Орталық азия мемлекеттері мен европалық одақтың өзара қатынас перспективалары
КІРІСПЕ
І. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ЕО СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ: ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК
1.1 1990 ж.ж. Орталық Азиядағы Европалық Одақтың геосаясаты.
1.2 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейінгі Орталық Азия аймағындағы Европалық одақтың стратегиясы.
ІІ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІ МЕН ЕВРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАС ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Батыс аналитиктерінің Орталық Азия аймағынын даму болашағы туралы.
2.2 Европалық Одақпен Орталық Азия мемлекеттері қарым.қатынастарының дамуы.
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕВРОПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ ГЕОСАЯСИ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
3.1 1993.2007 ж.ж. аралығындағы ҚР және ЕО арасындағы саяси.дипломатикалық қарым.қатынастар.
3.2 ҚР және ЕО арасындағы ынтымақтастықтың құқықтық базасы.
3.3 Ынтымақтастық механизмі.
ҚОРЫТЫНДЫ
І. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ЕО СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ: ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК
1.1 1990 ж.ж. Орталық Азиядағы Европалық Одақтың геосаясаты.
1.2 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейінгі Орталық Азия аймағындағы Европалық одақтың стратегиясы.
ІІ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІ МЕН ЕВРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАС ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Батыс аналитиктерінің Орталық Азия аймағынын даму болашағы туралы.
2.2 Европалық Одақпен Орталық Азия мемлекеттері қарым.қатынастарының дамуы.
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕВРОПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ ГЕОСАЯСИ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
3.1 1993.2007 ж.ж. аралығындағы ҚР және ЕО арасындағы саяси.дипломатикалық қарым.қатынастар.
3.2 ҚР және ЕО арасындағы ынтымақтастықтың құқықтық базасы.
3.3 Ынтымақтастық механизмі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Орталық Азия елдері тәуелсіздігін алғаннан кейін, елдердің әлемдік
саясат сахнасына шығуға байланысты, басқа шетел мемлекеттерімен
ынтымақтастықты күшейту және кеңейтуге байланысты, Орталық Азия
мемлекеттері алдында әрі қарай даму жолдарына түсудің мақсаттарына жету
мәселелері тұрды. Бұл жетістіктерге жету үшін әлеуметтік-экономикалық
реформалар жүргізу, сыртқы саясатты жүзеге асыру, барлық мемлекеттермен
бейбіт жолмен дамуды анықтайтын көпвекторлы саясат курсына түсу қажет.
Қазақстанның стратегиялық бағыттарын атағанда Президент Н.Ә.Назарбаев
ЕО мемлекеттерімен қарым-қатынас жасауды атап өтті. ЕО болашақта басқа
аймақ мемлекеттеріне байланысты барлық Европаның атынан сөйлейтін болады,
ең алдымен сауда-экономикалық салада, сондықтан онымен ұзақ мерзімді
қатынастарға түсу қажет. Сондықтан, ЕО Қазақстанмен саяси диалогты
кеңейтуге дайындығына байланысты, республика үшін шынайы мүмкіндіктер
ашылды, сол мүмкіндіктермен пайдаланып қалу керек - дейді Президент
Н.Ә.Назарбаев.
Аймақ мемлекеттерінің сыртқы-саяси және сыртқы экономикалық курсын
қалыптастырудың ең басында, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, әрбір
мемлекеттің сыртқы саясат стратегиясын жасауда, саяси және экономикалық күш
болып табылатын ЕО тәжірибесін пайдалану қажеттігін түсінді.
Қазақстан Республикасының европалық істер мен оқиғаларға көңіл бөлуі
жәй нәрсе емес. Ең алдымен Европа мен Азияның кіндігінде орналасқан,
территориясының жартысы европалық континентте тұрған Қазақстан үшін,
Европадағы болып жатқан оқиғалар өте маңызды.
Орталық азиялық мемлекеттердің Европалық Одақпен ынтымақтастығын
дамыту, қазіргі күні негізгі әлемнің экономикалық орталығы және сауда-
экономикалық интеграциялық қауымдастық болып табылатын,Европа –
энергетикалық шикізатты тұтынудың үлкен рыногы болып табылатын ЕО қарым-
қатынастар жасау өте маңызды. Европа- мемлекеттер экономикасына капитал мен
инвестиция экспорты, өмір сүрудің, ғылымның, білім беру мен денсаулық
сақтаудың жоғары дәрежесі.
Европалық Одақ үшін орталықазиялық мемлекеттердің тартымдылығы,
олардың геосаяси орналасуы және табиғи байлықтары, әсіресе көмірсутек
шикізаты мен тау кен салаларында жатыр.
Ынтымақтастықты дамытудың өзара мүдделілік жағдайында, Европалық Одақ
көптеген геосаяси, экономикалық және қауіпсіздік факторларынан шыға отырып,
өз саясатын құрады.
Диплом жұмысының мақсаты – Орталық Азиядағы ЕО геосаясатын қарастыру
болып табылады. Бұл аймақта бұрынғы бес социалистікмемлекеттер – Қазақстан,
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан кіреді.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешуге тырыстық:
Зерттеудің деректік базасын әр түрлі құжаттар мен материалдар құрайды
және оларды былайша сыныптадық:
Деректердің бірінші тобына ЕО және Орталық Азия мемлекеттері
арасындағы екі жақты қарым-қатынастарды реттейтін дипломатиялық құжаттары
және ЕО Комиссиясының құжаттары енді 1. Жұмыста Серіктестік және
ынтымақтастық келісімі сияқты негізге алынатын құжат анализденеді 2.
Деректертің екінші тобыны Еуро Одақтың халықаралық қызметіне
байланысты, Европалық Қауымдастық Комиссиясының құжаттары кіреді. ЕО
қызметі туралы әр жылғы арнайы баяндамаларда берілген, бағалы қорытындылар
мен түсініктемелер де бар 3. Европалық Комиссияның ресми печать органы
болып табылатын, ТАСИС ақпараттық бюросының құжаттары – маңызды деректерге
жатады, онда ТАСИС бағдарламасының әр жылғы баяндамалары, құжаттары және
ТАСИС бағдарламасының мақсаттары, міндеттері және жағдайы берілген
материалдар мен ақпараттар бар, әрбір мемлекетпен ынтымақтастық
қорытындылары мен дамуының жағымды бағыттары көрсетілген.
Деректердің үшінші тобына Орталық Азия мемлекеттері мен Европалық
Одақтың мүше-мемлекеттерінің мемлекеттік және саяси қайраткерінің жоғары
дәрежедегі кездесулер кезінде, конференцияларға, мәжілістерге жасаған
баяндамалары, сөздері, интервьюлері, мәлімдемелері кіреді. Деректердің бұл
түрі екі жақты ынтымақтастық мәселелерінде саяси қайраткерлердің ресми
позициясы мен көзқарасын анықтауға көмектеседі.
Деректердің төртінші тобына периодикалық басылымдар беттерінде
жарияланған материалдар мен ақпарат, сонымен қатар әлемдік ИНТЕРНЕТ
жүйесінен алынған материалдар кіреді.
Осылайша, автордың пайдаланған деректері жұмыста қойылған мәселелерді
анализдеу үшін жеткілікті және ғылыми қорытындылардың шынайылығы мен
объективтілігін қамтамасыз етіп, зерттеу жұмысының мақсаттары мен
міндеттерін толықтай ашады.
Тақыраптың зерттелу деңгейі. Берілген тақырыптың мәселелерін зерттеу
мақсатымен автор ел танушылық және хронологиялық тұрғыларды пайдаланды.
Европалық тарихнама. 1990 ж. басында батыс тарихнамасы, тактикалық
саяси мақсаттарға жету үшін жүргізген ЕО саясатына көп көңіл бөлді. Мысалы,
посткеңестік кеңестікті тұрақтандыру, плюрализмді қолдау, төтенше
экономикалық көмек көрсету, демократия мен рыноктық қарым-қатынастарды
қолдау сияқты. Орталықазиялық аймақтағы европалық мүдделердің немісше
көрінісі бейнеленген ГФР СІМ жоспарлау департаментінің басшысы А.Шмиллен
позициясын атап өту қажет. Яғни Шмилленнің көзқарасынша, болашақта Орталық
Азиядағы қандай да бастасын тұрақсыздық, НАТО мен ЕО кеңейген жағдайда
Европа үшін тікелей зардаптары болады 4.
1990 ж. ортасында европалық саясатшылар мен зерттеушілер, Орталық
Евраазияның жалпы геосаяси тұрақтылығымен байланысты болған Евроодақтың
геосаяси мүдделері туралы жиі айтып жазды. Белгілі неміс саясаттанушысы
А.Прадетто көзқарасынша, өткен ғасырдың соңынан бастап ЕО өзінің болашақ
геосаяси мүдделерін, ОБСЕ ресми қызмет ету шекарасында, яғни Орталық
Азияның Ауғанстанмен, Иранмен және Қытаймен шекараларына дейін қарастырды
5.
2000 ж. басында европалық авторлар Орталық Азия аймағындағы ЕО
геосаясатын, ЕО Шығысқа ары қарай кеңейту, біртекті европалық сыртқы саясат
жүргізу, қауіпсіздік облысындағы саясат, әсіресе, халықаралық терроризм,
есірткі трафигі сияқты қауіп-қатерлердің таралуы сияқты факторлармен
байланыстырады.
Алдыңғыларға қарағанда, кейінгі онжылдықта батыс зерттеушілері,
дүниежүзілік саясаттағы каспийлік мұнайдың орыны мен ролі, оған байланысты
қарама-қайшылықтардың қалыптасу процесі, жалпы Каспий аймағында қалыптасқан
жағдай, орталықазиялық аймақтың тарихи мәселелері, қазіргі жағдайы, маңызды
үрдістері мен болашағы сияқты мәселелерге назар аударды.
ЕО мен Каспий аймағындағы елдер арасындағы ынтымақтастық, ЕО кеңею
контекстінде орталықазиялық мемлекеттермен өзара қарым-қатынас жасауы
сияқты мәселелерді қарастырған, Е.Калюжнова (Y.Kalyzhnova) 6, Дж.Бонин
(J. Bonin) 7 сияқты авторлар жұмысын толық деп айтуға келеді. Авторлар өз
жұмыстарында, ЕО кеңеюінің жағымды және жағымсыз жақтарына және оның
мемлекеттеріне ықпалына баға береді. Орталық Азия мен Европалық Одақтың ЕО
кеңеймес бұрын және кеңейгеннен кейін өзара қарым-қатынастарына өз
жұмысында салыстырмалы анализ жасаған А.Рара (A.Rahr) монографиясы өзіндік
құндылығы бар зерттеу болып табылады. Сонымен қатар автор, ЕО
орталықазиялық аймаққа, соның ішінде ҚР қарым-қатынасы мен мүддесі
қарастырылды 8.
Жалпы, авторлар, Орталық Азия елдеріндегі қауіпсіздік мәселесі
Европалық Одақ үшін ең алдымен, орталықазиялық мемлекеттерде қоғамды
демократиялау, екі жақ қарым-қатынасы мен Европаға энергоресурстарды
тасымалдау үшін қауіпсіздік қамтамасыз ету мен байланысты дейді.
Ресейлік авторлары бұл қарастырылған кезеңде көбінесе европалық
интеграция және Орталық Азия елдері үшін бұл тәжірибелі пайдалану, Ресей
федерациясы мен Европалық Одақтың саяси ынтымақтастық және экономикалық
өзара қатынастары болашағы мәселелері, бұл қатынастарға Орталық Азия
елдерінің қатысуы, әсіресе соның ішінде Қазақстан Республикасының қатысуы
сияқты мәселелерге көп назар аударып, комплексті түрде анализ жасайды.
Бұл аспектте Ю.В.Шишков зерттеуі өте маңызды 9, онда Европалық
Одақтың Ресеймен және Орталық Азиямен қазіргі және болашақ өзара
қатынастары зерттелген. Белгілі зерттеуші Ю.А.Борко ЕО Ресеймен және
Орталық Азияның аймаққа назарының күшеюі ЕО мемлекеттеріне энергетикалық
шикізат тасымалымен байланысты деп қорытындылады 10.
Қазақстандық тарихнама бастан-ақ ЕО-ҚР екі жақ қарым-қатынастарына,
ЕО аймақ мәселелерімен ынтымақтастығына көңіл бөлді. Қазақстандық
зерттеушілер ЕО мен мемлекеттерінің өзара қарым-қатынасының әр түрлі
аспектерін зерттеді. Белгілі геосаясатшылар М.Лаумулин, Е.Карин, Б.Сұлтанов
және басқалары, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің сыртқысаяси жолда
қалыптасуында ЕО ролін анықтады.
2000-2007 жылдар кезінде Қазақстан мен Европалық Одақ арасындағы екі
жақты қарым-қатынастары проблемасымен айналысқан монографиялар, арнайы
зерттеулер және мақалалар көбейді
Екі жақ ынтымақтастығының мәселелері Қазақстанда жүргізілген
конференциялар, симпозиум, дөңгелек столдарда талқылауға түседі. ЕО мен ҚР
арасындағы қарым-қатынастары екі жақ ынтымақтастығының тереңдеуімен
сипатталатын кезеңге түсті деп санайды белгілі ғалымдар, ЕО арасындағы екі
жақты қарым-қатынастары мәселелеріне қазақстандық зерттеушілердің ынтасы
көбейді. КИСИ ғылыми басылымдары (Қазақстан-Спектр, Central Asia Affairs
және т.б.), казіргі саясаттың халықаралықинституты (МИСП бюллетеньдері)
және басқа аналитикалық орталықтар ҚР-ЕО қарым-қатынастар мәселесін
ынтымақтастықтың бөлек салаларында қарастырады. ЕО интеграциялық мәселелері
және ЕО мен ҚР өзара қатынастарының бөлек жақтары қаралған, белгілі
қазақстандық ғалым М.Т.Лаумулин монографиясын айту кажет 11.
Халықаралық қатынастардағы қазіргі проблемалар, европалық интеграция
мәселелері, Орталық Азия елдерімен Европалық Одақтың ынтымақтастығы сияқты
мәселелермен әл-Фараби атындағы ҚазҰҮ халықаралық қатынастар және сыртқы
саясат кафедрасының коллективі айналысады. Қазіргі күні Ж.У.Ибрашев
басқарған европалық интеграция мәселелерін зерттеу мектебі қалыптасты. Ол
европалық интеграция облысын және Европалық Одақтың Орталық Азия елдерімен
өзара қарым-қатынасын зерттеген алғашқы маман болып табылады 12.
К.И.Байзақова 13, Ф.Т.Кукеева 14, М.Ш.Губайдуллина 15, К.Н.Мақашева
16, Г.А.Мовкебаева 17, И.А.Черных зерттеулерінде европалық
интеграцияның үрдістері мен проблемалары, ОВПБ процесін құру,
трансатлантикалық серіктестік қалыптастыру, ЕО және европалық
мемлекеттердің мәселелерін зерттеген.
2002 жылдан бастап әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Европалық Орталығы
Қазақстандағы Европалық Комиссия өкілдігінің қаржылық қолдауымен Европалық
диалог деп аталатын арнайы журнал шығарады. Онда отандық зерттеушілер
европалық интеграциялық процесс туралы ғылыми талқылауға қатысуға,
Қазақстан Республикасының европалық мемлекеттермен және Европалық Одақ
институттарымен ынтымақтастығы мәселелеріне жауап беруге мүмкіндігі бар.
Жұмыстың теоретикалық-методологиялық негізі тирихи фактылар мен
құбылыстарды жинау және анализдеу. 2000-2007 жылдар аралығындағы ҚР мен ЕО
арасындағы ынтымақтастық дамуы мәселесін зерттегенде автор ғылыми және
объективті тұрғыда сүйеніп, жалпы ғылыми әдістемелермен жұмыс істеді,
тарихи-көркемдеу, операциялық-қолданбалы, аналитикалық-прогностикалық,
жағдайды анализдеу әдістері.
Тарихизерттеудің жалпы методологиясы тарихилық принципіне сүйенген
бірнеше ғылыми әдістерді біріктіріп қолдану және Европалық Одақ геосаясатын
тарихи оқиғаларға сәйкес талдаудан тұрады.
Сонымен қатар, тақырыпты зерттеуде проблемалық-хронологиялық тұрғы
тыс қамтыды.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің алдына қойған мақсаттары мен
міндеттеріне жету үшін, кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімімен тұрады.
І. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ЕО СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ: ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ
ҚАУІПСІЗДІК
1.1 1990 ж.ж. Орталық Азиядағы Европалық Одақтың геосаясаты.
1990 ж.ж. Европалық Одақтың Орталық Азияға байланысты саясаты Варшава
одағының ыдырауының нәтижесінде, ол одан кеін 1990 ж. КСРО-ның ыдырауынан
кейін қалыптасқан геосаяси жағдай әсерінде қалыптасты. ЕО тұрақсыз шығыстық
кеңістікке жақын болып, ірі экономикалық және геосаяси орталыққа айналды.
Бұл жағдайды пайдаланып, ЕО пен Батыс бұрынғы социалистік елдерге өз
ықпалдарын тарату үшін мақсатты бағытталған шаралар жасады. Бұл ең алдымен
НАТО және ЕО шығыста кеңейту қадамдары еді.
Сонымен қатар ЕО ТМД-да турақталдыруға байланысты төтенше қадамдар
жасады: кең көлемдегі экономикалық көмек бағдарламалары (ТАСИС) және ОБСЕ
режимін күшейту. Сол уақытта, Кеңес Одағының ыдырауы. Еврпалық Одақтың жаңа
геосаяси рольді ойнауына алып келген бірегей жағдай тудырады. Осылайша,
Европалық Одақтың және Орталық Азия арасындағы қарым-қатынас жаңа және
бірегей геосаяси жағдайдың әсерінде қалыптасты. Керісінше, Европалық
ықпалдық Орталық Азияға таралуы мынадай объективті және субъективті
факторлармен шектелді: Европалық Одағының күші мен қаражатын аударған
Орталық және Шығыс Европа елдеріне көмек; Оңтүстік – Шығыс Европадағы
шиеленістер ; НАТО-ны кеңейту; Каспий аймағына АҚШ-тың белсенді енуі; АҚШ,
Ресей, Қытай және ислам әлемі арасындағы Орталық Азияға ықпал ету үшін
күрес.
Бірінші кезеңде (1990-1994 ж.ж.) Орталық Азияға байланысты ЕО
стратегиясы тактикалық саяси мақсаттарға жету үшін қурылды: пост-советтік
кеңістікті турақтандыру, экономикалық көмек жасау, плюрализмді, демократия
мен рыноктық қарым-қатынасты қолдау. Бұл мақсаттарға тікелей экономикалық
көмек жасау, халықаралық және европалық ұйымдар, институттар арқылы (ОБСЕ,
Европа Одағы, Европарламент, Европалық комиссия, босқындар бойынша БҰҰ
комиссариаты және т.б.) саяси қысым жасау арқылы жетті. ЕО саясатының
негізгі құрамы – Европамен саяси және экономикалық байланыстарды
формализдейтін, пост-кеңестік мемлекеттермен қарым-қатынас және серіктестік
туралы келісім-шартқа қол қоюы болды 18.
Екінші кезеңде (1994 -1998 ж.ж.) ЕО ТМД мен Орталық Азияға байланысты
Европалық саясат нәтижелеріне көңілі қалды. Пост-кеңестік мемлекеттер әлі
демократия мен рыноктық экономика стандарттарынан әлі де алыс екені анық
болды. 1990 ж. аяғында мұсылман әлемінен туған қауіп-қатер және әлеуметтік
қарым-қатынастың шиеленісуіне байланысты Орталық Азияда турақсыздық қауіп-
қатері пайда болды. Сол уақытта, бұл кезеңде Орталық Азиядағы жалпы
геосаяси турақтылықпен тығыз байланысқан Евроодақтың геосаяси мүдделерін
анық түсінуге болады. Осылайша, ғасырдың аяғында ЕО-ң саяси ортасында, ең
алдымен Германияда, ЕО-ң ары қарай шығысқа геосаяси ықпалын кеңейту
тенденциясы байқалды. ЕО геосаяси ықпалын Орталық Азияның Ауғанстан, Иран
және Қытай шекаралас территорияға таратуды көздеді.
Үшінші кезең, қазіргі уақыттағы ЕО және Орталық Азия арасындағы қарым-
қатынастар мынадай үш негізгі факторлар әсерінде дамыды: шығыста ЕО-ң ары
қарай кеңеюі, шығыс Европада пост-советтік кеңістікке Евроодақтың ықпалының
кеңеюі және біртекті европалық сыртқы саясат және қауіпсіздік аймағында
саясат жүргізу 19. Осылайша, жақын жылдар аралығында Кавказ, Каспий
теңізі және Орталық Азияда еуропалық саясаттың жүруін күтуге болады.
Сонымен қатар, басқа да геосаяси факторлар қызмет ететінін және АҚШ,
Ресей,Қытай және мұсылман әлемі араларында аймақта ықпал ету үшін күрес
жалғасатынын ескеру қажет. Бұл болжамдар еуропалық-орталықазиялық қарым-
қатынастар жалпы Орталық Азиядағы жағдай сияқты қиын болатынын көрсетеді.
2001 ж. аяғында Ауғанстанда антитеррористік операциялар жүргізгеннен кейін,
аймақта Евроодақтың әскери-саяси қатысуы шындыққа жанасты.
1999 ж. тамызда Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселелері Еуропада
жұмылдырылды, Бишкекте Шанхай бестігі – Ресей, Қытай, Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері басшыларының саммит іөтті. Қырғызстанға
шабуылды европалық саяси орта аймақтағы демократиялық режимге қастандық
ретінде қарастырды.
Ресей Қытайдың жақындасуы және Шанхай бестігінің негізінде
орталықазия мемлекеттерінің қатысуымен әскери-саяси одақтың бір түрінің
құрылуы Еуропаны мазасыздандырды. 1999 ж. 31 тамызда Герман қоғамының ішкі
саясатында Берлинде, Германияның Орталық Азияға ықылас танытатыны, әсіресе
оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде екені ресми хабарланды.
Сыртқы саясат шеңберінде алдыңғы қатарлы неміс институті – Герман
сыртқы саясат қоғамы – Каспий теңізі үшін турақтандыру пакті концепциясын
үкімет үшін жасап шығарды. Ол үш элементтерден құралады: 1) 200 жыл жасаған
Солтүстік-оңтүстік жолдарына қарама-қарсы Шығыс-Батыс линиясымен
транспорттық коммуникациялар жүйесін қуру; 2) аймақтың жаңа тәуелсіз
мемлекеттерінде демократия мен рыноктық экономиканы күшейту; 3)
геосаясаттан экономикалық бәсекелестікке көшу. Каспий аймағы елдерінің
экономикасын инвестициялауға дайын болған, ЕО-ң мүддесіне сай талаптар
болды. Сонымен қатар, ЕО НАТО-ның шығыста кеңеюінің стратегиялық
зардаптарын жұмсартып, Бейбітшілік үшін серіктестік бағдарламасын
турақтандыру қуралы мен қарым-қатынас мүмкіндігіне айналдырғысы келді.
Осылайша, неміс саясаттанушылары өздерінің саясатшыларын Орталық – азиялық
аймақта белсенді позицияға тек Германияға ғана емес, ең алдымен Европалық
Одақ мүддесі үшін итермеледі. Бұл үрдіс ЕО-ң аймақта саяси және
экономикалық мүддесін орнатуға басқа дүниежүзілік державалардан артта
қалуымен түсіндірілді. Европаны негізгі ұстаған фактор АҚШ пен Ресей
арасындағы ықпал ету аймақтарының әлі толық бөлінбегені болып қалды 20.
2001 сәуірде И.Каримовтың Берлинге сапары Европада солтүстік
Альянстің лидері және Ауғанстанның қорғаныс министрі Раббани Ахмад Шах
Масудтың Францияда болуы және оның Страсбургте Европалық Парламент алдында
сөз сөйлеуімен қатар келді. Масуд Париждің қолдауы туралы уәдесін алып,
одан қаржылық көмек алды. Масуд сапары Европалық Ауғанстандағы жағдайға
жейтінің көрсетті, ең алдымен Орталық Азияда турақсыздық әкелетінін білді.
2001 ж. 4 сәуірде Страсбургте жарылыс дайындаған және Ауғанстандағы жағдай
европалық қауіпсіздікке қауіп-қатер туғызатыны жөнінде европалық
саясатшыларды көндірген У.Бен Ладенмен тікелей байланысты исламистер тобы
Франкфурт-на-Майнеде тұтқындалды. Неміс полициясы Германия, Италия, Белгия,
Ұлыбританияны біріктірген исламистердің астыртын жүйесін шығарды. Барлық
желі Ауғанстанға әкеп соқты. Сонымен қатар, кейінгі жылдарда Германияның
қауіпсіздік күштері Ауғанстаннан Орталық Азия арқылы Ресейден Европаға
есірткіні тасымалдауды жабу бағдарламасын дамытуда көптеген шаралар жасауда
21.
Яғни, Германия Орталық Азиядағы жағдаймен шынымен-ақ қам жейді. 2001
ж. ақпанда БНР неміс барлауы 2001 жылғы орталықазия аймағындағы жағдайды
болжамдау туралы баяндама дайындады. Неміс сарапшылары, исламистердің
Европада мобильді байланыс құралдарын және әскери жағдайларда оперативті
байланыс жүргізу үшін басқа техникалның сатып алуын, 2001 ж. көктем – жаз
айларында Өзбекстандағы Мұсылман қозғалысы кең көлемдегі шабуылға
дайындалуы деп жорыды.
Неміс барлауының баяндамасында, Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан,
Өзбекстан исламистерінің шабуылына өз бетімен қарсы тұра алмайды деп қам
жейді. Берлин жауынгерлер жақсы жасалған инфроқұрылым қурып, шабуылға
толығымен дайындалды деген қорытынды жасайды. Бұл мәселе 2001 ж. ақпанда
Мәскеуге ГФР сыртқы істер министрі И.Фишер сапары кезінде талқыланды.
Фишер Кремльге Берлиннің Орталық Азиядағы жағдайдың дамуына қатты қам
жейтінін жеткізді. Неміс жағы, исламистер Европаға есірткіні тасымалдауын
кеңейту мақсатымен орталықазиялық аймақта өз жағдайын күшейтуге
ұмтылғандары жөнінде қорытындылады 22.
2000 ж. Қазақстан да Европамен қарым-қатынасын әрі қарай дамытты.
Қазақстан президенті Н.Назарбаев 2000 ж. жазда Парижге және қараша айында
Лондонға келді. Британ королевасы қазақ президентіне Ұлыбританияның жоғарғы
наградасы - әулие Михаил және Георгий орденімен марапаттады. Бұл Қазақстан
демократиялық құрылымының жақтасы және реформатор, ядролық қарусыздануға
үлесін мойындау ретінде бағаланды. Алайда қазақстан – британ қарым-
қатынастарының негізгі пункті – мунай аймағында ағылшындардың мүддесі болып
табылды.
Кейінгі уақытта ГФР-ң Каспий теңізі мен орталық Азия аймағындағы
позициясы айқынырақ көрінді. Сыртқы істер министрі И.Фишердің Орталық Азия
мемлекеттеріне сапары алдында Франкфуртер Альгемайне Цайтунг газетінде
ГФР СІМ жоспарлау департаментінің басшысы А.Шмилленнің меморандумы
жарияланып, онда неміс көзқарасы бойынша орталықазия аймағындағы европалық
мүдделер қалыптасты.
Герман СІМ-і 2015 ж. НАТО мен ЕО шекаралары Ресейге шекаралас болып,
ал Украина бұл ұйымдармен әртүрлі дәрежеде стратегиялық серіктестікте
болады дейді. Бұл жағдайда Европа осы күннің өзінде Ресей және Орталық
Азиядағы тұрақтылықты сақтауда жайсыздануда. Шамамен сол уақытта Солтүстік
теңіздің энергетикалық ресурстары әлсірейді. А.Шмиллен Орталық Азиядағы
қандай да бір тұрақсыздық Европа үшін зардапты болатынын айтады.
А.Шмиллен болашақта Орталық Азияда қандай да бір нақты держава ұстем
болатыны мүмкін емес деп есептейді. Сонымен қатар аймақтың экономикалық
саяси және стратегиялық маңызы арта береді. Германия мен Евроодақ Орталық
Азиядағы саясат барлық мүдделі жақтардың мүддесін ескере отырып құру
керектігін ескертеді. ЕО-ң негізгі мақсаты – европалық энергетикалық жүйеге
Орталық Азия мен Каспий теңізінің энергетикалық ресурстарын кіргізу арқылы
өзінің мұнайгаз импортын диверсификациялау болып табылады. Ал ЕО басқа
мақсаты – Ауғанстаннан орталықазия аймағы арқылы өтетін нарко-трафиктерді
жою, сонымен қатар ұйымдасқан қылмыскерлік пен халықаралық терроризмді жою
болып табылады.
Ол үшін ЕО пен Германия аймақтық кооперацияны қолдау, оларға әлемдік
рыноктарға шығуын қамтамасыз ету және гуманитарлық, әлеуметтік және
экологиялық мәселелерді шешуде көмектесу арқылы орталықазия мемлекеттерінің
күшеюіне үлесін қосу керек. Яғни Европа аймақтың саясатқа қатысуы қажет. ЕО
аймақта мұнайгаз өндірісінің құрылысында, инфрақұрылымда қатысуы керек.
Евроодақтың Орталық Азияда саяси қатынасуы аймақтың шиеленістерді
тоқтатуда көрінуі мүмкін. А.Шмиллен ЕО мүмкіндіктерінің шегін нақты
айқындауды ұсынады. Берлиннің пікірінше, аймақты тұрақтандыру үшін, Ресей,
Қытай және АҚШ сияқты державалардың қатынасуы қажет.
ГФР СІМ-ң Каспий аймағында байланысты саяси калькуляциясы, аймақтың
проблемаларымен айналысатын неміс сарапшыларының жасағандарымен
негізделеді. Бұл саладағы соңғы баяндама Парсы шығанағы, Каспий теңізі
және Кавказ зерттеуі болып табылады. Бұл зерттеуді 2001 ж. басында
құрылған Герман халықаралық саясат және қауіпсіздік институты жасады 23.
Баяндамада Евроодақ пен ГФР стратегиялық мақсаттары құрылғандығы
үрдіс байқалады. Европа рыногына мұнай тасымалдау үшін неміс және европалық
концерндеріне қолайлы жағдай жасау; Парсы шығанағы мен ОПЕК мұнай өндіруші
елдердің монополистік жағдайларын жою арқылы, саяси және инфрақұрылымдық
өзгерістер жасау; кендерді таңдап европалық энергоқолданысты
диверсификациялау.
Алайда ЕО тек мұнайға ғана емес, Каспий аймағындағы газға да мүдделі
болды. Неміс сарапшылары каспий кеңістігінің европалық газ жүйесімен
қосылуы альтернативсіз деп есептеді. Одан әрі, газды пайдалану, жасау және
оны тасымалдау америкалық емес, европалық түрде болды. Европа елдері
аймақтағы инфрақұрылымдық мәселелерді шешуді өз міндеттеріне алуы қажет.
ОПЕК-ке тәуелділік мәселесін шешуге байланысты, неміс мамандарының
ойынша, Европа ОПЕК-ке кіруден бас тартуға алып келетін каспий аймағының
мемлекеттеріне қолайлы саяси және экономикалық алғышарттар жасау тиіс.
Мұндай мүмкіндіктер каспий елдерінің ЕО энергетикалық хартиясы жөнінде
келісім-шартқа қатысуына және олардың Европалық Кеңес сияқты европалық
құрылымға келуіне жол ашады. ЕО Ресеймен қарым-қатынаста аймақтағы
тұрақтылықта жауапкершілікті өзіне артуы қажет. Сонымен қатар, неміс
аналитиктері ЕО-пен қарым-қатынас және серіктестік келісімдері, Европалық
энергетикалық хартия, ОБСЕ-ге аймақтық мемлекеттердің қатысуы, оларда
Европаға деген құштарлықты тудырады. Не болса да каспий мәселесі европалық
түрде көрсетілген.
Осылайша, Каспий аймағындағы европалық мақсат пен мүдде Берлин бойынша
мынадай:
• европалық мүдделерді американдықтан айырып, өзіндік европалық
стратегия жасау;
• Кавказ бен Каспий аймағын ОПЕК-ке емес, Европаға құштар ету;
• Ресейдің қатысуымен Европалық Кавказдағы шиеленіскен мәселелерді шешуі
және сонда бірдей бәсекелестік мүмкіндіктер мен қарым-қатынасқа
қолайлы жағдай жасау;
• Шығыс-Батыс линиясымен транспорттік инфрақұрылымды қолдау және Европа
рыногына Туркия арқылы Иранды қоса отырып аймақ ресурстарын
байланыстыратын газ жүйесін қолдау;
• Европаға Каспий аймағындағы магистраль құбырлар жобасына байланысты
европалық позицияны жасау.
2001 ж. мамырдағы Қазақстанға И.Фишердің сапары, Германияның Кавказ –
орталықазиялық аймақтағы ЕО өз позициясы мен саясатын күшейткенін көрсетті.
Германия саясатының мақсаттарының бірі – Европаға Кавказ бен Каспий аймағын
қосу, ЕО-ң шиеленістерді шешуде және тұрақтылықты сақтауда ролі болып
табылады. Евроодақты стратегиялық мақсаты Шығыс – Батыс линиясымен
транспорт инфрақұрылым құру процесін қолдау және Каспий аймағынан Европаға
кететін магистраль құбырлар жобасына байланысты Европалық позицияны жасау
болып қала береді. Сонымен қатар, біртекті европалық сыртқы саясат
төңірегіндегі аймақтағы ЕО-ң әртүрлі елдерінің ұлттық мүдделерін
ескерілуіне Берлин жауап береді.
1990 ж.бірінші жартысында европа саясатшылары аймақта дами бастаған
үрдістерден жалған қорытынды жасайды. Жаңадан пайда болған элиталардың
экономикалық және саяси мүдделерін біріктіретін, республикалардың мемлекет
- ұлт фазасынан өтетінін ескермеген. Сол уақытта ЕО стратегиясы Орталық
Азиядағы ішкі аймақтық интеграцияны қолдауға бағытталды. Жаңа тәуелсіз
мемлекеттерге алдымен ішкі тұрақтылық пен сыртқы қауіпсіздікті сақтау үшін
арнайы режимдер құру қажет болғанда, ЕО демократиялық және рыноктық
институттардың дамуына үміттенді.
Европа аймақта болып жатқан геосаяси және сыртқысаяси факторларды
айтарлықтай ескермеді. Ал ОБСЕ тәжік – ауған шекарасы европалық кеңістіктің
оңтүстік флангі екенін формалды түрде түсіндірді. Алайда ОБСЕ Тәжікстандағы
шиеленісті реттеуге және Ауғанстаннан төнген қауіп-қатерден сақтауға әлсіз
болды. Қазіргі кезде европалық орталық саяси және мәдени жоспардағы шегі,
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы шекара болуы мүмкін.
1990 ж. екінші жартысында Европада, әсіресе Германияда ЕО геосаяси
жоспарда Каспий теңізі және орталық Азиядағы бұрынғы ойыншылардан артта
қолғанын түсіне бастады. 1998 ж. неміс социал-демократтарының аймақта
европалық саясатты жандандыруға байланысты қадамдары сәттіз болды. ЕО-ң ең
беделді мүшесі – Германия Евроодақты кеңейту және біртекті сыртқы саясат
пен қауіпсіздік жөнінде саясат құру сияқты европалық мәселелермен
айналысты.
ЕО саясатының осы аймағы қазіргі күні Европа саясатшыларын орталық
азиялық аймаққа назар аударуына мәжбүрлейді. Осылайша, 2000 ж. есірткі
трафигі, заңсыз миграция, әлеуметтік қысымның өсуі, демократиялық
процестердің қысқаруы, кейбір республикаларда экономикалық коллапстың
қаупі, радикалды және жауынгерлік исламның шығуы сияқты Орталық Азиядан
төлетін әртүрлі қауіп-қатер Европа мазасыздығының өсу үрдісіне алып келді.
2001 ж. сәуірде Берлинге өзбек басшысы И.Каримовтың сапары кезінде,
сонымен қатар герман вице-канцлері мен сыртқы істер министрінің
орталықазиялық лидерлермен кездесу кезінде және қазан айындағы қазақстан
президенті Н.Назарбаевтың ГФР басшылығымен келіссөздер жүргізу уақытында,
Европалық Орталық Азиядағы жағдайдың дамуына мазасы кеткені анық болды.
Европалық мүдде мен европалық үрейді аймақтағы басқа ірі ойыншылардың –
Ресей және АҚШ-тың қуаттауы мәселе тудырды. Бірақ саяси перспектива
Европалық Үлкен Ойынның бір қатысушысына айналып баратынын көрсетті.
Варшава блогының ыдырауы, одан кейін 1980 ж. аяғы – 1990 ж. басында
КСРО-ның құлауы әлемде жаңа геосаяси жағдайды тудырып, Европада жаңа күштер
балансын жасады. 1990 ж. басында ЕО елдерінің саяси ортасында Евроодақты
АҚШ-тың әсерінен босататын әскери-саяси одаққа айналдыру мәселесі
туындайды. 1994 ж. Брюссельдегі және 1996 ж. Берлиндегі ЕО саммиттерінде
Евроодақ лидерлері қауіпсіздікке байланысты біртекті европалық саясат тек
НАТО көлемінде іске асатынын айтты. Бұл АҚШ-ң саяси, әскери-техникалық
басымдылығы жарияланған кездегі, Балкан шиеленісін реттеуде Европа
мемлекеттерінің сәтсіз нәтижесімен ескерілді. 1990 ж. аяғынан бастап Европа
мемлекеттері өз қауіпсіздігігін қамтамасыз етуде күш жинап, халықаралық
аренада жаңа роль ойнауы басталады 24.
2000 ж. 20-21 қарашада Брюссельде Европалық Одақтың сыртқы істер
министрлігінің және қорғаныс министрлігінің сессиясы өтеді. Бұл кездесу
1992 жылдағы ЕО-ң біртекті сыртқы және қорғаныс саясатын құруға бағытталған
маңызды қадам болып табылды. Брюссель жиналысында ЕО-ң біртекті әскери
күштеріне әрбір қатысушының нақты үлесі, ЕВОП мақсаты мен міндеттері, НАТО-
ға байланысты. ЕО-ң біртекті күштерінің өзара қатынасы мен жағдайы,
европалық күштердің стратегиялық жауапкершілігі және олардың сандық және
сапалық мінездемелері, басшылықтың құрылымы, Европа әкімшілігінің ЕВОП-ты
басқару мәселесі анықталды.
Біртекті европалық қорғаныс саясаты мәселесін айта келе, бұл салада
үш позиция белгіленгенін айту қажет. ЕВОП-қа Лондонның қарым-қатынасын
қалыптастырған Британ көзқарасынша, НАТО-ның европалық қанатын күшейту
идеясында негізделеді. Француз позициясы бойынша НАТО-ға байланысты ЕВОП-
тың өзінділігін күшейту болып табылады. Герман позициясы ағылшындық және
француздық жағдайдың ортасында орналасқан, ал атлантикалық одақпен тығыз
байланыста болатын біртекті европалық әскери-саяси құрылым құруды ұсынады.
Европа елдері мен АҚШ арасындағы технологиялық және қаржылық
алшақтығы ЕВОП-тың ауру жері болып қалады. АҚШ-тың әскери күшінің саны 1,37
млн. бола тұрса да, Пентагон әрбір әскери қызметшіге жылына 26800 доллар
жұмсайды; НАТО-ң европалық қатысушыларының әскери күшінің саны 2,3 млн.
адам құраса, әрбір әскери қызметшіге жылына орта есеппен 4000 доллар
жұмсалады. Жалпы НАТО-ға мүше европа мемлекеттерінің әскери-технологиялық
қажеттіліктеріне жұмсалған қаражат – американдықтардан 60%-не, ал
тиімділігі -10% құрайды.
ЕО өзіндік стратегиялық күштерін құру бұрын шешілген мәселе болса да,
жобаны іске асыруда мәселелерге жауап табылған жоқ. Қауіпсіздік саласындағы
сарапшы А.Миддель бұндай сурақтар алтау деп есептейді:1) ЕО-ң 60- мыңдық
контингенті қаржыландыру, оны жаңа қару – жарақтар түрімен қамтамасыз ету
қандай қаражаттан шығады; 2) НАТО, ЕО, БЭО-на кірмейтін, алайда ЕО қарулы
күштерінің стратегиялық жауапкершілік зонасына кіретін мемлекеттер бұл
күштердің шығуына шын мәнінде қалай қарайды; 3) ЕО күштеріне АҚШ-ң
сенімсіздік негізінде пайда болатын НАТО ішіндегі дағдарысты қалай
тоқтатуға болады; 4) Европалық Одақтың күш қолдану зонасының географиялық
шекарасы қайда аяқталады; 5) осы күштерді қолдану туралы шешімдерін ЕО-ң
бейтарап мүшелері қоршай ала ма; 6) қашан ЕО біртекті технологиялық
стандарттарға сай әскери өндіріс құрады және ол американдыққа бәсекелес
бола ала ма?
Орталық Азия үшін маңызды сұрақтардың бірі – НАТО, ЕО және ОБСЕ
төңірегінде европалық тез әсер ететін күштердің мойнындағы жауапкершілік
зонасының географиялық шегі туралы болып табылады. Қауіпсіздік жөніндегі
неміс эксперті Л.Рюль, 1999 ж. сәуірде қабылданған НАТО-ның Жаңа
стратегиялық концепциясының негізінде өз саясатын құрған Батыста, шынайы
анти-террористік стратегия жоқ дейді. Екі негізгі турақсыздықты қамтыған,
кең аймақтағы өсіп келетін дестабилизация қаупінің алдында Батыс дәрменсіз,
деп есептейді Л.Рюль, олар: Кавказдан Таяу Шығыс арқылы Болқанға дейін;
Орталық Азиядан Иран, Ауғанстан, Пакистан арқылы Кашмир мен Индияға дейін.
Осылайша, қазіргі кезде НАТО ішіндегі центрден тепкіш күштердің
күшеюі, ЕО геосаяси ойларының күшеюі нәтижесінде трансатлантикалық
ынтымақтастық біраз қиын мәселелерді бастап өткерді. Қазіргі кезде Париж
біртегті европалық чыртқы және қорғаныс саясатында Европаның даму бағытында
голлистік бағытта даму мүмкіндігін көреді, яғни АҚШ пен Ресейден бөлек
күшті әскери-саяси одақ құру. Франция ЕО-ң сыртқы саясаты және қорғаныс
бойынша өкілетті Х.Солананың саяси қадамдарын қадағалап, оның НАТО үлесіне
тиетін европалық стратегиялық шамданушылықты тежеуін қоршап отыр.
Берлин ЕО-ң саяси бірлігін сақтап қалуды көздейді, біртекті қорғаныс
және сыртқы саясатты европалық бірлікті күшейту құралы ретінде көреді,
бірақ сол уақытта АҚШ-сыз европалық қауіпсіздігін елестете алмайды. Ал
Лондон үшін ең алдымен англосаксондық одақ пен НАТО-ға сүйенген өз
қауіпсіздігі бірінші орында тұр.
ГФР-ң ең көреген сарапшысының ойынша, атлантикалық альянс ішінде
объективті себептерден туындаған процесс жүруде. Европаның саясаты
континентальдық мәнге ие, ал ол оның қауіпсіздігінің атлантикалық құрамы
НАТО мен АҚШ-ға тәуелділігі азаюы болып табылады. ЕО-ң континентальдық
дамуы қаншама алысқа кетіп, евразиялық түрдіқабылдай ма деген сұрақ туады.
Европалық стратегтер ЕО-ң мүддесі тек Европада ғана емес, Жерортатеңізі,
Солтүстік Африка, араб әлемі, Шығыс Европа, Орта Шығыс, Кавказ және Орталық
Азия аймақтарына дейін жайылады.
НАТО мен ЕВОП арасындағы субординация және қарым-қатынас мәселесі
келешек біртекті европалық күштердің негізгі проблемасы болып қалады. ЕВОП
басқа мәселелеріне оның ОБСЕ, БЕО және БҰҰ-дағы орны мәселесі жатады.
Келешек европалық әскер Европадан тыс және алыс жерлерде әскери және
бейбітшілік операцияларын жүргізу құралы ретінде құралатыны анық. ЕВОП-ң
стратегиясы НАТО-ны бейнелеудің үрдісі ретінде болары анық 25.
Әскери-техникалық мәндегі ірі мәселелердің бірі АҚШ пен НАТО-ның
көмегінсіз біртекті европалық күштерінің мобильді бола алмауы болып қалды.
ЕВОП-ты іске асыруда кездесетін әскери-саяси мәндегі ірі проблеманың бірі –
саяси және әскери шешімдерді қабылдаудың әрекетті механизмін құру болады.
ЕО пен Еурокеңесте қабылданған консультациялар механизмі тиімсіз болуы
мүмкін.
ЕО-ты кеңейту ЕВОП проблемасымен тығыз байланысты. АҚШ-ң Шығыс
Еуропада ықпалының өсуіне әкелген НАТО-ң шығысқа таралуы сияқты, ЕВОП
Еуроодақтың өзіндік жауабы деген ойлар бар. Бұл елдердің ЕО-ға, яғни
біртекті европалық әскери құрылымға қосылуы Европа державаның жоғалтқан
ықпалының орнын топтырды. Осылайша, ЕВОП-ты құруда ірі европалық
мемлекеттердің, әсіресе Германия мен Францияның мүдделері көрінеді. ЕВОП
тағдыры көбінесе Берлин позициясына тәуелді болды, бір шетінен атлантикалық
альянс төңірегінде ынтымақтастық идеясына адалдық танытса, ал екіншіден ЕО-
ты экономикалық және әскери-стротегиялық мәнге ие дүниежүзілік күшке
айналдыру мақсатымен ЕВОП-тың саяси және қаржылық, идеологиялық спонсоры
ретінде шықты. Сонымен қатар Германия, неміс стратегтерінің ойынша ЕО-та
алдыңғы рольде ойнайтынына сенімді.
1.2 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейінгі Орталық Азия аймағындағы Европалық
одақтың стратегиясы.
11 қыркүйек оқиғасынан кейін Европалық одақтастар жағынан Құрама
Штаттарға әскери көмек көрсету мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бұл мәселе
2001 ж. қыркүйектен желтоқсан айларына дейін ЕО сыртқы саясатынын негізгі
мазмұны болып қалды, көптеген жылдардан кейін Европалық елдер өздерін
майдан жанындағы мемлекеттер ретінде сезінді. Осылай, ГФР сыртқы істер
министрі О.Шили Германияда қандай да бір нақты объектілерге шабуыл жасау
қаупі жоқ екенін ресми хабарлады. Алайда, конституцияны қорғау
ведомствосінің мәліметтері неміс халқын ұятқа қалдыратын қимыл жасады: елде
17 ұйымға кіретін 31450 адам исламистер болды. Араб радикал топтарының саны
3100 адамды құраса, оның 800-і Хезболла террористік тобының мүшелері болып
табылды.
Қазанның басында, Ауғанстандағы талибтер режиміне қарсы АҚШ-ң әскери
операция басталған кезде, европалық одақтастардың позициясы толығымен
шешілді. Ұлыбритания қандай жағдай болмасын антитеррористік операцияларға
қатысатыны мәлім болды. Оның көрсеткен үлесі 8,5 мың адам элиталық әскер
және 20 мың қосалқы әскер, сонымен қатар СЭК және ВМР. Франция АҚШ-қа ең
алдымен материалды – техникалық көмек көрсетуге әзір болды. Париж 2600 адам
құрайтын Джибутиден арнайы контингент жіберуге мүмкіндігі болды. ГФР-ң
Ауғанстандағы операцияларға қатысу туралы шешім қабылдауы ішкі және
сыртқысаяси характерге ие қиын процесс еді. Неміс әскерлері үш облыста
қимылдауына болар еді, олар: АВАКС жүйесі үшін 500 әскер қызметкерлері; екі
фрегат және 550 әскери қызметкері бар бір қосалқы судно; 2 миналық
тральщик. ГФР жағынан нақты көмек одақтасторға стратегикалық радиустағы
транспорт самолеттерін, теңіз борлау авиациясын, танктерді ұсынуға көрінді.
Европадан АҚШ-ға жіберілетін Ауғанстандағы операцияларда пайдаланатын
американдықтардың орнына немістің самолет-лазарет және әуеде борлау
жүйесіне АҚШ үміттейді. Вашингтонның ойынша, Германия Ауғанстанға ЕО
жағынан гуманитарлық көмек көрсетуге басты роль ойнауы қажет еді.
Европалық Одағының Ауғанстандағы әскери операцияларға қатысуы туралы
соңғы шешім 2001 ж. қарашада Лондонға өткен Еуроодақ мемлекеттері
басшыларының жиналысында анықталды. Онда ГФР,Ұлыбритания, Франция, Италия,
Испания, Нидерланды, Бельгия мемлекеттерінің басшылары және ЕО сыртқы және
қорғаныс саясатының уәкілі Х.Солан қатысты. Ауғанстандағы жіберілген неміс
әскер қызметкерлерінің саны 4000 адам деп жоспарланды. Бұл санға әскери
күштердің 5 түрінің өкілдері кіруі қажет. ГФР-ден басқа операцияларға НАТО-
ң басқа мүшелері және Жапония қатысуы қажет еді. Канада 2200 адам жіберіп,
7 ұшақ пен 6 кеме; Ұлыбритания – 4800 адам және авиацияның кейбір түрін;
Италия – 1000 адам, 12 ұшақ және 2 кеме; Чехия – 300 адам; Туркия – 90
адам; Жапония – 1000 адам және 3 кеме жіберуі қажет. Франция десант
әскерін, ВМС және ВВС (1200 – 1500 адам) жіберуге дайындалды 26.
ГФР әскери-саяси белсенділігінің артуының негізгі себебі, ЕО пен
Германияның соңғы жылдары ЕСҚС-ның арқасында қол жеткізген сыртқы саяси
ықпалын жоғалтуын,Таяу және Орта Шығыс, Оңтүстік Азия және АТР елдерімен
қалыптасқан стратегиялық диалогты үзіп алу қоруынышынан туындады. Берлиннің
әскери операцияларға АҚШ және Ұлыбританиямен теңдеу қатысуы, Германияның ЕО-
ты геосаяси ойыншыға айналдыру құралы болған ЕСҚС-дан бас тартуын
ойнамайтынын көрсетті.
Ауған операциясында Германияның қатысуының соңғы аккорды Ауғанстанға
неміс контингентін жіберу шешімі болды. 2001 ж. 22 желтоқсанда Бундестагтың
төтенше жиналысы өтіп, онда Ауғанстанға Бундесвер контингентін жіберу
мәселесі қарастырылды. Контингент 1200 адамды құрады. Жоғарыда көрсетілген
контингент Ұлыбритания (1500), Испания (700), Аргентина (600), Франция (300-
400), Италия (300), Чехия (200), Греция (150) және Туркия (300) күштерімен
бірге БҰҰ күштерінің құрамына кіріп, Ауғанстанға бейбітшілік операцияларға
бағытталды. Бұдан байланысты Бундестаг төрағасы В.Тирзе, Германия
халықаралық істерде өзіне көп жауапкершілік алу қажеттігін хабарлады. ГФР,
Франция, Ұлыбритания және АҚШ арасындағы ұзақ та, қиын келіссөздер
нәтижесінде, европалық мемлекеттер әскери операцияларға достыққа ұмтылған
күштер американ басшылығына бағынбауы тиіс деген бір көзқарасқа келеді.
Осылайша, Европалық Одақ пен әсіресе германияның Ауғанстандағы
тұрақтандыру және халықаралық терроризммен күресте ролін бағаламау дұрыс
емес. Сол уақытта, 2001 жыл Орталық Азияға байланысты ГФР саясатының
өзгеріс уақыты болды. Өткен жылдың қараша айында канцлер Г.Фредер
басшылығымен өткен герман үкіметінің жиналысы болды, онда Орталық Азияға
бетімізбен қарайық деп мүдделі ведомстволарды шақырды. Яғни бұны, ГФР мен
ЕО ауған саясатын орталықазиялық аймақтың қауіпсіздігін европалық қам
істеушілік контекстінде қарастыру керек.
2002 ж. ақпанның ортасында Исламдық Конференция Ұйымы және Евро Одақ
арысында өткен Стамбулдағы саммит, Европа мұсылман әкімімен диологты ары
қарай қолдауға дайын екені көрінді. ЕО-ң ролін кішкене тарихи
перспективасынан бағаласақ, ол жағымды мәнге ие болғанын көреміз. 11
қыркүйек жан түршігерлік оқиғадан кейін европалықтар бірдей американдық
одақтастарын қиын жағдайда қолдады. Ал керісінше, европалық елдер АҚШ-ң
Орта және Таяу Шыңыста шиеленіс зонасын таратудан және антитеррористік
операцияларды эскалациялайға дайын болған АҚШ және НАТО емес, БҰҰ
басшылығымен Ауғанстанда достыққа ұмтылған операциялар жүргізу шешіміне
жетті 27.
Келешекте Евро Одақ Ауғанстандағы қалпына келтіру үшін ірі
экономикалық және қаржы-техникалық үлес қосады (қантарда донор – елдердің
Токия конференциясында ЕО 495 млн, ал ГФР – 362 млн. доллар бөлуге уәде
берді). Сонымен, ЕО Кавказдан Пакистанға дейінгі кеңістікте тұрақтандыру
ісі біз үшін өте маңызды болып табылады. АҚШ-ң Орталық Азияда әскери
болмысы. Вашингтон арасында, бір жағынан, Мәскеу және Пекин арасындағы
қарама-қайшылықты тудырса, Европалық турақтандыру ролі негізгі тұрақтандыру
факторы бола алады.
ІІ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІ МЕН ЕВРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАС
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Батыс аналитиктерінің Орталық Азия аймағынын даму болашағы туралы.
Орталық Азия аймағындағы Евроодақ саясаты және екі жақты қарым-
қатынастардың дамуы саясатшылар, зерттеушілер және аналитиктер алдына біраз
мәселелерді қойды. Орталықазияның барлық және біраз елдер үшін: Батысқа
және Шығысқа қосылу керек пе, немесе (Дүниежүзілік сауда ұйымы арқылы)
елеуіне де қосылу қажет пе, немесе ешқайсына қосылмау керек пе? Евроодақ
оларды қабылдай ма? деген негізгі мәселе орын алды.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Туркменистан және Өзбекстан сияқты
бес бұрынғы кеңес республикалары ретінде қарастыра келе, британ зерттеушісі
Мартин Шпехлер ЕО-та аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастық перспективаларын
анықтауда геосаяси тұрғы ұсынады. Аймақтаға бес елдің мәдени және саяси-
экономикалық құрылымдарының бірлігін анықтап, Шпехлер, Орталық Азияға Қытай
ұйгыр автономды ауданы Синьцзянды, Ауғанстанды, азербайжандар тұратын
Иранның бөлігін, Ресей федерациясының түркітілдес аудандарын жатқызуға
болады. Алайда, бұл территориялардың бірде біреуінің тәуелсіз статусы жоқ.
Ал Европалық Одақ келісім-шарты бойынша оған мүше ретінде тек европалық
мемлекеттер кіре алады, яғни бұл елдер бұл одаққа кандидан бола алмайды.
Поляк зерттеушісі В.Чимошевич, Орталық Азия мелекеттерінің
географиялық орналасуы ғана емес, ішкі саяси және әлеуметтік-экономикалық
реформаларының тиімсіздігі де ЕО-қа кіруіне кедергі болды деп есептейді.
Әзірбайжан (Баку – Тбилиси – Джейхан мұнай құбыры) арқылы Жерорта теңізімен
байланысты, ал Түркменстан мен Қазақстан Ресеймен мұнай – және газ
құбырлары арқылы байланыста. Осы аталған елдердің бәрі ме авторитарлық
режим жақын, ал олардың президенттері (саяси исламға қарама-қарсы) зиялы
ұлтшылдық идеологиясын жүргізеді. Бұл республикалардың бірде-біреуі
демократиялық емес: адам құқығы, ақпараты құралдарының бостандығын
сақтамайды 28.
ОБСЕ және басқа шетел бақылаушыларының бағалауынша, орталықазиялық
мемлекеттерде өтетін сайлаулар әр кезде әділетті бола бермейді, корупцияға
жол беріліп, жеке меншік қорғалмайды. Сондықтан, географиялық орынды
ескермей-ақ, қазіргі күні олар Копенгагендегі Евроодаққа мүше болу
стандарттарына сай келмейді.
Аймақтағы мемлекеттердің экономикалық даму болашағын анализдей келе,
неміс авторлары А.Адамс және Л.Клоутс, орталық Азия мемлекеттері
авторитарлық саяси режим жағдайына экспорттық глобализм деп аталатынын
ішкі стратегияға сүйене отырып, бірте-бірте экономикалық реформалар
жүргізуге деп анықтайды. Авторлар ойынша, ортаазиялық елдер аймақтық
интеграция емес, мультилатерализм (өздерінің серіктестерімен әрбір мемлекет
өз басымдылығын пайдалануға болатын механизмдер негізіндегі халықаралық
қатынастар ұйымы) принципі бойынша шикізат экспортқа сенім артты. А.Адамс
Қазақстаннан басқа Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық жағынан артта
қалғанын айта кетеді. Энергоресурстарға бағаның өскенін ескеріп, Қазақстан
мен Түркменстанның ішкі ұлттық табыс (ВНД) дәрежесі сәл жоғары категорияға
жатады, ал қалған мемлекеттер әлем экономикалық қауымдастығының аяғында
қалды - дейді.
БҰҰ даму бағдармасының мәліметі бойынша, денсаулық сақтау және білім
беру жүйесінің арқасында ортаазиялық мемлекеттердің адамзаттық даму
индекстері орташа болып есептеледі. Алайда кейінгі жылдары Өзбекстанның
кедей аудандары (Арал теңізіндегі Қарақалпақия), Қазақстанның кейбір
территориясы, Тәжікстан мен Қырғызстанның таулы аймақтары өз халқының көп
бөлігінен айырылды, өйткені көбісі еркектер Ресейге және басқа елдеге табыс
табуға кетті. 1990 ж. арнайы мамандар (неміс, славяндар, еврейлер) аймақтан
көшіп кетті.
Көптеген батыс авторлары айтқандай, аймақтағы республикалар
арасындағы негізгі айырмашылықтар олардың бәріне тән энергоресурстардың
көлемінде жатыр: мұнай мен газды экспорттайтын үш мемлекеттермен қоса, бір
мемлекет (Өзбекстан) энергетикалық потенциалы мен азық-түлік өнімдері
жөніненөте бай. Ал ішіндегі кедей (Қырғызстан және Тәжікстан) мұнай мен
газды импорттап, көрші елдерге суэлектрресурстарын сатуға мәжбүрлі. Ал өз
мұнайгаздарын сыртқа шығаратын Қазақстан мен Түркменстан өндірістің басқа
салалары мен ауылшаруашылыққа назар аудармай, нәтижесінде олардан тіптек
қол үзді. Тек Өзбекстанға бұрынғы құрылым салаларын сақтап қалды (табл.
қара) 29.
Таблица
Негізгі экономикалық көрсеткіштер
ЖҰТ адам Өсу Көбею, ауылшар.+ Коэфф Ең байлар
басына, көрсетк- 2006 өндіріс, Джини проценті *
Ел 2003, ші, (%) 2006 (%) (10 %)
СҚП* 1990-2006
(долл.)
Қазақстан 6280 92 9,2 24 323 24,4
Қырғызстан 1690 83 6,7 47 348 27,9
Тәжікстан 1040 49 10,2 43** 326 25,6
Түркменістан 1120 112 16,9 69** 408 31,7
Өзбекстан 1720 117 4,4 44 268 22,0
* СҚП (сатып алу қабілеттілігінің паритеті) салыстырмалы ұлттық бағалар.
** Ауыл шаруашылығы +өндіріс, құрылыс, коммуналды шаруашылық, таяу-кен
өндірісін қосады.
Дерек көзі: 2006 World Development Indicators (World Bank, 2005).
Неміс зеттеушісі В.Вебер орталықазиялық мемлекеттердің инвестициялық
тартымдылығын, яғни инвестициялық климатын анализдей келе, Каспий
жағалауындағы мұнай кендері мен түрлі-түсті металдарды шығаруға капитал
салғанынан басқа, мемлекет аймағы тікелей шетел инвестициясын алмайды.
Бұрыннан талқыланып келе жатқан ресей-қытай зерттеу жобасы мен құбырларды
салу бағдарламасы іске асқан кезде ғана жағдай кішкене жақсарады. Шетелдік
көмек пен Дүниежүзілік банк, Азияның даму банкі, ЕБРР сияқты халықаралық
қаржы ұйымдарынан қолдау тым аз болып тұр.
Батыс тарихнамасы көбінесе Орталық Азия мемлекеттерімен шекаралас
Евро одақ қауіпсіздігі мәселесі мен аймақтағы қауіпсіздік мәселесіне назар
аударады. Мысалы, американдық зерттеуші Ю.Румер осы барлық зиялы елдер
(халқының көбі мұсылман дінін ұстанады) Батысқа, сонымен қатар Ресей мен
Қытайға достық қарым-қатынаспен қарайды дейді. Бірақ тек ғана Өзбекстан мен
Қырғызстан жерінде, Ауғанстандағы талибтерге қарсы антитеррористік
компанияға көмек көрсету үшін құрылған американдық әскери базалар
орналасты.Аймақтық экономика мен қауіпсіздік жүйесін дамыту саласында
ешқандай нәтиже жоқтығын төменде келтірілген мәліметтерден көреміз.
Батыс аналитиктері аймақтағы интеграциялық процестерді жандандыру
арқылы тиімді даму басталады дейді. Орталық Азияның барлық бес
республикаларында ашық экономика дамыған, олар КСРО өмір сүрген жылдарда
қалыптасқан сауда қарым-қатынасын сақтап қалуға тырысты. Қазіргі күні
посткеңестік елдер арасындағы көптеген сауда операциялары әлі де тарифсіз
негізде іске асады, алайда, олардың барлығы 1981 жылы ыдыраған КСРО-ның
маңынан шығып сауда байланыстарын сәттілікпен диверсификациялауға тырысты.
Олардың тәуелсіздікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орталық Азия елдері тәуелсіздігін алғаннан кейін, елдердің әлемдік
саясат сахнасына шығуға байланысты, басқа шетел мемлекеттерімен
ынтымақтастықты күшейту және кеңейтуге байланысты, Орталық Азия
мемлекеттері алдында әрі қарай даму жолдарына түсудің мақсаттарына жету
мәселелері тұрды. Бұл жетістіктерге жету үшін әлеуметтік-экономикалық
реформалар жүргізу, сыртқы саясатты жүзеге асыру, барлық мемлекеттермен
бейбіт жолмен дамуды анықтайтын көпвекторлы саясат курсына түсу қажет.
Қазақстанның стратегиялық бағыттарын атағанда Президент Н.Ә.Назарбаев
ЕО мемлекеттерімен қарым-қатынас жасауды атап өтті. ЕО болашақта басқа
аймақ мемлекеттеріне байланысты барлық Европаның атынан сөйлейтін болады,
ең алдымен сауда-экономикалық салада, сондықтан онымен ұзақ мерзімді
қатынастарға түсу қажет. Сондықтан, ЕО Қазақстанмен саяси диалогты
кеңейтуге дайындығына байланысты, республика үшін шынайы мүмкіндіктер
ашылды, сол мүмкіндіктермен пайдаланып қалу керек - дейді Президент
Н.Ә.Назарбаев.
Аймақ мемлекеттерінің сыртқы-саяси және сыртқы экономикалық курсын
қалыптастырудың ең басында, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, әрбір
мемлекеттің сыртқы саясат стратегиясын жасауда, саяси және экономикалық күш
болып табылатын ЕО тәжірибесін пайдалану қажеттігін түсінді.
Қазақстан Республикасының европалық істер мен оқиғаларға көңіл бөлуі
жәй нәрсе емес. Ең алдымен Европа мен Азияның кіндігінде орналасқан,
территориясының жартысы европалық континентте тұрған Қазақстан үшін,
Европадағы болып жатқан оқиғалар өте маңызды.
Орталық азиялық мемлекеттердің Европалық Одақпен ынтымақтастығын
дамыту, қазіргі күні негізгі әлемнің экономикалық орталығы және сауда-
экономикалық интеграциялық қауымдастық болып табылатын,Европа –
энергетикалық шикізатты тұтынудың үлкен рыногы болып табылатын ЕО қарым-
қатынастар жасау өте маңызды. Европа- мемлекеттер экономикасына капитал мен
инвестиция экспорты, өмір сүрудің, ғылымның, білім беру мен денсаулық
сақтаудың жоғары дәрежесі.
Европалық Одақ үшін орталықазиялық мемлекеттердің тартымдылығы,
олардың геосаяси орналасуы және табиғи байлықтары, әсіресе көмірсутек
шикізаты мен тау кен салаларында жатыр.
Ынтымақтастықты дамытудың өзара мүдделілік жағдайында, Европалық Одақ
көптеген геосаяси, экономикалық және қауіпсіздік факторларынан шыға отырып,
өз саясатын құрады.
Диплом жұмысының мақсаты – Орталық Азиядағы ЕО геосаясатын қарастыру
болып табылады. Бұл аймақта бұрынғы бес социалистікмемлекеттер – Қазақстан,
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан кіреді.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешуге тырыстық:
Зерттеудің деректік базасын әр түрлі құжаттар мен материалдар құрайды
және оларды былайша сыныптадық:
Деректердің бірінші тобына ЕО және Орталық Азия мемлекеттері
арасындағы екі жақты қарым-қатынастарды реттейтін дипломатиялық құжаттары
және ЕО Комиссиясының құжаттары енді 1. Жұмыста Серіктестік және
ынтымақтастық келісімі сияқты негізге алынатын құжат анализденеді 2.
Деректертің екінші тобыны Еуро Одақтың халықаралық қызметіне
байланысты, Европалық Қауымдастық Комиссиясының құжаттары кіреді. ЕО
қызметі туралы әр жылғы арнайы баяндамаларда берілген, бағалы қорытындылар
мен түсініктемелер де бар 3. Европалық Комиссияның ресми печать органы
болып табылатын, ТАСИС ақпараттық бюросының құжаттары – маңызды деректерге
жатады, онда ТАСИС бағдарламасының әр жылғы баяндамалары, құжаттары және
ТАСИС бағдарламасының мақсаттары, міндеттері және жағдайы берілген
материалдар мен ақпараттар бар, әрбір мемлекетпен ынтымақтастық
қорытындылары мен дамуының жағымды бағыттары көрсетілген.
Деректердің үшінші тобына Орталық Азия мемлекеттері мен Европалық
Одақтың мүше-мемлекеттерінің мемлекеттік және саяси қайраткерінің жоғары
дәрежедегі кездесулер кезінде, конференцияларға, мәжілістерге жасаған
баяндамалары, сөздері, интервьюлері, мәлімдемелері кіреді. Деректердің бұл
түрі екі жақты ынтымақтастық мәселелерінде саяси қайраткерлердің ресми
позициясы мен көзқарасын анықтауға көмектеседі.
Деректердің төртінші тобына периодикалық басылымдар беттерінде
жарияланған материалдар мен ақпарат, сонымен қатар әлемдік ИНТЕРНЕТ
жүйесінен алынған материалдар кіреді.
Осылайша, автордың пайдаланған деректері жұмыста қойылған мәселелерді
анализдеу үшін жеткілікті және ғылыми қорытындылардың шынайылығы мен
объективтілігін қамтамасыз етіп, зерттеу жұмысының мақсаттары мен
міндеттерін толықтай ашады.
Тақыраптың зерттелу деңгейі. Берілген тақырыптың мәселелерін зерттеу
мақсатымен автор ел танушылық және хронологиялық тұрғыларды пайдаланды.
Европалық тарихнама. 1990 ж. басында батыс тарихнамасы, тактикалық
саяси мақсаттарға жету үшін жүргізген ЕО саясатына көп көңіл бөлді. Мысалы,
посткеңестік кеңестікті тұрақтандыру, плюрализмді қолдау, төтенше
экономикалық көмек көрсету, демократия мен рыноктық қарым-қатынастарды
қолдау сияқты. Орталықазиялық аймақтағы европалық мүдделердің немісше
көрінісі бейнеленген ГФР СІМ жоспарлау департаментінің басшысы А.Шмиллен
позициясын атап өту қажет. Яғни Шмилленнің көзқарасынша, болашақта Орталық
Азиядағы қандай да бастасын тұрақсыздық, НАТО мен ЕО кеңейген жағдайда
Европа үшін тікелей зардаптары болады 4.
1990 ж. ортасында европалық саясатшылар мен зерттеушілер, Орталық
Евраазияның жалпы геосаяси тұрақтылығымен байланысты болған Евроодақтың
геосаяси мүдделері туралы жиі айтып жазды. Белгілі неміс саясаттанушысы
А.Прадетто көзқарасынша, өткен ғасырдың соңынан бастап ЕО өзінің болашақ
геосаяси мүдделерін, ОБСЕ ресми қызмет ету шекарасында, яғни Орталық
Азияның Ауғанстанмен, Иранмен және Қытаймен шекараларына дейін қарастырды
5.
2000 ж. басында европалық авторлар Орталық Азия аймағындағы ЕО
геосаясатын, ЕО Шығысқа ары қарай кеңейту, біртекті европалық сыртқы саясат
жүргізу, қауіпсіздік облысындағы саясат, әсіресе, халықаралық терроризм,
есірткі трафигі сияқты қауіп-қатерлердің таралуы сияқты факторлармен
байланыстырады.
Алдыңғыларға қарағанда, кейінгі онжылдықта батыс зерттеушілері,
дүниежүзілік саясаттағы каспийлік мұнайдың орыны мен ролі, оған байланысты
қарама-қайшылықтардың қалыптасу процесі, жалпы Каспий аймағында қалыптасқан
жағдай, орталықазиялық аймақтың тарихи мәселелері, қазіргі жағдайы, маңызды
үрдістері мен болашағы сияқты мәселелерге назар аударды.
ЕО мен Каспий аймағындағы елдер арасындағы ынтымақтастық, ЕО кеңею
контекстінде орталықазиялық мемлекеттермен өзара қарым-қатынас жасауы
сияқты мәселелерді қарастырған, Е.Калюжнова (Y.Kalyzhnova) 6, Дж.Бонин
(J. Bonin) 7 сияқты авторлар жұмысын толық деп айтуға келеді. Авторлар өз
жұмыстарында, ЕО кеңеюінің жағымды және жағымсыз жақтарына және оның
мемлекеттеріне ықпалына баға береді. Орталық Азия мен Европалық Одақтың ЕО
кеңеймес бұрын және кеңейгеннен кейін өзара қарым-қатынастарына өз
жұмысында салыстырмалы анализ жасаған А.Рара (A.Rahr) монографиясы өзіндік
құндылығы бар зерттеу болып табылады. Сонымен қатар автор, ЕО
орталықазиялық аймаққа, соның ішінде ҚР қарым-қатынасы мен мүддесі
қарастырылды 8.
Жалпы, авторлар, Орталық Азия елдеріндегі қауіпсіздік мәселесі
Европалық Одақ үшін ең алдымен, орталықазиялық мемлекеттерде қоғамды
демократиялау, екі жақ қарым-қатынасы мен Европаға энергоресурстарды
тасымалдау үшін қауіпсіздік қамтамасыз ету мен байланысты дейді.
Ресейлік авторлары бұл қарастырылған кезеңде көбінесе европалық
интеграция және Орталық Азия елдері үшін бұл тәжірибелі пайдалану, Ресей
федерациясы мен Европалық Одақтың саяси ынтымақтастық және экономикалық
өзара қатынастары болашағы мәселелері, бұл қатынастарға Орталық Азия
елдерінің қатысуы, әсіресе соның ішінде Қазақстан Республикасының қатысуы
сияқты мәселелерге көп назар аударып, комплексті түрде анализ жасайды.
Бұл аспектте Ю.В.Шишков зерттеуі өте маңызды 9, онда Европалық
Одақтың Ресеймен және Орталық Азиямен қазіргі және болашақ өзара
қатынастары зерттелген. Белгілі зерттеуші Ю.А.Борко ЕО Ресеймен және
Орталық Азияның аймаққа назарының күшеюі ЕО мемлекеттеріне энергетикалық
шикізат тасымалымен байланысты деп қорытындылады 10.
Қазақстандық тарихнама бастан-ақ ЕО-ҚР екі жақ қарым-қатынастарына,
ЕО аймақ мәселелерімен ынтымақтастығына көңіл бөлді. Қазақстандық
зерттеушілер ЕО мен мемлекеттерінің өзара қарым-қатынасының әр түрлі
аспектерін зерттеді. Белгілі геосаясатшылар М.Лаумулин, Е.Карин, Б.Сұлтанов
және басқалары, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің сыртқысаяси жолда
қалыптасуында ЕО ролін анықтады.
2000-2007 жылдар кезінде Қазақстан мен Европалық Одақ арасындағы екі
жақты қарым-қатынастары проблемасымен айналысқан монографиялар, арнайы
зерттеулер және мақалалар көбейді
Екі жақ ынтымақтастығының мәселелері Қазақстанда жүргізілген
конференциялар, симпозиум, дөңгелек столдарда талқылауға түседі. ЕО мен ҚР
арасындағы қарым-қатынастары екі жақ ынтымақтастығының тереңдеуімен
сипатталатын кезеңге түсті деп санайды белгілі ғалымдар, ЕО арасындағы екі
жақты қарым-қатынастары мәселелеріне қазақстандық зерттеушілердің ынтасы
көбейді. КИСИ ғылыми басылымдары (Қазақстан-Спектр, Central Asia Affairs
және т.б.), казіргі саясаттың халықаралықинституты (МИСП бюллетеньдері)
және басқа аналитикалық орталықтар ҚР-ЕО қарым-қатынастар мәселесін
ынтымақтастықтың бөлек салаларында қарастырады. ЕО интеграциялық мәселелері
және ЕО мен ҚР өзара қатынастарының бөлек жақтары қаралған, белгілі
қазақстандық ғалым М.Т.Лаумулин монографиясын айту кажет 11.
Халықаралық қатынастардағы қазіргі проблемалар, европалық интеграция
мәселелері, Орталық Азия елдерімен Европалық Одақтың ынтымақтастығы сияқты
мәселелермен әл-Фараби атындағы ҚазҰҮ халықаралық қатынастар және сыртқы
саясат кафедрасының коллективі айналысады. Қазіргі күні Ж.У.Ибрашев
басқарған европалық интеграция мәселелерін зерттеу мектебі қалыптасты. Ол
европалық интеграция облысын және Европалық Одақтың Орталық Азия елдерімен
өзара қарым-қатынасын зерттеген алғашқы маман болып табылады 12.
К.И.Байзақова 13, Ф.Т.Кукеева 14, М.Ш.Губайдуллина 15, К.Н.Мақашева
16, Г.А.Мовкебаева 17, И.А.Черных зерттеулерінде европалық
интеграцияның үрдістері мен проблемалары, ОВПБ процесін құру,
трансатлантикалық серіктестік қалыптастыру, ЕО және европалық
мемлекеттердің мәселелерін зерттеген.
2002 жылдан бастап әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Европалық Орталығы
Қазақстандағы Европалық Комиссия өкілдігінің қаржылық қолдауымен Европалық
диалог деп аталатын арнайы журнал шығарады. Онда отандық зерттеушілер
европалық интеграциялық процесс туралы ғылыми талқылауға қатысуға,
Қазақстан Республикасының европалық мемлекеттермен және Европалық Одақ
институттарымен ынтымақтастығы мәселелеріне жауап беруге мүмкіндігі бар.
Жұмыстың теоретикалық-методологиялық негізі тирихи фактылар мен
құбылыстарды жинау және анализдеу. 2000-2007 жылдар аралығындағы ҚР мен ЕО
арасындағы ынтымақтастық дамуы мәселесін зерттегенде автор ғылыми және
объективті тұрғыда сүйеніп, жалпы ғылыми әдістемелермен жұмыс істеді,
тарихи-көркемдеу, операциялық-қолданбалы, аналитикалық-прогностикалық,
жағдайды анализдеу әдістері.
Тарихизерттеудің жалпы методологиясы тарихилық принципіне сүйенген
бірнеше ғылыми әдістерді біріктіріп қолдану және Европалық Одақ геосаясатын
тарихи оқиғаларға сәйкес талдаудан тұрады.
Сонымен қатар, тақырыпты зерттеуде проблемалық-хронологиялық тұрғы
тыс қамтыды.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің алдына қойған мақсаттары мен
міндеттеріне жету үшін, кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімімен тұрады.
І. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ЕО СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ: ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ
ҚАУІПСІЗДІК
1.1 1990 ж.ж. Орталық Азиядағы Европалық Одақтың геосаясаты.
1990 ж.ж. Европалық Одақтың Орталық Азияға байланысты саясаты Варшава
одағының ыдырауының нәтижесінде, ол одан кеін 1990 ж. КСРО-ның ыдырауынан
кейін қалыптасқан геосаяси жағдай әсерінде қалыптасты. ЕО тұрақсыз шығыстық
кеңістікке жақын болып, ірі экономикалық және геосаяси орталыққа айналды.
Бұл жағдайды пайдаланып, ЕО пен Батыс бұрынғы социалистік елдерге өз
ықпалдарын тарату үшін мақсатты бағытталған шаралар жасады. Бұл ең алдымен
НАТО және ЕО шығыста кеңейту қадамдары еді.
Сонымен қатар ЕО ТМД-да турақталдыруға байланысты төтенше қадамдар
жасады: кең көлемдегі экономикалық көмек бағдарламалары (ТАСИС) және ОБСЕ
режимін күшейту. Сол уақытта, Кеңес Одағының ыдырауы. Еврпалық Одақтың жаңа
геосаяси рольді ойнауына алып келген бірегей жағдай тудырады. Осылайша,
Европалық Одақтың және Орталық Азия арасындағы қарым-қатынас жаңа және
бірегей геосаяси жағдайдың әсерінде қалыптасты. Керісінше, Европалық
ықпалдық Орталық Азияға таралуы мынадай объективті және субъективті
факторлармен шектелді: Европалық Одағының күші мен қаражатын аударған
Орталық және Шығыс Европа елдеріне көмек; Оңтүстік – Шығыс Европадағы
шиеленістер ; НАТО-ны кеңейту; Каспий аймағына АҚШ-тың белсенді енуі; АҚШ,
Ресей, Қытай және ислам әлемі арасындағы Орталық Азияға ықпал ету үшін
күрес.
Бірінші кезеңде (1990-1994 ж.ж.) Орталық Азияға байланысты ЕО
стратегиясы тактикалық саяси мақсаттарға жету үшін қурылды: пост-советтік
кеңістікті турақтандыру, экономикалық көмек жасау, плюрализмді, демократия
мен рыноктық қарым-қатынасты қолдау. Бұл мақсаттарға тікелей экономикалық
көмек жасау, халықаралық және европалық ұйымдар, институттар арқылы (ОБСЕ,
Европа Одағы, Европарламент, Европалық комиссия, босқындар бойынша БҰҰ
комиссариаты және т.б.) саяси қысым жасау арқылы жетті. ЕО саясатының
негізгі құрамы – Европамен саяси және экономикалық байланыстарды
формализдейтін, пост-кеңестік мемлекеттермен қарым-қатынас және серіктестік
туралы келісім-шартқа қол қоюы болды 18.
Екінші кезеңде (1994 -1998 ж.ж.) ЕО ТМД мен Орталық Азияға байланысты
Европалық саясат нәтижелеріне көңілі қалды. Пост-кеңестік мемлекеттер әлі
демократия мен рыноктық экономика стандарттарынан әлі де алыс екені анық
болды. 1990 ж. аяғында мұсылман әлемінен туған қауіп-қатер және әлеуметтік
қарым-қатынастың шиеленісуіне байланысты Орталық Азияда турақсыздық қауіп-
қатері пайда болды. Сол уақытта, бұл кезеңде Орталық Азиядағы жалпы
геосаяси турақтылықпен тығыз байланысқан Евроодақтың геосаяси мүдделерін
анық түсінуге болады. Осылайша, ғасырдың аяғында ЕО-ң саяси ортасында, ең
алдымен Германияда, ЕО-ң ары қарай шығысқа геосаяси ықпалын кеңейту
тенденциясы байқалды. ЕО геосаяси ықпалын Орталық Азияның Ауғанстан, Иран
және Қытай шекаралас территорияға таратуды көздеді.
Үшінші кезең, қазіргі уақыттағы ЕО және Орталық Азия арасындағы қарым-
қатынастар мынадай үш негізгі факторлар әсерінде дамыды: шығыста ЕО-ң ары
қарай кеңеюі, шығыс Европада пост-советтік кеңістікке Евроодақтың ықпалының
кеңеюі және біртекті европалық сыртқы саясат және қауіпсіздік аймағында
саясат жүргізу 19. Осылайша, жақын жылдар аралығында Кавказ, Каспий
теңізі және Орталық Азияда еуропалық саясаттың жүруін күтуге болады.
Сонымен қатар, басқа да геосаяси факторлар қызмет ететінін және АҚШ,
Ресей,Қытай және мұсылман әлемі араларында аймақта ықпал ету үшін күрес
жалғасатынын ескеру қажет. Бұл болжамдар еуропалық-орталықазиялық қарым-
қатынастар жалпы Орталық Азиядағы жағдай сияқты қиын болатынын көрсетеді.
2001 ж. аяғында Ауғанстанда антитеррористік операциялар жүргізгеннен кейін,
аймақта Евроодақтың әскери-саяси қатысуы шындыққа жанасты.
1999 ж. тамызда Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселелері Еуропада
жұмылдырылды, Бишкекте Шанхай бестігі – Ресей, Қытай, Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері басшыларының саммит іөтті. Қырғызстанға
шабуылды европалық саяси орта аймақтағы демократиялық режимге қастандық
ретінде қарастырды.
Ресей Қытайдың жақындасуы және Шанхай бестігінің негізінде
орталықазия мемлекеттерінің қатысуымен әскери-саяси одақтың бір түрінің
құрылуы Еуропаны мазасыздандырды. 1999 ж. 31 тамызда Герман қоғамының ішкі
саясатында Берлинде, Германияның Орталық Азияға ықылас танытатыны, әсіресе
оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде екені ресми хабарланды.
Сыртқы саясат шеңберінде алдыңғы қатарлы неміс институті – Герман
сыртқы саясат қоғамы – Каспий теңізі үшін турақтандыру пакті концепциясын
үкімет үшін жасап шығарды. Ол үш элементтерден құралады: 1) 200 жыл жасаған
Солтүстік-оңтүстік жолдарына қарама-қарсы Шығыс-Батыс линиясымен
транспорттық коммуникациялар жүйесін қуру; 2) аймақтың жаңа тәуелсіз
мемлекеттерінде демократия мен рыноктық экономиканы күшейту; 3)
геосаясаттан экономикалық бәсекелестікке көшу. Каспий аймағы елдерінің
экономикасын инвестициялауға дайын болған, ЕО-ң мүддесіне сай талаптар
болды. Сонымен қатар, ЕО НАТО-ның шығыста кеңеюінің стратегиялық
зардаптарын жұмсартып, Бейбітшілік үшін серіктестік бағдарламасын
турақтандыру қуралы мен қарым-қатынас мүмкіндігіне айналдырғысы келді.
Осылайша, неміс саясаттанушылары өздерінің саясатшыларын Орталық – азиялық
аймақта белсенді позицияға тек Германияға ғана емес, ең алдымен Европалық
Одақ мүддесі үшін итермеледі. Бұл үрдіс ЕО-ң аймақта саяси және
экономикалық мүддесін орнатуға басқа дүниежүзілік державалардан артта
қалуымен түсіндірілді. Европаны негізгі ұстаған фактор АҚШ пен Ресей
арасындағы ықпал ету аймақтарының әлі толық бөлінбегені болып қалды 20.
2001 сәуірде И.Каримовтың Берлинге сапары Европада солтүстік
Альянстің лидері және Ауғанстанның қорғаныс министрі Раббани Ахмад Шах
Масудтың Францияда болуы және оның Страсбургте Европалық Парламент алдында
сөз сөйлеуімен қатар келді. Масуд Париждің қолдауы туралы уәдесін алып,
одан қаржылық көмек алды. Масуд сапары Европалық Ауғанстандағы жағдайға
жейтінің көрсетті, ең алдымен Орталық Азияда турақсыздық әкелетінін білді.
2001 ж. 4 сәуірде Страсбургте жарылыс дайындаған және Ауғанстандағы жағдай
европалық қауіпсіздікке қауіп-қатер туғызатыны жөнінде европалық
саясатшыларды көндірген У.Бен Ладенмен тікелей байланысты исламистер тобы
Франкфурт-на-Майнеде тұтқындалды. Неміс полициясы Германия, Италия, Белгия,
Ұлыбританияны біріктірген исламистердің астыртын жүйесін шығарды. Барлық
желі Ауғанстанға әкеп соқты. Сонымен қатар, кейінгі жылдарда Германияның
қауіпсіздік күштері Ауғанстаннан Орталық Азия арқылы Ресейден Европаға
есірткіні тасымалдауды жабу бағдарламасын дамытуда көптеген шаралар жасауда
21.
Яғни, Германия Орталық Азиядағы жағдаймен шынымен-ақ қам жейді. 2001
ж. ақпанда БНР неміс барлауы 2001 жылғы орталықазия аймағындағы жағдайды
болжамдау туралы баяндама дайындады. Неміс сарапшылары, исламистердің
Европада мобильді байланыс құралдарын және әскери жағдайларда оперативті
байланыс жүргізу үшін басқа техникалның сатып алуын, 2001 ж. көктем – жаз
айларында Өзбекстандағы Мұсылман қозғалысы кең көлемдегі шабуылға
дайындалуы деп жорыды.
Неміс барлауының баяндамасында, Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан,
Өзбекстан исламистерінің шабуылына өз бетімен қарсы тұра алмайды деп қам
жейді. Берлин жауынгерлер жақсы жасалған инфроқұрылым қурып, шабуылға
толығымен дайындалды деген қорытынды жасайды. Бұл мәселе 2001 ж. ақпанда
Мәскеуге ГФР сыртқы істер министрі И.Фишер сапары кезінде талқыланды.
Фишер Кремльге Берлиннің Орталық Азиядағы жағдайдың дамуына қатты қам
жейтінін жеткізді. Неміс жағы, исламистер Европаға есірткіні тасымалдауын
кеңейту мақсатымен орталықазиялық аймақта өз жағдайын күшейтуге
ұмтылғандары жөнінде қорытындылады 22.
2000 ж. Қазақстан да Европамен қарым-қатынасын әрі қарай дамытты.
Қазақстан президенті Н.Назарбаев 2000 ж. жазда Парижге және қараша айында
Лондонға келді. Британ королевасы қазақ президентіне Ұлыбританияның жоғарғы
наградасы - әулие Михаил және Георгий орденімен марапаттады. Бұл Қазақстан
демократиялық құрылымының жақтасы және реформатор, ядролық қарусыздануға
үлесін мойындау ретінде бағаланды. Алайда қазақстан – британ қарым-
қатынастарының негізгі пункті – мунай аймағында ағылшындардың мүддесі болып
табылды.
Кейінгі уақытта ГФР-ң Каспий теңізі мен орталық Азия аймағындағы
позициясы айқынырақ көрінді. Сыртқы істер министрі И.Фишердің Орталық Азия
мемлекеттеріне сапары алдында Франкфуртер Альгемайне Цайтунг газетінде
ГФР СІМ жоспарлау департаментінің басшысы А.Шмилленнің меморандумы
жарияланып, онда неміс көзқарасы бойынша орталықазия аймағындағы европалық
мүдделер қалыптасты.
Герман СІМ-і 2015 ж. НАТО мен ЕО шекаралары Ресейге шекаралас болып,
ал Украина бұл ұйымдармен әртүрлі дәрежеде стратегиялық серіктестікте
болады дейді. Бұл жағдайда Европа осы күннің өзінде Ресей және Орталық
Азиядағы тұрақтылықты сақтауда жайсыздануда. Шамамен сол уақытта Солтүстік
теңіздің энергетикалық ресурстары әлсірейді. А.Шмиллен Орталық Азиядағы
қандай да бір тұрақсыздық Европа үшін зардапты болатынын айтады.
А.Шмиллен болашақта Орталық Азияда қандай да бір нақты держава ұстем
болатыны мүмкін емес деп есептейді. Сонымен қатар аймақтың экономикалық
саяси және стратегиялық маңызы арта береді. Германия мен Евроодақ Орталық
Азиядағы саясат барлық мүдделі жақтардың мүддесін ескере отырып құру
керектігін ескертеді. ЕО-ң негізгі мақсаты – европалық энергетикалық жүйеге
Орталық Азия мен Каспий теңізінің энергетикалық ресурстарын кіргізу арқылы
өзінің мұнайгаз импортын диверсификациялау болып табылады. Ал ЕО басқа
мақсаты – Ауғанстаннан орталықазия аймағы арқылы өтетін нарко-трафиктерді
жою, сонымен қатар ұйымдасқан қылмыскерлік пен халықаралық терроризмді жою
болып табылады.
Ол үшін ЕО пен Германия аймақтық кооперацияны қолдау, оларға әлемдік
рыноктарға шығуын қамтамасыз ету және гуманитарлық, әлеуметтік және
экологиялық мәселелерді шешуде көмектесу арқылы орталықазия мемлекеттерінің
күшеюіне үлесін қосу керек. Яғни Европа аймақтың саясатқа қатысуы қажет. ЕО
аймақта мұнайгаз өндірісінің құрылысында, инфрақұрылымда қатысуы керек.
Евроодақтың Орталық Азияда саяси қатынасуы аймақтың шиеленістерді
тоқтатуда көрінуі мүмкін. А.Шмиллен ЕО мүмкіндіктерінің шегін нақты
айқындауды ұсынады. Берлиннің пікірінше, аймақты тұрақтандыру үшін, Ресей,
Қытай және АҚШ сияқты державалардың қатынасуы қажет.
ГФР СІМ-ң Каспий аймағында байланысты саяси калькуляциясы, аймақтың
проблемаларымен айналысатын неміс сарапшыларының жасағандарымен
негізделеді. Бұл саладағы соңғы баяндама Парсы шығанағы, Каспий теңізі
және Кавказ зерттеуі болып табылады. Бұл зерттеуді 2001 ж. басында
құрылған Герман халықаралық саясат және қауіпсіздік институты жасады 23.
Баяндамада Евроодақ пен ГФР стратегиялық мақсаттары құрылғандығы
үрдіс байқалады. Европа рыногына мұнай тасымалдау үшін неміс және европалық
концерндеріне қолайлы жағдай жасау; Парсы шығанағы мен ОПЕК мұнай өндіруші
елдердің монополистік жағдайларын жою арқылы, саяси және инфрақұрылымдық
өзгерістер жасау; кендерді таңдап европалық энергоқолданысты
диверсификациялау.
Алайда ЕО тек мұнайға ғана емес, Каспий аймағындағы газға да мүдделі
болды. Неміс сарапшылары каспий кеңістігінің европалық газ жүйесімен
қосылуы альтернативсіз деп есептеді. Одан әрі, газды пайдалану, жасау және
оны тасымалдау америкалық емес, европалық түрде болды. Европа елдері
аймақтағы инфрақұрылымдық мәселелерді шешуді өз міндеттеріне алуы қажет.
ОПЕК-ке тәуелділік мәселесін шешуге байланысты, неміс мамандарының
ойынша, Европа ОПЕК-ке кіруден бас тартуға алып келетін каспий аймағының
мемлекеттеріне қолайлы саяси және экономикалық алғышарттар жасау тиіс.
Мұндай мүмкіндіктер каспий елдерінің ЕО энергетикалық хартиясы жөнінде
келісім-шартқа қатысуына және олардың Европалық Кеңес сияқты европалық
құрылымға келуіне жол ашады. ЕО Ресеймен қарым-қатынаста аймақтағы
тұрақтылықта жауапкершілікті өзіне артуы қажет. Сонымен қатар, неміс
аналитиктері ЕО-пен қарым-қатынас және серіктестік келісімдері, Европалық
энергетикалық хартия, ОБСЕ-ге аймақтық мемлекеттердің қатысуы, оларда
Европаға деген құштарлықты тудырады. Не болса да каспий мәселесі европалық
түрде көрсетілген.
Осылайша, Каспий аймағындағы европалық мақсат пен мүдде Берлин бойынша
мынадай:
• европалық мүдделерді американдықтан айырып, өзіндік европалық
стратегия жасау;
• Кавказ бен Каспий аймағын ОПЕК-ке емес, Европаға құштар ету;
• Ресейдің қатысуымен Европалық Кавказдағы шиеленіскен мәселелерді шешуі
және сонда бірдей бәсекелестік мүмкіндіктер мен қарым-қатынасқа
қолайлы жағдай жасау;
• Шығыс-Батыс линиясымен транспорттік инфрақұрылымды қолдау және Европа
рыногына Туркия арқылы Иранды қоса отырып аймақ ресурстарын
байланыстыратын газ жүйесін қолдау;
• Европаға Каспий аймағындағы магистраль құбырлар жобасына байланысты
европалық позицияны жасау.
2001 ж. мамырдағы Қазақстанға И.Фишердің сапары, Германияның Кавказ –
орталықазиялық аймақтағы ЕО өз позициясы мен саясатын күшейткенін көрсетті.
Германия саясатының мақсаттарының бірі – Европаға Кавказ бен Каспий аймағын
қосу, ЕО-ң шиеленістерді шешуде және тұрақтылықты сақтауда ролі болып
табылады. Евроодақты стратегиялық мақсаты Шығыс – Батыс линиясымен
транспорт инфрақұрылым құру процесін қолдау және Каспий аймағынан Европаға
кететін магистраль құбырлар жобасына байланысты Европалық позицияны жасау
болып қала береді. Сонымен қатар, біртекті европалық сыртқы саясат
төңірегіндегі аймақтағы ЕО-ң әртүрлі елдерінің ұлттық мүдделерін
ескерілуіне Берлин жауап береді.
1990 ж.бірінші жартысында европа саясатшылары аймақта дами бастаған
үрдістерден жалған қорытынды жасайды. Жаңадан пайда болған элиталардың
экономикалық және саяси мүдделерін біріктіретін, республикалардың мемлекет
- ұлт фазасынан өтетінін ескермеген. Сол уақытта ЕО стратегиясы Орталық
Азиядағы ішкі аймақтық интеграцияны қолдауға бағытталды. Жаңа тәуелсіз
мемлекеттерге алдымен ішкі тұрақтылық пен сыртқы қауіпсіздікті сақтау үшін
арнайы режимдер құру қажет болғанда, ЕО демократиялық және рыноктық
институттардың дамуына үміттенді.
Европа аймақта болып жатқан геосаяси және сыртқысаяси факторларды
айтарлықтай ескермеді. Ал ОБСЕ тәжік – ауған шекарасы европалық кеңістіктің
оңтүстік флангі екенін формалды түрде түсіндірді. Алайда ОБСЕ Тәжікстандағы
шиеленісті реттеуге және Ауғанстаннан төнген қауіп-қатерден сақтауға әлсіз
болды. Қазіргі кезде европалық орталық саяси және мәдени жоспардағы шегі,
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы шекара болуы мүмкін.
1990 ж. екінші жартысында Европада, әсіресе Германияда ЕО геосаяси
жоспарда Каспий теңізі және орталық Азиядағы бұрынғы ойыншылардан артта
қолғанын түсіне бастады. 1998 ж. неміс социал-демократтарының аймақта
европалық саясатты жандандыруға байланысты қадамдары сәттіз болды. ЕО-ң ең
беделді мүшесі – Германия Евроодақты кеңейту және біртекті сыртқы саясат
пен қауіпсіздік жөнінде саясат құру сияқты европалық мәселелермен
айналысты.
ЕО саясатының осы аймағы қазіргі күні Европа саясатшыларын орталық
азиялық аймаққа назар аударуына мәжбүрлейді. Осылайша, 2000 ж. есірткі
трафигі, заңсыз миграция, әлеуметтік қысымның өсуі, демократиялық
процестердің қысқаруы, кейбір республикаларда экономикалық коллапстың
қаупі, радикалды және жауынгерлік исламның шығуы сияқты Орталық Азиядан
төлетін әртүрлі қауіп-қатер Европа мазасыздығының өсу үрдісіне алып келді.
2001 ж. сәуірде Берлинге өзбек басшысы И.Каримовтың сапары кезінде,
сонымен қатар герман вице-канцлері мен сыртқы істер министрінің
орталықазиялық лидерлермен кездесу кезінде және қазан айындағы қазақстан
президенті Н.Назарбаевтың ГФР басшылығымен келіссөздер жүргізу уақытында,
Европалық Орталық Азиядағы жағдайдың дамуына мазасы кеткені анық болды.
Европалық мүдде мен европалық үрейді аймақтағы басқа ірі ойыншылардың –
Ресей және АҚШ-тың қуаттауы мәселе тудырды. Бірақ саяси перспектива
Европалық Үлкен Ойынның бір қатысушысына айналып баратынын көрсетті.
Варшава блогының ыдырауы, одан кейін 1980 ж. аяғы – 1990 ж. басында
КСРО-ның құлауы әлемде жаңа геосаяси жағдайды тудырып, Европада жаңа күштер
балансын жасады. 1990 ж. басында ЕО елдерінің саяси ортасында Евроодақты
АҚШ-тың әсерінен босататын әскери-саяси одаққа айналдыру мәселесі
туындайды. 1994 ж. Брюссельдегі және 1996 ж. Берлиндегі ЕО саммиттерінде
Евроодақ лидерлері қауіпсіздікке байланысты біртекті европалық саясат тек
НАТО көлемінде іске асатынын айтты. Бұл АҚШ-ң саяси, әскери-техникалық
басымдылығы жарияланған кездегі, Балкан шиеленісін реттеуде Европа
мемлекеттерінің сәтсіз нәтижесімен ескерілді. 1990 ж. аяғынан бастап Европа
мемлекеттері өз қауіпсіздігігін қамтамасыз етуде күш жинап, халықаралық
аренада жаңа роль ойнауы басталады 24.
2000 ж. 20-21 қарашада Брюссельде Европалық Одақтың сыртқы істер
министрлігінің және қорғаныс министрлігінің сессиясы өтеді. Бұл кездесу
1992 жылдағы ЕО-ң біртекті сыртқы және қорғаныс саясатын құруға бағытталған
маңызды қадам болып табылды. Брюссель жиналысында ЕО-ң біртекті әскери
күштеріне әрбір қатысушының нақты үлесі, ЕВОП мақсаты мен міндеттері, НАТО-
ға байланысты. ЕО-ң біртекті күштерінің өзара қатынасы мен жағдайы,
европалық күштердің стратегиялық жауапкершілігі және олардың сандық және
сапалық мінездемелері, басшылықтың құрылымы, Европа әкімшілігінің ЕВОП-ты
басқару мәселесі анықталды.
Біртекті европалық қорғаныс саясаты мәселесін айта келе, бұл салада
үш позиция белгіленгенін айту қажет. ЕВОП-қа Лондонның қарым-қатынасын
қалыптастырған Британ көзқарасынша, НАТО-ның европалық қанатын күшейту
идеясында негізделеді. Француз позициясы бойынша НАТО-ға байланысты ЕВОП-
тың өзінділігін күшейту болып табылады. Герман позициясы ағылшындық және
француздық жағдайдың ортасында орналасқан, ал атлантикалық одақпен тығыз
байланыста болатын біртекті европалық әскери-саяси құрылым құруды ұсынады.
Европа елдері мен АҚШ арасындағы технологиялық және қаржылық
алшақтығы ЕВОП-тың ауру жері болып қалады. АҚШ-тың әскери күшінің саны 1,37
млн. бола тұрса да, Пентагон әрбір әскери қызметшіге жылына 26800 доллар
жұмсайды; НАТО-ң европалық қатысушыларының әскери күшінің саны 2,3 млн.
адам құраса, әрбір әскери қызметшіге жылына орта есеппен 4000 доллар
жұмсалады. Жалпы НАТО-ға мүше европа мемлекеттерінің әскери-технологиялық
қажеттіліктеріне жұмсалған қаражат – американдықтардан 60%-не, ал
тиімділігі -10% құрайды.
ЕО өзіндік стратегиялық күштерін құру бұрын шешілген мәселе болса да,
жобаны іске асыруда мәселелерге жауап табылған жоқ. Қауіпсіздік саласындағы
сарапшы А.Миддель бұндай сурақтар алтау деп есептейді:1) ЕО-ң 60- мыңдық
контингенті қаржыландыру, оны жаңа қару – жарақтар түрімен қамтамасыз ету
қандай қаражаттан шығады; 2) НАТО, ЕО, БЭО-на кірмейтін, алайда ЕО қарулы
күштерінің стратегиялық жауапкершілік зонасына кіретін мемлекеттер бұл
күштердің шығуына шын мәнінде қалай қарайды; 3) ЕО күштеріне АҚШ-ң
сенімсіздік негізінде пайда болатын НАТО ішіндегі дағдарысты қалай
тоқтатуға болады; 4) Европалық Одақтың күш қолдану зонасының географиялық
шекарасы қайда аяқталады; 5) осы күштерді қолдану туралы шешімдерін ЕО-ң
бейтарап мүшелері қоршай ала ма; 6) қашан ЕО біртекті технологиялық
стандарттарға сай әскери өндіріс құрады және ол американдыққа бәсекелес
бола ала ма?
Орталық Азия үшін маңызды сұрақтардың бірі – НАТО, ЕО және ОБСЕ
төңірегінде европалық тез әсер ететін күштердің мойнындағы жауапкершілік
зонасының географиялық шегі туралы болып табылады. Қауіпсіздік жөніндегі
неміс эксперті Л.Рюль, 1999 ж. сәуірде қабылданған НАТО-ның Жаңа
стратегиялық концепциясының негізінде өз саясатын құрған Батыста, шынайы
анти-террористік стратегия жоқ дейді. Екі негізгі турақсыздықты қамтыған,
кең аймақтағы өсіп келетін дестабилизация қаупінің алдында Батыс дәрменсіз,
деп есептейді Л.Рюль, олар: Кавказдан Таяу Шығыс арқылы Болқанға дейін;
Орталық Азиядан Иран, Ауғанстан, Пакистан арқылы Кашмир мен Индияға дейін.
Осылайша, қазіргі кезде НАТО ішіндегі центрден тепкіш күштердің
күшеюі, ЕО геосаяси ойларының күшеюі нәтижесінде трансатлантикалық
ынтымақтастық біраз қиын мәселелерді бастап өткерді. Қазіргі кезде Париж
біртегті европалық чыртқы және қорғаныс саясатында Европаның даму бағытында
голлистік бағытта даму мүмкіндігін көреді, яғни АҚШ пен Ресейден бөлек
күшті әскери-саяси одақ құру. Франция ЕО-ң сыртқы саясаты және қорғаныс
бойынша өкілетті Х.Солананың саяси қадамдарын қадағалап, оның НАТО үлесіне
тиетін европалық стратегиялық шамданушылықты тежеуін қоршап отыр.
Берлин ЕО-ң саяси бірлігін сақтап қалуды көздейді, біртекті қорғаныс
және сыртқы саясатты европалық бірлікті күшейту құралы ретінде көреді,
бірақ сол уақытта АҚШ-сыз европалық қауіпсіздігін елестете алмайды. Ал
Лондон үшін ең алдымен англосаксондық одақ пен НАТО-ға сүйенген өз
қауіпсіздігі бірінші орында тұр.
ГФР-ң ең көреген сарапшысының ойынша, атлантикалық альянс ішінде
объективті себептерден туындаған процесс жүруде. Европаның саясаты
континентальдық мәнге ие, ал ол оның қауіпсіздігінің атлантикалық құрамы
НАТО мен АҚШ-ға тәуелділігі азаюы болып табылады. ЕО-ң континентальдық
дамуы қаншама алысқа кетіп, евразиялық түрдіқабылдай ма деген сұрақ туады.
Европалық стратегтер ЕО-ң мүддесі тек Европада ғана емес, Жерортатеңізі,
Солтүстік Африка, араб әлемі, Шығыс Европа, Орта Шығыс, Кавказ және Орталық
Азия аймақтарына дейін жайылады.
НАТО мен ЕВОП арасындағы субординация және қарым-қатынас мәселесі
келешек біртекті европалық күштердің негізгі проблемасы болып қалады. ЕВОП
басқа мәселелеріне оның ОБСЕ, БЕО және БҰҰ-дағы орны мәселесі жатады.
Келешек европалық әскер Европадан тыс және алыс жерлерде әскери және
бейбітшілік операцияларын жүргізу құралы ретінде құралатыны анық. ЕВОП-ң
стратегиясы НАТО-ны бейнелеудің үрдісі ретінде болары анық 25.
Әскери-техникалық мәндегі ірі мәселелердің бірі АҚШ пен НАТО-ның
көмегінсіз біртекті европалық күштерінің мобильді бола алмауы болып қалды.
ЕВОП-ты іске асыруда кездесетін әскери-саяси мәндегі ірі проблеманың бірі –
саяси және әскери шешімдерді қабылдаудың әрекетті механизмін құру болады.
ЕО пен Еурокеңесте қабылданған консультациялар механизмі тиімсіз болуы
мүмкін.
ЕО-ты кеңейту ЕВОП проблемасымен тығыз байланысты. АҚШ-ң Шығыс
Еуропада ықпалының өсуіне әкелген НАТО-ң шығысқа таралуы сияқты, ЕВОП
Еуроодақтың өзіндік жауабы деген ойлар бар. Бұл елдердің ЕО-ға, яғни
біртекті европалық әскери құрылымға қосылуы Европа державаның жоғалтқан
ықпалының орнын топтырды. Осылайша, ЕВОП-ты құруда ірі европалық
мемлекеттердің, әсіресе Германия мен Францияның мүдделері көрінеді. ЕВОП
тағдыры көбінесе Берлин позициясына тәуелді болды, бір шетінен атлантикалық
альянс төңірегінде ынтымақтастық идеясына адалдық танытса, ал екіншіден ЕО-
ты экономикалық және әскери-стротегиялық мәнге ие дүниежүзілік күшке
айналдыру мақсатымен ЕВОП-тың саяси және қаржылық, идеологиялық спонсоры
ретінде шықты. Сонымен қатар Германия, неміс стратегтерінің ойынша ЕО-та
алдыңғы рольде ойнайтынына сенімді.
1.2 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейінгі Орталық Азия аймағындағы Европалық
одақтың стратегиясы.
11 қыркүйек оқиғасынан кейін Европалық одақтастар жағынан Құрама
Штаттарға әскери көмек көрсету мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бұл мәселе
2001 ж. қыркүйектен желтоқсан айларына дейін ЕО сыртқы саясатынын негізгі
мазмұны болып қалды, көптеген жылдардан кейін Европалық елдер өздерін
майдан жанындағы мемлекеттер ретінде сезінді. Осылай, ГФР сыртқы істер
министрі О.Шили Германияда қандай да бір нақты объектілерге шабуыл жасау
қаупі жоқ екенін ресми хабарлады. Алайда, конституцияны қорғау
ведомствосінің мәліметтері неміс халқын ұятқа қалдыратын қимыл жасады: елде
17 ұйымға кіретін 31450 адам исламистер болды. Араб радикал топтарының саны
3100 адамды құраса, оның 800-і Хезболла террористік тобының мүшелері болып
табылды.
Қазанның басында, Ауғанстандағы талибтер режиміне қарсы АҚШ-ң әскери
операция басталған кезде, европалық одақтастардың позициясы толығымен
шешілді. Ұлыбритания қандай жағдай болмасын антитеррористік операцияларға
қатысатыны мәлім болды. Оның көрсеткен үлесі 8,5 мың адам элиталық әскер
және 20 мың қосалқы әскер, сонымен қатар СЭК және ВМР. Франция АҚШ-қа ең
алдымен материалды – техникалық көмек көрсетуге әзір болды. Париж 2600 адам
құрайтын Джибутиден арнайы контингент жіберуге мүмкіндігі болды. ГФР-ң
Ауғанстандағы операцияларға қатысу туралы шешім қабылдауы ішкі және
сыртқысаяси характерге ие қиын процесс еді. Неміс әскерлері үш облыста
қимылдауына болар еді, олар: АВАКС жүйесі үшін 500 әскер қызметкерлері; екі
фрегат және 550 әскери қызметкері бар бір қосалқы судно; 2 миналық
тральщик. ГФР жағынан нақты көмек одақтасторға стратегикалық радиустағы
транспорт самолеттерін, теңіз борлау авиациясын, танктерді ұсынуға көрінді.
Европадан АҚШ-ға жіберілетін Ауғанстандағы операцияларда пайдаланатын
американдықтардың орнына немістің самолет-лазарет және әуеде борлау
жүйесіне АҚШ үміттейді. Вашингтонның ойынша, Германия Ауғанстанға ЕО
жағынан гуманитарлық көмек көрсетуге басты роль ойнауы қажет еді.
Европалық Одағының Ауғанстандағы әскери операцияларға қатысуы туралы
соңғы шешім 2001 ж. қарашада Лондонға өткен Еуроодақ мемлекеттері
басшыларының жиналысында анықталды. Онда ГФР,Ұлыбритания, Франция, Италия,
Испания, Нидерланды, Бельгия мемлекеттерінің басшылары және ЕО сыртқы және
қорғаныс саясатының уәкілі Х.Солан қатысты. Ауғанстандағы жіберілген неміс
әскер қызметкерлерінің саны 4000 адам деп жоспарланды. Бұл санға әскери
күштердің 5 түрінің өкілдері кіруі қажет. ГФР-ден басқа операцияларға НАТО-
ң басқа мүшелері және Жапония қатысуы қажет еді. Канада 2200 адам жіберіп,
7 ұшақ пен 6 кеме; Ұлыбритания – 4800 адам және авиацияның кейбір түрін;
Италия – 1000 адам, 12 ұшақ және 2 кеме; Чехия – 300 адам; Туркия – 90
адам; Жапония – 1000 адам және 3 кеме жіберуі қажет. Франция десант
әскерін, ВМС және ВВС (1200 – 1500 адам) жіберуге дайындалды 26.
ГФР әскери-саяси белсенділігінің артуының негізгі себебі, ЕО пен
Германияның соңғы жылдары ЕСҚС-ның арқасында қол жеткізген сыртқы саяси
ықпалын жоғалтуын,Таяу және Орта Шығыс, Оңтүстік Азия және АТР елдерімен
қалыптасқан стратегиялық диалогты үзіп алу қоруынышынан туындады. Берлиннің
әскери операцияларға АҚШ және Ұлыбританиямен теңдеу қатысуы, Германияның ЕО-
ты геосаяси ойыншыға айналдыру құралы болған ЕСҚС-дан бас тартуын
ойнамайтынын көрсетті.
Ауған операциясында Германияның қатысуының соңғы аккорды Ауғанстанға
неміс контингентін жіберу шешімі болды. 2001 ж. 22 желтоқсанда Бундестагтың
төтенше жиналысы өтіп, онда Ауғанстанға Бундесвер контингентін жіберу
мәселесі қарастырылды. Контингент 1200 адамды құрады. Жоғарыда көрсетілген
контингент Ұлыбритания (1500), Испания (700), Аргентина (600), Франция (300-
400), Италия (300), Чехия (200), Греция (150) және Туркия (300) күштерімен
бірге БҰҰ күштерінің құрамына кіріп, Ауғанстанға бейбітшілік операцияларға
бағытталды. Бұдан байланысты Бундестаг төрағасы В.Тирзе, Германия
халықаралық істерде өзіне көп жауапкершілік алу қажеттігін хабарлады. ГФР,
Франция, Ұлыбритания және АҚШ арасындағы ұзақ та, қиын келіссөздер
нәтижесінде, европалық мемлекеттер әскери операцияларға достыққа ұмтылған
күштер американ басшылығына бағынбауы тиіс деген бір көзқарасқа келеді.
Осылайша, Европалық Одақ пен әсіресе германияның Ауғанстандағы
тұрақтандыру және халықаралық терроризммен күресте ролін бағаламау дұрыс
емес. Сол уақытта, 2001 жыл Орталық Азияға байланысты ГФР саясатының
өзгеріс уақыты болды. Өткен жылдың қараша айында канцлер Г.Фредер
басшылығымен өткен герман үкіметінің жиналысы болды, онда Орталық Азияға
бетімізбен қарайық деп мүдделі ведомстволарды шақырды. Яғни бұны, ГФР мен
ЕО ауған саясатын орталықазиялық аймақтың қауіпсіздігін европалық қам
істеушілік контекстінде қарастыру керек.
2002 ж. ақпанның ортасында Исламдық Конференция Ұйымы және Евро Одақ
арысында өткен Стамбулдағы саммит, Европа мұсылман әкімімен диологты ары
қарай қолдауға дайын екені көрінді. ЕО-ң ролін кішкене тарихи
перспективасынан бағаласақ, ол жағымды мәнге ие болғанын көреміз. 11
қыркүйек жан түршігерлік оқиғадан кейін европалықтар бірдей американдық
одақтастарын қиын жағдайда қолдады. Ал керісінше, европалық елдер АҚШ-ң
Орта және Таяу Шыңыста шиеленіс зонасын таратудан және антитеррористік
операцияларды эскалациялайға дайын болған АҚШ және НАТО емес, БҰҰ
басшылығымен Ауғанстанда достыққа ұмтылған операциялар жүргізу шешіміне
жетті 27.
Келешекте Евро Одақ Ауғанстандағы қалпына келтіру үшін ірі
экономикалық және қаржы-техникалық үлес қосады (қантарда донор – елдердің
Токия конференциясында ЕО 495 млн, ал ГФР – 362 млн. доллар бөлуге уәде
берді). Сонымен, ЕО Кавказдан Пакистанға дейінгі кеңістікте тұрақтандыру
ісі біз үшін өте маңызды болып табылады. АҚШ-ң Орталық Азияда әскери
болмысы. Вашингтон арасында, бір жағынан, Мәскеу және Пекин арасындағы
қарама-қайшылықты тудырса, Европалық турақтандыру ролі негізгі тұрақтандыру
факторы бола алады.
ІІ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІ МЕН ЕВРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАС
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Батыс аналитиктерінің Орталық Азия аймағынын даму болашағы туралы.
Орталық Азия аймағындағы Евроодақ саясаты және екі жақты қарым-
қатынастардың дамуы саясатшылар, зерттеушілер және аналитиктер алдына біраз
мәселелерді қойды. Орталықазияның барлық және біраз елдер үшін: Батысқа
және Шығысқа қосылу керек пе, немесе (Дүниежүзілік сауда ұйымы арқылы)
елеуіне де қосылу қажет пе, немесе ешқайсына қосылмау керек пе? Евроодақ
оларды қабылдай ма? деген негізгі мәселе орын алды.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Туркменистан және Өзбекстан сияқты
бес бұрынғы кеңес республикалары ретінде қарастыра келе, британ зерттеушісі
Мартин Шпехлер ЕО-та аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастық перспективаларын
анықтауда геосаяси тұрғы ұсынады. Аймақтаға бес елдің мәдени және саяси-
экономикалық құрылымдарының бірлігін анықтап, Шпехлер, Орталық Азияға Қытай
ұйгыр автономды ауданы Синьцзянды, Ауғанстанды, азербайжандар тұратын
Иранның бөлігін, Ресей федерациясының түркітілдес аудандарын жатқызуға
болады. Алайда, бұл территориялардың бірде біреуінің тәуелсіз статусы жоқ.
Ал Европалық Одақ келісім-шарты бойынша оған мүше ретінде тек европалық
мемлекеттер кіре алады, яғни бұл елдер бұл одаққа кандидан бола алмайды.
Поляк зерттеушісі В.Чимошевич, Орталық Азия мелекеттерінің
географиялық орналасуы ғана емес, ішкі саяси және әлеуметтік-экономикалық
реформаларының тиімсіздігі де ЕО-қа кіруіне кедергі болды деп есептейді.
Әзірбайжан (Баку – Тбилиси – Джейхан мұнай құбыры) арқылы Жерорта теңізімен
байланысты, ал Түркменстан мен Қазақстан Ресеймен мұнай – және газ
құбырлары арқылы байланыста. Осы аталған елдердің бәрі ме авторитарлық
режим жақын, ал олардың президенттері (саяси исламға қарама-қарсы) зиялы
ұлтшылдық идеологиясын жүргізеді. Бұл республикалардың бірде-біреуі
демократиялық емес: адам құқығы, ақпараты құралдарының бостандығын
сақтамайды 28.
ОБСЕ және басқа шетел бақылаушыларының бағалауынша, орталықазиялық
мемлекеттерде өтетін сайлаулар әр кезде әділетті бола бермейді, корупцияға
жол беріліп, жеке меншік қорғалмайды. Сондықтан, географиялық орынды
ескермей-ақ, қазіргі күні олар Копенгагендегі Евроодаққа мүше болу
стандарттарына сай келмейді.
Аймақтағы мемлекеттердің экономикалық даму болашағын анализдей келе,
неміс авторлары А.Адамс және Л.Клоутс, орталық Азия мемлекеттері
авторитарлық саяси режим жағдайына экспорттық глобализм деп аталатынын
ішкі стратегияға сүйене отырып, бірте-бірте экономикалық реформалар
жүргізуге деп анықтайды. Авторлар ойынша, ортаазиялық елдер аймақтық
интеграция емес, мультилатерализм (өздерінің серіктестерімен әрбір мемлекет
өз басымдылығын пайдалануға болатын механизмдер негізіндегі халықаралық
қатынастар ұйымы) принципі бойынша шикізат экспортқа сенім артты. А.Адамс
Қазақстаннан басқа Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық жағынан артта
қалғанын айта кетеді. Энергоресурстарға бағаның өскенін ескеріп, Қазақстан
мен Түркменстанның ішкі ұлттық табыс (ВНД) дәрежесі сәл жоғары категорияға
жатады, ал қалған мемлекеттер әлем экономикалық қауымдастығының аяғында
қалды - дейді.
БҰҰ даму бағдармасының мәліметі бойынша, денсаулық сақтау және білім
беру жүйесінің арқасында ортаазиялық мемлекеттердің адамзаттық даму
индекстері орташа болып есептеледі. Алайда кейінгі жылдары Өзбекстанның
кедей аудандары (Арал теңізіндегі Қарақалпақия), Қазақстанның кейбір
территориясы, Тәжікстан мен Қырғызстанның таулы аймақтары өз халқының көп
бөлігінен айырылды, өйткені көбісі еркектер Ресейге және басқа елдеге табыс
табуға кетті. 1990 ж. арнайы мамандар (неміс, славяндар, еврейлер) аймақтан
көшіп кетті.
Көптеген батыс авторлары айтқандай, аймақтағы республикалар
арасындағы негізгі айырмашылықтар олардың бәріне тән энергоресурстардың
көлемінде жатыр: мұнай мен газды экспорттайтын үш мемлекеттермен қоса, бір
мемлекет (Өзбекстан) энергетикалық потенциалы мен азық-түлік өнімдері
жөніненөте бай. Ал ішіндегі кедей (Қырғызстан және Тәжікстан) мұнай мен
газды импорттап, көрші елдерге суэлектрресурстарын сатуға мәжбүрлі. Ал өз
мұнайгаздарын сыртқа шығаратын Қазақстан мен Түркменстан өндірістің басқа
салалары мен ауылшаруашылыққа назар аудармай, нәтижесінде олардан тіптек
қол үзді. Тек Өзбекстанға бұрынғы құрылым салаларын сақтап қалды (табл.
қара) 29.
Таблица
Негізгі экономикалық көрсеткіштер
ЖҰТ адам Өсу Көбею, ауылшар.+ Коэфф Ең байлар
басына, көрсетк- 2006 өндіріс, Джини проценті *
Ел 2003, ші, (%) 2006 (%) (10 %)
СҚП* 1990-2006
(долл.)
Қазақстан 6280 92 9,2 24 323 24,4
Қырғызстан 1690 83 6,7 47 348 27,9
Тәжікстан 1040 49 10,2 43** 326 25,6
Түркменістан 1120 112 16,9 69** 408 31,7
Өзбекстан 1720 117 4,4 44 268 22,0
* СҚП (сатып алу қабілеттілігінің паритеті) салыстырмалы ұлттық бағалар.
** Ауыл шаруашылығы +өндіріс, құрылыс, коммуналды шаруашылық, таяу-кен
өндірісін қосады.
Дерек көзі: 2006 World Development Indicators (World Bank, 2005).
Неміс зеттеушісі В.Вебер орталықазиялық мемлекеттердің инвестициялық
тартымдылығын, яғни инвестициялық климатын анализдей келе, Каспий
жағалауындағы мұнай кендері мен түрлі-түсті металдарды шығаруға капитал
салғанынан басқа, мемлекет аймағы тікелей шетел инвестициясын алмайды.
Бұрыннан талқыланып келе жатқан ресей-қытай зерттеу жобасы мен құбырларды
салу бағдарламасы іске асқан кезде ғана жағдай кішкене жақсарады. Шетелдік
көмек пен Дүниежүзілік банк, Азияның даму банкі, ЕБРР сияқты халықаралық
қаржы ұйымдарынан қолдау тым аз болып тұр.
Батыс тарихнамасы көбінесе Орталық Азия мемлекеттерімен шекаралас
Евро одақ қауіпсіздігі мәселесі мен аймақтағы қауіпсіздік мәселесіне назар
аударады. Мысалы, американдық зерттеуші Ю.Румер осы барлық зиялы елдер
(халқының көбі мұсылман дінін ұстанады) Батысқа, сонымен қатар Ресей мен
Қытайға достық қарым-қатынаспен қарайды дейді. Бірақ тек ғана Өзбекстан мен
Қырғызстан жерінде, Ауғанстандағы талибтерге қарсы антитеррористік
компанияға көмек көрсету үшін құрылған американдық әскери базалар
орналасты.Аймақтық экономика мен қауіпсіздік жүйесін дамыту саласында
ешқандай нәтиже жоқтығын төменде келтірілген мәліметтерден көреміз.
Батыс аналитиктері аймақтағы интеграциялық процестерді жандандыру
арқылы тиімді даму басталады дейді. Орталық Азияның барлық бес
республикаларында ашық экономика дамыған, олар КСРО өмір сүрген жылдарда
қалыптасқан сауда қарым-қатынасын сақтап қалуға тырысты. Қазіргі күні
посткеңестік елдер арасындағы көптеген сауда операциялары әлі де тарифсіз
негізде іске асады, алайда, олардың барлығы 1981 жылы ыдыраған КСРО-ның
маңынан шығып сауда байланыстарын сәттілікпен диверсификациялауға тырысты.
Олардың тәуелсіздікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz