүрлік эффекті.
Жанама және мәжбүрлік эффекттері бірге алғанда екінші қатардағы эффект деп
аталады.
Туризмнің маңыздылығында бірінші орын ұлттық шаруашылықта валютаның
елге келуіне берілгенімен, табыс алу мен қатар валютаның елден едәуір кетуі
де мүмкін.
Қонақ үй шаруашылығын басқару, қаржыландыру және әсемдеу өз кезегінде,
оған салынған инвестицияларға, қызметкерлерді қонақ үй шаруашылығын
басқарудың қазіргі заманғы талаптарына сай даярлауға және оқытуға тәуелді.
Егер бұл секторға 2000 жылы 2,5 млрд. теңге салынса, 2003 жылы 5 млрд. 309
млн. 271 мың теңге, ал 2004 жылы 6 млрд. 426 млн. 880 мың теңге бөлінген
(10-кесте). Сәйкесінше, жоспар туристік лагерьлері мен тау туристік
базарларына 2003 жылы 3 млн. 986 мың теңге, 2004 жылы 5 млн. 107 мың теңге,
кемпингтерге 2003 жылы 7 млн. 486 мың теңге, 2004 жылы – 4 млн. 677 мың
теңге бөлінген.

Кесте 10
Туризм саласына жұмсалған инвестициялар
2003 2004
Жылдар
Секторлар
мың теңге мың теңге
Барлығы 32846157 42191702
Туристік фирмалар қызметі 138843 242013
Қонақ үйлер мен мейрамханалар көрсететін қызметтер5309271 6426880
Жастар туристік лагерьлері мен тау туристік 3986 5107
базалары
Кемпингтер 7486 4677
Мейрамханалар 635652 2123886
Түнемелік өзге орындар 701341 370473
Барлар 824581 947426
Асханалар 523613 416900
Дайын тамақ жеткізу қызметі 34042 11126
Санаторийлі-курорттық мекемелер қызметі 995633 1038463
Демалыс пен ойын-сауықты, мәдениет пен спортты 23671709 30604751
ұйымдастыру бойынша қызмет

Туристік фирмалар, қонақ үйлердің және қысқа мерзімге тұруға арналған
өзге орындардың өндірістік-қаржы қызметін қарастырайық (11-кесте).
2003 жылы туристік фирмалардың өткізген өнімінен (қызметі) түскен
табыс 4 млрд. 672 млн. 100 мың теңгені, ал 2004 жылы – 5 млрд. 417 млн. 600
мың теңгені құраған. Соның ішінде негізгі қызметтен 2003 жылы – 3 млрд. 556
млн. 600 мың теңге, негізгі емес қызметтен – 1 млрд. 115 млн. 500 мың
теңге; 2004 жылы негізгі қызметтен 4 млрд. 22 млн. 300 мың теңге, негізгі
емес емес қызметтен – 1 млрд. 395 млн. 300 мың теңге табыс түскен.
Кезеңдегі шығысы 2003 жылы – млрд. 2 млн. 100 мың теңге, 2004 жылы – 3
млрд. 779 млн. 800 мың теңгені құраған. Бюджетке түскен нақты қаржы 2003
жылы 284 млн. 800 мың теңгені, 2004 жылы – 412 млн. 400 мың теңгені
құраған.
Кесте 11
Туристік фирмалардың, қонақ үйлердің және қысқа мерзімге тұруға
арналған өзге орындардың өндірістік-қаржы қызметі.
Туристік фирмалар Қонақ үйлер және қысқа
қызметі, млн теңге мерзімге тұруға арналған
өзге де орындар қызметі,

млн. теңге
2003 2004 2003 2004
Өнімді (қызметті) 4672,1 5417,6 15881,1 19078,4
өткізуден түскен табыс
Негізгі қызметтен түскен 3556,6 4022,3 14955,0 17826,7
табыс
Негізгі емес қызметтен 1115,5 1395,3 926,1 1251,7
түскен табыс
Кезең шығыстары 2020,1 3779,8 7043,7 8300,2
Бюджетке түскен нақты 284,8 412,4 2950,6 9254,0
қаржылар
Соның ішінде:
жеке табыс салығы 11,6 13,3 252,8 208,9
Әлеуметтік салық 75,8 87,8 522,9 481,7
Қосымша құн салығы 132,8 177,5 1214,0 1557,1
Бюджетке төленетін өзге де65,0 133,8 960,9 996,3
төлемдер

Қонақ үйлердің және қысқа мерзімге тұруға арналған өзге де орындар
қызметінен 2003 жылы 15 млрд. 881 млн. 100 мың теңге, 2004 жылы – 19 млрд.
78 млн. 400 мың теңге табыс; оның ішінде негізгі қызметтен 2003 жылы 14
млрд. 955 млн. теңге, 2004 жылы – 17 млрд. 826 млн. 700 мың теңге; негізгі
емес қызметтен 2003 жылы 926 млн. 100 мың теңге, 2004 жылы – 1 млрд. 251
млн. 700 мың теңге табыс алынған. Кезең шығысы 2003 жылы 7 млрд. 43 млн.
700 мың теңгені, 2004 жылы – 8 млрд. 300млн. 200 мың теңгені құраған.
Бюджетке түскен нақты қаржылар 2003 жылы 2 млрд. 950 млн. 600 мың теңгені,
2004 жылы – 9 млрд. 254 млн. теңгені құраған.
Дамушы елдер туристер үшін өнімдер мен тауарлардың өомақты бөлігін,
сондай-ақ туризм инфрақұрылымына қажетті құрал-жабдықтарды импорттауға,
яғни шетелдерден сатып алуға мәжбүр. Сонымен бірге демонстрациялық эффект
әсерімен түсіндірілетін импорт та бар. ол дегеніміз, туристер өнеркәсібі
дамыған елдерден келе отырып, ең жақсы да сапалы және кең ассортименттегі
тауарларды демонстрациялайды, ал бұл жанды жарнама болып табылады және
шетелдік тұтыну тауарларының импортталуына себін тигізеді.
Жұмыс күші нарығы үшін де туризмнің маңызы зор. Америкалық мамандардың
мәліметтері бойынша туризм индустриясы (ішкі туризмді қоса) көптеген
елдердегі жұмыс орындарымен қамту жағынан ең ірі болып табылады, бүкіл
әлемде туризм индустриясы 100 млн-нан астам адамды жұмыспен қамтамасыз етіп
отыр.
Туризм дамуының және жалпы экономикалық дамудың тенденциялары арасында
айқын байланыс бар. туристік өсу кез-келген экономикалық өзгеріске аса
сезімтал болып келеді. Егер баға өзгеріссіз болса, онда жеке тұтынудың 1 %-
ына жалпы алғандағы көрсеткіштердің өсуі саяхат шығындарының жалпылама
тұрып қалуына әкеледі; тұтыну 2,5 %-ға өскенде туризм дамуы 4 %-ға артады;
ал тұтыну 5 %-ға өссе, туризм шығындары өсуінің көрсеткіші 10 %-ды құрайды.
Егер тұтыну 1 %-дан төмен болатын болса, онда туризмде құлдырау сезіледі.
Халықаралық туризм Қазақстан үшін, жалпы дамушы елдер үшін шетелдік
валюта келуінің және жұмыс орындары құрылуының қайнар көздері болып
табылады. Бір мезгілде ол қосымша тәуелділік тудыра отырып, елдің дәстүрлі
әлеуметтік жүйесі мен табиғат ортасына өзгерістер енгізеді. Біздің елімізде
қазір халықаралық туризм табыспен де, қиындықтармен де байланысты
экономиканың қазіргі заманғы құралы ретінде мойындалады. Барлық дамушы
елдер туризмді дамытудың мақсаттылығын түсінеді. Дамушы елдердің үкімет
орындары туризм дамуын жоспарлағанда туризм базасы болып табылатын
экономикалық, әлеуметтік, мәдени қажеттіліктеріне және қоршаған орта
талаптарына көңіл бөледі, олар енжар туризмнің үлесі ретіндекөрінеді және
өнеркәсіптік дамытуды қажет етеді.
Туризм базасы ретіндегі қоршаған ортаның маңыздылығы өсуде. Бұған
қоршаған ортаға соңғы онжылдықтағы ел үкіметінің ғана емес, сонымен қатар
мәнді туризм жасау мақсатында туристік операторлар мен туристік өнімді
өндірушілердің де айрықша көңіл аударуы дәлел.
Саяхат динамикасы экономиканың шыңда тұрғандығына немесе құлдырауда
екендігіне өте сезімтал болып келеді. Экономикалық жағынан туризмнің
тенденцияларын қарастырайық.
Сауданың дамуы. Қазақстан Республикасында сауда қазір қарқынды даму
үстінде. Бұрынғы КСРО кезеңінде біздің еліміз тек шикізатпен жабдықтаушы
рөлінде болып келсе, қазір әлемдік экспортта да, импортта да үлесі көбейіп
келеді.
Көлік инфрақұрылымы. Туризм дамуының күтілген масштабтары туристер
талап ететін құрылымдар мен ойын-сауықтарға ықпал етеді. Осы жолдағы ең
үлкен қиындықтар көлік инфрақұрылымы сферасында туындайды (әуежайлар,
автожолдар және теміржол желілері). Дәл осы инфрақұрылым Қазақстанға үлкен
пайда әкелуі керек, өйткені ол барлық негізгі транзиттік бағыттардың
қиылысында және бір ерекшелігі Азияны Батыс Еуропамен жалғастыратын және ең
табысты саналатын жолдарда орналасқан. Бүгінгі таңда Қазақстанның тікелей
әуе жолдары Германияға, Үндістанға, Біріккен Араб Әміршіліктеріне,
Түркияға, Италияға, Қытайға, Тайландқа және тағы басқа елдерге сапар шегуге
мүмкіндік береді. Авиатасымалдау тек отандық тасымалдаушылармен ғана емес,
сонымен қатар шетелдік тасымалдаушылармен де жүзеге асырылады. Сонымен
бірге, Қазақстан территориясынан бес теміржол, төрт автокөлік, жеті әуе
дәліздері өтеді. Елді шығыстан батысқа қарай талшықты-оптикалық байланыс
желісі кесіп өтеді, ол бастауын Тынық мұхит жағалауларынан алады және
Еуропаның түкпіріне кетеді. 2002 жылы Шымкент – Қызылорда – Ақтөбе – Атырау
– Ресей шекарасы, ұзындығы 2473 км батыс талшықты-оптикалық байланыс
желісінің құрылысы салынды. 2003 жылы ұзындығы 2350 км-лік Петропавл –
Көкшетау – Астана – Павлодар – Семей - Өскемен –Талдықорған шығыс байланыс
желісі салынды.
Қазақстанның теңіздік көлігі Ақтау аймағымен, сондай-ақ Атырау,
Баутино аймақтарының дамуымен байланысты. Ақтау, Атырау, Баутино арқылы
республика әлемдік теңіздік коммуникацияларға шыға алады. Күшті аймақтық
кешендер, қазіргі заманғы теіңіз және өзен кемелері, кемелерді жалдаудың
халықаралық жүйелері Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне 6-8 жылда
енуіне мүмкіндік береді.
Негізгі теміржол тасымалдаушысы – Қазақстан теміржолы мемлекеттік
кәсіпорны – 14 бағыт бойынша жолаушыларды тасымалдауда.
Автомобиль көлігі шағын және орта арақашықтықтағы аймақішілік
байланыстардың негізгі құралы бола отырып, аймақаралық және халықаралық
тасымалдар бағытында дамуы керек, ол үшін республикалық маңызы бар
автожолдарды түбірлі жөндеу, халықаралық маңызы бар жылдамдықты
автомагистральдарды жасау қажет.
Жолсапарлардың қауіпсіздігі. Туризм дамуымен бірге саяхаттың
қауіпсіздігі мәселесі маңызды да күрделі бола түсуде. Саяхат пен
жолсапарлар қатысушылары белгілі дәрежеде тәуекелге баратындықтан, туризм
секторы туристерге қауіп төну деңгейін төмендетуге көмектесетін құрлдармен
жабдықталуы керек. Бұл бағытта, ең алдымен, Үкімет орындары мен туристік
ұйымдар туристік қауіпсіздіктің барлық бағыттарында бірлесе жұмыс
атқарулары керек.
Нарық ресурстары. Туризмге тура немесе жанама әсер етуші және туристік
өнім мен қызметтерге қажеттіліктің, ұсыныс пен сұраныстың қалыптасуына
байланысты жағдайларды шартты түрде нарық ресурстары деп атауға болады. Бұл
бағыттың құраушылары болып қажеттілік, сұраныс және ұсыныс үрдістері; нарық
сегменттері; туристік өнім мақсаттарының дамуы; жеке туристік сектор және
адам ресурстары табылады.
Қажеттіліктер, сұраныс және ұсыныс. Қазір біздің елімізде де, жалпы
әлемде де өзінің жеке қалауы бойынша саяхаттауға, яғни дискрециялық
туризмге қажеттілік өсуде, ол жаңа, тартымдырақ және көптүрлі туристік
өнімдер мен қызметтерге қажеттілікті тудырады. Туристік өнімдер мен
қызметтердің дәстүрлі кең масштабты түрлері (мысалы, жағажайдағы демалыс,
қалалық турлар) туристік нарықтағы негізгі таңдау болып қалуда.
Нарық сегменті. Халықаралық байланыстардың өсуі саяхат және туризм
нарығы сегменттерінің өсуіне әкеледі. Бұл жекелей алғанда халықтың
демографиялық сипатындағы, өмір сүру бейнесіндегі және топтық
қызығушылықтары факторларымен байланысты.
Аймақішілік туристік сегменттің өсуі Азияда, Еуропада және Таяу Шығыс
пен басқа да аймақтарда да байқалуда. Соның ішінде Қазақстанға
шетелдіктердің қызығушылығы артып келеді. Сондай-ақ, елімізде туризмнің
келесідей жаңа түрлері де дамуда: алыс жерлерге сапарлау, каникул мен
демалыстың ойластырылған нарығы (яғни, мазмұны мен қажетті ыңғайлылығы
сай); тартымды туризм (яғни, қоршаған ортамен байланысты кез-келген екі
немесе одан да көп элементтермен қанағаттандыратын); рақаттану құралдарын
және үйден тыс демалу құралдарын қолданумен ұйымдастырылатын қысқа демалыс.
Біріккен Ұлттар Ұйымының туризм және саяхат жөніндегі конференциясында
(Бүкіләлемдік туристік ұйымның ұсынуларын есепке ала отырып) елдердің
туризмдегі табыстары мен шығыстары есебінің методикасы жасалды және
қабылданды. Халықаралық валюталық қордың ұсынуына сәйкес Туризм бабының
төлем балансының активіне келесі табыстар кіреді:
- келуші және ішкі туристерге сатылған тауарлар мен туристік қызмет
көрсетулерден түскен табыстар;
- туристік сұраныс тауарларын және туристік өндіріске қажетті
құрылғыларды экспорттаудан түскен табыстар;
- басқа қызметтерді сатудан түскен табыстар (кадрларды даярлау, ел
мамандарының шетелдік серіктестіктеріне қызмет көрсетуі);
- келуші туристердің ішкі және халықаралық көліктерге келген елінде
жұмсайтын шығындары;
- отандық туризм индустриясына шетелдік капиталдың инвестициялануы;
- басқа елдерге туризмді дамыту ұшін берілген несиелерден түскен
табыс (капиталдың пайызы мен қайтарымы (өтелуі)).
Туризм бабының төлем тепе-теңдігінің пассивтеріне келесі шығындар
енгізіледі:
- шығушы туристердің барған елдерінде алған туристік тауарлары мен
қызметтеріне жұмсалған шығындар;
- келуші туристерге қызмет көрсетуге қажетті тауарлар импортына
жұмсалатын шығындар;
- басқа қызметтерді алуға жұмсалатын шығындар (кадрларды шетелде
даярлау, туризм сферасында қызмет етуші шетелдік жұмысшылар мен
мамандардың еңбекақысы);
- шығушы туристердің шетелдік көлік компанияларына төлейтін
шығындары;
- басқа елдердің туризмін дамытуға инвестициялар салу;
- отандық туризмді дамытуға салынған ұзақ мерзімді несиелер (капитал
пайызы мен өтелуі).
Бүкіләлемдік туристік ұйым сарапшыларының болжамы бойынша, әлемдік
туризм өнеркәсібі қазір саяхат пен экскурсияның көлемі үнемі артуы,
аймақтар мен келу елдерінің арасындағы бәсекенің үнемі күшеюі кезеңінде
тұр. Сонымен бірге, ұсынылған турдың сапасы мен қауіпсіздігіне баса назар
аударушы жақсы ақпарат алған туристік қызметтерді тұтынушылардың қатары
өсуде. Туристік нарықтың одан ары дамуы жаңашыл ақпараттық технологиялармен
анықталуда.
Қазір елімізде басқа да қазіргі заманғы тенденция байқалуда - өзіне
өзі қызмет көрсетуді ұсынатын орналастыру құралдарының өсуі. Саяхат кезінде
туристердің тәуелсіз болуға ұмтылуы, таңдаудың үлкен құны, үйрену мен
қызмет көрсетудің мазмұны қазір туристік нарықтың элитарлы секторында ғана
өзін-өзі ақтай алады. Бүгінгі күні туристік нарықта топтық туристік
пакеттерді тек жас жалғыз басты адамдар, қаржылық мүмкіндіктері шектеулі
туристер, зейнеткерлер мен зиярат етушілер ғана пайдаланады.
Бүгінгі таңда ТМД бойынша туристерді еліктіруде бәсекестік байқалуда.
Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан сияқты көршілес мемлекеттерде туризмді
дамытуға бар мүмкіндіктерді қолдануда және олар көрсеткіштері жағынан
Қазақстанды басып озуда. Мысалы,Өзбекстан мен Қырғызстанның Қазақстан
алдындағы ерекшелігі: біріншіден, біздің елде визалар құны 40 америка
долларынан 100 америка долларына дейін, ал тез орындалған жағдайда баға екі
еселенеді; Өзбекстан мен Қырғызстанда болса, визалар сұраныс жасалған күні
дайын болады; екіншіден, бізде туристік фирмалардан алынатын салықтан
көлемі жоғары; үшіншіден, кедендік процедуралар өте күрделі.
Бұл бағытта мемлекет туризмге қолдау көрсетуде біршама шараларды
жүзеге асырған. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік табыстар министрлігі
(қазіргі Қаржы министрлігі) туристік қызметтің қосымша құн салығына бірнеше
түсіндірулер енгізген:
- қазақстандық туристік операторлардың өз туристік өнімдерін шетел
азаматы болып табылатын немесе Қазақстан Республикасының шегінен
тыс жерде тұрақты тұратын туристерге, соның ішінде туристік
агенттіктер арқылы өткізу қызметтері Қазақстан Республикасының
шегінен тыс жерде өткізілген қызмет ретінде қарастырылады, соған
байланысты туристік өнім құнына Қазақстан Республикасында қосымша
құн салығы салынбайды;
- қазақстандық туристік операторлар қалыптастырған қазақстандық
туристік өнімді туристік агенттіктердің шетел азаматы болып
табылатын және Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде тұрақты
тұратын туристерге, соның ішінде шетелдік туристік агенттер арқылы
өткізудегі қызметтері де Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жасалынған қызмет ретінде қарастырылады, соған байланысты туристік
агенттің комиссиондық сый ақысына қосымша құн салығы салынбайды.
Салық салудың мұндай механизмі қос ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.