Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік негіздері.
1.1 Байланыстырып сөйлеудің психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ..6
1.2 Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...9
2. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы.
2.1 Анықтау экспериментінің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Анықтау экспериментінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3. Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруға бағытталған зерттеу.тәжірибе жұмысы.
3.1 Қалыптастыру экспериментінің әдістері мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... .30
3.2 Зерттеу.тәжірибе жұмысының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
Әдебиеттер тізімі.
1. Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік негіздері.
1.1 Байланыстырып сөйлеудің психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ..6
1.2 Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...9
2. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы.
2.1 Анықтау экспериментінің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Анықтау экспериментінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3. Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруға бағытталған зерттеу.тәжірибе жұмысы.
3.1 Қалыптастыру экспериментінің әдістері мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... .30
3.2 Зерттеу.тәжірибе жұмысының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
Әдебиеттер тізімі.
\ Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік
негіздері.
1.1 Байланыстырып сөйлеудің психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ..6
1.2 Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .9
2. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы.
2.1 Анықтау экспериментінің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Анықтау экспериментінің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3. Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыруға бағытталған зерттеу-тәжірибе жұмысы.
3.1 Қалыптастыру экспериментінің әдістері мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... .30
3.2 Зерттеу-тәжірибе жұмысының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Тіл - адам баласының өмірінде маңызы зор. Ол адамның бір-бірімен қарым-
қатынас жасау құралы, дамудың жалпы көрсеткіші, психика дамуының
көрсеткіші.
Сөйлеу – тіл арқылы өз ойын жеткізу құралы. Ол психологиялық қатынастың
қалыптасып, оны тіл арқылы жеткізу болып табылады.
Соңғы жылдары зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін
дамыту, қалыптастыру қиыншылықтарының санының айтарлықтай өсуі
белгіленген. Байланыстырып сөйлеу тілі дегеніміз не?
Байланыстырып сөйлеу – тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол сөйлемдердің
бір-бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен, мазмұны жинақы
құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін білген адам, тек
сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын байланыстырып, сөйлеу тілі арқылы жеткізе
біледі.
Байланыстырып сөйлеу тілі балада ерте жастан-ақ пайда болады.
Төменгі мектеп жасындағы зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін мынадай
атақты ғалымдар зерттеген: В.Г.Петрова, М.П.Феофанов, Г.М.Дульнев, Ж.И.
Шиф, З.Н.Смирнова, Л.В.Занкова, М.С.Певзнер т.б.
Бірақ, бұл ғалымдардың зерттеулері орыс тілінде оқитын, зияты зақымдалған
оқушылармен жүргізілген. Ал, нақты зияты бұзылған балалардың байланыстырып
сөйлеу тілін зерттеген ғалымдар да жетерліктей, олар өзіміздің отандық
ғалымдарымыз: Өмірбекова Қ.Қ., Бектаева К.К., Т.М.Коржова, Л.Вавина,
Айтметова С.Ш. т.б.
Қазіргі таңда бұл мәселенің (байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастырудың)
өзектілігі мен теориялық мәнділігін анықтау бізге өте маңызды. Біздің
жазып отырған дипломдық жұмысымыз алдымен, осы мәселеге қатысты екндігін
ескеріп кеткеніміз жөн.
Сондай-ақ, зияты зақымдалған, көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін зерттеу тек орыс тілінде ғана
жүргізілгендіктен, біз дипломдық жұмысымызды, қазақ тілінде оқитын,
көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін
қалыптастыру тақырыбында зерттеу жұмыстарын жүргіздік.
Осыдан келіп, біз – зерттеу жұмысының мақсатын, міндетін, нысанын, пәнін,
әдістемелерін, тәжірибелік маңыздылығын, ғылыми жаңалықтарын анықтай
аламыз:
Диплом жұмысының тақырыбы: Көмекші мектеп бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты – зияты бұзылған бастауыш сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеуін дамытуға ықпал ететін жұмыс тәсілдерін анықтап,
педагогикалық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу жұмысының нысаны – зияты бұзылған балаларды оқыту процесі.
Зерттеудің пәні – зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін
қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер, көмекші мектеп оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру
ерекшеліктері айқындалса, сол қалыптастыру ерекшеліктеріне қарай
байланыстырып сөйлеу тілін дамыту бағытталған тиімді әдістер мен тәсілдер
қолданса, сол кезде оқушылардың байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастырудың
тиімділігі артады.
Міндеттері:
1. Байланыстырып сөйлеу тілінің әдістемесінің психологиялық-педагогикалық
негіздерін анықтау.
2. Зияты бұзылған оқушылардың 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасу деңгейін анықтау.
3. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту тәсілдерін
анықтап, зерттеу-тәжірибе жұмыстарында тексеру.
Зерттеу жұмысына төменгідей әдістер қолданылды:
- психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді талдау;
- зияты бұзылған оқушыларды бақылау;
- анықтау, қалыптастыру зерттеу жұмыстары;
- зерттеу нәтижесінде алынған мағлұматтарға сандық, сапалық талдау жасау.
Зерттеудің негізгі базасы: Алматы қаласындағы № 3 кешенді Жанұя мектеп-
интернатында және № 7 көмекші мектеп-интернатындағы 1 сынып оқушыларымен
жүргізілді
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары және теориялық маңыздылығы:
- алғаш рет көмекші мектептің 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілінің жағдайы анықталады;
- зияты бұзылған оқушылардың 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілін еркін өлең құрастыру тәсілі негізінде дамыту жүйесі құрастырылып,
зерттеу-тәжірибе жұмысында тексерілді.
Тәжірибелік маңыздылығы:
Зияты бұзылған оқушылардың 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін
дамыту тәсілдері мен әдістерін арнайы білім беру мекемелерінің оқыту
үрдістерінде пайдалануға болады.
Зерттеу жүргізген барлық оқушылар саны – 24 (8-9 жас аралығындағы
балалар).
Дипломдық жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс – кіріспеден, үш
бөлімнен (теориялық жағы мен зерттеу жұмыстары (анықтау және қалыптастыру
зерттеу жұмыстары) мен нәтижесі), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің тақырыбы, оның көкейкестілігі негізделген,
теория мен практикада мәселенің зерттеу дәрежесі сипатталған, зерттеудің
мақсаттары мен міндеттері көрсетіліп, нысаны мен пәні анықталған,
зерттеудің болжамдары, ғылыми жаңалығы, практикалық мәні, жүргізілген
зерттеу жұмысының кезеңдерң белгіленген.
Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік
негіздері атты бірінші бөлімінде арнайы әдістемелік әдебиеттерге шолу
жасалған.
Осы бөлімнің бірінші тарауында (Байланыстырып сөйлеудің
психологиялық-педагогикалық негіздері) әдістемелер мен көптеген
ғалымдардың байланыстырып сөйлеу тілі жөніндегі анықтамаларды жалпы
әдебиеттерден қарастырдық.
Екінші тарауында (Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің
ерекшеліктері) көмекші әдебиеттерден сөйлеу тілінің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық, жетіспеушілігі салдарынан байланыстырып сөйлеу
тілінің бұзылуы туралы жазылған.
Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы атты
екінші бөлімнің бірінші тарауында (Анықтау экспериментінің әдістемесі)
қолданған әдістемелердің мазмұны, мақсаты, критерийлері берілген.
Екінші тарауында (Анықтау экспериментінің нәтижесі) анықтау
зерттеу жұмыстары бойынша нәтижесін анықтап жаздық.
Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыруға бағытталған зерттеу-тәжірибе жұмысы атты үшінші бөлімнің
бірінші тарауында (Қалыптастыру экспериментінің әдістері мен мазмұны)
қалыптастыру зерттеу жұмысында қолданған әдістер мен тәсілдердің мазмұны,
арнайы қағидалары берілген.
Екінші тарауында (Зерттеу-тәжірибе жұмысының қорытындысы) зерттеу-
тәжірибе жұмыстарының қорытындысына жасалған талдаулары мен нәтижесі
көрсетіліп жазылған.
Қорытынды бөлімінде, теориялық талдау мен тәжірибелік зерттеудің
нәтижесі бойынша негізгі қорытынды жасалып, ұсыныстар берілген.
Қосымшада, зерттеу нәтижелерінің қорытындыларын көрсететін
материалдар берілді
1. Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік негіздері.
1.1 Байланыстырып сөйлеудің психологиялық-педагогикалық негіздері.
Тіл – адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау құралы. Адам баласы өз
ойын, қажеттіліктерін, іс-әрекетін тіл арқылы жеткізіп, қанағаттана алады.
Сөйлеу – тіл арқылы өз ойын жеткізу құралы. Ол психологиялық
қатынастың қалыптасып, оны тіл арқылы жеткізу болып табылады.
Байланыстырып сөйлеу – тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол
сөйлемдердің бір-бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен,
мазмұны жинақы құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін
білген адам, тек сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын байланыстырып, сөйлеу
тілі арқылы жеткізе біледі.
Байланыстырып сөйлеу тілі балада ерте жастан-ақ пайда болады.Айтып
кететін болсақ, қалыпты дамыған балаларда екі жарым, үш жаста пайда
болады. Ал дамуында ауытқуы бар балаларда (зияты зақымдалған балаларда)
бұл әрекет тым кеш дамиды.
Зияты зақымдалған балалардың сөйлеу тілінде кедесетін бұзылыс және
түзету жоғарғы жүйке жүйе әрекеті мен психикалық дамуына байланысты. Зияты
зақымдалған балалардың сөйлеуге дейінгі кезеңдегі кешігуі байқалады.
Қалыпты дамыған бала 4-8 айда былдырласа, ақыл ойы кем бала 12 айында
(М.Стразула бойынша). Дебил балаларда алғашқы сөздері 3 жаста пайда болады
(Кассиль, Шлезингер бойынша). 2.5-5 жаста алғашқы сөздері шығады (Кармен
бойынша). Қалыпты дамыған балаларда 10-18 айда алғашқы сөздері шығады
Күрделі кемістіктер көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының
40-60% байқалады, 1 сыныпта өте көп (Хватцев пен Каше бойынша).
Зияты зақымдалған балаларда сөйлеу тілі өмірінің бірінші айларында –
ақ даму ерекшеліктері көріне бастайды. Әрі қарай бұл артта қалушылық
күрделенеді (ерте жастан қолға алынбаса).
Мектеп жасына дейігі кезекңдерде сөйлеу тілінің заттық әрекеті,
қоршаған ортаға деген қызығушылығы, эмоциясы, фонематикалық есту қабілеті,
артикуляциялқ аппараттың жұмысы төменгі деңгейде қалыптасады. Ақыл ойы кем
балалардың көбісі мектеп жасына дейінгі кезеңдерде, яғни 4-5 жаста сөйлей
бастауы керек.
Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру үшін, ересек адамдармен
эмоционалды қарым-қатынас жасауға, заттық және әр түрлі ойын
әрекеттерінде, ойлау әрекетінің көрнекі-заттық түріне, естуіне, көруіне,
иіс сезуіне, қоршаған ортаны бағдарлауына үлкен назар аударуы қажет.
Осымен бірге ересек адамнаң сөйлеу тіліне назар аударуы, қабылдауы
тәрбиеленеді. Ал фонематикалық ксту қаблетінің, белсенді сөз қорының,
сөздің мағынасын түсінуінің дамуына өз үлесін қосады.
Басты назарды баланың сөйлеу тілінің негізгі түріне – қарым-
қатынас түріне аудару керек. Себебі, ол баланың байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасуының бірден-бір тәсілі. Балалар бір-бірімен қарым-қатынас
жасауы үшін, ол қажетті жағдайдан туу қажет. Бұл жерде жаттап алынған
сөзді қолданудың қажеті жоқ.
С.Я.Рубенштейн ақыл ойы кем балалардың сөйлеу тілінің толық
жетілмеуінің негізгі себептері: бас ми қыртысының тұйықтаушы
функцияларының әлсіздігі, барлық анализаторларда жаңа дифференцияциялардың
баяу жасалуы деген.
Зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің бұзылуы
жүйелі сипатқа ие. Олардың сөйлеу әрекеті барлық операциялардың
қалыптаспағанның себебінен, қарым-қатынас қажеттілігінің төмендігі, сөйлеу
әрекетін бағдарламауы, дамымауы.
Ақыл ойы кем балалардың байланыстырып сөйлеуі баяу жүреді. Балалар
көптеген уақыт ситуативті сөйлеу тілі және сұрақ-жауап кезеңінде ұзақ
тоқталып қалады. Өз бетінше сөйлеуге өту өте күрделі процесс, ол кейде
жоғарғы сыныпқа барғанша созылады. Балалардың өз бетінше сөйлеуін сұрақ,
басқа көмек арқылы үнемі белсендіріп отыруы керек. Сөйлеу тілінің
контексиік түрі зияты зақымдалған балалар үшін қиын келеді. Оларға жеңіл
және түсінікті сөйлеу тілінің ситуативті түрі, яғни белгілі бір жағдайға
немесе көрнекілікке сүйене отрып сөйлеу. Балалардың байланыстырып
әңгімелеуі, үзелмелі, логикалық реттігі, бөлімдерінің арасында байланысы
бұзылған, мазмұны толық ашылмаған болады, балалар кеңістік, уақыттық
қатынастарды, себеп-салдар байланысын түсінбейді. Сюжеттің негізін
құрайтын бөлшектерін тастап кету, керісінше, артық, сюжетке қатысы жоқ
жағдайларды қосып айту да орын алады.
Балалар заттың атын атап айта білумен қатар, оны сипаттай білулері
қажет. Ф.Ф.Сахинның айтуынша, байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуында,
сөйлеу тілі мен ақыл ойдың дамуын анық көрсететін тығыз байланыс бар
болады.
Байланыстырып сөйлеу тілі балада ерте жастан-ақ пайда болады
(қалыпты дамыған балаларда).Дамуында ауытқуы бар балаларда бұл әрекет тым
кеш дамиды.
Әр бір жеке адамның сөйлеу тілі, ойлау әрекетінің ерекшелігіне,
темпираминтіне, жан-жақтылығы мен басқа да психикалық даму жақтарына
байланысты ерекшеленеді. Сөйлеу әрекетін әр түрлі танымдық әрекеттермен,
әсіресе ойлаумен байланысты қарастыру жөн. Сондықтан да сөйлеу тілі
ойлаудың негізгі құралы болып табылады.
Адам баласы өз ойын ауызша жеткізе білуі үшін, белгілі бір себеп
болуы керек. Ал – ол дегеніміз – қозғалыс әрекетіні күші, яғни өз ойын
жеткізудің негізгі жағдайы. Ал келесі бір жағдай, ол бір мазмұнды
әңгіменің немесе екі , одан да көп адамның арасында жалғасуы.
Л.С.Выготский айтқан: Ойлау іске аспайды, тек сөз арқылы жүзеге
асады, ол ойлау мен ой арқылы ішіміздегінің барлығын сөзбен жеткізе
білуіміз қажет деген.
Ойды байланыстырып сөйлеу арқылы жеткізе білудің келесі бір түрі,
үнсіз іштен сөйлеу болып табылады. Ол да байланыстырып сөйлеу тілінің бір
түріне жатады. Бұл механизм психологияда – іштен сөйлеу деп аталады. Осы
әрекетті жүзеге асырып барып, дұрыстылығына көз жеткізгеннен кейін ғана,
өз ойын ауызша байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізуге болады.
Белгілі бір хабарды, мәліметті ауызша байланыстырып сөйлеу тілі
арқылы жеткізу үшін, семантикалық ережедерді ескеру қажеттілігі туындайды.
Олар сөздердің байланысын оның мағынасымен анықтайды. Нәтижесінде қажетті
сөздер алынып, хабарлама немесе мәлімет қысқа да, нұсқа айтылады.
Төменгі сынып оқушылары мәтінді толық оқып, қысқаша түрде мазмұнын
айтып бере алады. Зияты бұзылған балалар көмекті қажет етеді. Олардан
сұрақтар қою арқылы байланысқан түрдегі жауапты ала аламыз. Бұл жерде
балалардың өз ойын байланыстырып, ауызша сөйлеу арқылы жеткізе алмауы
байқалады. Бұл механизмды ұғыну уақытты, семантикалық бағытталған жұмысты
қажет етеді. Көбінесе мектепте жүргізілетін тәжітибелік жұмыс кезінде
оқушыларға берілетін мәтін бірнеше бөлікке бөлініп, әр бөлімнің мазмұны
сұралады. Бұл оқушыларға күрделі сөйлемдерді жай сөйлем түріне айналдырып,
өзіне түсінікті түрде айтылады.
Зерттеу жұмыстарында оқушылар бір-біріне өмірінде болып жатқан
қызықты оқйғаларды анық, қызықты айтып, әңгімелеп берулері мүмкін. Ал
сабаққа келгенде сөйлеу тілі жеткіліксіз, байланыстырып сөйлеуі
түсініксіз болады. Бұл баланың мәтін мазмұнын түсінбеуінен, мәтінмен
жеткілікті жұмыс жүргізілмегендіктен, баланың қызығушылығын
танытпағандықтан болады. Осының салдарынан оқушылар мәтіннің кез келген
бөлімін қысқаша тезис түрінде қалыптастыра алмайды. Бұл жұмысты жүйеге
келтіру үшін, сөйлеу тілі механизмінің теориясы мен тәжірибесін жеткілікті
жетілдіру керек.
Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің
жетілмеуінің себебі, балалардың сөйлеу белсенділігінің, талаптануының
деңгейінің төмендігі, сөздік қорының кедейлігі.
Осылайша, байланыстырып сөйлеу тілі жан-жақты, сөйлеу тілінің кең
түрде ашылған жүйесі. Ол ауызша сөйлеу тілі негізінде құралып, оқумен
тексеріліп бақыланады
Байланыстырып сөйлеу тілі - өз алдына жалпы сөйлеу тілінің күрделі
түрі болып табылады.
Сонымен, зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілі
өзгеше және баяу дамиды, ол өзінің ерекшелігімен сипатталады. Ол балаладың
жоғарғы жүйке жүйесінің әрекет ерекшеліктеріне, психикалық
ерекшеліктеріне, танымдық әрекеттерінің даму ерекшеліктеріне байланысты.
1.2 Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің
дамуында өзіндік ерекшеліктері болады: қалыпты дамыған балалармен
салыстырғанда кеш дамиды. Сонымен бірге фонетикалық (дыбыс айту) жағында,
лексикалық (сөздік қоры) жағында, грамматикалық (сөз жасам, сөз өзгерту,
сөйлем құрау) жағында, семантикалық (сөз түсінуінде) жағында, жалпы
байланыстырып сөйлеу тілінің бұзылыстары мен ерекшеліктері айқын көрініс
табады.
Қарастырып отырған деңгейдегі балалардың сөйлеу тілінің дамуында
жалпы моторлы жағы үлкен рөл атқарады. Маторикасының бұзылуы дыбыс, сөз
айтуда кері әсерін тигізеді. Себебі, сөйлеу үшін, сөйлеу мүшелерінің
қимылы дамымаған болады.
Ал, зиятында бұзылыстары бар балалардың фонематикалық есту қабілеті бұған
қоса төмен болса, онда ол бір-біріне әсер етіп, сөйлеу тілі дамуын
тежейді.
Зияты зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық жағының
бұзылуы жалпы білім беретін мектепте оқитын балалармен аслыстырғанда жиі
кездеседі. Себебі – танымдық әрекеттерінің толық дамымауы, есту, сөйлеу
дифференцияциясының қалыптасуы, сөйлеу моторикасының бұзылысы,
артикуляциялық аппарат құрылымының түрлі аномалиялары, т.б.
ауытқушылықтардың болуы.
Зиятында ауытқушылығы бар балалардың фонематикалық есту қабілеті
сөйлеу тілімен қатар жетіспеуі туралы көптеген авторлар айтқан:
А.А.Попова, Г.Я.Грошин, Е.М.Хватцев, Р.Е.Левина, С.С.Ляпидевский және т.б.
Сонымен қатар, ғалымдар бұл балалардың дыбыс айтуының бұзылыстары жиі
кездесетіндігін анықтаған.
Бастауыш сыныптың 1 сыныбында оқитын оқушыларында дыбыс айту бұзылысы кей
жағдайда айқын көрінеді. Оның әрі қарай сөйлеу тіліне әсер етуі екі
көзқарасты көздейді:
Біріншісіне – жеке дыбыстарды бірнеше рет анық айтпау.
Екіншісі – ақыл ойдың дамымауына байланысты. Бұл дыбыс айту бұзылысы –
дамуында ауытқуы бар балалардың жалпы сөйлеу тілінің дамымауының көрінісі.
Олар күрделі болып келеді, сондықтан да жою немесе түзету қиынға түседі.
Зияты зақымдалған балаларда артикуляциялық жағы бойынша айтылатын
күрделі дыбыстар бұзылады. Басқаларға қарағанда ысқырық дыбыстардың
бұзылысы байқалады. Себебі (В.И.Бельтюкова бойынша) ысқырық дыбыстар
акустикалық жағынан жуық келеді.
Зияты бұзылған балалардың сөйлеуінің, естуінің, талдау мен
жинақтау әрекеттерінің жетілмеуі ауызша сөйлеу тілін қабылдау салдарынан
ысқырық дыбыстарды айтуда көптеген бұзылыстар байқалады:
Біріншіден, белгілі бір дыбысты мүлдем айта алмау. Яғни сол
дыбысты тастап немесе басқа дыбыстармен алмастырып айтады.
Екіншіден, дыбыстарды дұрыс қолдана алмау, артикуляциялық жағы
ұқсас дыбыстарды шатастырады.
Үшіншіден, есту қабілеті төмен болса, сонымен бірге бірнеше
дыбыстардың бұрмаланып айтылуы байқалып, ол артикуляцияның дұрыс
қалыптаспауынан болады.
Д.И.Орлова мәліметі бойынша, көмекші мектептің 1 сынып
оқушыларында кең тараған сөйлеу тілінің бұзылысы болып: дыбыстарды айта
алмау, өз сөйлеу тілінде пайдалана алмау, 1 жыл ішінде тұрақты
алмастырулар 3 есе азаяды.
2 сыныпта дыбыстарды алмастырып айтуы жиі кездеседі. Дыбыстарды
дұрыс айту зияты зақымдалған балаларда күрделі болады және түзету жұмысы
ұзаққа созылады. Дыбыстарды жеке түрінде дұрыс айтса да, сөйлеу тілінде
қолдану біліктілігі жоқ.
Көмекші мектептің 1 – 2 сынып оқушыларында дыбыстардың бірнеше топтарын
бұзып айту 2 есе жиі кездеседі. Ауыстырып айту, моторлы
дифференцияциясының қиындығынан ғана емес, есту және кинестетикалық
бақылау бұзылыстарымен де негізделеді.
Зияты бұзылған балалардың дыбыс айтуындағы тағы бір ерекшелік –
бұзылыс өзгеріп тұрады. Кей кезде бір дыбысты дұрыс, кей кезде қате айтуы
мүмкін (сөздің дыбыстық-буындық құрамына байланысты). Бұндай балалар
қалыпты дамыған балалармен салыстырғанда дыбыс айтуының бұзылысы
байланыстырып сөйлеу тіліне және бұзылуына әсерін тигізеді Оның ішінде
ауыстыру, сөздің дыбыстық-буындық құрамының бұзылуы сөздегі буындардың
кезектілігін сақтамауда, жеке буындық құрамын сақтамауында байқалады. Жиі
кездесетіні – дауыссыздар қатар келген кедзе. Кең тараған бұзылыс сөз
басында, ортасында дауыссыз дыбыстардың қатар келуі кезінде тастап кетуі
мен ауыстыруы. Ауыстыру – артикуляциялық және акустикалық жағынан ұқсастық
белгілері бойынша болады. Мысалы, р’→л’‚ с’→т’‚ ш→х, к→п, в→л, к→т
ауыстырылады.
Ал енді зияты зақымдалған балалардың лексикалық жағының
ерекшеліктеріне қысқаша тоқталатыт болсақ, көптеген авторлар В.Г.Петрова,
Г.И.Данилкина, Н.В.Тарасенько, Г.М.Дульнев т.б. көңіл бөліп, осы
балалардың танымдық әрекеттерінің бұзылыстары белсенді және енжар сөз
қорының қалыптасуына әсерін тигізеді дейді.
Сөз қоры аз, сөздердің мағынасы жеткілікті түсінікті болайды.
Енжар сөз қоры белсенді сөз қорына қарағанда көбірек келеді.
Сөз мағыналарының құрылымы қалыптаспаған. Семантикалық жағының процестерін
ұйымдастыру байқалады. Сөз қорының даму деңгейі төмен, қоршаған орта,
айнала туралы білімдері мен түсініктерінің төмендігі, сөйлеу арқылы және
әлеуметтік қатынасқа қажеттілігі төмен, вербальді есте сақтауы әлсіз
болады.
Сөз қорында нақты ағынасы бар зат есімдер көп, баланың белсенді сөз қрында
етістіктер, жануарлардың қозғалысын білдіретін сөз аз немесе жоқтың
шамасында. Мысалы, 1-2 сынып оқушылары: Бақа жүреді деп айтуы мүмкін. Ал
шындығында, бақа секіреді.
Заттың қасиетін білдіретін аз ғана сөзерді қолданады: мөлшер→
үлкен, кішкентай, дәм→ ащы, тәтті. Қарсы мәндес сөздерді өте аз қолданады.
Сөздерді мағынасы бойынша қолданбайды, себебі, заттарды ажырата алмайды.
Ақыл ойы кем балалар дифференцияциялы тербеліс салдарынан заттардың
ұқсастығын жеңіл қабылдайды. Сол себепті заттардың жалпы қасиеттерін
меңгереді. Мысалы, шанышқыны – қасық деп айтуы мүмкін.
Үстеу табын қолдану шектелген.Жетекшінің, мұғалімнің көмегімен
анда, осында деген үстеулерді қолдана алады.
Л.Р.Лурия мен О.С.Виноградованың зерттеулері (1969 ж)
көрсеткендей, ақыл ойы кем балаларда қалыпты дамыған балалармен
салыстырғанда, сөздің семантикалық жағы өзгерген. Яғни, балалар айтылуы
ұқсас сөздерді синонимдерге жатқызады. Бұл ана тіліндегі сөздерді игеруге
кедергі жасайды.
Балалардың белсенді және енжар сөз қорының ерекшеліктерін
анықтауда Г.М.Дульнев (1948 ж) алғаш зерттеу өткізген. Мектеп жасындағы
және төменгі мектеп жасындағы балалардың диалогты сөйлеу тілінің
қалыптастыру мәселелері, оқыту және тәрби жұмысының мәселелерімен тығыз
байланысты. Сондықтан ол көптеген дефектологтардың назарына түсті.
(М.Ф.Гнездилов, Л.В.Занков, М.П.Феофанов т.б.)
В.Г.Петрова, М.Н.Гнездилова, М.Ф.Феофанов, А.В.Федченко,
Соботович, Р.И.Лалаева зияты зақымдалған балалардың грамматикалық жағының
ерекшеліктері салдарынан – аграмматизмнің пайда болуы жөнінде айтып, оның
себептерін көрсеткен.
Ақыл ойы зақымдалған балалар септік жалғауларын дұрыс қолдана
білмейді, көбінесе ілік, шығыс, көмектес септіктерінің жалғауларын,
жекешеде көпше түріне ауыстыра білмейді, кейде тура толықтаушты жайылма,
жай сөйлемдерде пайдаланады.
Ақыл ойы кем балаларды морфологиялық жалпыламалар аз әрі анық емес, сөздің
морфологиялық құрамы, сөйлемдегі сөздік-синтаксистік байланысы дұрыс емес,
грамматикалық мәндер жүйесі әлсіз, сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық
құрылымының жетілмеуі байланыстырып сөйлеу тілінен көрініс алады.
Зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу тілі баяу темпте
қалыптасуы сапалық жағдай белгілерімен ерекшеленеді – сұрақ-жауап,
ситуациялық сөйлеу кезеңдерінде тоқталып қалады.
Өз еркінше, өз бетімен сөйлеуі қиынға түседі де, кей кезде көмекші
мектептің жоғарғы сыныптарына дейін созылады. Өз бетімен сөйлеу кезінде
үнемі ересек адамның көмегімен (сұрақ, басын айтып бастау) қажет етеді.
Контексті сөйлеуі қиын, ситуативті сөйлеуі тек нақты көрнекілікке
сүйенгенде ғана іске асады.
Диалогтық сөйлеуі жеткіліксіз қалыптасқан. Диалог кезінде ақыл ойл ойы кем
оқушылар сөйлесушіге қарамайды. Ал, шет ел ғалымдары (S.Kirk, N.O’Connor,
M.Roska, J.Callagher және т.б.) диалогты сөйлеу тілін қалыптаытыру үшін
мынадай әдіс-тәсілдерді қолдануға болады:
1. Затты және әрекетті атау:
• сұрақ-жауап түріндегі әңгіме;
• белгілі бір жағдайға байланысты суреттегі іс-әрекетті атау.
2. Қарым-қатынас жасау әрекеті:
• диалогтың жай түрін қолдану арқылы ойын ойнатқызу;
• сұрақ-жауап түріндегі йындар;
• бәрі бірге, бір мезетте жауап беретін ойындар;
• суреттер арқылы жұмбақтар жасыру;
• өткізген әңгімеге байланысты тақырыптық экскурсиялар;
3. Белгілі бір жағдайда ашық сөйлесу:
• тақырыптық диалогты алдымен көрсету;
• өзіндік диалогы;
• әр түрлі тақырыптық және дидактикалық ойындар;
Бұл әдістемеде қолданылған тәсілдер, яғни ойын, экскурсия
тәсілдері түзету жұмысында қолдану өте тиімді. Себебі баланың қызығушылығы
мен белсенділігін артып, ынтасын жоғарлатады. Яғни жұмыс нәтижесі, біздің
жағдайда байланыстырып сөйлеу тілін дамыту қиындықпен болсын, бірақ жүзеге
асады.
Байланыстырып сөйлеу тілі фрагментарлы, толық емес.
Әңгімелеулерінде бұл балалардың сөйлемдері қысқа, толық емес. Себебі,
сөйлеу тілі белсенділігі әлсіз, балалар тез шаршағыш келеді. Егер баланы
әңгіме тақырыбы қызықтрыса, әңгімесі толық, байланысқан болады да,
сөйлемде сөздер саны көбейеді. Сонымен байланыстырып сөйлеуі үлкен рөлге –
мотивацияға ие.
Аксенова А.К. (Развитие связной письменной речи умственно отсталых
учащихся коррекционно – развивающихся направленность) атты еңбегінде
зияты зақымдалған оқушылардың байланыстырып жазу тілін дамытуда
түзетушілік, дамытушылық бағыттарды көздейді. Байланыстырып жазу тілі
байланыстырып ауызша тілімен тығыз байланыста болады.
Сондықтан да, түзетушілік, дамытушылық жұмыс жүргізген уақытта екі
әрекетті бірге есепке алады.
Зияты бұзылған төменгі сынып оқушыларының байланыстырып
сөйлеу тілін дамыту кезінде лексикалық, грамматикалық жағын дамытуға
арналған әрекет жүргізілуі тиіс. Себебі, сөз қоры мен сөйлеу тілінің
грамматикалық жағының жеткіліксіз дамуы, байланыстырып сөйлеу тілінің
қалыптасуына әсерін тигізеді (Зикеев А.Г., Фотекова Т.А.)
Бастауыш сынып оқушыларына сөйлем құрау арқылы байланыстырып
сөйлеу тілін қалыптастыру үшін жасалған жұмыс, өте тиімді тәсіл. Бұл кезде
баланың сөйлеу тілінің бардық компоненттері (фонетика, лексика,
грамматика) ескеріледі.
Тағы бір айтып кететін жағдай, диалогты сөйлеу тілінің
байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуына жасайтын маңызды жағдайы
бар.Мектеп жасындағы және мектеп жасындағы балалардың диалогты сөйлеу
тілінің қалыптастыру мәселелерімен тығыз байланысты. Сондықтан ол көптеген
дефектологтардың назарына түсті (м.Ф.Гнездилов, Г.М.Дульнев, Л.В.Занков,
М.П.Феофанов т.б.)
Зиятында бұзылыстары бар балалардың сөйлеу тілін зерттеу
жұмыстары, өз алдына бұзылудың күрделілігі мен тереңділігін анықтауды,
баланың вербалды дамуын сипаттап, соның негізінде байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасуы зияттың дамуында нақты қандай маңызды рөл
атқаратындығын қарастырады.
Зияты бұзылған балаларды арнайы тексеру, зерттеу көптеген отандық
және шет елдік дефектологтардың негізгі мақсаттарының бірі болды. Соның
ішінде зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту,
қалыптастыру және оның түрлі ерекшеліктері сияқты мәселелер қарастырылған.
Атап айтатын блсақ, Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева, Т.М.Коржова,
З.А.Мовкебаева, Г.С.Оразаева, Ж.Намазбаева, И.В.Денисова, С.Рахимова,
Вавина, С.Ш.Айтметова, Э.Сеген, А.Бине, Т.Симон, И.Е.Эскироль,
Т.А.Власова, Л.В.Занков, Г.М.Дульнев, М.С.Певзнер, Ж.И.Шиф, Н.Ш.Стаденко,
Н.О.Коннор, Б.Хермилин, о.С.Виноградова, М.Ф.Гнездилов, М.П.Феофанов т.б.
көптеген ғалымдар.
Бұл ғалымдар зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің
қалыптасуында кездесетін түрлі мәселелерді шешуге бағытталған өз
әдістемелерін ұсынған.
Өзіміз оқып жатқан Абай атындағы ҚазҰПУ-нің арнайы педагогика
кафедрасының профессоры Қ.Қ.Өмірбекованың бірнеше еңбектері бар. Солардың
ішінде зияты бұзылған төменгі сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілін дамытуға бағытталған еңбектерінің ішінен біз әдістемелерге көңіл
бөлдік. Яғни, сюжеттік суреттерді пайдалану арқылы шығарма жазу жұмыстарын
ұсынған. Бұл зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің
қалыптасуына жағдай туғыза орырып, оң нәтижеге қол жеткізе алуға
болатындығын көрсеткен.
Жалпы сюжеттік суреттерді, сюжеттік суреттер сериясын пайдаланған өте
тиімді тәсіл.Бұл кезде сөйлеу тілінің барлық компаненттері (фонетика,
лексика, грамматика, байланыстырып сөйлеуі) қалыптасады.
Сондай – ақ, Логопедия негіздері авторлары: Өмірбекова Қ.Қ.,
Тулебиева Г.Н., Коржова Г.М., Оразаева Г.С., Логопедия авторлары:
Өмірбекова Қ.Қ., Серкебаев Қ., Сөйлеу тілін тексеру әдістері авторлары:
Өмірбекова Қ.Қ., Өмірбекова С.Ж. атты еңбектерінде алдымен, жалпы
байланыстырып сөйлеу тіліне сипаттама берілген. Оның (байланыстырып сөйлеу
тілінің) даму кезеңдері (сөйлеу тілінің онтогенезі), яғни дамуында
ауытқуы бар балаларда қай кезден басталып дамитындығы (қалыпты дамыған
балалармен салыстыра отырып) жайлы жазылған.
Ауызша сөйлеу тілін тексергенде, бірнеше әдістер мен тәсілдерді
қолдану және оның ерекшеліктері берілген.
К.Б.Бектаева, көмекші мектепте оқитын оқушылардың мазмұндама жұмыстарына
көңіл бөліп, осы тәсілді кеңірек түрде қолданған. Мазмұндама жазу әдісі
алдымен еркін тақырыпта жазылса, күрделене келе, оқыған мәттінге
мазмұндама (жеңіл мәтіннен күрделі мәтінге ауысу) жазу жұмыстарынан
тұрады. Бір айтып кететіні, бұл әдістемеде жалпы алғанда тек қана
байланыстырып сөйлеу тілі ғана дамып қоймай, сонымен қатар жазу дағдысы да
қалыптасады.
Т.М.Коржова еңбегінде, көмекші мектеп оқушылары еркін тақырыпта
шығарма жазу ерекшеліктерін зерттеген. Бұл әдіс те зияты бұзылған
балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда рөлі зор.Зияты бұзылған
бала еркін таңдап алған тақырыпқа өз ойын жазып қана қоймайды, оны
байланыстырып ауызша жеткізе біледі.
Г.С.Оразаева Қазақтың ұлттық ойындарын қолдану атты еңбегін,
зиятында ауытқуы бар балалардың бірден-бір байланыстырып сөйлеу тілін
дамыту үшін қолдуға болатын әдістердің бірі.
З.А.Мовкебаева, қарым-қатынасты дамыту мәселесіне көп көңіл
бөлген. Бала қарым-қатынасқа түсуі үшін, сөйлеу тілінің барлық
компоненттері дамуы, қалыптасуы қажет. Осыдан келіп байланыстырып сөйлеу
тілі де қалыптасады.
Вавина Л. еңбек сабақтарында байланыстырып сөйлеу тілін дамыту
еңбегін ұсынған. Біріншіден, еңбек сабақтарында сөйлеу тілінің барлық
компонентерінің дамуына көңіл бөіледі. Екіншіден, бала қол еңбегңне
үйренеді, осы уақытта ауызша сөйлеу тілі дамиды.
Өзбекстан елінің ғалымы С.Ш.Айтметова да осы еңбек сабақтарында
байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуына көңіл бөлген.
Зиятында ауытқуы бар балалардың сөйлеу тілін зерттеу жұмыстары, өз
алдына бұзылудың күрделілігі мен тереділігін анықтауды, баланың вербальді
дамуын сипаттап, соның негізінде байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуы
заттың дамуына нақты қандай маңызды рөл атқаратындығын қарастырады.
Бұндай мәселелерді шешіп анықтаған, әдіс-тәсілдерін құрастырған
көптеген ғалымдардың зерттеулерінен көруге болады. Ол ақыл ой
бұзылыстарының негізгі критерийлерінің бірі ретінде қарастырған (Э.Сеген,
А.Бине, Т.Симон, И.Е.Эскироль т.б.).
Ақыл ойы кем балаларға вербальді мүмкіндіктерінің төмен болуы тән
екендігі бізге мәлім.Бұл мәселені зерттеп бізге айқындап, ашып көрсеткен
ғалымдар: Т.А.Власова, Л.В.Занков, Г.М.Дульнев, М.С.Певзнер, Ж.И.Шиф,
Н.Ш.Стаденко, Н.О’Коннор, Б.Хермелин және т.б.
Акименко В.М. (Речевые нарушения у детей) еңбегінде, дамуында ауытқуы
бар балалардың сөйлеу тілінде кездесетін бұзылыстар және байланыстырып
сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері, сондай-ақ қалыптастыру деңгейлерінің
ерекшеліктері сипаттлған.
Ладыженская Т.А. (Система работы по развитию связной усной речи
учащихся) еңбегінде, байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға арналған
бірнеше жұмыс жүйелері туралы айтылған. Яғни, дамуында ауытқуы бар
балалардың ұзақ, әрі жүйелі жұмысты талап етеді. Бұндай балалармен жүйелі
жұмыс жасауда ерекшеліктерін ескеру талапты.
Ақыл ойы кем балалардың байланыстырып сөйлеу ерекшеліктері,
тапсырмалар сипатына, байланыстырудың түсінікті түріне тәуелді. Өз бетімен
әңгімелесуіне қарағанда, қайталап айтуы дамыған. Бірақ, бұл жерде де
мәтіннің мәнді маңызды бөлімін тастап кетеді. Мазмұны жеңілдетілген түрде
айтылады. Себепті салдар, уақыттағы, кеңістіктегі жағдайды балалар түсіне
бермейді. Мәтін мазмүнындағы жоқ жағдайды қосуы мүмкін.
Қазіргі кезде олигофренопедагогикада сөйлеу тілі әрекетінің
негізгі түрінде және танымдық әрекет ретінде қарастырылады. Бұл жерде
әсіресе зияты зақымдалған балаларда танымдық әрекеттің дамуында сөйлеу
тілінің маңыздылығын анықтау қажет. Оның даму кезіндегі ерекшелігі мен
қалыптаспау сбебін анықтау керек. Балалардың байланыстырып сөйлеу
тіліндегі ерекшеліктерін ескере отырып, түзету жолдарын анықтап, жұмыс
жасауға кірісу керек.
Осылайша, зияты зақымдалған төменгі сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін зерттеу еңбнектері мен сол еңбекті жазған
авторларды арнайы әдебиетке шолу жасау барысында жазып кеттік. Әдебиетке
шолу барысында міндетті түрде ұсынған, зерттелінген әдістері мен
тәсілдеріне қысқаша тоқталып кеттік.
Сонымен, зияты зақымдалған төменгі сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға көптеген отандық және шет елдік
ғалымдар өз үлестерін қосқандығын және қандай еңбектерінен қарастыруға
болатындығын білдік.
Сондай-ақ, біз, зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу
тілінің толығымен қалыптасуы үшін, барлық сөйлеу тілі компоненттерінің
ерекшеліктерін ескеруіміз қажет екендігін ұмытпауымыз жөн.
Арнайы әдебиеттерді талдау барысында зияты бұзылған оқушылардың
сөйлеу тілі ерекшеліктері анықталды. Айтып кететін болсақ, дыбыс айтуы,
сөз қорының толық дамуы, сөз жасам, сөз өзгерту дағдыларның қалыптасуы,
байланыстырып сөйлеу тілі.
Сондықтан да, зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін
ескеруіміз керек. Яғни, балалардың дыбыс айтуы, сөз қорының толық дамуы,
сөз жасам, сөз өзгерту дағдыларның қалыптасуы, байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасу ерекшеліктері.
2. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы.
2.1 Анықтау экспериментінің әдістемесі.
Көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілін қалыптастыру ерекшеліктерін, анықтау экспериментін жүргізу барысында
байқаймыз. Бірақ, анықтамас бұрын бізде мынадай сұрақ туады: Зиятында
бұзылыстары бар, көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыруын жақсартуға болады ма?
Арнайы әдебиеттерде бұл сұраққа жауап болғанымен, зияты
зақымдалған бірінші сынып оқушыларының өзіндік байланыстырып сөйлеу тілін
қалыптастыру туралы дефектологиялық әдебиеттерде толығымен берілмеген.
Бұл бөлімде көмекші мектепті бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілінің ерекшеліктерін ескере отырып, анықтау
экспериментін жүргіздік.
Анықтау экспериментінің мақсаты - көмекші мектептің бірінші
сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін түрлі әдістер мен тәсілдер
түлерін қолдана отырып, қалыптастыру.
Арнайы әдебиеттерде көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілінің деңгейі толығымен қарастырылмағандықтан,
анықтау экспериментін осы мәселеге бөлдік. Осы деңгейді анықтау үшін,
төмендегі анықтау эксперименті ұйымдастырылды.
Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін
зерттеу үшін, үш әдістеме ұсындық:
1.Сюжеттік суреттер сериясы.
2. Сюжеттік суреттер.
3. Мәтін мазмұны.
Бұл әдістерді, көмекші мектептің бағдарламасына сүйене отырып
іріктеп алдық.
Алдымен біз, анықтау экспериментіне сюжеттік суреттер сериясын
пайдаландық. Бұл әдіске төрт сюжеттен тұратын суреттер сериясын алдық.
Сюжеттік суреттер сериясының мазмұны мынадай:
1.Бала алма ағашынан алма теріп, себетке салып жатыр.
2.Алманы теріп жатқан кезде, жанында кірпі өтіп бара жатты.
3.Ол себеттегі алмаларды көрді де, арқасына салып алып кетті.
4.Бала себеттің ішіне қараса, ол бос екен.
Нұсқау: 1.Мына суреттерді өз кезектілігімен қойып шық.
2.Бірінші суретте нені көріп тұрсың?
3.Екінші суретте нені көріп тұрсың?
4.Үшінші суретте нені көріп тұрсың? Ал төртінші суретте
нені көріп тұрсың?
Бағалау:
Бағалауда біз мына төменде берілген 5 критерийлерге сүйене отырып, 4
баллдық жүйемен бағалаймыз:
Суреттердің кезектілігін дұрыс қою. Ол дегеніміз, ұсынылып отырған
сюжеттік суреттер сериясын, біздің жағдайымызда төрт сюжеттен тұратын
сериялық суреттің кезектілігін себеп-салдарына байланысты рет-ретімен
бірінен соң бірін қойып шығу.
Мағыналық жағы дегеніміз – сюжеттік суреттер сериясының негізгі мазмұнын
анықтап, сол суретте бейнеленген заттарды, кейіпкерлерді, онда болып
жатқан іс-әрекетті, себептерін ауызша айтып беру.
Өз бетімен орындауы, бұл дегеніміз – зияты бұзылған оқушыға ұсынылған
сюжеттік суреттер сериясының кезектілігін дұрыс қойып шығу кезінде немесе
мазмұнын айтып беру кезінде бұл тапсырмаларды бала өзі орындай алады ма,
жоқ көмекті қажет етеді ме осы жағын қарастырады.
Бұл жерде айтып кететініміз көмек. Көмектің өзінің бірнеше түрі
ұсынылады. Олар:
1. Айтып жіберу.
2. Көмекші сұрақтар қою.
3. Дұрыс жауапқа бағыттайтын түрлері.
Көмекші сұрақтардың мынадай кезектілігін ұсынуға болады:
- Мына суретте кімді көріп тұрсың? (Баланы)
- Таға да нені көріп тұрсың? (Алманы, себетті, алма ағашын, кірпіні )
- Бала не істеп жатыр? (алма жинап жатыр)
- Алманы қайдан жинап жатыр? (ағаштан)
- Алманы неге салып жатыр? (себетке )
- Мынау не? (кірпі)
- Кірпі алманы қайтты? (алып кетті)
- Алманы қайда салып алып кетті? (арқасына)
- Бала себетке қараса себет қандай екен? (бос) т.б.
Сөз қоры дегеніміз, баланың белсенді және енжер сөз қорының деңгейін
анықтау. Зияты зақымдалған балалардың сөз қорында қандай сөз таптары
кездеседі, қандай заттардың аттарымен таныс, қимыл әрекетті білдіретін
қандай сөздерді білетіндігін және заттың сынын, сапасын, көлемін
білдіретін қандай сөздері білетіндігін анықтап аламыз.
Грамматикалық жағы – зияты зақымдалған бірінші сынып оқушылары сюжеттік
суреттер сериясын мазмұндап беру кезінде сөйлемнің қандай түрлерін
қолданды, жай сөйлемдерді ме, әлде құрмалас сөйлемдерді ме? Осыны анықтау.
4 балл – суреттердің кезектілігін дұрыс қойса, мағынасы толық
болса, өз бетімен орындаса, сөз қоры жеткілікті, грамматикалық жағы дұрыс
құрылса.
3 балл – суреттердің кезектілігін жартылай дұрыс қойса, мағынасы
жеткіліксіз болса, көмекпен орындаса, сөз жеткіліксіз, грамматикалық жағы
жеткіліксіз дамыса.
2 балл – суреттердің кезектілігін дұрыс қоймаса, мағынасы дұрыс
болмаса, көмекті қажет етсе, сөз қоры шектеулі, грамматикалық жағында
күрделі қателер кездессе.
1 балл – суреттердің кезектілігі мүлдем дұрыс қойылмаса, мағынасы
мүлдем дұрыс болмаса, көмек көрсетілген жағдайдың өзінде қате болса, сөз
қоры дамымаса, аграмматизм болса.
Міндетті түрде, баланың дұрыс жауабын мадақтап отыру керек.
Дина Қ. сюжеттік суреттер сериясы төменгідей кезектілікте қойған:
3.Бала себеттегі алмаларды көрді де, арқасына салып алып кетті.
2.Алманы теріп жатқан кезде, жанында кірпі өтіп бара жатты.
4.Бала себеттің ішіне қараса, ол бос екен.
1.Бала алма ағашынан алма теріп, себетке салып жатыр.
Мазмұнын мынадай түрде баяндады:
Көмектің барлық түрі ұсынылды.
- Мына суретте кімді көріп тұрсың? (алма)
- Таға да нені көріп тұрсың? (алма). Осы жерде көмектің айтып жеберу түрі
ұсынылды: Бұл суретте тағы да ба—ла бар.
- Дина кім бар екен? Ба -
- Бала не істеп жатыр? (-)
- Алманы қайдан жинап жатыр? (-)
- Алманы неге салып жатыр? (-)
- Мынау не? (-)
- Кірпі алманы қайтты? (-)
- Алманы қайда салып алып кетті? (-)
- Бала себетке қараса себет бос па ? (жоқ) т.б.
Сөз қорында – алма сөзі бар. Аграмматизм байқалады.
Марат Ж. сюжеттік суреттер сериясы төменгідей кезектілікте қойған:
1.Бала алма ағашынан алма теріп, себетке салып жатыр.
3.Бала себеттегі алмаларды көрді де, арқасына салып алып кетті.
2.Алманы теріп жатқан кезде, жанында кірпі өтіп бара жатты.
4.Бала себеттің ішіне қараса, ол бос екен.
Мағыналық жағы, мазмұндап айтып бере алмады. Тек сюжеттік суреттер
сериясындағы жеке заттардың атын атады (алма).
Көмектің барлық түрі ұсынылды.
- Мына суретте кімді көріп тұрсың? (алма)
- Таға да нені көріп тұрсың? (алма). Осы жерде көмектің айтып жеберу түрі
ұсынылды: Бұл суретте тағы да ба—ла бар.
- Дина кім бар екен? Ба ла
- Бала не істеп жатыр? (-)
- Алманы қайдан жинап жатыр? (-)
- Алманы неге салып жатыр? (-)
- Мынау не? (-)
- Кірпі алманы қайтты? (-)
- Алманы қайда салып алып кетті? (-)
- Бала себетке қараса себет бос па ? (иә) т.б.
Белсенді сөз қорында – алма сөзі бар, енжер сөз қорында- бала сөзі бар.
Грамматикалық жағы – сюжеттік суреттер сериясы бойынша алма жеді.
Келсі алған екінші әдісміз, ол – сюжеттік сурет бойынша әңгіме
құрастыру немесе мазмұндап беру. Сюжеттік сурет әдістемесіне біз Отбасы
атты сюжеттік суретті алдық. Атынан-ақ айтылып тұрғандай, бұл сурет отбасы
жайлы.
Сюжеттік суреттің мазмұны мынадай:
Бұл суретте анам тамақ псіріп жатыр, әкем теледидар көріп отыр, әжем жылы
қолғап тоқып отыр, атам газет оқып отыр, інім мен қарындасым ойыншықтармен
ойнап жүр.
Кейіпкерлер: ана, әке, әже, ата, іні, қарындас.
Нұсқау: Мына суретті мұқият қарап шық. Кімді көріп тұрсың атап бер.
Бағалау:
Бағалауда біз мына төменде берілген 4 критерийлерге сүйене отырып, 4
баллдық жүйемен бағалаймыз:
Мағыналық жағы дегеніміз – сюжеттік суреттің негізгі мазмұнын анықтап, сол
суретте бейнеленген заттарды, кейіпкерлерді, онда болып жатқан іс-
әрекетті, себептерін ауызша айтып беру.
Өз бетімен орындауы, бұл дегеніміз – зияты бұзылған оқушыға ұсынылған
сюжеттік суреттің мазмұнын айтып беру кезінде немесе суретте бар
кейіпкерлердің аттарын атап беру кезінде бұл тапсырмаларды бала өзі
орындай алады ма, жоқ көмекті қажет етеді ме осы жағын қарастырады.
Бұл жерде тағы да көмектің үш түрін ұсынамыз:
1.Айтып жіберу.
2.Көмекші сұрақтар қою.
3.Дұрыс жауапқа бағыттайтын түрлері.
Көмекші сұрақтардың мынадай кезектілігін ұсынуға болады:
- Мына суретте кімдерді көріп тұрсың?
- Таға да кімді көріп тұрсың? Немесе мынау кім?
- Ана не істеп жатыр?
- Ата не істеп жатыр?
- Әже не істеп жатыр?
- Бала не істеп жатыр?
- Қыз не істеп жатыр? т.б.
Сөз қоры дегеніміз, баланың белсенді және енжер сөз қорының деңгейін
анықтау. Зияты зақымдалған балалардың сөз қорында қандай сөз таптары
кездеседі, қандай заттардың аттарымен таныс, қимыл әрекетті білдіретін
қандай сөздерді білетіндігін және заттың сынын, сапасын, көлемін
білдіретін қандай сөздері білетіндігін анықтап аламыз.
Грамматикалық жағы – зияты зақымдалған бірінші сынып оқушылары сюжеттік
суреттер сериясын мазмұндап беру кезінде сөйлемнің қандай түрлерін
қолданды, жай сөйлемдерді ме, әлде құрмалас сөйлемдерді ме? Осыны анықтау.
4 балл – Мағынасы толық болса, өз бетімен орындаса, сөз қоры
жеткілікті, грамматикалық жағы дұрыс құрылса.
3 балл – Мағынасы жеткіліксіз болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік
негіздері.
1.1 Байланыстырып сөйлеудің психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ..6
1.2 Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .9
2. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы.
2.1 Анықтау экспериментінің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Анықтау экспериментінің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3. Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыруға бағытталған зерттеу-тәжірибе жұмысы.
3.1 Қалыптастыру экспериментінің әдістері мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... .30
3.2 Зерттеу-тәжірибе жұмысының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Тіл - адам баласының өмірінде маңызы зор. Ол адамның бір-бірімен қарым-
қатынас жасау құралы, дамудың жалпы көрсеткіші, психика дамуының
көрсеткіші.
Сөйлеу – тіл арқылы өз ойын жеткізу құралы. Ол психологиялық қатынастың
қалыптасып, оны тіл арқылы жеткізу болып табылады.
Соңғы жылдары зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін
дамыту, қалыптастыру қиыншылықтарының санының айтарлықтай өсуі
белгіленген. Байланыстырып сөйлеу тілі дегеніміз не?
Байланыстырып сөйлеу – тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол сөйлемдердің
бір-бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен, мазмұны жинақы
құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін білген адам, тек
сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын байланыстырып, сөйлеу тілі арқылы жеткізе
біледі.
Байланыстырып сөйлеу тілі балада ерте жастан-ақ пайда болады.
Төменгі мектеп жасындағы зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін мынадай
атақты ғалымдар зерттеген: В.Г.Петрова, М.П.Феофанов, Г.М.Дульнев, Ж.И.
Шиф, З.Н.Смирнова, Л.В.Занкова, М.С.Певзнер т.б.
Бірақ, бұл ғалымдардың зерттеулері орыс тілінде оқитын, зияты зақымдалған
оқушылармен жүргізілген. Ал, нақты зияты бұзылған балалардың байланыстырып
сөйлеу тілін зерттеген ғалымдар да жетерліктей, олар өзіміздің отандық
ғалымдарымыз: Өмірбекова Қ.Қ., Бектаева К.К., Т.М.Коржова, Л.Вавина,
Айтметова С.Ш. т.б.
Қазіргі таңда бұл мәселенің (байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастырудың)
өзектілігі мен теориялық мәнділігін анықтау бізге өте маңызды. Біздің
жазып отырған дипломдық жұмысымыз алдымен, осы мәселеге қатысты екндігін
ескеріп кеткеніміз жөн.
Сондай-ақ, зияты зақымдалған, көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін зерттеу тек орыс тілінде ғана
жүргізілгендіктен, біз дипломдық жұмысымызды, қазақ тілінде оқитын,
көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін
қалыптастыру тақырыбында зерттеу жұмыстарын жүргіздік.
Осыдан келіп, біз – зерттеу жұмысының мақсатын, міндетін, нысанын, пәнін,
әдістемелерін, тәжірибелік маңыздылығын, ғылыми жаңалықтарын анықтай
аламыз:
Диплом жұмысының тақырыбы: Көмекші мектеп бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты – зияты бұзылған бастауыш сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеуін дамытуға ықпал ететін жұмыс тәсілдерін анықтап,
педагогикалық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу жұмысының нысаны – зияты бұзылған балаларды оқыту процесі.
Зерттеудің пәні – зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін
қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер, көмекші мектеп оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру
ерекшеліктері айқындалса, сол қалыптастыру ерекшеліктеріне қарай
байланыстырып сөйлеу тілін дамыту бағытталған тиімді әдістер мен тәсілдер
қолданса, сол кезде оқушылардың байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастырудың
тиімділігі артады.
Міндеттері:
1. Байланыстырып сөйлеу тілінің әдістемесінің психологиялық-педагогикалық
негіздерін анықтау.
2. Зияты бұзылған оқушылардың 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасу деңгейін анықтау.
3. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту тәсілдерін
анықтап, зерттеу-тәжірибе жұмыстарында тексеру.
Зерттеу жұмысына төменгідей әдістер қолданылды:
- психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді талдау;
- зияты бұзылған оқушыларды бақылау;
- анықтау, қалыптастыру зерттеу жұмыстары;
- зерттеу нәтижесінде алынған мағлұматтарға сандық, сапалық талдау жасау.
Зерттеудің негізгі базасы: Алматы қаласындағы № 3 кешенді Жанұя мектеп-
интернатында және № 7 көмекші мектеп-интернатындағы 1 сынып оқушыларымен
жүргізілді
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары және теориялық маңыздылығы:
- алғаш рет көмекші мектептің 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілінің жағдайы анықталады;
- зияты бұзылған оқушылардың 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілін еркін өлең құрастыру тәсілі негізінде дамыту жүйесі құрастырылып,
зерттеу-тәжірибе жұмысында тексерілді.
Тәжірибелік маңыздылығы:
Зияты бұзылған оқушылардың 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін
дамыту тәсілдері мен әдістерін арнайы білім беру мекемелерінің оқыту
үрдістерінде пайдалануға болады.
Зерттеу жүргізген барлық оқушылар саны – 24 (8-9 жас аралығындағы
балалар).
Дипломдық жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс – кіріспеден, үш
бөлімнен (теориялық жағы мен зерттеу жұмыстары (анықтау және қалыптастыру
зерттеу жұмыстары) мен нәтижесі), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің тақырыбы, оның көкейкестілігі негізделген,
теория мен практикада мәселенің зерттеу дәрежесі сипатталған, зерттеудің
мақсаттары мен міндеттері көрсетіліп, нысаны мен пәні анықталған,
зерттеудің болжамдары, ғылыми жаңалығы, практикалық мәні, жүргізілген
зерттеу жұмысының кезеңдерң белгіленген.
Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік
негіздері атты бірінші бөлімінде арнайы әдістемелік әдебиеттерге шолу
жасалған.
Осы бөлімнің бірінші тарауында (Байланыстырып сөйлеудің
психологиялық-педагогикалық негіздері) әдістемелер мен көптеген
ғалымдардың байланыстырып сөйлеу тілі жөніндегі анықтамаларды жалпы
әдебиеттерден қарастырдық.
Екінші тарауында (Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің
ерекшеліктері) көмекші әдебиеттерден сөйлеу тілінің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық, жетіспеушілігі салдарынан байланыстырып сөйлеу
тілінің бұзылуы туралы жазылған.
Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы атты
екінші бөлімнің бірінші тарауында (Анықтау экспериментінің әдістемесі)
қолданған әдістемелердің мазмұны, мақсаты, критерийлері берілген.
Екінші тарауында (Анықтау экспериментінің нәтижесі) анықтау
зерттеу жұмыстары бойынша нәтижесін анықтап жаздық.
Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыруға бағытталған зерттеу-тәжірибе жұмысы атты үшінші бөлімнің
бірінші тарауында (Қалыптастыру экспериментінің әдістері мен мазмұны)
қалыптастыру зерттеу жұмысында қолданған әдістер мен тәсілдердің мазмұны,
арнайы қағидалары берілген.
Екінші тарауында (Зерттеу-тәжірибе жұмысының қорытындысы) зерттеу-
тәжірибе жұмыстарының қорытындысына жасалған талдаулары мен нәтижесі
көрсетіліп жазылған.
Қорытынды бөлімінде, теориялық талдау мен тәжірибелік зерттеудің
нәтижесі бойынша негізгі қорытынды жасалып, ұсыныстар берілген.
Қосымшада, зерттеу нәтижелерінің қорытындыларын көрсететін
материалдар берілді
1. Байланыстырып сөйлеу тілі қалыптасуының теориялық әдістемелік негіздері.
1.1 Байланыстырып сөйлеудің психологиялық-педагогикалық негіздері.
Тіл – адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау құралы. Адам баласы өз
ойын, қажеттіліктерін, іс-әрекетін тіл арқылы жеткізіп, қанағаттана алады.
Сөйлеу – тіл арқылы өз ойын жеткізу құралы. Ол психологиялық
қатынастың қалыптасып, оны тіл арқылы жеткізу болып табылады.
Байланыстырып сөйлеу – тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол
сөйлемдердің бір-бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен,
мазмұны жинақы құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін
білген адам, тек сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын байланыстырып, сөйлеу
тілі арқылы жеткізе біледі.
Байланыстырып сөйлеу тілі балада ерте жастан-ақ пайда болады.Айтып
кететін болсақ, қалыпты дамыған балаларда екі жарым, үш жаста пайда
болады. Ал дамуында ауытқуы бар балаларда (зияты зақымдалған балаларда)
бұл әрекет тым кеш дамиды.
Зияты зақымдалған балалардың сөйлеу тілінде кедесетін бұзылыс және
түзету жоғарғы жүйке жүйе әрекеті мен психикалық дамуына байланысты. Зияты
зақымдалған балалардың сөйлеуге дейінгі кезеңдегі кешігуі байқалады.
Қалыпты дамыған бала 4-8 айда былдырласа, ақыл ойы кем бала 12 айында
(М.Стразула бойынша). Дебил балаларда алғашқы сөздері 3 жаста пайда болады
(Кассиль, Шлезингер бойынша). 2.5-5 жаста алғашқы сөздері шығады (Кармен
бойынша). Қалыпты дамыған балаларда 10-18 айда алғашқы сөздері шығады
Күрделі кемістіктер көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының
40-60% байқалады, 1 сыныпта өте көп (Хватцев пен Каше бойынша).
Зияты зақымдалған балаларда сөйлеу тілі өмірінің бірінші айларында –
ақ даму ерекшеліктері көріне бастайды. Әрі қарай бұл артта қалушылық
күрделенеді (ерте жастан қолға алынбаса).
Мектеп жасына дейігі кезекңдерде сөйлеу тілінің заттық әрекеті,
қоршаған ортаға деген қызығушылығы, эмоциясы, фонематикалық есту қабілеті,
артикуляциялқ аппараттың жұмысы төменгі деңгейде қалыптасады. Ақыл ойы кем
балалардың көбісі мектеп жасына дейінгі кезеңдерде, яғни 4-5 жаста сөйлей
бастауы керек.
Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру үшін, ересек адамдармен
эмоционалды қарым-қатынас жасауға, заттық және әр түрлі ойын
әрекеттерінде, ойлау әрекетінің көрнекі-заттық түріне, естуіне, көруіне,
иіс сезуіне, қоршаған ортаны бағдарлауына үлкен назар аударуы қажет.
Осымен бірге ересек адамнаң сөйлеу тіліне назар аударуы, қабылдауы
тәрбиеленеді. Ал фонематикалық ксту қаблетінің, белсенді сөз қорының,
сөздің мағынасын түсінуінің дамуына өз үлесін қосады.
Басты назарды баланың сөйлеу тілінің негізгі түріне – қарым-
қатынас түріне аудару керек. Себебі, ол баланың байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасуының бірден-бір тәсілі. Балалар бір-бірімен қарым-қатынас
жасауы үшін, ол қажетті жағдайдан туу қажет. Бұл жерде жаттап алынған
сөзді қолданудың қажеті жоқ.
С.Я.Рубенштейн ақыл ойы кем балалардың сөйлеу тілінің толық
жетілмеуінің негізгі себептері: бас ми қыртысының тұйықтаушы
функцияларының әлсіздігі, барлық анализаторларда жаңа дифференцияциялардың
баяу жасалуы деген.
Зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің бұзылуы
жүйелі сипатқа ие. Олардың сөйлеу әрекеті барлық операциялардың
қалыптаспағанның себебінен, қарым-қатынас қажеттілігінің төмендігі, сөйлеу
әрекетін бағдарламауы, дамымауы.
Ақыл ойы кем балалардың байланыстырып сөйлеуі баяу жүреді. Балалар
көптеген уақыт ситуативті сөйлеу тілі және сұрақ-жауап кезеңінде ұзақ
тоқталып қалады. Өз бетінше сөйлеуге өту өте күрделі процесс, ол кейде
жоғарғы сыныпқа барғанша созылады. Балалардың өз бетінше сөйлеуін сұрақ,
басқа көмек арқылы үнемі белсендіріп отыруы керек. Сөйлеу тілінің
контексиік түрі зияты зақымдалған балалар үшін қиын келеді. Оларға жеңіл
және түсінікті сөйлеу тілінің ситуативті түрі, яғни белгілі бір жағдайға
немесе көрнекілікке сүйене отрып сөйлеу. Балалардың байланыстырып
әңгімелеуі, үзелмелі, логикалық реттігі, бөлімдерінің арасында байланысы
бұзылған, мазмұны толық ашылмаған болады, балалар кеңістік, уақыттық
қатынастарды, себеп-салдар байланысын түсінбейді. Сюжеттің негізін
құрайтын бөлшектерін тастап кету, керісінше, артық, сюжетке қатысы жоқ
жағдайларды қосып айту да орын алады.
Балалар заттың атын атап айта білумен қатар, оны сипаттай білулері
қажет. Ф.Ф.Сахинның айтуынша, байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуында,
сөйлеу тілі мен ақыл ойдың дамуын анық көрсететін тығыз байланыс бар
болады.
Байланыстырып сөйлеу тілі балада ерте жастан-ақ пайда болады
(қалыпты дамыған балаларда).Дамуында ауытқуы бар балаларда бұл әрекет тым
кеш дамиды.
Әр бір жеке адамның сөйлеу тілі, ойлау әрекетінің ерекшелігіне,
темпираминтіне, жан-жақтылығы мен басқа да психикалық даму жақтарына
байланысты ерекшеленеді. Сөйлеу әрекетін әр түрлі танымдық әрекеттермен,
әсіресе ойлаумен байланысты қарастыру жөн. Сондықтан да сөйлеу тілі
ойлаудың негізгі құралы болып табылады.
Адам баласы өз ойын ауызша жеткізе білуі үшін, белгілі бір себеп
болуы керек. Ал – ол дегеніміз – қозғалыс әрекетіні күші, яғни өз ойын
жеткізудің негізгі жағдайы. Ал келесі бір жағдай, ол бір мазмұнды
әңгіменің немесе екі , одан да көп адамның арасында жалғасуы.
Л.С.Выготский айтқан: Ойлау іске аспайды, тек сөз арқылы жүзеге
асады, ол ойлау мен ой арқылы ішіміздегінің барлығын сөзбен жеткізе
білуіміз қажет деген.
Ойды байланыстырып сөйлеу арқылы жеткізе білудің келесі бір түрі,
үнсіз іштен сөйлеу болып табылады. Ол да байланыстырып сөйлеу тілінің бір
түріне жатады. Бұл механизм психологияда – іштен сөйлеу деп аталады. Осы
әрекетті жүзеге асырып барып, дұрыстылығына көз жеткізгеннен кейін ғана,
өз ойын ауызша байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізуге болады.
Белгілі бір хабарды, мәліметті ауызша байланыстырып сөйлеу тілі
арқылы жеткізу үшін, семантикалық ережедерді ескеру қажеттілігі туындайды.
Олар сөздердің байланысын оның мағынасымен анықтайды. Нәтижесінде қажетті
сөздер алынып, хабарлама немесе мәлімет қысқа да, нұсқа айтылады.
Төменгі сынып оқушылары мәтінді толық оқып, қысқаша түрде мазмұнын
айтып бере алады. Зияты бұзылған балалар көмекті қажет етеді. Олардан
сұрақтар қою арқылы байланысқан түрдегі жауапты ала аламыз. Бұл жерде
балалардың өз ойын байланыстырып, ауызша сөйлеу арқылы жеткізе алмауы
байқалады. Бұл механизмды ұғыну уақытты, семантикалық бағытталған жұмысты
қажет етеді. Көбінесе мектепте жүргізілетін тәжітибелік жұмыс кезінде
оқушыларға берілетін мәтін бірнеше бөлікке бөлініп, әр бөлімнің мазмұны
сұралады. Бұл оқушыларға күрделі сөйлемдерді жай сөйлем түріне айналдырып,
өзіне түсінікті түрде айтылады.
Зерттеу жұмыстарында оқушылар бір-біріне өмірінде болып жатқан
қызықты оқйғаларды анық, қызықты айтып, әңгімелеп берулері мүмкін. Ал
сабаққа келгенде сөйлеу тілі жеткіліксіз, байланыстырып сөйлеуі
түсініксіз болады. Бұл баланың мәтін мазмұнын түсінбеуінен, мәтінмен
жеткілікті жұмыс жүргізілмегендіктен, баланың қызығушылығын
танытпағандықтан болады. Осының салдарынан оқушылар мәтіннің кез келген
бөлімін қысқаша тезис түрінде қалыптастыра алмайды. Бұл жұмысты жүйеге
келтіру үшін, сөйлеу тілі механизмінің теориясы мен тәжірибесін жеткілікті
жетілдіру керек.
Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің
жетілмеуінің себебі, балалардың сөйлеу белсенділігінің, талаптануының
деңгейінің төмендігі, сөздік қорының кедейлігі.
Осылайша, байланыстырып сөйлеу тілі жан-жақты, сөйлеу тілінің кең
түрде ашылған жүйесі. Ол ауызша сөйлеу тілі негізінде құралып, оқумен
тексеріліп бақыланады
Байланыстырып сөйлеу тілі - өз алдына жалпы сөйлеу тілінің күрделі
түрі болып табылады.
Сонымен, зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілі
өзгеше және баяу дамиды, ол өзінің ерекшелігімен сипатталады. Ол балаладың
жоғарғы жүйке жүйесінің әрекет ерекшеліктеріне, психикалық
ерекшеліктеріне, танымдық әрекеттерінің даму ерекшеліктеріне байланысты.
1.2 Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің
дамуында өзіндік ерекшеліктері болады: қалыпты дамыған балалармен
салыстырғанда кеш дамиды. Сонымен бірге фонетикалық (дыбыс айту) жағында,
лексикалық (сөздік қоры) жағында, грамматикалық (сөз жасам, сөз өзгерту,
сөйлем құрау) жағында, семантикалық (сөз түсінуінде) жағында, жалпы
байланыстырып сөйлеу тілінің бұзылыстары мен ерекшеліктері айқын көрініс
табады.
Қарастырып отырған деңгейдегі балалардың сөйлеу тілінің дамуында
жалпы моторлы жағы үлкен рөл атқарады. Маторикасының бұзылуы дыбыс, сөз
айтуда кері әсерін тигізеді. Себебі, сөйлеу үшін, сөйлеу мүшелерінің
қимылы дамымаған болады.
Ал, зиятында бұзылыстары бар балалардың фонематикалық есту қабілеті бұған
қоса төмен болса, онда ол бір-біріне әсер етіп, сөйлеу тілі дамуын
тежейді.
Зияты зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық жағының
бұзылуы жалпы білім беретін мектепте оқитын балалармен аслыстырғанда жиі
кездеседі. Себебі – танымдық әрекеттерінің толық дамымауы, есту, сөйлеу
дифференцияциясының қалыптасуы, сөйлеу моторикасының бұзылысы,
артикуляциялық аппарат құрылымының түрлі аномалиялары, т.б.
ауытқушылықтардың болуы.
Зиятында ауытқушылығы бар балалардың фонематикалық есту қабілеті
сөйлеу тілімен қатар жетіспеуі туралы көптеген авторлар айтқан:
А.А.Попова, Г.Я.Грошин, Е.М.Хватцев, Р.Е.Левина, С.С.Ляпидевский және т.б.
Сонымен қатар, ғалымдар бұл балалардың дыбыс айтуының бұзылыстары жиі
кездесетіндігін анықтаған.
Бастауыш сыныптың 1 сыныбында оқитын оқушыларында дыбыс айту бұзылысы кей
жағдайда айқын көрінеді. Оның әрі қарай сөйлеу тіліне әсер етуі екі
көзқарасты көздейді:
Біріншісіне – жеке дыбыстарды бірнеше рет анық айтпау.
Екіншісі – ақыл ойдың дамымауына байланысты. Бұл дыбыс айту бұзылысы –
дамуында ауытқуы бар балалардың жалпы сөйлеу тілінің дамымауының көрінісі.
Олар күрделі болып келеді, сондықтан да жою немесе түзету қиынға түседі.
Зияты зақымдалған балаларда артикуляциялық жағы бойынша айтылатын
күрделі дыбыстар бұзылады. Басқаларға қарағанда ысқырық дыбыстардың
бұзылысы байқалады. Себебі (В.И.Бельтюкова бойынша) ысқырық дыбыстар
акустикалық жағынан жуық келеді.
Зияты бұзылған балалардың сөйлеуінің, естуінің, талдау мен
жинақтау әрекеттерінің жетілмеуі ауызша сөйлеу тілін қабылдау салдарынан
ысқырық дыбыстарды айтуда көптеген бұзылыстар байқалады:
Біріншіден, белгілі бір дыбысты мүлдем айта алмау. Яғни сол
дыбысты тастап немесе басқа дыбыстармен алмастырып айтады.
Екіншіден, дыбыстарды дұрыс қолдана алмау, артикуляциялық жағы
ұқсас дыбыстарды шатастырады.
Үшіншіден, есту қабілеті төмен болса, сонымен бірге бірнеше
дыбыстардың бұрмаланып айтылуы байқалып, ол артикуляцияның дұрыс
қалыптаспауынан болады.
Д.И.Орлова мәліметі бойынша, көмекші мектептің 1 сынып
оқушыларында кең тараған сөйлеу тілінің бұзылысы болып: дыбыстарды айта
алмау, өз сөйлеу тілінде пайдалана алмау, 1 жыл ішінде тұрақты
алмастырулар 3 есе азаяды.
2 сыныпта дыбыстарды алмастырып айтуы жиі кездеседі. Дыбыстарды
дұрыс айту зияты зақымдалған балаларда күрделі болады және түзету жұмысы
ұзаққа созылады. Дыбыстарды жеке түрінде дұрыс айтса да, сөйлеу тілінде
қолдану біліктілігі жоқ.
Көмекші мектептің 1 – 2 сынып оқушыларында дыбыстардың бірнеше топтарын
бұзып айту 2 есе жиі кездеседі. Ауыстырып айту, моторлы
дифференцияциясының қиындығынан ғана емес, есту және кинестетикалық
бақылау бұзылыстарымен де негізделеді.
Зияты бұзылған балалардың дыбыс айтуындағы тағы бір ерекшелік –
бұзылыс өзгеріп тұрады. Кей кезде бір дыбысты дұрыс, кей кезде қате айтуы
мүмкін (сөздің дыбыстық-буындық құрамына байланысты). Бұндай балалар
қалыпты дамыған балалармен салыстырғанда дыбыс айтуының бұзылысы
байланыстырып сөйлеу тіліне және бұзылуына әсерін тигізеді Оның ішінде
ауыстыру, сөздің дыбыстық-буындық құрамының бұзылуы сөздегі буындардың
кезектілігін сақтамауда, жеке буындық құрамын сақтамауында байқалады. Жиі
кездесетіні – дауыссыздар қатар келген кедзе. Кең тараған бұзылыс сөз
басында, ортасында дауыссыз дыбыстардың қатар келуі кезінде тастап кетуі
мен ауыстыруы. Ауыстыру – артикуляциялық және акустикалық жағынан ұқсастық
белгілері бойынша болады. Мысалы, р’→л’‚ с’→т’‚ ш→х, к→п, в→л, к→т
ауыстырылады.
Ал енді зияты зақымдалған балалардың лексикалық жағының
ерекшеліктеріне қысқаша тоқталатыт болсақ, көптеген авторлар В.Г.Петрова,
Г.И.Данилкина, Н.В.Тарасенько, Г.М.Дульнев т.б. көңіл бөліп, осы
балалардың танымдық әрекеттерінің бұзылыстары белсенді және енжар сөз
қорының қалыптасуына әсерін тигізеді дейді.
Сөз қоры аз, сөздердің мағынасы жеткілікті түсінікті болайды.
Енжар сөз қоры белсенді сөз қорына қарағанда көбірек келеді.
Сөз мағыналарының құрылымы қалыптаспаған. Семантикалық жағының процестерін
ұйымдастыру байқалады. Сөз қорының даму деңгейі төмен, қоршаған орта,
айнала туралы білімдері мен түсініктерінің төмендігі, сөйлеу арқылы және
әлеуметтік қатынасқа қажеттілігі төмен, вербальді есте сақтауы әлсіз
болады.
Сөз қорында нақты ағынасы бар зат есімдер көп, баланың белсенді сөз қрында
етістіктер, жануарлардың қозғалысын білдіретін сөз аз немесе жоқтың
шамасында. Мысалы, 1-2 сынып оқушылары: Бақа жүреді деп айтуы мүмкін. Ал
шындығында, бақа секіреді.
Заттың қасиетін білдіретін аз ғана сөзерді қолданады: мөлшер→
үлкен, кішкентай, дәм→ ащы, тәтті. Қарсы мәндес сөздерді өте аз қолданады.
Сөздерді мағынасы бойынша қолданбайды, себебі, заттарды ажырата алмайды.
Ақыл ойы кем балалар дифференцияциялы тербеліс салдарынан заттардың
ұқсастығын жеңіл қабылдайды. Сол себепті заттардың жалпы қасиеттерін
меңгереді. Мысалы, шанышқыны – қасық деп айтуы мүмкін.
Үстеу табын қолдану шектелген.Жетекшінің, мұғалімнің көмегімен
анда, осында деген үстеулерді қолдана алады.
Л.Р.Лурия мен О.С.Виноградованың зерттеулері (1969 ж)
көрсеткендей, ақыл ойы кем балаларда қалыпты дамыған балалармен
салыстырғанда, сөздің семантикалық жағы өзгерген. Яғни, балалар айтылуы
ұқсас сөздерді синонимдерге жатқызады. Бұл ана тіліндегі сөздерді игеруге
кедергі жасайды.
Балалардың белсенді және енжар сөз қорының ерекшеліктерін
анықтауда Г.М.Дульнев (1948 ж) алғаш зерттеу өткізген. Мектеп жасындағы
және төменгі мектеп жасындағы балалардың диалогты сөйлеу тілінің
қалыптастыру мәселелері, оқыту және тәрби жұмысының мәселелерімен тығыз
байланысты. Сондықтан ол көптеген дефектологтардың назарына түсті.
(М.Ф.Гнездилов, Л.В.Занков, М.П.Феофанов т.б.)
В.Г.Петрова, М.Н.Гнездилова, М.Ф.Феофанов, А.В.Федченко,
Соботович, Р.И.Лалаева зияты зақымдалған балалардың грамматикалық жағының
ерекшеліктері салдарынан – аграмматизмнің пайда болуы жөнінде айтып, оның
себептерін көрсеткен.
Ақыл ойы зақымдалған балалар септік жалғауларын дұрыс қолдана
білмейді, көбінесе ілік, шығыс, көмектес септіктерінің жалғауларын,
жекешеде көпше түріне ауыстыра білмейді, кейде тура толықтаушты жайылма,
жай сөйлемдерде пайдаланады.
Ақыл ойы кем балаларды морфологиялық жалпыламалар аз әрі анық емес, сөздің
морфологиялық құрамы, сөйлемдегі сөздік-синтаксистік байланысы дұрыс емес,
грамматикалық мәндер жүйесі әлсіз, сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық
құрылымының жетілмеуі байланыстырып сөйлеу тілінен көрініс алады.
Зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу тілі баяу темпте
қалыптасуы сапалық жағдай белгілерімен ерекшеленеді – сұрақ-жауап,
ситуациялық сөйлеу кезеңдерінде тоқталып қалады.
Өз еркінше, өз бетімен сөйлеуі қиынға түседі де, кей кезде көмекші
мектептің жоғарғы сыныптарына дейін созылады. Өз бетімен сөйлеу кезінде
үнемі ересек адамның көмегімен (сұрақ, басын айтып бастау) қажет етеді.
Контексті сөйлеуі қиын, ситуативті сөйлеуі тек нақты көрнекілікке
сүйенгенде ғана іске асады.
Диалогтық сөйлеуі жеткіліксіз қалыптасқан. Диалог кезінде ақыл ойл ойы кем
оқушылар сөйлесушіге қарамайды. Ал, шет ел ғалымдары (S.Kirk, N.O’Connor,
M.Roska, J.Callagher және т.б.) диалогты сөйлеу тілін қалыптаытыру үшін
мынадай әдіс-тәсілдерді қолдануға болады:
1. Затты және әрекетті атау:
• сұрақ-жауап түріндегі әңгіме;
• белгілі бір жағдайға байланысты суреттегі іс-әрекетті атау.
2. Қарым-қатынас жасау әрекеті:
• диалогтың жай түрін қолдану арқылы ойын ойнатқызу;
• сұрақ-жауап түріндегі йындар;
• бәрі бірге, бір мезетте жауап беретін ойындар;
• суреттер арқылы жұмбақтар жасыру;
• өткізген әңгімеге байланысты тақырыптық экскурсиялар;
3. Белгілі бір жағдайда ашық сөйлесу:
• тақырыптық диалогты алдымен көрсету;
• өзіндік диалогы;
• әр түрлі тақырыптық және дидактикалық ойындар;
Бұл әдістемеде қолданылған тәсілдер, яғни ойын, экскурсия
тәсілдері түзету жұмысында қолдану өте тиімді. Себебі баланың қызығушылығы
мен белсенділігін артып, ынтасын жоғарлатады. Яғни жұмыс нәтижесі, біздің
жағдайда байланыстырып сөйлеу тілін дамыту қиындықпен болсын, бірақ жүзеге
асады.
Байланыстырып сөйлеу тілі фрагментарлы, толық емес.
Әңгімелеулерінде бұл балалардың сөйлемдері қысқа, толық емес. Себебі,
сөйлеу тілі белсенділігі әлсіз, балалар тез шаршағыш келеді. Егер баланы
әңгіме тақырыбы қызықтрыса, әңгімесі толық, байланысқан болады да,
сөйлемде сөздер саны көбейеді. Сонымен байланыстырып сөйлеуі үлкен рөлге –
мотивацияға ие.
Аксенова А.К. (Развитие связной письменной речи умственно отсталых
учащихся коррекционно – развивающихся направленность) атты еңбегінде
зияты зақымдалған оқушылардың байланыстырып жазу тілін дамытуда
түзетушілік, дамытушылық бағыттарды көздейді. Байланыстырып жазу тілі
байланыстырып ауызша тілімен тығыз байланыста болады.
Сондықтан да, түзетушілік, дамытушылық жұмыс жүргізген уақытта екі
әрекетті бірге есепке алады.
Зияты бұзылған төменгі сынып оқушыларының байланыстырып
сөйлеу тілін дамыту кезінде лексикалық, грамматикалық жағын дамытуға
арналған әрекет жүргізілуі тиіс. Себебі, сөз қоры мен сөйлеу тілінің
грамматикалық жағының жеткіліксіз дамуы, байланыстырып сөйлеу тілінің
қалыптасуына әсерін тигізеді (Зикеев А.Г., Фотекова Т.А.)
Бастауыш сынып оқушыларына сөйлем құрау арқылы байланыстырып
сөйлеу тілін қалыптастыру үшін жасалған жұмыс, өте тиімді тәсіл. Бұл кезде
баланың сөйлеу тілінің бардық компоненттері (фонетика, лексика,
грамматика) ескеріледі.
Тағы бір айтып кететін жағдай, диалогты сөйлеу тілінің
байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуына жасайтын маңызды жағдайы
бар.Мектеп жасындағы және мектеп жасындағы балалардың диалогты сөйлеу
тілінің қалыптастыру мәселелерімен тығыз байланысты. Сондықтан ол көптеген
дефектологтардың назарына түсті (м.Ф.Гнездилов, Г.М.Дульнев, Л.В.Занков,
М.П.Феофанов т.б.)
Зиятында бұзылыстары бар балалардың сөйлеу тілін зерттеу
жұмыстары, өз алдына бұзылудың күрделілігі мен тереңділігін анықтауды,
баланың вербалды дамуын сипаттап, соның негізінде байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасуы зияттың дамуында нақты қандай маңызды рөл
атқаратындығын қарастырады.
Зияты бұзылған балаларды арнайы тексеру, зерттеу көптеген отандық
және шет елдік дефектологтардың негізгі мақсаттарының бірі болды. Соның
ішінде зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту,
қалыптастыру және оның түрлі ерекшеліктері сияқты мәселелер қарастырылған.
Атап айтатын блсақ, Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева, Т.М.Коржова,
З.А.Мовкебаева, Г.С.Оразаева, Ж.Намазбаева, И.В.Денисова, С.Рахимова,
Вавина, С.Ш.Айтметова, Э.Сеген, А.Бине, Т.Симон, И.Е.Эскироль,
Т.А.Власова, Л.В.Занков, Г.М.Дульнев, М.С.Певзнер, Ж.И.Шиф, Н.Ш.Стаденко,
Н.О.Коннор, Б.Хермилин, о.С.Виноградова, М.Ф.Гнездилов, М.П.Феофанов т.б.
көптеген ғалымдар.
Бұл ғалымдар зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің
қалыптасуында кездесетін түрлі мәселелерді шешуге бағытталған өз
әдістемелерін ұсынған.
Өзіміз оқып жатқан Абай атындағы ҚазҰПУ-нің арнайы педагогика
кафедрасының профессоры Қ.Қ.Өмірбекованың бірнеше еңбектері бар. Солардың
ішінде зияты бұзылған төменгі сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілін дамытуға бағытталған еңбектерінің ішінен біз әдістемелерге көңіл
бөлдік. Яғни, сюжеттік суреттерді пайдалану арқылы шығарма жазу жұмыстарын
ұсынған. Бұл зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің
қалыптасуына жағдай туғыза орырып, оң нәтижеге қол жеткізе алуға
болатындығын көрсеткен.
Жалпы сюжеттік суреттерді, сюжеттік суреттер сериясын пайдаланған өте
тиімді тәсіл.Бұл кезде сөйлеу тілінің барлық компаненттері (фонетика,
лексика, грамматика, байланыстырып сөйлеуі) қалыптасады.
Сондай – ақ, Логопедия негіздері авторлары: Өмірбекова Қ.Қ.,
Тулебиева Г.Н., Коржова Г.М., Оразаева Г.С., Логопедия авторлары:
Өмірбекова Қ.Қ., Серкебаев Қ., Сөйлеу тілін тексеру әдістері авторлары:
Өмірбекова Қ.Қ., Өмірбекова С.Ж. атты еңбектерінде алдымен, жалпы
байланыстырып сөйлеу тіліне сипаттама берілген. Оның (байланыстырып сөйлеу
тілінің) даму кезеңдері (сөйлеу тілінің онтогенезі), яғни дамуында
ауытқуы бар балаларда қай кезден басталып дамитындығы (қалыпты дамыған
балалармен салыстыра отырып) жайлы жазылған.
Ауызша сөйлеу тілін тексергенде, бірнеше әдістер мен тәсілдерді
қолдану және оның ерекшеліктері берілген.
К.Б.Бектаева, көмекші мектепте оқитын оқушылардың мазмұндама жұмыстарына
көңіл бөліп, осы тәсілді кеңірек түрде қолданған. Мазмұндама жазу әдісі
алдымен еркін тақырыпта жазылса, күрделене келе, оқыған мәттінге
мазмұндама (жеңіл мәтіннен күрделі мәтінге ауысу) жазу жұмыстарынан
тұрады. Бір айтып кететіні, бұл әдістемеде жалпы алғанда тек қана
байланыстырып сөйлеу тілі ғана дамып қоймай, сонымен қатар жазу дағдысы да
қалыптасады.
Т.М.Коржова еңбегінде, көмекші мектеп оқушылары еркін тақырыпта
шығарма жазу ерекшеліктерін зерттеген. Бұл әдіс те зияты бұзылған
балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда рөлі зор.Зияты бұзылған
бала еркін таңдап алған тақырыпқа өз ойын жазып қана қоймайды, оны
байланыстырып ауызша жеткізе біледі.
Г.С.Оразаева Қазақтың ұлттық ойындарын қолдану атты еңбегін,
зиятында ауытқуы бар балалардың бірден-бір байланыстырып сөйлеу тілін
дамыту үшін қолдуға болатын әдістердің бірі.
З.А.Мовкебаева, қарым-қатынасты дамыту мәселесіне көп көңіл
бөлген. Бала қарым-қатынасқа түсуі үшін, сөйлеу тілінің барлық
компоненттері дамуы, қалыптасуы қажет. Осыдан келіп байланыстырып сөйлеу
тілі де қалыптасады.
Вавина Л. еңбек сабақтарында байланыстырып сөйлеу тілін дамыту
еңбегін ұсынған. Біріншіден, еңбек сабақтарында сөйлеу тілінің барлық
компонентерінің дамуына көңіл бөіледі. Екіншіден, бала қол еңбегңне
үйренеді, осы уақытта ауызша сөйлеу тілі дамиды.
Өзбекстан елінің ғалымы С.Ш.Айтметова да осы еңбек сабақтарында
байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуына көңіл бөлген.
Зиятында ауытқуы бар балалардың сөйлеу тілін зерттеу жұмыстары, өз
алдына бұзылудың күрделілігі мен тереділігін анықтауды, баланың вербальді
дамуын сипаттап, соның негізінде байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуы
заттың дамуына нақты қандай маңызды рөл атқаратындығын қарастырады.
Бұндай мәселелерді шешіп анықтаған, әдіс-тәсілдерін құрастырған
көптеген ғалымдардың зерттеулерінен көруге болады. Ол ақыл ой
бұзылыстарының негізгі критерийлерінің бірі ретінде қарастырған (Э.Сеген,
А.Бине, Т.Симон, И.Е.Эскироль т.б.).
Ақыл ойы кем балаларға вербальді мүмкіндіктерінің төмен болуы тән
екендігі бізге мәлім.Бұл мәселені зерттеп бізге айқындап, ашып көрсеткен
ғалымдар: Т.А.Власова, Л.В.Занков, Г.М.Дульнев, М.С.Певзнер, Ж.И.Шиф,
Н.Ш.Стаденко, Н.О’Коннор, Б.Хермелин және т.б.
Акименко В.М. (Речевые нарушения у детей) еңбегінде, дамуында ауытқуы
бар балалардың сөйлеу тілінде кездесетін бұзылыстар және байланыстырып
сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері, сондай-ақ қалыптастыру деңгейлерінің
ерекшеліктері сипаттлған.
Ладыженская Т.А. (Система работы по развитию связной усной речи
учащихся) еңбегінде, байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға арналған
бірнеше жұмыс жүйелері туралы айтылған. Яғни, дамуында ауытқуы бар
балалардың ұзақ, әрі жүйелі жұмысты талап етеді. Бұндай балалармен жүйелі
жұмыс жасауда ерекшеліктерін ескеру талапты.
Ақыл ойы кем балалардың байланыстырып сөйлеу ерекшеліктері,
тапсырмалар сипатына, байланыстырудың түсінікті түріне тәуелді. Өз бетімен
әңгімелесуіне қарағанда, қайталап айтуы дамыған. Бірақ, бұл жерде де
мәтіннің мәнді маңызды бөлімін тастап кетеді. Мазмұны жеңілдетілген түрде
айтылады. Себепті салдар, уақыттағы, кеңістіктегі жағдайды балалар түсіне
бермейді. Мәтін мазмүнындағы жоқ жағдайды қосуы мүмкін.
Қазіргі кезде олигофренопедагогикада сөйлеу тілі әрекетінің
негізгі түрінде және танымдық әрекет ретінде қарастырылады. Бұл жерде
әсіресе зияты зақымдалған балаларда танымдық әрекеттің дамуында сөйлеу
тілінің маңыздылығын анықтау қажет. Оның даму кезіндегі ерекшелігі мен
қалыптаспау сбебін анықтау керек. Балалардың байланыстырып сөйлеу
тіліндегі ерекшеліктерін ескере отырып, түзету жолдарын анықтап, жұмыс
жасауға кірісу керек.
Осылайша, зияты зақымдалған төменгі сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін зерттеу еңбнектері мен сол еңбекті жазған
авторларды арнайы әдебиетке шолу жасау барысында жазып кеттік. Әдебиетке
шолу барысында міндетті түрде ұсынған, зерттелінген әдістері мен
тәсілдеріне қысқаша тоқталып кеттік.
Сонымен, зияты зақымдалған төменгі сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға көптеген отандық және шет елдік
ғалымдар өз үлестерін қосқандығын және қандай еңбектерінен қарастыруға
болатындығын білдік.
Сондай-ақ, біз, зияты зақымдалған балалардың байланыстырып сөйлеу
тілінің толығымен қалыптасуы үшін, барлық сөйлеу тілі компоненттерінің
ерекшеліктерін ескеруіміз қажет екендігін ұмытпауымыз жөн.
Арнайы әдебиеттерді талдау барысында зияты бұзылған оқушылардың
сөйлеу тілі ерекшеліктері анықталды. Айтып кететін болсақ, дыбыс айтуы,
сөз қорының толық дамуы, сөз жасам, сөз өзгерту дағдыларның қалыптасуы,
байланыстырып сөйлеу тілі.
Сондықтан да, зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін
ескеруіміз керек. Яғни, балалардың дыбыс айтуы, сөз қорының толық дамуы,
сөз жасам, сөз өзгерту дағдыларның қалыптасуы, байланыстырып сөйлеу
тілінің қалыптасу ерекшеліктері.
2. Зияты бұзылған балалардың байланыстырып сөйлеуінің жағдайы.
2.1 Анықтау экспериментінің әдістемесі.
Көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу
тілін қалыптастыру ерекшеліктерін, анықтау экспериментін жүргізу барысында
байқаймыз. Бірақ, анықтамас бұрын бізде мынадай сұрақ туады: Зиятында
бұзылыстары бар, көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыруын жақсартуға болады ма?
Арнайы әдебиеттерде бұл сұраққа жауап болғанымен, зияты
зақымдалған бірінші сынып оқушыларының өзіндік байланыстырып сөйлеу тілін
қалыптастыру туралы дефектологиялық әдебиеттерде толығымен берілмеген.
Бұл бөлімде көмекші мектепті бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілінің ерекшеліктерін ескере отырып, анықтау
экспериментін жүргіздік.
Анықтау экспериментінің мақсаты - көмекші мектептің бірінші
сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін түрлі әдістер мен тәсілдер
түлерін қолдана отырып, қалыптастыру.
Арнайы әдебиеттерде көмекші мектептің бірінші сынып оқушыларының
байланыстырып сөйлеу тілінің деңгейі толығымен қарастырылмағандықтан,
анықтау экспериментін осы мәселеге бөлдік. Осы деңгейді анықтау үшін,
төмендегі анықтау эксперименті ұйымдастырылды.
Зияты бұзылған 1 сынып оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін
зерттеу үшін, үш әдістеме ұсындық:
1.Сюжеттік суреттер сериясы.
2. Сюжеттік суреттер.
3. Мәтін мазмұны.
Бұл әдістерді, көмекші мектептің бағдарламасына сүйене отырып
іріктеп алдық.
Алдымен біз, анықтау экспериментіне сюжеттік суреттер сериясын
пайдаландық. Бұл әдіске төрт сюжеттен тұратын суреттер сериясын алдық.
Сюжеттік суреттер сериясының мазмұны мынадай:
1.Бала алма ағашынан алма теріп, себетке салып жатыр.
2.Алманы теріп жатқан кезде, жанында кірпі өтіп бара жатты.
3.Ол себеттегі алмаларды көрді де, арқасына салып алып кетті.
4.Бала себеттің ішіне қараса, ол бос екен.
Нұсқау: 1.Мына суреттерді өз кезектілігімен қойып шық.
2.Бірінші суретте нені көріп тұрсың?
3.Екінші суретте нені көріп тұрсың?
4.Үшінші суретте нені көріп тұрсың? Ал төртінші суретте
нені көріп тұрсың?
Бағалау:
Бағалауда біз мына төменде берілген 5 критерийлерге сүйене отырып, 4
баллдық жүйемен бағалаймыз:
Суреттердің кезектілігін дұрыс қою. Ол дегеніміз, ұсынылып отырған
сюжеттік суреттер сериясын, біздің жағдайымызда төрт сюжеттен тұратын
сериялық суреттің кезектілігін себеп-салдарына байланысты рет-ретімен
бірінен соң бірін қойып шығу.
Мағыналық жағы дегеніміз – сюжеттік суреттер сериясының негізгі мазмұнын
анықтап, сол суретте бейнеленген заттарды, кейіпкерлерді, онда болып
жатқан іс-әрекетті, себептерін ауызша айтып беру.
Өз бетімен орындауы, бұл дегеніміз – зияты бұзылған оқушыға ұсынылған
сюжеттік суреттер сериясының кезектілігін дұрыс қойып шығу кезінде немесе
мазмұнын айтып беру кезінде бұл тапсырмаларды бала өзі орындай алады ма,
жоқ көмекті қажет етеді ме осы жағын қарастырады.
Бұл жерде айтып кететініміз көмек. Көмектің өзінің бірнеше түрі
ұсынылады. Олар:
1. Айтып жіберу.
2. Көмекші сұрақтар қою.
3. Дұрыс жауапқа бағыттайтын түрлері.
Көмекші сұрақтардың мынадай кезектілігін ұсынуға болады:
- Мына суретте кімді көріп тұрсың? (Баланы)
- Таға да нені көріп тұрсың? (Алманы, себетті, алма ағашын, кірпіні )
- Бала не істеп жатыр? (алма жинап жатыр)
- Алманы қайдан жинап жатыр? (ағаштан)
- Алманы неге салып жатыр? (себетке )
- Мынау не? (кірпі)
- Кірпі алманы қайтты? (алып кетті)
- Алманы қайда салып алып кетті? (арқасына)
- Бала себетке қараса себет қандай екен? (бос) т.б.
Сөз қоры дегеніміз, баланың белсенді және енжер сөз қорының деңгейін
анықтау. Зияты зақымдалған балалардың сөз қорында қандай сөз таптары
кездеседі, қандай заттардың аттарымен таныс, қимыл әрекетті білдіретін
қандай сөздерді білетіндігін және заттың сынын, сапасын, көлемін
білдіретін қандай сөздері білетіндігін анықтап аламыз.
Грамматикалық жағы – зияты зақымдалған бірінші сынып оқушылары сюжеттік
суреттер сериясын мазмұндап беру кезінде сөйлемнің қандай түрлерін
қолданды, жай сөйлемдерді ме, әлде құрмалас сөйлемдерді ме? Осыны анықтау.
4 балл – суреттердің кезектілігін дұрыс қойса, мағынасы толық
болса, өз бетімен орындаса, сөз қоры жеткілікті, грамматикалық жағы дұрыс
құрылса.
3 балл – суреттердің кезектілігін жартылай дұрыс қойса, мағынасы
жеткіліксіз болса, көмекпен орындаса, сөз жеткіліксіз, грамматикалық жағы
жеткіліксіз дамыса.
2 балл – суреттердің кезектілігін дұрыс қоймаса, мағынасы дұрыс
болмаса, көмекті қажет етсе, сөз қоры шектеулі, грамматикалық жағында
күрделі қателер кездессе.
1 балл – суреттердің кезектілігі мүлдем дұрыс қойылмаса, мағынасы
мүлдем дұрыс болмаса, көмек көрсетілген жағдайдың өзінде қате болса, сөз
қоры дамымаса, аграмматизм болса.
Міндетті түрде, баланың дұрыс жауабын мадақтап отыру керек.
Дина Қ. сюжеттік суреттер сериясы төменгідей кезектілікте қойған:
3.Бала себеттегі алмаларды көрді де, арқасына салып алып кетті.
2.Алманы теріп жатқан кезде, жанында кірпі өтіп бара жатты.
4.Бала себеттің ішіне қараса, ол бос екен.
1.Бала алма ағашынан алма теріп, себетке салып жатыр.
Мазмұнын мынадай түрде баяндады:
Көмектің барлық түрі ұсынылды.
- Мына суретте кімді көріп тұрсың? (алма)
- Таға да нені көріп тұрсың? (алма). Осы жерде көмектің айтып жеберу түрі
ұсынылды: Бұл суретте тағы да ба—ла бар.
- Дина кім бар екен? Ба -
- Бала не істеп жатыр? (-)
- Алманы қайдан жинап жатыр? (-)
- Алманы неге салып жатыр? (-)
- Мынау не? (-)
- Кірпі алманы қайтты? (-)
- Алманы қайда салып алып кетті? (-)
- Бала себетке қараса себет бос па ? (жоқ) т.б.
Сөз қорында – алма сөзі бар. Аграмматизм байқалады.
Марат Ж. сюжеттік суреттер сериясы төменгідей кезектілікте қойған:
1.Бала алма ағашынан алма теріп, себетке салып жатыр.
3.Бала себеттегі алмаларды көрді де, арқасына салып алып кетті.
2.Алманы теріп жатқан кезде, жанында кірпі өтіп бара жатты.
4.Бала себеттің ішіне қараса, ол бос екен.
Мағыналық жағы, мазмұндап айтып бере алмады. Тек сюжеттік суреттер
сериясындағы жеке заттардың атын атады (алма).
Көмектің барлық түрі ұсынылды.
- Мына суретте кімді көріп тұрсың? (алма)
- Таға да нені көріп тұрсың? (алма). Осы жерде көмектің айтып жеберу түрі
ұсынылды: Бұл суретте тағы да ба—ла бар.
- Дина кім бар екен? Ба ла
- Бала не істеп жатыр? (-)
- Алманы қайдан жинап жатыр? (-)
- Алманы неге салып жатыр? (-)
- Мынау не? (-)
- Кірпі алманы қайтты? (-)
- Алманы қайда салып алып кетті? (-)
- Бала себетке қараса себет бос па ? (иә) т.б.
Белсенді сөз қорында – алма сөзі бар, енжер сөз қорында- бала сөзі бар.
Грамматикалық жағы – сюжеттік суреттер сериясы бойынша алма жеді.
Келсі алған екінші әдісміз, ол – сюжеттік сурет бойынша әңгіме
құрастыру немесе мазмұндап беру. Сюжеттік сурет әдістемесіне біз Отбасы
атты сюжеттік суретті алдық. Атынан-ақ айтылып тұрғандай, бұл сурет отбасы
жайлы.
Сюжеттік суреттің мазмұны мынадай:
Бұл суретте анам тамақ псіріп жатыр, әкем теледидар көріп отыр, әжем жылы
қолғап тоқып отыр, атам газет оқып отыр, інім мен қарындасым ойыншықтармен
ойнап жүр.
Кейіпкерлер: ана, әке, әже, ата, іні, қарындас.
Нұсқау: Мына суретті мұқият қарап шық. Кімді көріп тұрсың атап бер.
Бағалау:
Бағалауда біз мына төменде берілген 4 критерийлерге сүйене отырып, 4
баллдық жүйемен бағалаймыз:
Мағыналық жағы дегеніміз – сюжеттік суреттің негізгі мазмұнын анықтап, сол
суретте бейнеленген заттарды, кейіпкерлерді, онда болып жатқан іс-
әрекетті, себептерін ауызша айтып беру.
Өз бетімен орындауы, бұл дегеніміз – зияты бұзылған оқушыға ұсынылған
сюжеттік суреттің мазмұнын айтып беру кезінде немесе суретте бар
кейіпкерлердің аттарын атап беру кезінде бұл тапсырмаларды бала өзі
орындай алады ма, жоқ көмекті қажет етеді ме осы жағын қарастырады.
Бұл жерде тағы да көмектің үш түрін ұсынамыз:
1.Айтып жіберу.
2.Көмекші сұрақтар қою.
3.Дұрыс жауапқа бағыттайтын түрлері.
Көмекші сұрақтардың мынадай кезектілігін ұсынуға болады:
- Мына суретте кімдерді көріп тұрсың?
- Таға да кімді көріп тұрсың? Немесе мынау кім?
- Ана не істеп жатыр?
- Ата не істеп жатыр?
- Әже не істеп жатыр?
- Бала не істеп жатыр?
- Қыз не істеп жатыр? т.б.
Сөз қоры дегеніміз, баланың белсенді және енжер сөз қорының деңгейін
анықтау. Зияты зақымдалған балалардың сөз қорында қандай сөз таптары
кездеседі, қандай заттардың аттарымен таныс, қимыл әрекетті білдіретін
қандай сөздерді білетіндігін және заттың сынын, сапасын, көлемін
білдіретін қандай сөздері білетіндігін анықтап аламыз.
Грамматикалық жағы – зияты зақымдалған бірінші сынып оқушылары сюжеттік
суреттер сериясын мазмұндап беру кезінде сөйлемнің қандай түрлерін
қолданды, жай сөйлемдерді ме, әлде құрмалас сөйлемдерді ме? Осыны анықтау.
4 балл – Мағынасы толық болса, өз бетімен орындаса, сөз қоры
жеткілікті, грамматикалық жағы дұрыс құрылса.
3 балл – Мағынасы жеткіліксіз болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz