Телевидение және ұлттық идеология
1. Кіріспе
1.тарау Телевидениенің қоғам өміріндегі атқаратын рөлі
1.1. Қазақстандық телеарнадагы жас буының санасын сусындата білуде септігі зор багдарламалар
1.2. Онегелі ұрпақ осіп шыгыуы ушін ізгілікке тізе бүктірер рухани азықтын бірі . теледидар
2.тарау Телевидение және ұлттық идеология
2.1. Ұлттық құндылықтар
2.2. Еліміздегі ұлттық идеология мәселелерінің теларналардағы насихатталуы және көрсетілу деңгейі
3. Қорытынды
Сілтемелер:
Пайдаланған әдебиеттер
1.тарау Телевидениенің қоғам өміріндегі атқаратын рөлі
1.1. Қазақстандық телеарнадагы жас буының санасын сусындата білуде септігі зор багдарламалар
1.2. Онегелі ұрпақ осіп шыгыуы ушін ізгілікке тізе бүктірер рухани азықтын бірі . теледидар
2.тарау Телевидение және ұлттық идеология
2.1. Ұлттық құндылықтар
2.2. Еліміздегі ұлттық идеология мәселелерінің теларналардағы насихатталуы және көрсетілу деңгейі
3. Қорытынды
Сілтемелер:
Пайдаланған әдебиеттер
Жоспар
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.3-бет
1-тарау
Телевидениенің қоғам өміріндегі атқаратын рөлі ... .10-30
1.1Қазақстандық телеарнадагы жас
2-тарау
Телевидение және ұлттық идеология ... ... ... ... ... ... .. ..31-53
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .65 -
67
Кіріспе
Ақыл
табылмай, ештеңе
табылмайды.
Ой жетелемей
тұрып, ар –
намыс шыңдалмайды. Ар-
намыссыз
азамат өзгелердің көсегесі
түгілі,
өзінің көсегесін көгерте
алмайды.
Онсыз ұлттық сана мен
ұлттық намыс
та тұл
Н. Ә. Назарбаев
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан бері, бұрындары айтылуға тыйым
салынып келген “ұлттық идеология ” мәселесі жиі қозғалып жүр. Зиялы қауым
өкілдері күнделікті баспасөз беттерінде, радио - телеарналардан айтып
жүргенімен, бұл мәселе әлі күнге өз шешімін тапқан жоқ.
Жалпы, ұлттық идеология дегеніміз не?
Қазақ Совет Энциклопедиясында мынандай анықтама берілген:
“Идеология – “идея және логос” деген сөзден тұрады. Идея грекше idea I
адам ойының практикаға қарай бет алуы дегенді білдірсе, логия - ғылым
дегенді білдіреді. Ал, идеология таптар мен әлеуметтік топтар мүдделерін
білдіретін қоғамдық сана, саяси - құқықтық, философиялық, моральдық,
эстетикалық және діни көзқарастар мен теориялық идеялардың жиынтығы”[1]
делінген. Яғни, ұлттық идеологияға - ана тіліміз бен дініміз, әдебиетіміз
бен мәдениетіміз, тарихымыз кіреді. Ал, бүгінде кеңестік дәуірдің
тепкісінен әлі есін жия қоймаған ұлтымызды сақтап қалудағы ұлы күресте
бұқаралық ақпарат құралының рөлі өте зор. Соның ішінде, жас буын өкілдеріне
ұлттық тәрбие мен ұлттық сананы қалыптастырудағы тиімді құрал, әрине
теледидар.
Адамзат өмірінде бұқаралық құралдарының алар орны ерекше. Ұлттық сананы
оятуда және қоғамдық пікірді қалыптастыруда, олардың тигізер ықпалы зор.
Ақпарат құралы әлемде болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың тек хабаршысы
ғана емес, оларға лайықты баға беретін, игі істердің дамуына қолдау
көрсететін ұлттық идеологиямыздың басты құралы. Бүгінде олардың кез-келгені
бір-бірімен тығыз байланыста, ынтымақтастық бірлікте бола отырып, тәуелсіз
мемлекетіміздің іргетасын нығайтуға қызмет етіп келеді. Бұл тұрғыдан
алғанда, қай мамандықтың болсын, өзіндік қызығы мен қиындығы бары анық.
Алдына белгілі мақсат қойып, өз ісіне шын берілген жанды таңдаған
мамандығының қиындығы қажытып, қуанышы тоқмейілсітпейді. Бұл ретте диханның
еңбегі еккен егінімен, өнер адамының еңбегі өнер әлеміндегі қолтаңбасымен
бағаланады. Сол сияқты журналист те елеулі өнер иесі. Күллі шығармашылығы
бұқара халықтың тыныс-тіршілігімен тығыз байланыста болатын тілші қызметі
жауапкершілігінің жоғарылығымен ерекшеленеді.
Осы жолда, халықтың сана сезімінің, мәдениеті мен салт – дәстүрінің,
тілі мен ділінің қайта өрлеп, өркендеуіне қазақ телеарналары өзіндік үлесін
қосуда. Бұқаралық ақпарат құралдары ең алдымен, қарапайым жұртшылықтың арыз-
арманын, талап- тілегін мұң-мұқтажын жеткізетін мінбе. Осы орайда,
“Қазақстан” ұлттық телеарнасы, “Хабар”, Еларна, КТК, Рахат, “31-
телеарналардың” іс-әрекеті, шығармашылығы халықтың үніне, өткір ойлары мен
сыбызғы сырларына негізделген. Бұл арналардың бағдарламалар өзегі – тіл мен
дін, өнер мен әдебиет, оқу-ағарту, мәдениет, отбасының береке- бірлігі,
жастар тәрбиесі, әлеуметтік мәселелер бәрі бір-бірімен сабақтаса келіп,
ұлттық идеологияның арқауын құрайды.
Осы ретте, ұлттық идеологияны диплом жұмысымның тақырыбы етіп алудағы
мақсатым да – ұлтымыздың ұлылығына үңілу, тамыры терең тарихымызды тану,
рухани құндылықтарымызды зерделеу. Сонымен бірге, ұлттық сана төңірегіндегі
өз көкжиегімді кеңейту. Қазіргі телеарналардан беріліп жатқан
бағдарламалардың қайсысы ұлтымыздың қалыптасуына оң әсерін тигізіп, қайсысы
кері әсерін тигізгені жөнін тілге тиек етсем деймін.
Менің дипломдық жұмысымның негізгі бөлімі үш тараудан тұрады. Оған
қысқаша тоқталып өтер болсам, 1-тарау – Телеарналардың атқаратын рөлі.
Бұл тарауда, телевизияның бүгінде қоғамымызда алатын орны, бағдарламалар
сапасына, жастардың ұлттық сана-сезімін оята алатын хабар бар ма деген
сауалдарға өзімше ой қорытып өттім.
Ал, 2-тарау – Телеарналар және ұлттық идеология мәселелері деп
аталады. Бұл тарауда, телевизия саласындағы аға буын өкілдерінің, сол
кездегі ауыр саяси жағдайға қарамай, қазақи қалыпта шығып тұрған хабарларды
зерттей келе, бүгінгі хабарларымыздың сценарилерін көрсеттім. Ұлттық сананы
қалыптастыратын, Тіл, Айтыс, Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ
бағдарламаларына кеңінен тоқталып өттім.
3-тарау, Ұлттық идеология мәселелерінің көтерілу деңгейі. Мұнда
қазіргі ұлт зиялыларының ұлттық идеология мәселелеріне көтеріп жүрген
тақырыптарын және оның телеарналардағы көрінісін, яғни, Күлтөбе мен
Дода бағдарламаларының толық нұсқасын бердім.
Соңынан бәрін қорытындылап, Ұлттық идеология - өркениет өзегі
екенін, алдағы уақытта қазақ телеарналарына ұлттық идеологиямызды
қалыптастыратын бағдарламалар қажеттілігін атап көрсеттім.
Қазыналы да қатпарлы тарихымыздың тамыры тым тереңде. Сан ғасырлық
тылсым да сыршыл тарих өзінің құпиялы да беймәлім әлеміне сені де тарта
отырып, ой тұңғиығына шомдырады. Халқымыздың жүріп өткен өмір жолында өнер
есімді ұлылықтың орны тым шоқтықты әрі мөп-мөлдір. Бай ауыз әдебиеті мен
жыршылығы, термешілігі, бояуы қанық поэзиясы, айшықты прозасы, әлемдік
мәдениетке өз дауысы, өз үнімен келіп қосылды. Осы орайда, ауыз әдебиетінен
бастау алып, сан алуан өнер тармақтарын өмірге әкелген, оның өркендеуіне ,
мәуелі бәйтерекке айналуына өлшеусіз үлес қосқан замана тұлғаларына айтар
алғыс өлшеусіз. Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің жоқ екені әлімсақтан
белгілі бола тұрса да, барымызды базарлап, етек-жеңімізді жинақтап,
жоғалғанымыз бен жоғалтқанымызды іздей бастағанымыз да кеше ғана. “Барға
қанағат, өткенге салауат” айтып қана қою болашақ ұрпақ алдындағы өтелмеген
парыз, мойындағы қарыз секілді сезілетіні де жасырын емес. Ерте туып, кеш
жетілгенімізге өкінгенмен ешнәрсе ұтпасымыз анық. Барды бағалап, жоқтың
орнын толтыра отырып, ғасырлар додасына қосылған қалың нөпір ішінен өз
жолымыз бен орнымызды табу да заман талабы. Арман-қиялдың шындыққа айналып,
есейе ержетіп, ақыл-ойдың толыса толығып, кемелдене кернеуленіп, биіктей
шыңдалып, қанаттаса қауымдасып, шоғырланған кезеңінде, мөлдір бұлақтың тұма
көзінің тым тереңде екендігі де айқындала, анық байқалады.
Халқымыздың кешегі жүріп өткен өмір жолы тарих атты ұлылықтың сарғайған
беттерінде сайрап жатыр. Қуаныштары мен күйініштері де, шарықтаулары мен
төмендеулері де айна-қатесіз жазылулы. Олардың бәрін де уақыт кезеңінің өн
бойындағы ұлы істермен бірлікте саралай отырып, салмақтау да бүгінгі заман
талабы.
Буырқанған қилы уақыт кезеңге сай өз перзенттеріне “ғасыр кереметтерін ”
сыйға тартуда. Десек те, жиырмасыншы ғасырдың адамзат баласы ұрпағының
өміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жаны құмар пенделер адам жанына
керекті дүниелерді күнделікті өмірінің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың
бәрінен дерлік шоқтығы биік әрі “ғасыр жаңалығы” атанған – теледидар.
Өмірге келу мерзімін ғасырмен салыстырсақ, оның тарих қойнауынан шығып,
көпшіліктің қажетіне айналғанына да жарты ғасырдан сәл ақ астам. Замана
керуеніне көз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда
“көгілдір экран” уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз
сала, өзіне өзгені табындыра әрі таң қалдыра белгісіз биіктерге бет алуда.
Құпиясы мол, сыршыл да сыншыл дүние “адами пендені” ағысы адуынды, иірімді
дария секілді өз тереңіне тарта жөнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, өз
уысында тұтқындап ұстауда. Шығамын деп шамырқанғаныңмен шыға алмасың да
анық. Жан жүрегіңді баурай, ой-теңізіне үйіре тартып, шымырлана шиырланып,
ширыға түскен сайын сені өз әлеміне тарта береді, тарта береді.
Сыршыл әрі құпиялы, көгілдір экранның қазақ топырағындағы тарихына
небәрі елу жыл. Нағыз өнер туындысы қысқа мерзім аралығында өнер атаулының
өзгесінен оза шауып, бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде өзіне лайықты
орнын иемденген. Мұны өнер атаулының бәрін дерлік бойына жинақтаған
“синтезделген” өнер десек те немесе ашылмаған құпиясы мол “беймәлім” әлем
десек те қателеспесіміз анық. Газет, кино, радионың ізін ала өмірге кеш
келсе де, бүгінде осылардың әрбірімен иық теңестіре оқ бойы озық шығып
дараланған “жеке әлем”[2].
Идеологияның ұлттық сипат алатын бастауы – біздің Ата Заңымыз десек,
осы Ата заңда:
Біз құрып жатқан қоғамның ең жоғары құндылығы - Адам[3] делінген.
Осыған сәйкес, атқарылып жатқан кез-келген игі іс пен жаңа да тың
бастамалардың бәрі адамзат мүддесіне жұмсалуда. Біздің кез-келген ісіміздің
негізгі арқауы – халық татулығын насихаттау, ұлтаралық бірлік пен ынтымақ.
Қазіргі идеологияның ең тұлғалы тақырыптарының бірі де осы.
Ұлттық сананы ояту, Қазақстан азаматына саналы тәрбие беру, тарих
сабағын бүгінгі ұрпаққа бұрмалаусыз жеткізу, дәстүр жалғастығын сабақтау,
яғни ең бастысы, ұлттық идеологиямыздың іргетасын нығайту мақсатымен,
“Тоғызыншы муза” аталған теледидардың барланбаған қабаттарын, ашылмаған
сырларын қарастырып, келер ұрпаққа нендей әсер ететіндігін айқындамақпыз.
Теледидардың қазақ ұлтының, оның ішінде жастардың санасын оятуда атқарар
рөлі өте зор. Қазақ халқына бүгінде керегі – қазақтың тілі, діні, мәдениеті
мен әдебиеті және тарихы. Қазақтың тілін, дінін өгейсітпей, қор қылмай,
қайта өркендеуіне септігін тигізу қажет. Ата- бабаларымыздың қылыштың
жүзімен, найзаның ұшымен сақтап қалған жерімізді, салт-дәстүрімізді қазіргі
заманымызға лайықтап, ұрпаққа аманат ету біздің ұлы мұратымыз, міндетіміз.
Қазақ телеарналары әкімшіл-әміршіл саясаттың құрығында жүрсе де, ел
қамын ойлаған ағаларымыздың арқасында, өз ұлттық болмысын жоғалтқан емес.
Ал, бүгінгідей егемендіктің көк туы желбіреген уақытта телеарналарымызда
ұлттық идеяның насихатталмауы біздерге, яғни журналистерге үлкен сын.
Осыған орай, ұлт зиялыларының алаңдаушылығын да байқаймыз. Жас қазақ
үні газетінің тілшісі Серік Жұмабаев, Ана тілі газетінің бас редакторы
Мереке Құлкеновпен Қазақ халқын ұлтсыздандырудан аман алып қалу керек...
деген сұхбатында былай дейді:
С.Ж. : Қазақ елі бүгінде батыс елдерінің ақпараты тасқынының астында қалды.
Әсіресе, жоғарыда сөз еткеніміздей, көрші Ресейдің ақпараты тіпті үстемдік
құрып кетті. Әрине, ол ақпараттар тек қана таза жаңалық деңгейінде ғана
болса, ешкімге зияны жоқ еді. Бірақ, біздегі жағдай мүлде басқаша. Батыстан
келіп жатқан ақпараттардың астарында ұлтымызды рухсыздандыру саясаты
жүргізіліп жатыр. Мейілінше, бұл еліміздегі ақпарат нарығын дұрыс жолға
қоймаудың салдарынан туындап отырған жағдай. Сіздің ойыңызша қалай?
М.Қ. : Әрине, дұрыс. Біз о баста оларды ноқтасыз жіберіп алдық. Ресейдің
кез-келген газеті қазір Қазақстанда сатыла беретін жағдайға жетті. Оның
ішінде бізді сынап жатқандары да аз емес. Яғни, біз ақпараттық ауқымымызды,
ақпараттық шекарамызды басында босаңсытып алдық. Осының салдарынан
жоғарыдағы келеңсіздіктер туындауда. Әйтпесе басқа елдердің ақпараттарын
сонша тайраңдатуға бола ма? Бұл қандай қажеттіліктен туындап отыр? Әлі
күнге дейін біз Комсомолская правда, Известия тағы да басқа Ресейден
келетін басылымдарды жаздырып алып оқимыз. Ақпараттық кеңістік тұрғысынан,
әсіресе, Ресеймен арамызда ешқандай шекара жоқ. Кезінде қалай болды, солай
келе жатыр. Солардың ақпараты миымызды, санамызды әбден улап алған.
Ойымызды тежеп тастаған. Оның ішінде, әсіресе, жастардың санасын улайтын,
мүлдем басқа ойға жетелейтін сұмдық материалдар өте көп. Тіпті, осы
тақылеттес материалдарды көріп отырғанда, өзінің тарихына, болашағына
күмәнмен қарайтындар да кездеседі. Қай басылымдарды Қазақстанда таратпау
керектігін реттейтін уақыт жетті. Бұл тек қана қазақ газеттеріне емес,
сонымен қатар, телеканалдарға да, яғни, барлық бұқаралық ақпарат құралдарын
ретке келтіру уақыт күттірмейтін аса жауапты шаруа [4],- дейді.
Иә, бүгінгі күні телеарналарымызда жастардың санасын улайтын, Ресейлік
бағдарламалар мен шетел фильмдері және көбікті сериалдардың көбейіп
кеткені рас.
Біздің рухани дамуымыз, ұлттық идеологиямыз жайлы ой қозғарда халықты
ғасыр өртінен аман-есен алып шығып, ұлт ретінде жоғалтпай, рухани бірлігіне
нұқсан келтірмей, үнемі алға жетелеп келе жатқан қайнарларымызды іздеуіміз
даусыз. Мұндай телеарналардағы хабарларға Қазақстан ұлттық-
телеарнасындағы Алтын сақа, Атажұрт, Алтын қақпа, Үзеңгі жолдас,
Ән мен әнші, Ақжүніс, Күлтөбе, Шынның жүзі, Оян, қазақ , ал
Хабар арнасында Азамат, Тіл, Айтыс, Еларнадағы Мың бір мақал, жүз
бір жұмбақ, КТК-дағы ауылдың әлеуметтік жақтарын көтеретін Ел-жұрт,
Рахаттағы Жұмадағы жүздесу, Нұр-нама, 31-телеарнадан Дода, Отбасы
т.б. қазақша бағдарламалар жатады.
Ұлттық идеология ұғымына не кіреді? Оған жауапты біз ең алдымен тілден
іздер едік. Тіл – ұлттың дүние танымы , тарихы, ішкі дүниесінің сыртқы
көрінісі. Тіл – құрал дейміз. Құрал болғанда ойды жеткізудің ғана емес,
тәрбиенің де құралы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпанындағы
“Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы ” №550 жарлығын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003
жылғы 9 сәуіріндегі “Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2003-2004 жылдарға
арналған іс-шаралар жоспары туралы” бағдарламаларды басшылыққа ала отырып,
тіл туралы бағдарламалар санын көбейту қажет.
Теледидар көбіміздің өміріміздің мәніне айналды. Ермегіміз де,
тәрбиелеушіміз де сол. Жапондықтардың зерттеуіне сүйенер болсақ, әрбір адам
орташа есеппен ғұмырының 16-18 жылын теледидар көруге арнайды екен. Оған
қатты сенетініміз сонша, сөйлесек сөзіміз дәйекті болу үшін осы
досымыздың ыңғайына жығылып, содан көргенімізді қайталауға құмармыз. Олай
болса, ұлттық идеологиямызды насихаттайтын бағдарламалар санын көбейтуге
тырысуымыз қажет.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев бір сөзінде:
Шын мәнінде, идеология адамдардың қауымдастығын саяси және экономикалық
міндеттерді шешуге топтастыру мен жұмылдырудың уақыт тезінен өткен тәсілі,
бұл әлеуметтік мінез- құлықты қалыптастыру механизмі. Бірақ бұл – күштеп
зорлау тәсілі емес, қайта мемлекеттің және оның тұғырнамасын қолдайтын
партиялардың, қоғамдық қозғалыстардың адам ақыл-ойына өркениетті түрде
ықпал ету тәсілі. Идеология негізіне адамдардың заң жүзінде құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген топтасу, адамгершілік,
ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеялары
негізделген.Қазақстан прогресс жолын түпкілікті таңдап алды. Бұл жолдан біз
осы асқақ идеаларды иемдене, ұланғайыр материалдық және адамгершілік күш
жігерді жұмылдыра отырып қана өте аламыз. Халықтың кемеңгерлігін, бойындағы
сарқылмас рухани және шығармашылық әлеуетіне сенемін. Сондықтан да барлық
ойға алынған істерімізді іске асыратынымызға бір сәт те күмәнданған
емеспін.[5] дейді.
I тарау. Телевидениенің қоғам өміріндегі атқаратын рөлі
Біз қазір ғылыми технологиялардың дамыған заманында өмір сүріп
отырмыз. Соның ішінде ақпараттық технологиялар күннен күнге қарқындап
жетілуде. Соған орай БАҚ өзгеріске ұшырап, бұрынғы қарапайым кейіпінен
айырылған. БАҚ –ның қоғамда алатын рөлі өте зор. Күнделікті өміріміздің
барлығы ақпарат алу мен беруден тұрады десем артық айтпаспын. Газет, радио
, телевидение барлығы болмысымыздың бірінші болмаса да, басты орындарының
бірінде тұр. Бұл - өмір талабы. Журналистика тарихының тәжірибесіне көз
салсақ, заманның талабына сай өзгеріп, дамып отырған. Қазіргі таңда нағыз
тиімді, қолайлы ақпарат тарату БАҚ болып отырған –телевизия. Телевизия
газет пен радиодан даму жағынан асып түсуде. Әрине, телевизияның жанрлары,
тарихы газет пен радиодан бастау алған. Бірақ, ол өз ұстаздарын асып түскен
шәкірттей елді таң қалдыруда.
Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес ахуал туғызу керек, мұның өзі
мемлекеттік барлық салаларда, соның ішінде идеология сынды аса нәзік те
ерекше буында байсалдылық пен көрегендік танытуы нәтижесінде мүмкін болмақ.
Кез – келген, әсіресе дамушы мемлекетте көзқарастар мен идеялардың бүкіл
кешені ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыру, ғылымды, мәдениетті, білімді
дамыту, жаңа адамгершілік құндылықтарды орнықтыру мақсатында жасалады.
Біздің ұлттық идеология негізінде адамдардың заң жүзіндегі құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген, топтасу, адамгершілік,
ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеялары басты
нысанаға алынған.
Егемен Қазақстанның тәуелсіз жолы – қоғамдық өмірдің барлық салаларында
жүзеге асқан түбегейлі өзгерістер жолы. Тоталитарлық өткенді серпіп тастап,
біз қысқа мерзім ішінде мемлекеттік-бюрократиялық экономикадан - еркін
бәсекелестікке, саяси сан алуандыққа, жеке адамды билеп-төстеу
идеологиясынан - адам құқықтары мен бостандықтарының еркін құндылықтарына
дейінгі тар жол, тайғақ кешуден өттік. Қазіргі кезде Қазақстан дамудың
сапалы жаңа деңгейіне көтерілді. Ашық демократиялық қоғам орнатып, әлемдік
кеңістікке белсене кірігу үстінде. Біз қарқынды даму жолына түскен
нарықтық экономика құрдық. Көптеген халықаралық сарапшылардың пікірінше,
қазақстандық даму жолы посткеңестік елдердің көбісіне үлгі-өнеге жолы
ретінде қабылданады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 2 мыңнан астам бұқаралық ақпарат құралдары
жұмыс істейді, олардың 80 пайызы тәуелсіз ақпарат құралдары.
Олардың саяси бағыт-бағдары да әртүрлі, іштерінде радикалды оппозициялық
бағыт ұстанатындары да бар. Тілдік саналуандық та, Қазақстанның
медиакеңістігінде қалыптасқан ерекше құбылыс.
Республикамызда қазақ және орыс тілдерімен қатар, бұқаралық ақпарат
құралдары 11 тілде: соның ішінде украин, поляк, ағылшын, неміс, корей,
ұйғыр, түрік, дүнген тілдерінде шығады. Ұлттық диаспоралардың Корё ильбо,
Уйгур авази, Дойчеальгемайне цайтунг сияқты басылымдарына үнемі
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп келеді. Мұндай жағдай посткеңестік
елдердің ешбірінде кездеспейді.
Қазақстандық баспасөз нарығында шетелдік БАҚ-тар да кеңінен таралып
отыр. Қазір Қазақстанның ақпарат кеңістігінде 2400 шетелдік бұқаралық
ақпарат құралдары еркін таратылады. Олардың ішінде Би-Би-Си, Рейтер,
Дойче Велле, Ассошиэйтед пресс, Интерфакс, ИТАР-ТАСС, Франс
пресс, Синьхуа, Бридж Ньюс және т.б. әлемнің жетекші ақпарат құралдары
бар.
Қазақстан жаһандық ақпарат ағысына да есігін айқара ашты.
Спутниктік теледидар мен әлемдік Интернет желісі қазақстандықтар өміріндегі
үйреншікті құбылысқа айналды. Күллі әлем үшін ашық та айқын ақпарат
таратуға негізделген жаңа заманға бастайтын жаһандану БАҚ-тарға қойылатын
талапты күшейте түсті. Сондықтан олар өздерінің әрбір сөзі үшін моральдық
жауапкершілікті терең сезінуі керек.
Сөз бостандығы шексіз емес. Ол табындыратын ғана емес, талқандайтын да
қуатты күш. Ол саясатты жасап қана қоймайды, сонымен бірге ел тағдырына
ықпал ететін қоғамдық пікір мен қалың бұқараның санасын да сомдайды.
Сол себепті, осындай адуынды мемлекеттердің көлеңкесінде қалып, жұтылып
кетпей тұрғанда, тіліміз - өлі тілдер арасынан табылмай тұрғанда, біз өз
бағытымызды таңдауымыз қажет.
Журналист газетінде жастар бағдарламасына алаңдаушылық білдірген
Сәрсенов Жігердің Қалайсың, жастар бағдарламасы?! атты мақаласы
жарияланды. Онда:
Жастар әлемі қай мемлекетте , қай дәуірдің болмысын ең басты
тақырыбы атануға тиісті. Сондықтан, ертеңгі ел тізгініне иелік ететін
өкілдердің тағдыры жолында БАҚ-тың ірі бөлшегі – теледидардың да көтерер
жүгі зор.
1. Қазақстандық телеарнадагы жас буының санасын сусындата білуде септігі
зор багдарламалар
Анығын айтқанда, төріміздегі көгілдір экраннан жастарға арналған жөні
түзу бағдарлама кездестіруіңіз қиындап барады. Таяуда ғана Елбасы
мақұлдаған Жастар саясаты туралы заң жобасы ел ертеңінің өкілдерін
қуантқанымен, телеарна қызметкерлерінің жастар бағдарламаларына деген
ыждаһаты әлі қуантарлық жағдайда емес. Мысалы танымдық, тағлымы мол
хабарларымен көптің ықыласын қанағаттандырып жүрген Қазақстан Ұлттық
телеарнасын алайық. Әзірше, жастар жағына қарай іліп алар дүние ретінде
Ақжүніс, Алтын қақпа, Алтын сақа, Ата жұрт немесе Ән мен әншіні
атаймыз. Рас студиясы қашан көрсеңіз жастарға толы бағдарламалар қатары
осылар. Ал ауылдағы ағайынның бұл хабарларды жастары ғана емес, тайлы-
таяғына дейін тапжылмай тамашалайтыны бәрімізге белгілі. Алайда, Ақжүніс
тек қыз-келіншектерге арналған телеклуб, әу баста бойжеткендер үшін
қаншалықты әсерлі болса, қазір қоғамдағы әйел затына қатысты өзге
тақырыптарға ылдилап кетті. Алтын қақпаның құнары мол туған тілімізді жас
буынның санасын сусындата білу де септігі орасан деп, танимыз, ол да дұрыс
шығар. Ал, Алтын сақа, Атажұрт, Ән мен әншінің өз көрермендері бар.
Әйтсе де, шындығына жүгінсек, жастардың нағыз бүгінгі өмірінен ойып тұрып
орын алатын, олардың жан-жақты қажеттілігін өтеп, тыныс тіршілігін ашып
беретін бағдарлама Қазақстан арнасында әлі туа қойған жоқ.
Сөз жоқ жастардың көпшілігі ойын сауық пен көңіл көтеру жолындағы
көрсетілімдерді мейлінше қадағалайды. Күнделікті теледидар тетігін
алмастырып отырып-ақ көзге жылт етер қызықты көріністер мен бір сәт езу
тартқызар кадрлер шынымен олардың назарын өзіне бұрғызады. Қарапайым мысал,
Алматы телеарнасындағы Әзіл айдарымен танымал қызықты көріністер кез-
келген жанның назарын өзіне аудармай қоймайды. Тек мылқау көрініске ғана
құрылған. Олай болса, ел телеарналарында кейде жарасымды әзілдің орны да
тағылымдық сипатын жоғалтып алып жатқанға ұқсайды.
Елдегі тағы бір арна – HIT TV-дің жастар өмірінен алар орнын жеке
қарастыруға тұрарлық. Себебі, қала жастарының басым бөлігі осы арналардың
бейнеклиптерін, жеңіл-желпі ойындарын тамашалайды. Ол түсінікті де. Бір
сөзбен айтқанда, әзірше супер саздың ордасына айналып тұрған бір ғана
HIT TV-дің өзі күніне сан рет қалайсыңдатып Қалайсың?бағдарламасы
жастардың ақыл-есін, ерік-жігерін жаулап алуға дайын тұрады.Ал жалған емес,
шынында қалайсың? деп қазақ жастарының ахуалын біліп, қал-жағдайын
сұрауға жеткізетін күндер қашан келер екен HIT TV үшін? [6] - деп өз
қынжылысын білдірген. Иә, тек қана жастар емес, жалпы қауымға көрсетер
қазақша бағдарламалар саны өте аз. Тіпті, саусақпен санарлық десек те
болады.
(Ауылыңның жасын көрсет, болашағын болжап берейін( деген дана
бабаларымыз жас өскіннің ойы мен зердесіне қарап-ақ оның болашақта кім
болатындығына баға берген. Екі дәуір арасындағы қыл көпір тәрізденген қиын-
қыстау бүгінгідей заманда қасаң тартқан аға буын желкілдеп өсіп келе жатқан
жас ұрпаққа келешектің кілтін аманат етіп, үлкен үміт артатын тәрізді. Бұл
заңды да. Елдің ертеңін гүлдендіріп, іргесін шайқалтпастан алдыңғы қатарда
алып жүру (жастардың қолында екені- қай қоғамда, қай заманда болмасын,
айнымас шындық.
Теледидар жастардың өміріне берік орныққандықтан, олардың өмірін
көгілдір экрансыз елестете алмаймыз. Жастар бағдарламасы жоғары білімдік
деңгейі мен қоғамдық-саяси белсенділігін көрсете отырып, олардың үлкен
өмірге жолдама алуына көмектесіп, табиғатына сай бағыт-бағдарын анықтайды.
Ертеңгі ел басқарар жас азаматтардың бүгінгі дүниетанымы, өмірдегі күрделі
құбылыстарға деген көзқарасы болашақ мамандардың арман-мақсаты, ой елегінен
өткізер өлшемдері, көкейкесті ашық әңгімесі бүгін де жалғасын тауып жатыр.
Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің мәні болмақ емес. Дәуірлер арасындағы
сабақтастық пен жалғастық, тарих тағылымы мен болашақты бағамдау рухани
дүниенің құлдырауына жол бермесі анық. Жастардың көзқарасын, белсенді
өмірлік бағытын қалыптастырып тәрбиелеудегі теледидардың рөлін зерттеудің
әлеуметтік және саяси мәні бар, мұндай бағдарламалардың мақсаты қашан да
күрделі,арқалар жүгі ауыр. Себебі жас көрермендер - оңы мен солын жаңа
аңғарып, өмірдің кілтін жаңа алғандар. Олардың табиғаты еліктегіш, сенгіш.
Біз неліктен жас өскіндерге тәрбие берудегі теледидардың үлесін көбірек
айтамыз? Себебі басқа ақпарат құралдарынан гөрі теледидардың аудиторияны
қамту мүмкіндігі жоғары және сөзбен де, көрініспен де қызықтырып, иландырып
әсер етер ықпалдылығы басым, жеделдігі жоғары. Телехабарлар тек мазмұнымен
емес, хабарларды бере білудің пішінімен де маңызды, оның аудиториясы
қоғамның даму бағытын анықтайтын рухани және әлеуметтік потенциял. Қазақ
теледидарына жаңа пішін, түр енгізген жастар бағдарламасы хабарларының озық
ойлы парасатты азаматтар тәрбиелеп, қоғамдық ойды қалыптастырған халықтық
сипатын ерекше айтуға болады, ол шын мәнінде жастардың көзі мен құлағы
және тілі (А.Байтұрсынов)бола білді.
Жастар редакциясының қырық бес жылдық тәжірибесі теледидардың
шығармашылық зор мүмкіндіктерін көрсетті, оның жүріп өткен ізі мен мол
тәжірибесі бүгінгі бағдарламаларға үлкен үйрену мектебі болары даусыз. Олай
болса, жастарды тәрбиелеуде теледидар мүмкіндігін пайдалану үшін бай
тәжірибесін өнеге тұта отырып, бүгінгі хабарларды жоғарғы деңгейге
көтеруіміз керек. Әйтсе де, өзіндік өшпес тарихы бар деп ауыз толтырып
айтқанымызбен, жетіспейді деген желеумен магниттік таспадағы хабарлар
өшіріліп, үстіне басқа хабар жазылғандықтан, Қазақ теледидарының қорында
жастар редакциясы тарихының көнекөз санаулы жазбалары жетімсіреп тұр.
Қандай құнды дүниелер еді десеңізші ...
Өкініштен өндіреріміз шамалы болғандықтан, барды бағалап, қастерлеп,
қанағат тұтуға тура келеді.
Жастар бағдарламалары көптеген қызықты хабарлар топтамасы, айдар,
тақырыптық жеке хабарларды қамтиды. Жастар редакциясы шығармашылық процесте
соны әдістерді меңгерген, телекөрермендерге әртүрлі психологиялық
тәсілдермен әсер етіп, хабардың қабылдау мүмкіндігін арттырған, аудиторияны
сендіре алу қабілетін, батылдық, шыншылдығын көрсеткен. Сатиралық,
публицистік тұрғыдағы төл туындыларын жасай білген. Жастар бағдарламасының
маңызы өз дәуірінің жыршысы бола отырып, жастарды еңбекке үндей білді,
ұлттық тәрбиені сіңіріп, әдебиет, мәдениет, өнерді
насихаттады.Телекөрермендермен етене жақын араласып, жанашыры болды,
тұрақты аудиториясын қалыптастырды. Жастардың көкірегіндегі мәселелерді
толғап, ашық сырласты. Бізді: ( Бүгінде жастар тәрбиесі шет қалған жоқпа,
олардың арсында қылмыстың өсуі жастар тәрбиесіне деген салқындықтың
салдарынан емес пе?(-деген мәселелер толғандыруы тиіс. Өнегелі ұрпақ өсіп
шығуы үшін ізгілікке тізе бүктірер рухани азықтың бірі – теледидар.
Тәуелсіздігіміздің жүрегі болып табылар білімді ұрпақ тәрбиелеп, санасына
сәуле құюға үлесі мол осы бір қобдишаның төрт құбыласын сәнді де мәнді,
маңызды да мазмұнды, ұлттық идеологияның темірқазығы болар хабарлармен
толтыра алмай жүргеніміз көңілге өкініш ұялатады. Тек білімді, парасатты
жас қана елдің ертеңгі тұтқасына жарайды. Олай болса, Қазақ теледидарының
жастар бағдарламасы іскерлік, жан-жақтылық, төзімділік, имандылық,
инабаттылық тәрізді қасиеттерді көгілдір экран арқылы жастарға арнай беруі
тиіс. Жастар телехабарларының көпшілігі адам жанына терең үңіліп,
дүниетанымын іс-әрекетімен біте қайнастырып ашуға тырысады. Адам жайлы адам
жанын тебірентерліктей әңгімелесу оңай емес. Өнеге боларлық дүниені үлгі
қылып ұсыну үшін де қалауын тапқан қабілет керек. Жастарға ақыл айта
жөнелетін жалаң дидактика, өңеш жыртқан айқай кей хабарлардың бояуын
сұйылтып, мәнін кеміткені рас. Алайда көкейкесті мәселелерді қозғаған кесек
ой толғаныстары жастар бағдарламасынан көп көрініс тапты. Журналистер тек
өздері ғана көрегендікпен байқай білген көпшілікке беймәлім өмір шындығын
типтендіріп айта білді, тани білді, таба білді. Ақ пен қараны, жақсы мен
жаманды, ескі мен жаңаны қатар қойып, психологиялық образды контрастар
жасау арқылы мәселеге тереңдей еніп, оған көрермендердің көзін жеткізді.
(Айтушы ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін айтады. Сондықтан, ол ойын
өзгелер қиналмай түсінетін қылып айтуы керек. Яғни әр сөздің мағынасын жете
біліп, дұрыстап сөйлемді тізе білуі тиіс( [7]. Теледидар тілі қарапайым,
көпшілікке түсінікті болуы керек. (Сөз сұлулығы қарапайымдылығы мен
табиғилығында ([8]. Бұл қарадүрсінділікке де ұрындырмауы тиіс. Журналистің
жоқ сөзді тізбелеп, қызыл сөзбен қысыр сөзге әуестенуі, көрініс құрап
қиналуы абырой әпермесі анық. Теледидардағы көрініс онсыз да көп жайдан
мағлұмат берері анық. Тіл тазалығы, яғни бөтен сөзбен шұбарламау айтуға
оңай болғанымен, іс жүзіне асуы қиын. Кім де болса сөзін өзге тілмен
тұздықтамаса, дәмі кірмейтіндей болып тұратындығы бүгінде жаңалық емес.
(Тақырып өнер туындысының ірге тасы. Өнер өмірден туатын болса,
суретшінің өмірден ең алдымен іздеп табары-өз шығармасының тақырыбы([9].
Тележурналист белгілі бір нәрсені зерттейді, материал жинайды. Оны сөзбен
зергерлеп, бере салу жеткіліксіз. (Бір столдың басына оншақты адамды
отырғызып, бәрін кезек-кезек сөйлетіп шығу, микрофонды аузына тосып,
(сөйлеген жастардың ( экранда көп көрінуі, бір шаруашылық, кәсіпорынды
түгел аралап шығып, бәрін шолып айту, проблема көтермей, тек хабарлаумен
шектелу осының бәрі телевидениеде (сөйлей емес, көре білетін( журналист-
режиссердің тапшылығынан, әлсіздігінен болатын кінәраттар([10].
Теледидар табиғаты баспасөз, радио, театр, кинодан да ерекше.Теледидар
көріністі суреткерлік шеберлікпен, әрі қарапайым тілмен бейнелейді. Бұл екі
ұғымды бір шеңберге тоғыстыру қиын-ақ. Сондай-ақ, экрандағы қимыл мен дыбыс
бірін-бірі қайталамай, керісінше бірін-бірі толықтырып жатуы тиіс. Халықтық
тілдің қазынасы мен ойнақы тілдің оралымын да осы теледидардан
кездестіреріңіз анық.Хабардың мазмұны мен пішіні ұйқастық тауып, образ
жасауда небір қимыл-әрекетке барады, бөлшектің бәрі бүтінге айналып,
көгілдір экран төрінен орын алады. Тылсым дүние қиындығын артқа тастап,
көрерменге бар құпиясын өте қарапайым әдіспен жайып салады. Бұл Телеөнер,
күрделі де қызықты өнер.
Хабардың сәттілігі тек журналистің бойындағы шеберлік қасиеттеріне ғана
байланысты емес. (...интуиция возникает не на пустом месте, в ее основе
лежит область знаний, накопленная информацией (информация –мать интуиции).
Поэтому тот, кто хочет быть свободным, обязательно должен владеть
максимумом знаний, максимально глубоко проникать в сферу необходимостей
природы и общества(, -деген еді Е.Прохоров[11]. Тележурналистің
интеллектуалдық қасиеті оның оқиғаға, мәселеге жоғары білім деңгейі
тұрғысынан қарауына мүмкіндік береді. Интелектуалдылық белсенді, көңіл көзі
кең, батыл ойлы, не нәрсені де тез қабылдап, түсіне қою, оны іс жүзіне
жедел асыра білуден туады. Дауыстың жағымды шығуы телехабардың қабылдануына
тікелей әсерін тигізеді. Теледидардың күші де, ерекшелігі де, табиғаты да
суреткерлігінде, теледидар онсыз өмір сүре алмас еді. Бұл тележурналистің
де еңбегіндегі ерекшеліктерді анықтайды. (Журналист үшін дерек белгілі
жағдайдың шындық немесе жалған екендігін нақтылап, байланыстар мен оның
қасиетін анықтауға қызмет ететін оқиға([12]. Журналист деректі жинап,
хабардың құрылымын жасады, бейнеқатар да ашық, айқын болсын делік. Енді
дикторлық текст пен экрандағы болып жатқан оқиғаға түсініктеме керек. Бұл
жерде автордың тағы да теледидардың тілі синтездік құбылыс([12].
Қазақ теледидары жастар телехабарларының бағытын былай деп бөлуге болады:
1. Ақпараттық-публицистік бағдарламаларда тұрақты топтамалардың талдау
публицистік сипаты басым болды.
2.Танымдық-ағартушылық (әртүрлі жастағы балаларға арналған танымдық
бағдарламалары жүргізілді).
3. Оқу бағдарламалары (тікелей мектеп бағдарламасының қиын бөліктерін
оқушыларға меңгерту (физика, химия)).
4. Мәдени-ағарту (театр, музыка, өнер).
5.Көркем хабарлар.
1960 жылдары жастар хабары кинематографиялық сипатта болып, мультфильм,
көркем фильмдер бағдарламаның бір бөлігін құрады.
Әр халықтың өзіне ғана тән ұлттық ерекшелігі бар. Сол халықтың қамын
ойлап, болашағын толғаған мәселенің ұлттық қаны тамшылап тұрмаса, ол нағыз
халықтық дүние емес. Ал, теледидар жүргізушісі ең алдымен халықтың
мүддесін көздеген адам болғандықтан, діттеген мақсатына жетуі үшін ұлттық
намысқа тиіп, сананы оятуы керек, яғни халқына деген сүйіспеншілігі ерекше
жанның ұлттық сезімі болғанда ғана ұйқыдағы сана оянады. Бір нәрсені
баяндау, талдау бар, ар жағына көз жіберіп, шешудің жолы тағы бар. Әрбір
айтылған сөздің ар жағында терең ой жатуы тиіс. Тележурналист хабардағы
адамның психологиясын көбірек ескеріп, оның өзін ғана емес, зердесін де
тани білуі үшін жалған сыпайылықты сырып тастаған шеберлік қажет. Мұның
бәрі тележурналистен үнемі тәжірибе қорытып, үздіксіз ізденіп отыруды талап
етеді. (Тисе терекке, тимесе бұтаққа( деген қағида, қасаңданып, бір ізбен
жүре беру теледидар табиғатына жат.Жүргізушінің жағымды үні, ұшқыр ойы,
тапқырлығы, тартымдылығы, білімдігі, тіл байлығы, өзін еркін ұстай білуі –
тәуір хабардың алғышарттары.
Ұлттың болашағы білім мен өнерде. Американдық іскер азамат Генри Форд
былай дейді : (Әр ұлт өркендеймін десе, сырт саудаға үміт артпасын, оның
орнына өзіне үміт артсын, барлық керек- жарақпен өзін-өзі қамтамасыз ететін
болсын дер едім. Әр ұлттың өзінің ұлттық ерекшелігіне негізделген өз
өндірісі, өз мәдениеті болған. Өмірде бәсекеге түспейтін бұйымдар бар.
Олар ұлттың ұлттық ерекелігіне негізделген бұйымдар([13].
Жастар редакциясы екі жақты жұмыс істеді : бір партиялық жүйенің мүддесін
қорғай отырып, жастардың рухани қажеттігін өтеді. Тоқырау жылдарында
теледидардың техникалық жетілуі мен хабарлардың пішін, жанрының
дамығандығын жоққа шығаруға болмайды.
2. Онегелі ұрпақ осіп шыгыуы ушін ізгілікке тізе бүктірер рухани азықтын
бірі – теледидар
Телевизия бүгінге ғана қолма-қол қыруар қызмет көрсетіп қоймай, бүгінгі
өмірдің бейнесін, адамдар мен оқиғаларды тарихта қалдырып, болашақ ұрпақтың
алдына тартады ..Жастар теледидардан нақты ақпарат алумен қатар, тың
мәлімет табуы, одан ой туындап, өзіндік көзқарасы, пайда болуы, қоғамдық
мәселелерді шешудің үлгісін көруі мүмкін .
Қазақ теледидарының жастар редакциясы от ауызды, орақ тілді, қаламы
қарымды көптеген журналистерді шыңдаған үлкен мектеп болды.Олардың
көншілігі бүгінде топ жарған журналистер, қоғам, өнер қайраткерлері.
С.Масғұтов, Қ.Игісінов, Ғ.Шалахметов, А.Жақсыбеков, Н.Иманғалиұлы,
Ф.Бегембаева, К.Ақмырзаев, Ж.Нұсқабаев, М.Құлкенов, Л.Сапахова сынды
журналистер Қазақ теледидары жастар бағдарламасының тарихын жасап,
қойнауына өшпес із қалдырып, жастарды патриотизмге, еңбек ете білуге
үйретті. Жастардың оқу-тәрбие жұмысы түзелмей, жұрт ісі түзелмейді. Ай мен
күндей, Әмбеге бірдей білім – көп ортасындағы мүлік, онан сыбаға алғандар
алып жатыр. Жастар бағдарламасының міндеті – білімнің қасиетін, онсыз
болашақтың, кілті ұстатпайтындығын терең ұғындырып, жастарға зор сенім
артылатындығына сезіндіру. А.Байтұрсынов: Балам деген жұрт болмаса, жұртым
дейтін бала қайдан шықсын! Балам деп бағып, оқытып, адам қылғаннан кейін
жұртым деп танымаса, сонда өкпелеу жөн ғой,- деп орынды айтқан [14].
Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы насихат құралы ретінде өнер,
әдебиет, мәдениет, ғылым жаңалықтарын халық қажетіне асыруда үлкен еңбек
сіңірген ұзақ жылдардың жемісі. Ендігі мақсат – сол ізгі идеяны уақыт
рухымен таразылау. Ұлттық мүдделерді, игі дәстүрлерді, туған ел алдындағы
перзенттік борышты жастардың санасына сіңіре беру үшін олардың ықыласын
жаулап аларлықтай% тартымды хабарлар ұйымдастыру, жастарға арналған саяси,
мәдени және көңіл көтерерлік сапалы дүниелерді жасау.Қазақ теледидары
жастар бағдарламасының тәуелсіздік талаптарына орай білімді, ойлы, іскер
ұрпақ тәрбиелеудегі алатын орны орасан.Демек, кешегісі келелі тәрбиешінің
бүгінгісі баянды, ертеңгісі егеменді елдің толыққанды құралы болуы шарт. Ол
ХХІ ғасырда жастардың санасына игі әсерін тигізіп, болашағына бағыт сілтей
беруі керек. Үлкен тәрбиелік қоры, қолтаңбасы бар жастар редакциясы әбден
қалыптасып, өзінің жоғары деңгейіне жеткенде, оны тарих бетінен сызып
тастау – асқан әділетсіздік болар еді.
Бүгінде аудитория сұранысына қажет қазақ тілді сапалы бағдарламалар
санын көбейту қажет. Қазіргі қарбалас сәтте халықты не қызықтырады, қандай
хабарлар көргісі келеді екен деген ниетпен, телеарна бағдарламаларына
аудитория сұранысын қараған едік.
Телеарна бағдарламаларына аудитория сұранысы
№ Бағдарлама түрі Сұраныс
көрсеткіші
1 2 3
1 Жаңалықтар 101%
2 Ақпараттық – талдамалық бағдарлама 82%
3 Ауа – райы 80%
4 Мәдениет жаңалықтары 79%
6 Спорт берілімдері 113%
7 Қылмыстық хроникалар, 91%
8 Өнер және мәдениет бағдарламалары 51%
9 Ғылыми- танымдық бағдарламалар 110%
10 Жануарлар мен өсімдіктер жайында 79%
11 Саяхат жайында 86%
12 Компьютер жайында 144%
13 Көлік жайында бағдарламалар 149%
14 Медицина жайында 71%
1 2 3
15 Оқу – білім жайында 138%
16 Саясат жайында 99%
17 Музыкалық бағдарламалар 150%
18 Кино қойылымдары 100%
Аудитория сұранысына қанағаттандырарлық, “Атажұрт” бағдарламасы
дүниеге келді. Қазірде көрермен талғамынан шығып отырған, бұл хабардың
ұлттық сананы қалыптастыруда, соның ішінде жер тарихымен, еліміздің
географиясын таныстыруда маңызы зор.
ҰЛТТЫҚ МҮДДЕ ҰМЫТ ҚАЛМАСА ЕКЕН деген тақырыпта Мұрат Қожамқұлмен
болған әңгімеден кішкене үзінді ұсынамыз.
Ата Жұрт бағдарламасының жоба авторы – Қазақстан телерадио-
корпорациясының басқарма төрағасы болған - Ғалым Доскен. Идея берілген соң
оның пісіп-жетілуі журналист Мұрат Қожамқұлға тапсырылады. Азуын айға
білеген не бір саясаткерлермен сағаттап тікелей эфирде дебаттар өткіздік
қой. Ал мына ойынның оған қарағанда жарасы жеңіл болғанымен, машақаты көп.
Сұрақтар жүйесі, ойынның қызықты ұйымдастырылуы, дауыс санау секілді
жұмыстар табандылықты талап етеді дейді Мұрат.
Телемамандар арасында белгілі, көпшілік біле бермейтін бір құпия –
бағдарламаға ат қоюда ерекше бір жәйт бар. Қазақ тіліндегі спецификалық
тоғыз дыбыс басқа тілдерге ауырлық келтіруіне байланысты қазақи сөздер
қақпақыл көріп қалады да, бәріміз бірдей қиналмай айта алатын атаулар
таңдалып алынады. Ол бір жағынан бағдарламаның рейтингісі жоғары, танымал
болуына тікелей әсер ететін де шығар. Ата Жұрт бір қарағанда осы
заңдылықты бұзып та тұрған секілді. Біз кейіпкерімізден осыны сұрадық.
Сөздің түпкі мағынасын жете түсінбегеннен кейін, өзгелер оны қалай болса
солай атап, тіпті мазақ деңгейіне жеткізіп алуымыз мүмкін дейді ол.
Сондықтан өзі мүмкіндігінше екі тілде бірдей жағымды естілетін мағынасы
анық, ең бастысы семантикалық мағынасы айқын сөздерді таңдайды. Дегенмен,
екі тілде бірдей болуы керек дегенге аса көңіл бөлмейді.
Танымдық жоба жасаушылардың алдынан шығатын кедергінің ең үлкені – қойылған
сұрақтың нақты жауабы болмауы, немесе жергілікті говорлық ерекшеліктерге
байланысты көпвариантылығы кездесуі жеме-жемге келгенде дау тудыруы мүмкін.
Жер-су, елді-мекендердің ғылыми атауы бір бөлек те, жалпыхалықтық атауы
басқаша болуы мүмкін. Ал, сарапшы мамандар сұрақты кеңес дәуірінде жазылған
энциклопедиялардың көмегімен дайындайды. Бәрімізге белгілі, ондағы ғылыми
көзқарас та, идеология да бөлек. Осы қиыншылықпен шығармашылық топ жиі
бетпе-бет келетін көрінеді. Тіпті ойын үстінде үлкен дауға барысқан
жағдайлар да кездесіпті. Бірақ ғылымның аты ғылым, кім-кім де оған бағынуға
тиіс.
Телевизиялық өнім дегеніміз – ең алдымен тауар. Халыққа қажет тауарды дер
кезінде сата білген телеарна пайда табады деп санайды ол. Өкінішке қарай
біз көбінше осы пайда табудың соңына түсіп кеттік те, ұлттық мүдделер ұмыт
қалып қойды. Ұлттық мүддені жоқтайтын қоғамның рухани қажеттілігі
қанағаттандырылмай қалды. Олар түнде тұрып сапасыз концерттер көреді. Біреу
базарда тұрып мен энциклопедия, басқа біреу түрлі түсті безендірілген
открытка сатып тұрса, бүгінгі тұтынушы открытканы алады. Бұның бәрі айналып
келгенде сол баяғы отаршылдықтың салқыны. Бәрі бірден бола қоймас, біз
басын бастадық, ары қарай жалғасы болар деп сенеміз
Көшпелі мәдениетке негізделген діліміздің ғаламдану дәуірінде
жұтылып қалмауы керек. Балық суда өмір сүреді, бірақ құрлықта жүре алатын
бақа секілді бақылдап көрейінші демейді ғой. Біздің басқаға сіңіп
кетпеуіміз үшін ата жұртымызды тануымыз, қазақтығымызды сақтауымыз, ата-
бабаның аруағы бар екенін білуіміз керек деп ағынан жарыла сөйлеген
Мұратқа еріксіз риза боласыз. Әңгіме барысынан белгілі болғаны,
шаруаларының қауырттығына байланысты бағдарламаға жақында басқа жүргізуші
келеді екен. Сондай-ақ болашақта жобаның тікелей эфирге лайықталған нұсқасы
да қарастырылатын көрінеді.
Жақсылық жасасаң – жасыр, жақсылық көрсең – асыр демекші, әр сөзін
шегелеп, анық айтатын Мұратпен әңгімеден ұстаздары мен әріптестерін
құрметтейтін кішіпейіл азамат екенін байқайсыз.
Хабардағы Мұрат Қожамқұл мен Қазақстандағы Мұрат Қожамқұлдың арасында
көп айырмашылық бар сияқты. Сіз көп шегініп кеткен жоқсыз ба? Байқап
отырсақ, сізді шақыртады – барасыз, тапсырады – істейсіз, өз тарапыңыздан
авторлық дүниелер жасау ойыңызда жоқ па? деген ыңғайсыздау сұрағымызға
салқынқандылықпен ғана Мен оған әлі дайын емеспін деп ойлаймын деп жауап
берді. Мұндай хабарлар қазақ телеарналарында көбейе берсе, нұр үстіне нұр
болар еді.
Бүгінде қазақ бағдарламаларында дәстүршілік белең алған, ал заман
талабына сай, жаңа, тың бағдарламалар саны өте аз.
Жөн – жоралғыларымыздың ескілігін артқа тастап, өзімізге қажет жақсы
жақтарын одан ары дамытып, жаңашаландырып, болашаққа жеткізудің тәсілдерін
ойластыру қажет. Қазір бір-біріне өте ұқсас көшірме бағдарламалар қаптап
кетті. Жаңа, тың бағдарламалар саны саусақпен санарлықтай.
Дәстүр мен жаңашылдық кең мағынасында философиялық ұғым. Барлық даму
атаулының негізі. Әлемдегі бар нәрсе уақытқа, ортаға, кезеңге орай түрлене,
жаңара өзгеріп, дамып отырады. Ол кеше мен бүгіннің, бүгін мен ертеңнің
арасында тамырласа, іштей өзектесе байланысып, жаңашылдықпен түрлене
дамиды. “Дәстүр мен жаңашылдық – қоғамның даму барысындағы бұрынғы мен
соңғы кезеңдердің байланысын білдіретін жалпы ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы
қалыптасып сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жобалар, көзқарас түсініктер
жатады. Жаңашылдық деп өткен өмірдің, кешегі күннің тәжірибесі мен талабына
жауап беретін, бұрынғы мен соңғының тар шеңберінен шығып, болашаққа кең жол
сілтейтін аса құнды әрекеттерді айтамыз”,- делінген. Демек, екеуі де бір-
бірімен байланыстағы, бірін-бірі байыта дамитын диалектілік бірліктегі ұғым
екен. Бастау бұлағында ұлттық дәстүр жатқан үрдістен уақытқа ыңғайластыра
құнды қасиеттерді бөліп алып, оны жаңарта жаңғыртып, көрермендерге ұсыну да
жаңашылдық жолындағы телередакторлардың сәтті ізденістері.
Теледидардағы дәстүр жайлы әңгіме оның өткен жолымен сабақтас. Дәстүр
уақыт кезеңіндегі субъективті факторларға тәуелді болғанымен, ол объективті
құбылыс. Дәстүрді де сол кезеңге, қоғамға байланыстыра қарап, оған сол
уақыттың көзімен баға беру керек.
Теледидардағы дәстүр мен жаңашылдық сан ғасырлар тереңінен бастау
алған ауыз әдебиеті мен сөз өнерінің қалың қатпарынан аршылып шықты. Дәстүр
қазынасынан асылын аршып ала білген журналистер де өзекті үрдісті
жаңашылдық ізденіспен байыта, өзге халықтардың, оның ішінде кеңестік
теледидарда бар дәстүрді халықтық, ұлттық психологияға сәйкестендірді. Олар
осы бағытта тек үйренуші не еліктеуші болған жоқ, оны ой дүниесінде
қорытып, елеп-екшей отырып байытты.
Әйтсе де, жетпіс жылдан астам үстемдігін жүргізген кеңестік жүйеден
бет-бейнесі бөлек, демократиялық, жариялылық кезеңіне еніп, егемендік
рухымен суарылып жатқан кезеңде дәстүр сабақтастығын қалайша, қай бағытта
жаңарта, жаңғырта аламыз деген сан-салалы мәселелер бой көтереді. Өтпелі
кезеңнің қиындығы да оның ғасырларға созылатын ұзақтығында. Зерттеушілердің
пікірі бойынша, әлемдегі елдер тарихының жүріп өткен жолдарының нәтижесі
көрсеткендей, кешегі кеңестік жүйеден басқа бір жүйеге өтіп, толықтай
қалыптасып, толысқанша 250 жыл мерзім керек екен. Екі жарым ғасыр! Тарих
парағымен мол уақыт. Сондықтан ұзақ жолдың өн бойында әрі халықтық, әрі
ресейлік, әрі әлемдік дәстүрлер тоғысынан қажеттісін ала отырып, оған
ұлттық бояу мен түр бере, өзіндік жол, дәстүр қалыптастыру – күрделі дүние.
Осы жолдағы жаңашылдықты да халықтық үлгіге ыңғайлай, өзектестіре отырып,
аса сақтықпен енгізу де шебердің өнегелі ісі. Ұлттық өрнек пен мәнер, реңк
пен тіл дарыта отырып, шоқтығы биік, шырайлы көркем хабарларды өмірге әкелу
де уақыт талабы. В.И. Ленин өзінің “Ұлы бастама” дейтін әйгілі мақаласында:
“Ескіліктің іздері салт-санада төңкерістен кейін біраз уақытқа дейін енді
белең бере бастаған жаңалықтан қалайда басым болады. Жаңалық енді ғана
туғанда, ескілік біразға дейін артық күш алып тұрады, табиғатта да, қоғам
өмірінде де ылғи солай”,[ ] - дейді.
Уақыт сүрлеуінің өн бойындағы әрбір буын өз биіктігінде жаңашылдық
туындата отырып, ол өз кезегінде дәстүр сабақтастығын ұзарта түсуде. Қандай
жағдайда да дәстүр жаңашылдықтың нәтижесінде уақыт өте келе қайтадан
дәстүрге айналады да, келесі сатыда басқа жаңашылдық пайда болады. Бұл –
үзіліссіз, үнемі болып тұратын құбылыс.
“Ұлт қандай болса, теледидары да сондай” деген аксиоманың шындыққа
айналған кезеңінде теледидардағы дәстүр төріне кімді отырғызамыз, кімге
еліктейміз, кімнен үйренеміз деген сұрақ бүгінгі ұрпақтың көкейінде
тұрғаны, ойландыратын шындық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.3-бет
1-тарау
Телевидениенің қоғам өміріндегі атқаратын рөлі ... .10-30
1.1Қазақстандық телеарнадагы жас
2-тарау
Телевидение және ұлттық идеология ... ... ... ... ... ... .. ..31-53
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .65 -
67
Кіріспе
Ақыл
табылмай, ештеңе
табылмайды.
Ой жетелемей
тұрып, ар –
намыс шыңдалмайды. Ар-
намыссыз
азамат өзгелердің көсегесі
түгілі,
өзінің көсегесін көгерте
алмайды.
Онсыз ұлттық сана мен
ұлттық намыс
та тұл
Н. Ә. Назарбаев
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан бері, бұрындары айтылуға тыйым
салынып келген “ұлттық идеология ” мәселесі жиі қозғалып жүр. Зиялы қауым
өкілдері күнделікті баспасөз беттерінде, радио - телеарналардан айтып
жүргенімен, бұл мәселе әлі күнге өз шешімін тапқан жоқ.
Жалпы, ұлттық идеология дегеніміз не?
Қазақ Совет Энциклопедиясында мынандай анықтама берілген:
“Идеология – “идея және логос” деген сөзден тұрады. Идея грекше idea I
адам ойының практикаға қарай бет алуы дегенді білдірсе, логия - ғылым
дегенді білдіреді. Ал, идеология таптар мен әлеуметтік топтар мүдделерін
білдіретін қоғамдық сана, саяси - құқықтық, философиялық, моральдық,
эстетикалық және діни көзқарастар мен теориялық идеялардың жиынтығы”[1]
делінген. Яғни, ұлттық идеологияға - ана тіліміз бен дініміз, әдебиетіміз
бен мәдениетіміз, тарихымыз кіреді. Ал, бүгінде кеңестік дәуірдің
тепкісінен әлі есін жия қоймаған ұлтымызды сақтап қалудағы ұлы күресте
бұқаралық ақпарат құралының рөлі өте зор. Соның ішінде, жас буын өкілдеріне
ұлттық тәрбие мен ұлттық сананы қалыптастырудағы тиімді құрал, әрине
теледидар.
Адамзат өмірінде бұқаралық құралдарының алар орны ерекше. Ұлттық сананы
оятуда және қоғамдық пікірді қалыптастыруда, олардың тигізер ықпалы зор.
Ақпарат құралы әлемде болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың тек хабаршысы
ғана емес, оларға лайықты баға беретін, игі істердің дамуына қолдау
көрсететін ұлттық идеологиямыздың басты құралы. Бүгінде олардың кез-келгені
бір-бірімен тығыз байланыста, ынтымақтастық бірлікте бола отырып, тәуелсіз
мемлекетіміздің іргетасын нығайтуға қызмет етіп келеді. Бұл тұрғыдан
алғанда, қай мамандықтың болсын, өзіндік қызығы мен қиындығы бары анық.
Алдына белгілі мақсат қойып, өз ісіне шын берілген жанды таңдаған
мамандығының қиындығы қажытып, қуанышы тоқмейілсітпейді. Бұл ретте диханның
еңбегі еккен егінімен, өнер адамының еңбегі өнер әлеміндегі қолтаңбасымен
бағаланады. Сол сияқты журналист те елеулі өнер иесі. Күллі шығармашылығы
бұқара халықтың тыныс-тіршілігімен тығыз байланыста болатын тілші қызметі
жауапкершілігінің жоғарылығымен ерекшеленеді.
Осы жолда, халықтың сана сезімінің, мәдениеті мен салт – дәстүрінің,
тілі мен ділінің қайта өрлеп, өркендеуіне қазақ телеарналары өзіндік үлесін
қосуда. Бұқаралық ақпарат құралдары ең алдымен, қарапайым жұртшылықтың арыз-
арманын, талап- тілегін мұң-мұқтажын жеткізетін мінбе. Осы орайда,
“Қазақстан” ұлттық телеарнасы, “Хабар”, Еларна, КТК, Рахат, “31-
телеарналардың” іс-әрекеті, шығармашылығы халықтың үніне, өткір ойлары мен
сыбызғы сырларына негізделген. Бұл арналардың бағдарламалар өзегі – тіл мен
дін, өнер мен әдебиет, оқу-ағарту, мәдениет, отбасының береке- бірлігі,
жастар тәрбиесі, әлеуметтік мәселелер бәрі бір-бірімен сабақтаса келіп,
ұлттық идеологияның арқауын құрайды.
Осы ретте, ұлттық идеологияны диплом жұмысымның тақырыбы етіп алудағы
мақсатым да – ұлтымыздың ұлылығына үңілу, тамыры терең тарихымызды тану,
рухани құндылықтарымызды зерделеу. Сонымен бірге, ұлттық сана төңірегіндегі
өз көкжиегімді кеңейту. Қазіргі телеарналардан беріліп жатқан
бағдарламалардың қайсысы ұлтымыздың қалыптасуына оң әсерін тигізіп, қайсысы
кері әсерін тигізгені жөнін тілге тиек етсем деймін.
Менің дипломдық жұмысымның негізгі бөлімі үш тараудан тұрады. Оған
қысқаша тоқталып өтер болсам, 1-тарау – Телеарналардың атқаратын рөлі.
Бұл тарауда, телевизияның бүгінде қоғамымызда алатын орны, бағдарламалар
сапасына, жастардың ұлттық сана-сезімін оята алатын хабар бар ма деген
сауалдарға өзімше ой қорытып өттім.
Ал, 2-тарау – Телеарналар және ұлттық идеология мәселелері деп
аталады. Бұл тарауда, телевизия саласындағы аға буын өкілдерінің, сол
кездегі ауыр саяси жағдайға қарамай, қазақи қалыпта шығып тұрған хабарларды
зерттей келе, бүгінгі хабарларымыздың сценарилерін көрсеттім. Ұлттық сананы
қалыптастыратын, Тіл, Айтыс, Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ
бағдарламаларына кеңінен тоқталып өттім.
3-тарау, Ұлттық идеология мәселелерінің көтерілу деңгейі. Мұнда
қазіргі ұлт зиялыларының ұлттық идеология мәселелеріне көтеріп жүрген
тақырыптарын және оның телеарналардағы көрінісін, яғни, Күлтөбе мен
Дода бағдарламаларының толық нұсқасын бердім.
Соңынан бәрін қорытындылап, Ұлттық идеология - өркениет өзегі
екенін, алдағы уақытта қазақ телеарналарына ұлттық идеологиямызды
қалыптастыратын бағдарламалар қажеттілігін атап көрсеттім.
Қазыналы да қатпарлы тарихымыздың тамыры тым тереңде. Сан ғасырлық
тылсым да сыршыл тарих өзінің құпиялы да беймәлім әлеміне сені де тарта
отырып, ой тұңғиығына шомдырады. Халқымыздың жүріп өткен өмір жолында өнер
есімді ұлылықтың орны тым шоқтықты әрі мөп-мөлдір. Бай ауыз әдебиеті мен
жыршылығы, термешілігі, бояуы қанық поэзиясы, айшықты прозасы, әлемдік
мәдениетке өз дауысы, өз үнімен келіп қосылды. Осы орайда, ауыз әдебиетінен
бастау алып, сан алуан өнер тармақтарын өмірге әкелген, оның өркендеуіне ,
мәуелі бәйтерекке айналуына өлшеусіз үлес қосқан замана тұлғаларына айтар
алғыс өлшеусіз. Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің жоқ екені әлімсақтан
белгілі бола тұрса да, барымызды базарлап, етек-жеңімізді жинақтап,
жоғалғанымыз бен жоғалтқанымызды іздей бастағанымыз да кеше ғана. “Барға
қанағат, өткенге салауат” айтып қана қою болашақ ұрпақ алдындағы өтелмеген
парыз, мойындағы қарыз секілді сезілетіні де жасырын емес. Ерте туып, кеш
жетілгенімізге өкінгенмен ешнәрсе ұтпасымыз анық. Барды бағалап, жоқтың
орнын толтыра отырып, ғасырлар додасына қосылған қалың нөпір ішінен өз
жолымыз бен орнымызды табу да заман талабы. Арман-қиялдың шындыққа айналып,
есейе ержетіп, ақыл-ойдың толыса толығып, кемелдене кернеуленіп, биіктей
шыңдалып, қанаттаса қауымдасып, шоғырланған кезеңінде, мөлдір бұлақтың тұма
көзінің тым тереңде екендігі де айқындала, анық байқалады.
Халқымыздың кешегі жүріп өткен өмір жолы тарих атты ұлылықтың сарғайған
беттерінде сайрап жатыр. Қуаныштары мен күйініштері де, шарықтаулары мен
төмендеулері де айна-қатесіз жазылулы. Олардың бәрін де уақыт кезеңінің өн
бойындағы ұлы істермен бірлікте саралай отырып, салмақтау да бүгінгі заман
талабы.
Буырқанған қилы уақыт кезеңге сай өз перзенттеріне “ғасыр кереметтерін ”
сыйға тартуда. Десек те, жиырмасыншы ғасырдың адамзат баласы ұрпағының
өміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жаны құмар пенделер адам жанына
керекті дүниелерді күнделікті өмірінің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың
бәрінен дерлік шоқтығы биік әрі “ғасыр жаңалығы” атанған – теледидар.
Өмірге келу мерзімін ғасырмен салыстырсақ, оның тарих қойнауынан шығып,
көпшіліктің қажетіне айналғанына да жарты ғасырдан сәл ақ астам. Замана
керуеніне көз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда
“көгілдір экран” уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз
сала, өзіне өзгені табындыра әрі таң қалдыра белгісіз биіктерге бет алуда.
Құпиясы мол, сыршыл да сыншыл дүние “адами пендені” ағысы адуынды, иірімді
дария секілді өз тереңіне тарта жөнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, өз
уысында тұтқындап ұстауда. Шығамын деп шамырқанғаныңмен шыға алмасың да
анық. Жан жүрегіңді баурай, ой-теңізіне үйіре тартып, шымырлана шиырланып,
ширыға түскен сайын сені өз әлеміне тарта береді, тарта береді.
Сыршыл әрі құпиялы, көгілдір экранның қазақ топырағындағы тарихына
небәрі елу жыл. Нағыз өнер туындысы қысқа мерзім аралығында өнер атаулының
өзгесінен оза шауып, бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде өзіне лайықты
орнын иемденген. Мұны өнер атаулының бәрін дерлік бойына жинақтаған
“синтезделген” өнер десек те немесе ашылмаған құпиясы мол “беймәлім” әлем
десек те қателеспесіміз анық. Газет, кино, радионың ізін ала өмірге кеш
келсе де, бүгінде осылардың әрбірімен иық теңестіре оқ бойы озық шығып
дараланған “жеке әлем”[2].
Идеологияның ұлттық сипат алатын бастауы – біздің Ата Заңымыз десек,
осы Ата заңда:
Біз құрып жатқан қоғамның ең жоғары құндылығы - Адам[3] делінген.
Осыған сәйкес, атқарылып жатқан кез-келген игі іс пен жаңа да тың
бастамалардың бәрі адамзат мүддесіне жұмсалуда. Біздің кез-келген ісіміздің
негізгі арқауы – халық татулығын насихаттау, ұлтаралық бірлік пен ынтымақ.
Қазіргі идеологияның ең тұлғалы тақырыптарының бірі де осы.
Ұлттық сананы ояту, Қазақстан азаматына саналы тәрбие беру, тарих
сабағын бүгінгі ұрпаққа бұрмалаусыз жеткізу, дәстүр жалғастығын сабақтау,
яғни ең бастысы, ұлттық идеологиямыздың іргетасын нығайту мақсатымен,
“Тоғызыншы муза” аталған теледидардың барланбаған қабаттарын, ашылмаған
сырларын қарастырып, келер ұрпаққа нендей әсер ететіндігін айқындамақпыз.
Теледидардың қазақ ұлтының, оның ішінде жастардың санасын оятуда атқарар
рөлі өте зор. Қазақ халқына бүгінде керегі – қазақтың тілі, діні, мәдениеті
мен әдебиеті және тарихы. Қазақтың тілін, дінін өгейсітпей, қор қылмай,
қайта өркендеуіне септігін тигізу қажет. Ата- бабаларымыздың қылыштың
жүзімен, найзаның ұшымен сақтап қалған жерімізді, салт-дәстүрімізді қазіргі
заманымызға лайықтап, ұрпаққа аманат ету біздің ұлы мұратымыз, міндетіміз.
Қазақ телеарналары әкімшіл-әміршіл саясаттың құрығында жүрсе де, ел
қамын ойлаған ағаларымыздың арқасында, өз ұлттық болмысын жоғалтқан емес.
Ал, бүгінгідей егемендіктің көк туы желбіреген уақытта телеарналарымызда
ұлттық идеяның насихатталмауы біздерге, яғни журналистерге үлкен сын.
Осыған орай, ұлт зиялыларының алаңдаушылығын да байқаймыз. Жас қазақ
үні газетінің тілшісі Серік Жұмабаев, Ана тілі газетінің бас редакторы
Мереке Құлкеновпен Қазақ халқын ұлтсыздандырудан аман алып қалу керек...
деген сұхбатында былай дейді:
С.Ж. : Қазақ елі бүгінде батыс елдерінің ақпараты тасқынының астында қалды.
Әсіресе, жоғарыда сөз еткеніміздей, көрші Ресейдің ақпараты тіпті үстемдік
құрып кетті. Әрине, ол ақпараттар тек қана таза жаңалық деңгейінде ғана
болса, ешкімге зияны жоқ еді. Бірақ, біздегі жағдай мүлде басқаша. Батыстан
келіп жатқан ақпараттардың астарында ұлтымызды рухсыздандыру саясаты
жүргізіліп жатыр. Мейілінше, бұл еліміздегі ақпарат нарығын дұрыс жолға
қоймаудың салдарынан туындап отырған жағдай. Сіздің ойыңызша қалай?
М.Қ. : Әрине, дұрыс. Біз о баста оларды ноқтасыз жіберіп алдық. Ресейдің
кез-келген газеті қазір Қазақстанда сатыла беретін жағдайға жетті. Оның
ішінде бізді сынап жатқандары да аз емес. Яғни, біз ақпараттық ауқымымызды,
ақпараттық шекарамызды басында босаңсытып алдық. Осының салдарынан
жоғарыдағы келеңсіздіктер туындауда. Әйтпесе басқа елдердің ақпараттарын
сонша тайраңдатуға бола ма? Бұл қандай қажеттіліктен туындап отыр? Әлі
күнге дейін біз Комсомолская правда, Известия тағы да басқа Ресейден
келетін басылымдарды жаздырып алып оқимыз. Ақпараттық кеңістік тұрғысынан,
әсіресе, Ресеймен арамызда ешқандай шекара жоқ. Кезінде қалай болды, солай
келе жатыр. Солардың ақпараты миымызды, санамызды әбден улап алған.
Ойымызды тежеп тастаған. Оның ішінде, әсіресе, жастардың санасын улайтын,
мүлдем басқа ойға жетелейтін сұмдық материалдар өте көп. Тіпті, осы
тақылеттес материалдарды көріп отырғанда, өзінің тарихына, болашағына
күмәнмен қарайтындар да кездеседі. Қай басылымдарды Қазақстанда таратпау
керектігін реттейтін уақыт жетті. Бұл тек қана қазақ газеттеріне емес,
сонымен қатар, телеканалдарға да, яғни, барлық бұқаралық ақпарат құралдарын
ретке келтіру уақыт күттірмейтін аса жауапты шаруа [4],- дейді.
Иә, бүгінгі күні телеарналарымызда жастардың санасын улайтын, Ресейлік
бағдарламалар мен шетел фильмдері және көбікті сериалдардың көбейіп
кеткені рас.
Біздің рухани дамуымыз, ұлттық идеологиямыз жайлы ой қозғарда халықты
ғасыр өртінен аман-есен алып шығып, ұлт ретінде жоғалтпай, рухани бірлігіне
нұқсан келтірмей, үнемі алға жетелеп келе жатқан қайнарларымызды іздеуіміз
даусыз. Мұндай телеарналардағы хабарларға Қазақстан ұлттық-
телеарнасындағы Алтын сақа, Атажұрт, Алтын қақпа, Үзеңгі жолдас,
Ән мен әнші, Ақжүніс, Күлтөбе, Шынның жүзі, Оян, қазақ , ал
Хабар арнасында Азамат, Тіл, Айтыс, Еларнадағы Мың бір мақал, жүз
бір жұмбақ, КТК-дағы ауылдың әлеуметтік жақтарын көтеретін Ел-жұрт,
Рахаттағы Жұмадағы жүздесу, Нұр-нама, 31-телеарнадан Дода, Отбасы
т.б. қазақша бағдарламалар жатады.
Ұлттық идеология ұғымына не кіреді? Оған жауапты біз ең алдымен тілден
іздер едік. Тіл – ұлттың дүние танымы , тарихы, ішкі дүниесінің сыртқы
көрінісі. Тіл – құрал дейміз. Құрал болғанда ойды жеткізудің ғана емес,
тәрбиенің де құралы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпанындағы
“Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы ” №550 жарлығын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003
жылғы 9 сәуіріндегі “Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2003-2004 жылдарға
арналған іс-шаралар жоспары туралы” бағдарламаларды басшылыққа ала отырып,
тіл туралы бағдарламалар санын көбейту қажет.
Теледидар көбіміздің өміріміздің мәніне айналды. Ермегіміз де,
тәрбиелеушіміз де сол. Жапондықтардың зерттеуіне сүйенер болсақ, әрбір адам
орташа есеппен ғұмырының 16-18 жылын теледидар көруге арнайды екен. Оған
қатты сенетініміз сонша, сөйлесек сөзіміз дәйекті болу үшін осы
досымыздың ыңғайына жығылып, содан көргенімізді қайталауға құмармыз. Олай
болса, ұлттық идеологиямызды насихаттайтын бағдарламалар санын көбейтуге
тырысуымыз қажет.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев бір сөзінде:
Шын мәнінде, идеология адамдардың қауымдастығын саяси және экономикалық
міндеттерді шешуге топтастыру мен жұмылдырудың уақыт тезінен өткен тәсілі,
бұл әлеуметтік мінез- құлықты қалыптастыру механизмі. Бірақ бұл – күштеп
зорлау тәсілі емес, қайта мемлекеттің және оның тұғырнамасын қолдайтын
партиялардың, қоғамдық қозғалыстардың адам ақыл-ойына өркениетті түрде
ықпал ету тәсілі. Идеология негізіне адамдардың заң жүзінде құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген топтасу, адамгершілік,
ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеялары
негізделген.Қазақстан прогресс жолын түпкілікті таңдап алды. Бұл жолдан біз
осы асқақ идеаларды иемдене, ұланғайыр материалдық және адамгершілік күш
жігерді жұмылдыра отырып қана өте аламыз. Халықтың кемеңгерлігін, бойындағы
сарқылмас рухани және шығармашылық әлеуетіне сенемін. Сондықтан да барлық
ойға алынған істерімізді іске асыратынымызға бір сәт те күмәнданған
емеспін.[5] дейді.
I тарау. Телевидениенің қоғам өміріндегі атқаратын рөлі
Біз қазір ғылыми технологиялардың дамыған заманында өмір сүріп
отырмыз. Соның ішінде ақпараттық технологиялар күннен күнге қарқындап
жетілуде. Соған орай БАҚ өзгеріске ұшырап, бұрынғы қарапайым кейіпінен
айырылған. БАҚ –ның қоғамда алатын рөлі өте зор. Күнделікті өміріміздің
барлығы ақпарат алу мен беруден тұрады десем артық айтпаспын. Газет, радио
, телевидение барлығы болмысымыздың бірінші болмаса да, басты орындарының
бірінде тұр. Бұл - өмір талабы. Журналистика тарихының тәжірибесіне көз
салсақ, заманның талабына сай өзгеріп, дамып отырған. Қазіргі таңда нағыз
тиімді, қолайлы ақпарат тарату БАҚ болып отырған –телевизия. Телевизия
газет пен радиодан даму жағынан асып түсуде. Әрине, телевизияның жанрлары,
тарихы газет пен радиодан бастау алған. Бірақ, ол өз ұстаздарын асып түскен
шәкірттей елді таң қалдыруда.
Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес ахуал туғызу керек, мұның өзі
мемлекеттік барлық салаларда, соның ішінде идеология сынды аса нәзік те
ерекше буында байсалдылық пен көрегендік танытуы нәтижесінде мүмкін болмақ.
Кез – келген, әсіресе дамушы мемлекетте көзқарастар мен идеялардың бүкіл
кешені ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыру, ғылымды, мәдениетті, білімді
дамыту, жаңа адамгершілік құндылықтарды орнықтыру мақсатында жасалады.
Біздің ұлттық идеология негізінде адамдардың заң жүзіндегі құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген, топтасу, адамгершілік,
ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеялары басты
нысанаға алынған.
Егемен Қазақстанның тәуелсіз жолы – қоғамдық өмірдің барлық салаларында
жүзеге асқан түбегейлі өзгерістер жолы. Тоталитарлық өткенді серпіп тастап,
біз қысқа мерзім ішінде мемлекеттік-бюрократиялық экономикадан - еркін
бәсекелестікке, саяси сан алуандыққа, жеке адамды билеп-төстеу
идеологиясынан - адам құқықтары мен бостандықтарының еркін құндылықтарына
дейінгі тар жол, тайғақ кешуден өттік. Қазіргі кезде Қазақстан дамудың
сапалы жаңа деңгейіне көтерілді. Ашық демократиялық қоғам орнатып, әлемдік
кеңістікке белсене кірігу үстінде. Біз қарқынды даму жолына түскен
нарықтық экономика құрдық. Көптеген халықаралық сарапшылардың пікірінше,
қазақстандық даму жолы посткеңестік елдердің көбісіне үлгі-өнеге жолы
ретінде қабылданады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 2 мыңнан астам бұқаралық ақпарат құралдары
жұмыс істейді, олардың 80 пайызы тәуелсіз ақпарат құралдары.
Олардың саяси бағыт-бағдары да әртүрлі, іштерінде радикалды оппозициялық
бағыт ұстанатындары да бар. Тілдік саналуандық та, Қазақстанның
медиакеңістігінде қалыптасқан ерекше құбылыс.
Республикамызда қазақ және орыс тілдерімен қатар, бұқаралық ақпарат
құралдары 11 тілде: соның ішінде украин, поляк, ағылшын, неміс, корей,
ұйғыр, түрік, дүнген тілдерінде шығады. Ұлттық диаспоралардың Корё ильбо,
Уйгур авази, Дойчеальгемайне цайтунг сияқты басылымдарына үнемі
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп келеді. Мұндай жағдай посткеңестік
елдердің ешбірінде кездеспейді.
Қазақстандық баспасөз нарығында шетелдік БАҚ-тар да кеңінен таралып
отыр. Қазір Қазақстанның ақпарат кеңістігінде 2400 шетелдік бұқаралық
ақпарат құралдары еркін таратылады. Олардың ішінде Би-Би-Си, Рейтер,
Дойче Велле, Ассошиэйтед пресс, Интерфакс, ИТАР-ТАСС, Франс
пресс, Синьхуа, Бридж Ньюс және т.б. әлемнің жетекші ақпарат құралдары
бар.
Қазақстан жаһандық ақпарат ағысына да есігін айқара ашты.
Спутниктік теледидар мен әлемдік Интернет желісі қазақстандықтар өміріндегі
үйреншікті құбылысқа айналды. Күллі әлем үшін ашық та айқын ақпарат
таратуға негізделген жаңа заманға бастайтын жаһандану БАҚ-тарға қойылатын
талапты күшейте түсті. Сондықтан олар өздерінің әрбір сөзі үшін моральдық
жауапкершілікті терең сезінуі керек.
Сөз бостандығы шексіз емес. Ол табындыратын ғана емес, талқандайтын да
қуатты күш. Ол саясатты жасап қана қоймайды, сонымен бірге ел тағдырына
ықпал ететін қоғамдық пікір мен қалың бұқараның санасын да сомдайды.
Сол себепті, осындай адуынды мемлекеттердің көлеңкесінде қалып, жұтылып
кетпей тұрғанда, тіліміз - өлі тілдер арасынан табылмай тұрғанда, біз өз
бағытымызды таңдауымыз қажет.
Журналист газетінде жастар бағдарламасына алаңдаушылық білдірген
Сәрсенов Жігердің Қалайсың, жастар бағдарламасы?! атты мақаласы
жарияланды. Онда:
Жастар әлемі қай мемлекетте , қай дәуірдің болмысын ең басты
тақырыбы атануға тиісті. Сондықтан, ертеңгі ел тізгініне иелік ететін
өкілдердің тағдыры жолында БАҚ-тың ірі бөлшегі – теледидардың да көтерер
жүгі зор.
1. Қазақстандық телеарнадагы жас буының санасын сусындата білуде септігі
зор багдарламалар
Анығын айтқанда, төріміздегі көгілдір экраннан жастарға арналған жөні
түзу бағдарлама кездестіруіңіз қиындап барады. Таяуда ғана Елбасы
мақұлдаған Жастар саясаты туралы заң жобасы ел ертеңінің өкілдерін
қуантқанымен, телеарна қызметкерлерінің жастар бағдарламаларына деген
ыждаһаты әлі қуантарлық жағдайда емес. Мысалы танымдық, тағлымы мол
хабарларымен көптің ықыласын қанағаттандырып жүрген Қазақстан Ұлттық
телеарнасын алайық. Әзірше, жастар жағына қарай іліп алар дүние ретінде
Ақжүніс, Алтын қақпа, Алтын сақа, Ата жұрт немесе Ән мен әншіні
атаймыз. Рас студиясы қашан көрсеңіз жастарға толы бағдарламалар қатары
осылар. Ал ауылдағы ағайынның бұл хабарларды жастары ғана емес, тайлы-
таяғына дейін тапжылмай тамашалайтыны бәрімізге белгілі. Алайда, Ақжүніс
тек қыз-келіншектерге арналған телеклуб, әу баста бойжеткендер үшін
қаншалықты әсерлі болса, қазір қоғамдағы әйел затына қатысты өзге
тақырыптарға ылдилап кетті. Алтын қақпаның құнары мол туған тілімізді жас
буынның санасын сусындата білу де септігі орасан деп, танимыз, ол да дұрыс
шығар. Ал, Алтын сақа, Атажұрт, Ән мен әншінің өз көрермендері бар.
Әйтсе де, шындығына жүгінсек, жастардың нағыз бүгінгі өмірінен ойып тұрып
орын алатын, олардың жан-жақты қажеттілігін өтеп, тыныс тіршілігін ашып
беретін бағдарлама Қазақстан арнасында әлі туа қойған жоқ.
Сөз жоқ жастардың көпшілігі ойын сауық пен көңіл көтеру жолындағы
көрсетілімдерді мейлінше қадағалайды. Күнделікті теледидар тетігін
алмастырып отырып-ақ көзге жылт етер қызықты көріністер мен бір сәт езу
тартқызар кадрлер шынымен олардың назарын өзіне бұрғызады. Қарапайым мысал,
Алматы телеарнасындағы Әзіл айдарымен танымал қызықты көріністер кез-
келген жанның назарын өзіне аудармай қоймайды. Тек мылқау көрініске ғана
құрылған. Олай болса, ел телеарналарында кейде жарасымды әзілдің орны да
тағылымдық сипатын жоғалтып алып жатқанға ұқсайды.
Елдегі тағы бір арна – HIT TV-дің жастар өмірінен алар орнын жеке
қарастыруға тұрарлық. Себебі, қала жастарының басым бөлігі осы арналардың
бейнеклиптерін, жеңіл-желпі ойындарын тамашалайды. Ол түсінікті де. Бір
сөзбен айтқанда, әзірше супер саздың ордасына айналып тұрған бір ғана
HIT TV-дің өзі күніне сан рет қалайсыңдатып Қалайсың?бағдарламасы
жастардың ақыл-есін, ерік-жігерін жаулап алуға дайын тұрады.Ал жалған емес,
шынында қалайсың? деп қазақ жастарының ахуалын біліп, қал-жағдайын
сұрауға жеткізетін күндер қашан келер екен HIT TV үшін? [6] - деп өз
қынжылысын білдірген. Иә, тек қана жастар емес, жалпы қауымға көрсетер
қазақша бағдарламалар саны өте аз. Тіпті, саусақпен санарлық десек те
болады.
(Ауылыңның жасын көрсет, болашағын болжап берейін( деген дана
бабаларымыз жас өскіннің ойы мен зердесіне қарап-ақ оның болашақта кім
болатындығына баға берген. Екі дәуір арасындағы қыл көпір тәрізденген қиын-
қыстау бүгінгідей заманда қасаң тартқан аға буын желкілдеп өсіп келе жатқан
жас ұрпаққа келешектің кілтін аманат етіп, үлкен үміт артатын тәрізді. Бұл
заңды да. Елдің ертеңін гүлдендіріп, іргесін шайқалтпастан алдыңғы қатарда
алып жүру (жастардың қолында екені- қай қоғамда, қай заманда болмасын,
айнымас шындық.
Теледидар жастардың өміріне берік орныққандықтан, олардың өмірін
көгілдір экрансыз елестете алмаймыз. Жастар бағдарламасы жоғары білімдік
деңгейі мен қоғамдық-саяси белсенділігін көрсете отырып, олардың үлкен
өмірге жолдама алуына көмектесіп, табиғатына сай бағыт-бағдарын анықтайды.
Ертеңгі ел басқарар жас азаматтардың бүгінгі дүниетанымы, өмірдегі күрделі
құбылыстарға деген көзқарасы болашақ мамандардың арман-мақсаты, ой елегінен
өткізер өлшемдері, көкейкесті ашық әңгімесі бүгін де жалғасын тауып жатыр.
Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің мәні болмақ емес. Дәуірлер арасындағы
сабақтастық пен жалғастық, тарих тағылымы мен болашақты бағамдау рухани
дүниенің құлдырауына жол бермесі анық. Жастардың көзқарасын, белсенді
өмірлік бағытын қалыптастырып тәрбиелеудегі теледидардың рөлін зерттеудің
әлеуметтік және саяси мәні бар, мұндай бағдарламалардың мақсаты қашан да
күрделі,арқалар жүгі ауыр. Себебі жас көрермендер - оңы мен солын жаңа
аңғарып, өмірдің кілтін жаңа алғандар. Олардың табиғаты еліктегіш, сенгіш.
Біз неліктен жас өскіндерге тәрбие берудегі теледидардың үлесін көбірек
айтамыз? Себебі басқа ақпарат құралдарынан гөрі теледидардың аудиторияны
қамту мүмкіндігі жоғары және сөзбен де, көрініспен де қызықтырып, иландырып
әсер етер ықпалдылығы басым, жеделдігі жоғары. Телехабарлар тек мазмұнымен
емес, хабарларды бере білудің пішінімен де маңызды, оның аудиториясы
қоғамның даму бағытын анықтайтын рухани және әлеуметтік потенциял. Қазақ
теледидарына жаңа пішін, түр енгізген жастар бағдарламасы хабарларының озық
ойлы парасатты азаматтар тәрбиелеп, қоғамдық ойды қалыптастырған халықтық
сипатын ерекше айтуға болады, ол шын мәнінде жастардың көзі мен құлағы
және тілі (А.Байтұрсынов)бола білді.
Жастар редакциясының қырық бес жылдық тәжірибесі теледидардың
шығармашылық зор мүмкіндіктерін көрсетті, оның жүріп өткен ізі мен мол
тәжірибесі бүгінгі бағдарламаларға үлкен үйрену мектебі болары даусыз. Олай
болса, жастарды тәрбиелеуде теледидар мүмкіндігін пайдалану үшін бай
тәжірибесін өнеге тұта отырып, бүгінгі хабарларды жоғарғы деңгейге
көтеруіміз керек. Әйтсе де, өзіндік өшпес тарихы бар деп ауыз толтырып
айтқанымызбен, жетіспейді деген желеумен магниттік таспадағы хабарлар
өшіріліп, үстіне басқа хабар жазылғандықтан, Қазақ теледидарының қорында
жастар редакциясы тарихының көнекөз санаулы жазбалары жетімсіреп тұр.
Қандай құнды дүниелер еді десеңізші ...
Өкініштен өндіреріміз шамалы болғандықтан, барды бағалап, қастерлеп,
қанағат тұтуға тура келеді.
Жастар бағдарламалары көптеген қызықты хабарлар топтамасы, айдар,
тақырыптық жеке хабарларды қамтиды. Жастар редакциясы шығармашылық процесте
соны әдістерді меңгерген, телекөрермендерге әртүрлі психологиялық
тәсілдермен әсер етіп, хабардың қабылдау мүмкіндігін арттырған, аудиторияны
сендіре алу қабілетін, батылдық, шыншылдығын көрсеткен. Сатиралық,
публицистік тұрғыдағы төл туындыларын жасай білген. Жастар бағдарламасының
маңызы өз дәуірінің жыршысы бола отырып, жастарды еңбекке үндей білді,
ұлттық тәрбиені сіңіріп, әдебиет, мәдениет, өнерді
насихаттады.Телекөрермендермен етене жақын араласып, жанашыры болды,
тұрақты аудиториясын қалыптастырды. Жастардың көкірегіндегі мәселелерді
толғап, ашық сырласты. Бізді: ( Бүгінде жастар тәрбиесі шет қалған жоқпа,
олардың арсында қылмыстың өсуі жастар тәрбиесіне деген салқындықтың
салдарынан емес пе?(-деген мәселелер толғандыруы тиіс. Өнегелі ұрпақ өсіп
шығуы үшін ізгілікке тізе бүктірер рухани азықтың бірі – теледидар.
Тәуелсіздігіміздің жүрегі болып табылар білімді ұрпақ тәрбиелеп, санасына
сәуле құюға үлесі мол осы бір қобдишаның төрт құбыласын сәнді де мәнді,
маңызды да мазмұнды, ұлттық идеологияның темірқазығы болар хабарлармен
толтыра алмай жүргеніміз көңілге өкініш ұялатады. Тек білімді, парасатты
жас қана елдің ертеңгі тұтқасына жарайды. Олай болса, Қазақ теледидарының
жастар бағдарламасы іскерлік, жан-жақтылық, төзімділік, имандылық,
инабаттылық тәрізді қасиеттерді көгілдір экран арқылы жастарға арнай беруі
тиіс. Жастар телехабарларының көпшілігі адам жанына терең үңіліп,
дүниетанымын іс-әрекетімен біте қайнастырып ашуға тырысады. Адам жайлы адам
жанын тебірентерліктей әңгімелесу оңай емес. Өнеге боларлық дүниені үлгі
қылып ұсыну үшін де қалауын тапқан қабілет керек. Жастарға ақыл айта
жөнелетін жалаң дидактика, өңеш жыртқан айқай кей хабарлардың бояуын
сұйылтып, мәнін кеміткені рас. Алайда көкейкесті мәселелерді қозғаған кесек
ой толғаныстары жастар бағдарламасынан көп көрініс тапты. Журналистер тек
өздері ғана көрегендікпен байқай білген көпшілікке беймәлім өмір шындығын
типтендіріп айта білді, тани білді, таба білді. Ақ пен қараны, жақсы мен
жаманды, ескі мен жаңаны қатар қойып, психологиялық образды контрастар
жасау арқылы мәселеге тереңдей еніп, оған көрермендердің көзін жеткізді.
(Айтушы ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін айтады. Сондықтан, ол ойын
өзгелер қиналмай түсінетін қылып айтуы керек. Яғни әр сөздің мағынасын жете
біліп, дұрыстап сөйлемді тізе білуі тиіс( [7]. Теледидар тілі қарапайым,
көпшілікке түсінікті болуы керек. (Сөз сұлулығы қарапайымдылығы мен
табиғилығында ([8]. Бұл қарадүрсінділікке де ұрындырмауы тиіс. Журналистің
жоқ сөзді тізбелеп, қызыл сөзбен қысыр сөзге әуестенуі, көрініс құрап
қиналуы абырой әпермесі анық. Теледидардағы көрініс онсыз да көп жайдан
мағлұмат берері анық. Тіл тазалығы, яғни бөтен сөзбен шұбарламау айтуға
оңай болғанымен, іс жүзіне асуы қиын. Кім де болса сөзін өзге тілмен
тұздықтамаса, дәмі кірмейтіндей болып тұратындығы бүгінде жаңалық емес.
(Тақырып өнер туындысының ірге тасы. Өнер өмірден туатын болса,
суретшінің өмірден ең алдымен іздеп табары-өз шығармасының тақырыбы([9].
Тележурналист белгілі бір нәрсені зерттейді, материал жинайды. Оны сөзбен
зергерлеп, бере салу жеткіліксіз. (Бір столдың басына оншақты адамды
отырғызып, бәрін кезек-кезек сөйлетіп шығу, микрофонды аузына тосып,
(сөйлеген жастардың ( экранда көп көрінуі, бір шаруашылық, кәсіпорынды
түгел аралап шығып, бәрін шолып айту, проблема көтермей, тек хабарлаумен
шектелу осының бәрі телевидениеде (сөйлей емес, көре білетін( журналист-
режиссердің тапшылығынан, әлсіздігінен болатын кінәраттар([10].
Теледидар табиғаты баспасөз, радио, театр, кинодан да ерекше.Теледидар
көріністі суреткерлік шеберлікпен, әрі қарапайым тілмен бейнелейді. Бұл екі
ұғымды бір шеңберге тоғыстыру қиын-ақ. Сондай-ақ, экрандағы қимыл мен дыбыс
бірін-бірі қайталамай, керісінше бірін-бірі толықтырып жатуы тиіс. Халықтық
тілдің қазынасы мен ойнақы тілдің оралымын да осы теледидардан
кездестіреріңіз анық.Хабардың мазмұны мен пішіні ұйқастық тауып, образ
жасауда небір қимыл-әрекетке барады, бөлшектің бәрі бүтінге айналып,
көгілдір экран төрінен орын алады. Тылсым дүние қиындығын артқа тастап,
көрерменге бар құпиясын өте қарапайым әдіспен жайып салады. Бұл Телеөнер,
күрделі де қызықты өнер.
Хабардың сәттілігі тек журналистің бойындағы шеберлік қасиеттеріне ғана
байланысты емес. (...интуиция возникает не на пустом месте, в ее основе
лежит область знаний, накопленная информацией (информация –мать интуиции).
Поэтому тот, кто хочет быть свободным, обязательно должен владеть
максимумом знаний, максимально глубоко проникать в сферу необходимостей
природы и общества(, -деген еді Е.Прохоров[11]. Тележурналистің
интеллектуалдық қасиеті оның оқиғаға, мәселеге жоғары білім деңгейі
тұрғысынан қарауына мүмкіндік береді. Интелектуалдылық белсенді, көңіл көзі
кең, батыл ойлы, не нәрсені де тез қабылдап, түсіне қою, оны іс жүзіне
жедел асыра білуден туады. Дауыстың жағымды шығуы телехабардың қабылдануына
тікелей әсерін тигізеді. Теледидардың күші де, ерекшелігі де, табиғаты да
суреткерлігінде, теледидар онсыз өмір сүре алмас еді. Бұл тележурналистің
де еңбегіндегі ерекшеліктерді анықтайды. (Журналист үшін дерек белгілі
жағдайдың шындық немесе жалған екендігін нақтылап, байланыстар мен оның
қасиетін анықтауға қызмет ететін оқиға([12]. Журналист деректі жинап,
хабардың құрылымын жасады, бейнеқатар да ашық, айқын болсын делік. Енді
дикторлық текст пен экрандағы болып жатқан оқиғаға түсініктеме керек. Бұл
жерде автордың тағы да теледидардың тілі синтездік құбылыс([12].
Қазақ теледидары жастар телехабарларының бағытын былай деп бөлуге болады:
1. Ақпараттық-публицистік бағдарламаларда тұрақты топтамалардың талдау
публицистік сипаты басым болды.
2.Танымдық-ағартушылық (әртүрлі жастағы балаларға арналған танымдық
бағдарламалары жүргізілді).
3. Оқу бағдарламалары (тікелей мектеп бағдарламасының қиын бөліктерін
оқушыларға меңгерту (физика, химия)).
4. Мәдени-ағарту (театр, музыка, өнер).
5.Көркем хабарлар.
1960 жылдары жастар хабары кинематографиялық сипатта болып, мультфильм,
көркем фильмдер бағдарламаның бір бөлігін құрады.
Әр халықтың өзіне ғана тән ұлттық ерекшелігі бар. Сол халықтың қамын
ойлап, болашағын толғаған мәселенің ұлттық қаны тамшылап тұрмаса, ол нағыз
халықтық дүние емес. Ал, теледидар жүргізушісі ең алдымен халықтың
мүддесін көздеген адам болғандықтан, діттеген мақсатына жетуі үшін ұлттық
намысқа тиіп, сананы оятуы керек, яғни халқына деген сүйіспеншілігі ерекше
жанның ұлттық сезімі болғанда ғана ұйқыдағы сана оянады. Бір нәрсені
баяндау, талдау бар, ар жағына көз жіберіп, шешудің жолы тағы бар. Әрбір
айтылған сөздің ар жағында терең ой жатуы тиіс. Тележурналист хабардағы
адамның психологиясын көбірек ескеріп, оның өзін ғана емес, зердесін де
тани білуі үшін жалған сыпайылықты сырып тастаған шеберлік қажет. Мұның
бәрі тележурналистен үнемі тәжірибе қорытып, үздіксіз ізденіп отыруды талап
етеді. (Тисе терекке, тимесе бұтаққа( деген қағида, қасаңданып, бір ізбен
жүре беру теледидар табиғатына жат.Жүргізушінің жағымды үні, ұшқыр ойы,
тапқырлығы, тартымдылығы, білімдігі, тіл байлығы, өзін еркін ұстай білуі –
тәуір хабардың алғышарттары.
Ұлттың болашағы білім мен өнерде. Американдық іскер азамат Генри Форд
былай дейді : (Әр ұлт өркендеймін десе, сырт саудаға үміт артпасын, оның
орнына өзіне үміт артсын, барлық керек- жарақпен өзін-өзі қамтамасыз ететін
болсын дер едім. Әр ұлттың өзінің ұлттық ерекшелігіне негізделген өз
өндірісі, өз мәдениеті болған. Өмірде бәсекеге түспейтін бұйымдар бар.
Олар ұлттың ұлттық ерекелігіне негізделген бұйымдар([13].
Жастар редакциясы екі жақты жұмыс істеді : бір партиялық жүйенің мүддесін
қорғай отырып, жастардың рухани қажеттігін өтеді. Тоқырау жылдарында
теледидардың техникалық жетілуі мен хабарлардың пішін, жанрының
дамығандығын жоққа шығаруға болмайды.
2. Онегелі ұрпақ осіп шыгыуы ушін ізгілікке тізе бүктірер рухани азықтын
бірі – теледидар
Телевизия бүгінге ғана қолма-қол қыруар қызмет көрсетіп қоймай, бүгінгі
өмірдің бейнесін, адамдар мен оқиғаларды тарихта қалдырып, болашақ ұрпақтың
алдына тартады ..Жастар теледидардан нақты ақпарат алумен қатар, тың
мәлімет табуы, одан ой туындап, өзіндік көзқарасы, пайда болуы, қоғамдық
мәселелерді шешудің үлгісін көруі мүмкін .
Қазақ теледидарының жастар редакциясы от ауызды, орақ тілді, қаламы
қарымды көптеген журналистерді шыңдаған үлкен мектеп болды.Олардың
көншілігі бүгінде топ жарған журналистер, қоғам, өнер қайраткерлері.
С.Масғұтов, Қ.Игісінов, Ғ.Шалахметов, А.Жақсыбеков, Н.Иманғалиұлы,
Ф.Бегембаева, К.Ақмырзаев, Ж.Нұсқабаев, М.Құлкенов, Л.Сапахова сынды
журналистер Қазақ теледидары жастар бағдарламасының тарихын жасап,
қойнауына өшпес із қалдырып, жастарды патриотизмге, еңбек ете білуге
үйретті. Жастардың оқу-тәрбие жұмысы түзелмей, жұрт ісі түзелмейді. Ай мен
күндей, Әмбеге бірдей білім – көп ортасындағы мүлік, онан сыбаға алғандар
алып жатыр. Жастар бағдарламасының міндеті – білімнің қасиетін, онсыз
болашақтың, кілті ұстатпайтындығын терең ұғындырып, жастарға зор сенім
артылатындығына сезіндіру. А.Байтұрсынов: Балам деген жұрт болмаса, жұртым
дейтін бала қайдан шықсын! Балам деп бағып, оқытып, адам қылғаннан кейін
жұртым деп танымаса, сонда өкпелеу жөн ғой,- деп орынды айтқан [14].
Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы насихат құралы ретінде өнер,
әдебиет, мәдениет, ғылым жаңалықтарын халық қажетіне асыруда үлкен еңбек
сіңірген ұзақ жылдардың жемісі. Ендігі мақсат – сол ізгі идеяны уақыт
рухымен таразылау. Ұлттық мүдделерді, игі дәстүрлерді, туған ел алдындағы
перзенттік борышты жастардың санасына сіңіре беру үшін олардың ықыласын
жаулап аларлықтай% тартымды хабарлар ұйымдастыру, жастарға арналған саяси,
мәдени және көңіл көтерерлік сапалы дүниелерді жасау.Қазақ теледидары
жастар бағдарламасының тәуелсіздік талаптарына орай білімді, ойлы, іскер
ұрпақ тәрбиелеудегі алатын орны орасан.Демек, кешегісі келелі тәрбиешінің
бүгінгісі баянды, ертеңгісі егеменді елдің толыққанды құралы болуы шарт. Ол
ХХІ ғасырда жастардың санасына игі әсерін тигізіп, болашағына бағыт сілтей
беруі керек. Үлкен тәрбиелік қоры, қолтаңбасы бар жастар редакциясы әбден
қалыптасып, өзінің жоғары деңгейіне жеткенде, оны тарих бетінен сызып
тастау – асқан әділетсіздік болар еді.
Бүгінде аудитория сұранысына қажет қазақ тілді сапалы бағдарламалар
санын көбейту қажет. Қазіргі қарбалас сәтте халықты не қызықтырады, қандай
хабарлар көргісі келеді екен деген ниетпен, телеарна бағдарламаларына
аудитория сұранысын қараған едік.
Телеарна бағдарламаларына аудитория сұранысы
№ Бағдарлама түрі Сұраныс
көрсеткіші
1 2 3
1 Жаңалықтар 101%
2 Ақпараттық – талдамалық бағдарлама 82%
3 Ауа – райы 80%
4 Мәдениет жаңалықтары 79%
6 Спорт берілімдері 113%
7 Қылмыстық хроникалар, 91%
8 Өнер және мәдениет бағдарламалары 51%
9 Ғылыми- танымдық бағдарламалар 110%
10 Жануарлар мен өсімдіктер жайында 79%
11 Саяхат жайында 86%
12 Компьютер жайында 144%
13 Көлік жайында бағдарламалар 149%
14 Медицина жайында 71%
1 2 3
15 Оқу – білім жайында 138%
16 Саясат жайында 99%
17 Музыкалық бағдарламалар 150%
18 Кино қойылымдары 100%
Аудитория сұранысына қанағаттандырарлық, “Атажұрт” бағдарламасы
дүниеге келді. Қазірде көрермен талғамынан шығып отырған, бұл хабардың
ұлттық сананы қалыптастыруда, соның ішінде жер тарихымен, еліміздің
географиясын таныстыруда маңызы зор.
ҰЛТТЫҚ МҮДДЕ ҰМЫТ ҚАЛМАСА ЕКЕН деген тақырыпта Мұрат Қожамқұлмен
болған әңгімеден кішкене үзінді ұсынамыз.
Ата Жұрт бағдарламасының жоба авторы – Қазақстан телерадио-
корпорациясының басқарма төрағасы болған - Ғалым Доскен. Идея берілген соң
оның пісіп-жетілуі журналист Мұрат Қожамқұлға тапсырылады. Азуын айға
білеген не бір саясаткерлермен сағаттап тікелей эфирде дебаттар өткіздік
қой. Ал мына ойынның оған қарағанда жарасы жеңіл болғанымен, машақаты көп.
Сұрақтар жүйесі, ойынның қызықты ұйымдастырылуы, дауыс санау секілді
жұмыстар табандылықты талап етеді дейді Мұрат.
Телемамандар арасында белгілі, көпшілік біле бермейтін бір құпия –
бағдарламаға ат қоюда ерекше бір жәйт бар. Қазақ тіліндегі спецификалық
тоғыз дыбыс басқа тілдерге ауырлық келтіруіне байланысты қазақи сөздер
қақпақыл көріп қалады да, бәріміз бірдей қиналмай айта алатын атаулар
таңдалып алынады. Ол бір жағынан бағдарламаның рейтингісі жоғары, танымал
болуына тікелей әсер ететін де шығар. Ата Жұрт бір қарағанда осы
заңдылықты бұзып та тұрған секілді. Біз кейіпкерімізден осыны сұрадық.
Сөздің түпкі мағынасын жете түсінбегеннен кейін, өзгелер оны қалай болса
солай атап, тіпті мазақ деңгейіне жеткізіп алуымыз мүмкін дейді ол.
Сондықтан өзі мүмкіндігінше екі тілде бірдей жағымды естілетін мағынасы
анық, ең бастысы семантикалық мағынасы айқын сөздерді таңдайды. Дегенмен,
екі тілде бірдей болуы керек дегенге аса көңіл бөлмейді.
Танымдық жоба жасаушылардың алдынан шығатын кедергінің ең үлкені – қойылған
сұрақтың нақты жауабы болмауы, немесе жергілікті говорлық ерекшеліктерге
байланысты көпвариантылығы кездесуі жеме-жемге келгенде дау тудыруы мүмкін.
Жер-су, елді-мекендердің ғылыми атауы бір бөлек те, жалпыхалықтық атауы
басқаша болуы мүмкін. Ал, сарапшы мамандар сұрақты кеңес дәуірінде жазылған
энциклопедиялардың көмегімен дайындайды. Бәрімізге белгілі, ондағы ғылыми
көзқарас та, идеология да бөлек. Осы қиыншылықпен шығармашылық топ жиі
бетпе-бет келетін көрінеді. Тіпті ойын үстінде үлкен дауға барысқан
жағдайлар да кездесіпті. Бірақ ғылымның аты ғылым, кім-кім де оған бағынуға
тиіс.
Телевизиялық өнім дегеніміз – ең алдымен тауар. Халыққа қажет тауарды дер
кезінде сата білген телеарна пайда табады деп санайды ол. Өкінішке қарай
біз көбінше осы пайда табудың соңына түсіп кеттік те, ұлттық мүдделер ұмыт
қалып қойды. Ұлттық мүддені жоқтайтын қоғамның рухани қажеттілігі
қанағаттандырылмай қалды. Олар түнде тұрып сапасыз концерттер көреді. Біреу
базарда тұрып мен энциклопедия, басқа біреу түрлі түсті безендірілген
открытка сатып тұрса, бүгінгі тұтынушы открытканы алады. Бұның бәрі айналып
келгенде сол баяғы отаршылдықтың салқыны. Бәрі бірден бола қоймас, біз
басын бастадық, ары қарай жалғасы болар деп сенеміз
Көшпелі мәдениетке негізделген діліміздің ғаламдану дәуірінде
жұтылып қалмауы керек. Балық суда өмір сүреді, бірақ құрлықта жүре алатын
бақа секілді бақылдап көрейінші демейді ғой. Біздің басқаға сіңіп
кетпеуіміз үшін ата жұртымызды тануымыз, қазақтығымызды сақтауымыз, ата-
бабаның аруағы бар екенін білуіміз керек деп ағынан жарыла сөйлеген
Мұратқа еріксіз риза боласыз. Әңгіме барысынан белгілі болғаны,
шаруаларының қауырттығына байланысты бағдарламаға жақында басқа жүргізуші
келеді екен. Сондай-ақ болашақта жобаның тікелей эфирге лайықталған нұсқасы
да қарастырылатын көрінеді.
Жақсылық жасасаң – жасыр, жақсылық көрсең – асыр демекші, әр сөзін
шегелеп, анық айтатын Мұратпен әңгімеден ұстаздары мен әріптестерін
құрметтейтін кішіпейіл азамат екенін байқайсыз.
Хабардағы Мұрат Қожамқұл мен Қазақстандағы Мұрат Қожамқұлдың арасында
көп айырмашылық бар сияқты. Сіз көп шегініп кеткен жоқсыз ба? Байқап
отырсақ, сізді шақыртады – барасыз, тапсырады – істейсіз, өз тарапыңыздан
авторлық дүниелер жасау ойыңызда жоқ па? деген ыңғайсыздау сұрағымызға
салқынқандылықпен ғана Мен оған әлі дайын емеспін деп ойлаймын деп жауап
берді. Мұндай хабарлар қазақ телеарналарында көбейе берсе, нұр үстіне нұр
болар еді.
Бүгінде қазақ бағдарламаларында дәстүршілік белең алған, ал заман
талабына сай, жаңа, тың бағдарламалар саны өте аз.
Жөн – жоралғыларымыздың ескілігін артқа тастап, өзімізге қажет жақсы
жақтарын одан ары дамытып, жаңашаландырып, болашаққа жеткізудің тәсілдерін
ойластыру қажет. Қазір бір-біріне өте ұқсас көшірме бағдарламалар қаптап
кетті. Жаңа, тың бағдарламалар саны саусақпен санарлықтай.
Дәстүр мен жаңашылдық кең мағынасында философиялық ұғым. Барлық даму
атаулының негізі. Әлемдегі бар нәрсе уақытқа, ортаға, кезеңге орай түрлене,
жаңара өзгеріп, дамып отырады. Ол кеше мен бүгіннің, бүгін мен ертеңнің
арасында тамырласа, іштей өзектесе байланысып, жаңашылдықпен түрлене
дамиды. “Дәстүр мен жаңашылдық – қоғамның даму барысындағы бұрынғы мен
соңғы кезеңдердің байланысын білдіретін жалпы ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы
қалыптасып сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жобалар, көзқарас түсініктер
жатады. Жаңашылдық деп өткен өмірдің, кешегі күннің тәжірибесі мен талабына
жауап беретін, бұрынғы мен соңғының тар шеңберінен шығып, болашаққа кең жол
сілтейтін аса құнды әрекеттерді айтамыз”,- делінген. Демек, екеуі де бір-
бірімен байланыстағы, бірін-бірі байыта дамитын диалектілік бірліктегі ұғым
екен. Бастау бұлағында ұлттық дәстүр жатқан үрдістен уақытқа ыңғайластыра
құнды қасиеттерді бөліп алып, оны жаңарта жаңғыртып, көрермендерге ұсыну да
жаңашылдық жолындағы телередакторлардың сәтті ізденістері.
Теледидардағы дәстүр жайлы әңгіме оның өткен жолымен сабақтас. Дәстүр
уақыт кезеңіндегі субъективті факторларға тәуелді болғанымен, ол объективті
құбылыс. Дәстүрді де сол кезеңге, қоғамға байланыстыра қарап, оған сол
уақыттың көзімен баға беру керек.
Теледидардағы дәстүр мен жаңашылдық сан ғасырлар тереңінен бастау
алған ауыз әдебиеті мен сөз өнерінің қалың қатпарынан аршылып шықты. Дәстүр
қазынасынан асылын аршып ала білген журналистер де өзекті үрдісті
жаңашылдық ізденіспен байыта, өзге халықтардың, оның ішінде кеңестік
теледидарда бар дәстүрді халықтық, ұлттық психологияға сәйкестендірді. Олар
осы бағытта тек үйренуші не еліктеуші болған жоқ, оны ой дүниесінде
қорытып, елеп-екшей отырып байытты.
Әйтсе де, жетпіс жылдан астам үстемдігін жүргізген кеңестік жүйеден
бет-бейнесі бөлек, демократиялық, жариялылық кезеңіне еніп, егемендік
рухымен суарылып жатқан кезеңде дәстүр сабақтастығын қалайша, қай бағытта
жаңарта, жаңғырта аламыз деген сан-салалы мәселелер бой көтереді. Өтпелі
кезеңнің қиындығы да оның ғасырларға созылатын ұзақтығында. Зерттеушілердің
пікірі бойынша, әлемдегі елдер тарихының жүріп өткен жолдарының нәтижесі
көрсеткендей, кешегі кеңестік жүйеден басқа бір жүйеге өтіп, толықтай
қалыптасып, толысқанша 250 жыл мерзім керек екен. Екі жарым ғасыр! Тарих
парағымен мол уақыт. Сондықтан ұзақ жолдың өн бойында әрі халықтық, әрі
ресейлік, әрі әлемдік дәстүрлер тоғысынан қажеттісін ала отырып, оған
ұлттық бояу мен түр бере, өзіндік жол, дәстүр қалыптастыру – күрделі дүние.
Осы жолдағы жаңашылдықты да халықтық үлгіге ыңғайлай, өзектестіре отырып,
аса сақтықпен енгізу де шебердің өнегелі ісі. Ұлттық өрнек пен мәнер, реңк
пен тіл дарыта отырып, шоқтығы биік, шырайлы көркем хабарларды өмірге әкелу
де уақыт талабы. В.И. Ленин өзінің “Ұлы бастама” дейтін әйгілі мақаласында:
“Ескіліктің іздері салт-санада төңкерістен кейін біраз уақытқа дейін енді
белең бере бастаған жаңалықтан қалайда басым болады. Жаңалық енді ғана
туғанда, ескілік біразға дейін артық күш алып тұрады, табиғатта да, қоғам
өмірінде де ылғи солай”,[ ] - дейді.
Уақыт сүрлеуінің өн бойындағы әрбір буын өз биіктігінде жаңашылдық
туындата отырып, ол өз кезегінде дәстүр сабақтастығын ұзарта түсуде. Қандай
жағдайда да дәстүр жаңашылдықтың нәтижесінде уақыт өте келе қайтадан
дәстүрге айналады да, келесі сатыда басқа жаңашылдық пайда болады. Бұл –
үзіліссіз, үнемі болып тұратын құбылыс.
“Ұлт қандай болса, теледидары да сондай” деген аксиоманың шындыққа
айналған кезеңінде теледидардағы дәстүр төріне кімді отырғызамыз, кімге
еліктейміз, кімнен үйренеміз деген сұрақ бүгінгі ұрпақтың көкейінде
тұрғаны, ойландыратын шындық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz