Әріп Тәңірбергенұлы
КІРІСПЕ
1. АҚЫН МҰРАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2. ДӘУІР ЖЫРШЫСЫ
3. АҚЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. АҚЫН МҰРАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2. ДӘУІР ЖЫРШЫСЫ
3. АҚЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Бүгінгі биіктен төл әдебиетіміздің тарихына көз тоқтатар болсақ, уақыт
сілемі алыстаған сайын асқақтай түсер ұлы тұлғалар бейнесі төбе-төбе болып
көзге шалынады.
Өз заманының саңлағы атанып, туған халқының атын әлемге әйгілеген
ұлылар болашақ буынның ұранына айналып, күннен күнге даңқы артып, үркердей
жарқырай түспегі хақ. Ұлылық пен ізгілік қатар дарыған қасиетті қазақ
топырағы да осындай тұғырлы тұлғалардан кем де емес. Мәселен, Орта ғасыр,
қазақ халқына Ахмет Иассауи әлемімен танымал болса, ХV ғасыр әдебиетін Асан
қайғы атымен айтамыз. XVIII ғасырыңыз буырқанған Бұхар жырымен өрілсе,
өткен ғасырдың аяғы – қазақ поэзиясының шыңы – ұлы Абай дәуірі екеніне еш
таласыңыз жоқ... Абай - өзінен кейінгі қазақ поэзиясының бағытын айқындар
темірқазығына айналған ұлы құбылыс...
Тарихымызды тыңнан толғап, туған әдебиетінін төріне бүгінгі биіктен
қарасақ, ұлттық болмысы мен мәдени дамуы түбірлі өзгерістерге толы екі
ғасыр тоғысында өмір сүрген, ұлы Абайдың поэзия Алатауының асқаралы
шәкірттерінің бірі, қазақ әдебиеті тарихының өзіндік бір биігі
Әріп Тәңірбергенұлының әдеби мұрасы жаңаша пайымдаулар тұрғысынан жан-
жақты, терең зерттеуді қажетсінеді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:Қоғамдағы түбегейлі бетбұрыстар ұғым-
түсінігімізге құрсау болып келген кешегі кеңестік идеологияның торын үзіп,
рухани өрісімізге тың серпіліс әкелгеніне де біраз уақыт болды. Сондықтан
да, кешегі тарихымызға, әдебиет пен мәдениетімізге дәл қазіргі күн
көмбесінен үңілгенде байқайтынымыз, қазақ әдебиетінің тарихын жаңаша
тұжырымдау-өскелең уақыт талабы. Кеңестік идеология келмеске кетіп, елдік
тізгін өз қолымызға тиген тап қазіргі шақ қазақ әдебиеттану ғылымына қыруар
міндеттер артып отырғаны сөзсіз.
Қоғамдық бетбұрыстар әдебиеттану ғылымының даму процесін жаңа бір
бағытқа бұрды. Әдебиет әлемінде аз уақытта атқарылған істер қазақ
әдебиеттану ғылымын ақтаңдақ беттерден арылтуға бет алды. Әдебиетімізге
қайта оралған ұлы тұлғалармен қатар, кешегі тәжіке-таластардан
тұралапқалған Абайдың ақындық мектебі еңсесін түзеп, керегесін бүтіндеуде.
Абай балалары – Ақылбай, Мағауия, Тұрағұлдардың мұралары өз бағасын алып,
Көкбай, Шәкәрім сынды шәкірттерінің шығармалары енді-енді көпшілік кәдесіне
жаратылуда. Алайда, батпандап кірген індетті әдебиет бетінен бір күнде
сылып тастау мүмкін емес. Сондықтан да, ғалым Т.Кәкішұлының сөзімен айтсақ:
... адамзат тарихында айрықша кезең есептелетін ХХ ғасыр қазақтың рухани
мәдениетіне әкелген олжаларды жаңаша пайымдайтын уақыт келді, туды. Оны
жасамасақ, ескі сараппен тарта берсек ел-жұрт алдында күнәкәр боламыз (1).
Қазақ әдебиеті тарихында ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
өкілдерінің қатарынан орын алып келгенімен, Абайдың талантты шәкірті
ретінде танылуы бертінге дейін көлегейленіп келген Әріп Тәңірбергенұлы
тұлғасын жаңа тұғырдан танып, ақын мұрасының зерттелу ауқымын кемелдендіре
түсудің кезі келгендей.
Зерттеу мақсаты:Ұлы Абай мұрасына ғұмырын арнаған Мұхтар Әуезов
кезінде қоғамға жат саналып, жарыққа шықпай қалған Көкбайдың ақындығы
деген мақаласында Тәңірбергенұлы турасында алғаш боп мынандай пікір
білдіреді: Абай мектебінің ақындарын айтқанда сол Абай шәкірті деген
атаққа лайығы бар тағы бір топ ақындар жайын әзірше жазғамыз жоқ. Бұл
қатарда алдымен аталатын Әріп ақын мен Әсет сияқты әдебиет, көркемөнер
қайраткерлері бар екені даусыз... Бұл жерде мысалы - Әріптің Көкбайға
ұқсаған және одан гөрі де молырақ, таланттырақ шығармалар тудырған бағалы
еңбектері бар екенін білеміз 2.117,- дейді. Әріптің ақындық қуатын алғаш
танытып, ақын мұрасының кейінгі зерттелуіне тікелей қозғау салған қысқа
ғана ой ұшығының келешекте кеңейіп, ғылыми түрде өрістеуіне уақыт қыспағы
ырық бермеді...
Осы арада біз Ә.Тәңірбергенұлы өмірі мен шығармашылығының әлі де жете
зерттелмей, ғылыми тұрғыда өз орнын таппай келуінің бірнеше себептерін айта
кетейік.
Біріншіден, абайтану мен Абайдың ақындық мектебін құртуға тырысқан сол
уақыттың әдеби көзқарасы.
Екіншіден, ақынның социалистік қоғамға жат шығармалар жазуы (әсіресе,
дүниетанымдық мәндегі поэзия).
Үшіншіден, Әріптің төңкеріске дейінгі патша шенеуніктерімен бірге
бірнеше жерде тілмаштық қызметте және болыстың хатшысы сияқты қоғамдық
жұмыстар атқаруы, ол аз десеңіз төңкерістен кейін кеңес өкіметі тұсында
істі болған күдікті өмірі.
Ең соңында, тіпті Әріп Абайды ұстаз көрмеген, Абайға қарсы болған
(3),- деп Абай мен Әріп арасындағы өнерге тән өлең қақтығыстарын өршіткен
кереғар пікірлер еді.Біздің мақсат осылардың шындығын ашу.
Жұмыстың өзектілігі:Ғасыр аралығындағы әдебиет өкілдерінің бір тобы
діншіл, ескішіл деген айдарға иеленіп келсе, ағартушы-демократтық
бағыттағы екінші бір топ ақындарының өзі саяси идеология талғамына қарай
тұрпайы сүзгіден өтіп, әдеби мұралары біржақты танылып келді. Кеңестік
идеология стандартына сай өлең-жырлары аса дәріптеліп, ол талғамға
келмейтін мұралары бүркемеленіп, реті келсе, сын тезіне алынып келген ақын
– Ә.Тәңірбергенұлы болатын.
Абай мектебіне көзқарас өзгерген шақта, Әріптің атын әдебиет тарихында
төмендетпей ұстап қалған оның төңкеріс ұранын қолдаған және Ленин туралы
өлеңдері екенін жасырмауымыз керек. Қайта ғалым С.Қирабаев айтқандай:
Қазақ халқының төңкеріс кезіндегі ізденістері де, осыны жырлаған ақындар
да өз болмысының бар шындығымен, қайшылығымен тиісті бағасын алғаны жөн
(4). Сол кезде алладан алыстап тұрған заман талабы ақынның жалпы болмыс,
алла мәселесі жайындағы дүниетанымдық мәні бар терең философиялық
туындыларына қырбайлық танытты. Әлеуметтік тақырыптағы өлеңдерінің өзі
тарихы жете танылып, тамыры қазылмай, сол уақыттың ығына жығыла талданып,
қоғам заңына икемделе берді. Біздің жұмысымызда Әріп ақын
шығармашылығы,діни көзқарасты аластаған,кітаптық тұрғыдан емес,көркемдік
тұрғыдан,тақырыптық ұстанымнан қарастырылды.
Зертеудің дерек көздері:Шығыстық сарын дегеннен бойымызды аулақ
ұстаған тәлім-түсінігіміз ақынның шығыстық үлгідегі қисса-дастандарынан
бейхабар етіп келді.
Әріптің артында қалған мол мұрасының 1969 жылы ғана шағын жинақ
(Ұмытпаңыздар мені) болып бізге жетуінен-ақ, ақын шығармашылығы зерттелу,
жариялану аясының тым жұтаңдық тартып жатқанын байқау қиын емес.Бірақ біз
осы мұраларды дерек көзі ретінде пайдаландық.
Өз жұмысымызда біз әлі де толыққанды зерттелмей келе жатқан Әріп
Тәңірбергенұлы мұрасын дәл бүгінгі күн талап тұрғысынан тану мақсатын
ұстанып,осы мақсатқа жету үшін жұмысты үш тарауға бөліп қарастырдық.Бірінші
тарауды “Ақын мұрасының зерттелуі”деп алып,Әріп шығармашылығының зерттелу
тарихын,бүгінгі жай-күйін толыққанды анықтауға тырыстық.
Екінші тарау Дәуір жыршысыдеп аталады.Бұл тарауда бізӘріп ақын өз
шығармашылығына арқау еткен түрлі тақырыптар мен ол көтерген
мәселелерге,мән-мағынасын ашуға талпындық.Үшінші тарауымыз Ақын
шығармашылығындағы ағартушылық идеядеп аталды.Бұл тарауда Әріптің ХХ ғасыр
басындағы ағартушылық идеяға қосқан үлесін, оның ағартушы ретіндегі
қызметін біршама атап көрсетуге тырыстық.
АҚЫН МҰРАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Ә.Тәңірбергенұлы туындылары сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазан
қаласында жарық көре бастағаны белгілі. Дәлірек айтсақ, ақынның шығыстық
сюжетке құрылған қисса-дастандары Қожа Ғафан, Қисса Таһир, Қисса Зияда-
Шаһмұрат, Қисса Баһрам Қазан қаласының әр-түрлі басылымдарында жаңғыра
басылып отырды. Негізінен, ақынның көзі тірісінде баспа бетін көрген
туындылары осылар ғана.
Тек, сол кездегі Дала уалаятының газетінен мынандай хабарлама
кездестірдік: Киргизам Семипалатинского уезда Арипу Танирбергенову и
Иманбазару Казангапову. Ваши стихотворения не могут быть напечатаны5,-
деп шолақ қайырылған жауаптан Әріптің аталмыш газетке 1890 жылы өз
өлеңдерін жіберіп, оны патша үкіметінің қарауындағы ресми газет баспағаны
айқындалып отыр. Әріппен бірге аты аталып отырған И.Қазанғапов – зерттеуші
Қ.Мұхамедханов Абайдың ақын шәкірттері қатарына қосқан, Әріптің жерлес,
сыйлас адамы. Өзінің інісі іспетті Иманбазарға Әріп бір өлеңінде:
Әркім мақтап айтпайды Қазанқапты,
Қазанқап хақ жолында иман тапты.
Аман Қынаш – бір түйте кездік еді.
Кездіктен қанжар таудың алтын сапты 6.149,- деп
ерекше бағаланған. Иманбазар бұған дейін де осы газетке өлеңдерін жіберіп,
оған газет тарапынан қырғи-қабақтық танытылған болатын 7. Бұдан кейінгі
Әріп екеуі жіберген өлеңдерге ашық түрде қарсылық танытудың мәні, бұл
өлеңдердің үкімет газетінің көңілінен шықпағанын сездіреді. Алғашқы
әрекетінен-ақ осындай тосқауылға ұшырап, баспасөз беттерінен қағажу көрген
Әріп өз өлеңдерін баспа бетіне жариялауға қайта әрекет етпегенге ұқсайды.
Ал, ақынның қолжазбалары бізге жеткен жоқ. Әріп өлеңдерінің
жариялануы тек төңкерістен кейін, кеңес дәуірінің тұсында ғана қарқын ала
бастады. Қоғамымыздың әдеби-мәдени дамуы кеңестік идеология ықпалына
жығылды. Кедейге қамқоршы атанған кеңестік үкіметке көп кешікпей таптық
мүддені жарнама етер жаңаша жырлар қажет болды. Міне, осы кезде көптеген
социалистік туындылармен қоса 1927 жылдары Ә.Тәңірбергенұлының Париж
коммунасы 8, Ленин жолдас 9 деген өлеңдері кеңес дәуіріне ақын атын
танытқан алғашқы туындылары болып басылған-ды. Сол кездегі қоғам талабын
тұшындырарлық деген ақын өлеңдері республикалық, облыстық баспасөз
беттерінде дүркін-дүркін басылып тұрды. 1936 жылы Ленин өлгенде,
Балаларыма деген өлеңдері жарияланса 10, осы Ленинге арналған бір өлеңі
Ленин, как снежные горы высок деген атпен орысшаға аударылып, 1937 жылы
Творчество народов СССР жинағына енді. Осы жылдан бастап бұл өлең орыс
орта мектептерінің 10-сынып әдебиет хрестоматиясына енгізілді 11. Сондай-
ақ Ленин өлгенде, Ғылым туралы өлеңдері 1940 жылы Семей облыстық
газетінде жарық көрді 12.
Әріп ақын мұрасының зерттелуін сөз еткенде, Абайдың ақындық мектебін
айналып өте алмасымыз ақиқат. 1951 жылы М.Әуезовтың жетекшілігімен
Қ.Мұхамедханұлы Абайдың ақындық мектебі деген тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғады.
Осы еңбегінде зерттеуші Абайдың талантты шәкірттерінің бірі де,
бірегейі ретінде Әріп Тәңірбергенұлы мұрасын алғаш рет ғылыми тұрғыда
зерттеуге бастама жасайды. Дегенмен, сол кездегі саяси идеология жалауын
жамылған нендей әдебиетшілер Абай мектебін қоғамға жат, ұлтшыл топ деп
қаралап, оны жасаушы Әуезов пен Мұхамедханұлының өшіге іздеріне түседі.
Сөйтіп, Мұхтар мен Қайым жаққан Абай мектебінің шырағы жанбай жатып
тұмшаланды, ал Әріп сынды Абай шәкіртінің туындылары тәлекке түсті.
Бүгінгі зерттеушілеріміздің: Следует отметить, что поэтическая школа
Абая (Акылбай, Магауия, Арип Танирбергенов, Асет Найманбаев, Кокбай
Жанатаев, Уаис Шондыбаев, Найманбет Орманбетов) мало известна широкому
кругу читателей, литератураведы Казахстана только теперь получили
возможность всесторонне исследовать творчество ее представителей13.201,-
деген қынжылысы Абай мектебіне келген кесапаттың оның өкілдеріне қаншалықты
кесірін тигізгенін айқын аңғартып-ақ тұр.
Алайда, уақыт – емші. Елу бірдің бұлты Әріп есімін қанша бүркегенімен,
ақынның өлмес мұрасы ел есінен өшкен жоқ. 1959 жылы ХХ ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті 14 хрестоматиясына Әріптің Қалың мал туралы, Тәңірбек
болысқа, Кәрілікке, Өлерінде айтқаны деген өлеңдері енсе, 1963 жылғы
ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары 15 кітабына ақынның
жиырма шақты өлеңі басылған. Кітаптың соңында басқа ақындармен қатар
Ә.Тәңірбергенұлының басылып шыққан шығармаларының тізімі, ол туралы
жазылған зерттеу еңбектері мен мақалалардың көрсеткіші және ақынның кейбір
өлеңдерінде, ондағы түсініксіз сөздерге түсініктеме берілген. Бұл ақын
шығармаларының жарияланудағы ғылымилықтың артқандығын айқындайды.
1962 жылы Ө.Есназаровтың ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихын
зерттеудің кейбір мәселелері 16 деген атпен кандидаттық диссертациясы
қорғалды. Осы еңбектің көлемді бөлігі Әріп Тәңірбергенұлы мұрасын қамтып,
ақынның поэзиясына, сондай-ақ, Зияда-Шаһмұрат, Қожа Ғафан дастандарына
кеңірек тоқталып, ғылыми талдау жасалған.
1965 жылы Үш ғасыр жырлайды 17 жинағына ақынның бірсыпыра өлеңдері
енсе, 1969 жылы Ө.Есназаровтың құрастыруымен Ә.Тәңірбергенұлының
Ұмытпаңыздар мені 18 деген атпен тұңғыш шығармалар жинағы жарық көрді.
Бұл жинақ Әріп мұрасын танудағы алғашқы маңызды қадам еді. Жинаққа ақынның
сол уақытқа дейін жинап-терілген өлеңдері, айтыс-қағыстары енген. Ал,
жоғарыда сөз болған қисса-дастандардың енбеуі үлкен олқылық. Осындай
жайттарды байқаған сол кездегі баспасөз беттері: Ұмытпаңыздар мені деген
атпен тұңғыш шығармалар жинағы басылды... Бұл кітап ақынның барлық әдеби
мұрасын тегіс қамтып тұр деп айта аламыз 19,- деген болатын.
Араға жылдар салып шығып тұрған ХХ ғасыр басындағы ақын-жазушылар
шығармаларының жинақтарына және 1989 жылғы Бес ғасыр жырлайды 20
кітабына Тәңірбергенұлы туындыларының үзілмен енгізіліп келуі – ақын
мұрасының өміршендігін танытар ұлы көрсеткіш.
Десек те, ақын қаламынан туған дүние-болмыс, жаратушы-алла жайында
толғаған терең философиялық толғамдары, өмір мен өлім туралы астарлы
жырлары сол кездегі қоғам қатпарында қалып, көлегейлене берді.
Кешелі-берлі ақиқат алауы тұтанып, тоталитаризм тоңының іргесін сөкті.
Еліміз еңсесін түзеп, егемендіктің ескегі соққан шақта, жөргегінде
тұншыққан Абай мектебі қайта іңгәләді, Қ.Мұхамедхановтың араға 42 жыл салып
1993 жылы Абайдың ақын шәкірттері атты еңбегі көп өзгеріссіз оқырманымен
қайта қауышты. Автор еңбегінің үшінші кітабында Ә.Тәңірбергенұлының өмірі
мен шығармашылығын ғылыми түрде кеңінен қарастырып, ақынның шығармашылық
өмірбаянын жасауға орасан үлес қосады.
Әріп мұрасын толықтыра түсерлік бір еңбек – ақынның 140 жылдығына орай
шыққан Ұрпақпен үндесу жинағы 21. Шағын жинақта ақынның бұрын баспа
бетін көрмеген Дәл ертең өзгереді бүгінгі күй, Мырзаларға, Тәуба,
Ғапылдық қараңғы жол адаспаңдар өлеңдері және Ағыбай туралы аңыз,
Біржан-Сара дастандары, сондай-ақ, бүгінгі күні Көкбай Жанатайұлына
таңылып жүрген Абылай-Қандыжап бітімі поэмасы басылған. Әрине, орталықтан
ешқандай ғылыми тұжырым жасалмай ауыл ақсақалдарының басшылығымен кітап
етіліп басылған бұл туындылар, сөзсіз, тианақты зерттеуді қажетсінеді...
Ақын мұрасын зерттеуде қатпарлы істердің түбі көріне тындырылып
тасталмағанымен, игі істің төбесі көрінерлік біршама жетістіктерге қол
жетті.
Қоғамға келген өзгеріс өткен тарихымыз бен мәдениетімізге,
әдебиетімізге қайырыла қарауға мүмкіндік әперді. Ақиқатымыз айқындалып,
өлмес мұраларымыздың мұратын айрықша тану сәті енді туғанда, Тәңірбергенұлы
сынды майталман ақын мұрасын жаңғырта қарап, түлете түгендеу – ақын аруағы
алдындағы борыш, өскелең ұрпақ алдындағы кезек күттірмес парызымыз.
Ә.Тәңірбергенұлы және оның шығармалары жайында алғашқы көзқарастар
сонау ХІХ ғасырдың ағында-ақ көрініс берді. Олай дейтініміз, ол кезде
авторы Әріп екендігі әлі бекімегенмен, Қожа Ғафан қиссасы жайында
пікірлер баспасөзде орын алды. 1876 жылы Түркістан уалаяты газетінің 29
санында Қисса-и Қожа Ғаффан Уә һәм Сағидуақас деген кітап қазақ тілінде
басылып шыққан екен деген мақала басылды. Осы мақалада қисса тіліне назар
аударған автор: ... Тегі қазақ тілінде жазылғаны рас, көшіргенде бір
ноғайдың қолына түсіп, со ноғай бұзып, ноғайша қылып жазып шығарған деп
ойлаймыз. Ноғай болғанда да Қазан ноғайының тіліне ұқсамайды, Тобыл
ноғайының тіліне келіңкірейді 22,- деп қисса тілінің шұбарлығын автордан
алшақ әкетеді. Мақаланың құндылығы сол – аталмыш мақала кітап жайында
қағылған қазақ сынының алғашқы сынасы еді.
Ресми-баспасөздік сипатта болмағанымен, осындай сын ұшығын біз Абайдың
өз шәкірттеріне арнаған Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін өлеңінен де
кездестіреміз...
Әріптің Зияда-Шаһмұрат дастанына қатысты айтылған сол кездегі
пікірлерге тоқталған шығыстанушы-ғалым Ү.Субханбердина: Жырдың 1896 жылғы
басылымы туралы белгілі шығыстанушы ғалым Н.Ф.Катанов Деатель журналында
жарияланған мақаласында жақсы ой-пікірлер білдірген. Ол жырдың қысқаша
мазмұнын бере отырып, онда араб-парсы, татар сөздерімен қатар фонарь,
пуд сияқты орыс сөздері де кездесетінін атап айтқан. Кітаптың бұл
басылымы он мың тиражбен тарағанын хабарлаған 23.7,- деген пікірінен-ақ
сол кезде баспа бетін көрген Әріптің қисса-дастандары көзі ашық қауымды,
әсіресе орыстың шығыстанушыларын елеңдеткен елеулі дүниелер екенін байқауға
болады.
Ақын мұрасы жайында негізгі пікірлер төңкерістен кейін көрініс бере
бастады. Ә.Тәңірбергенұлы есімін кезінде сыбырлай айтқан Абайдың ақындық
мектебі атауынан бөле қарау мүмкін емес. Жалпы Абай мектебінің уығын қадап,
шаңырағын көтерген – Мұхтар Әуезов. Бұл жайында Қ.Мұхамедханұлы: Мұхтар
Абай жөніндегі ең қызықты, ең соңы және әдебиеттік-прогрестік ретіндегі ірі
мәселе Абайдың ақын шәкірттері,-деп 1918 жылдан бастап айтып та, жазып та
келді 24,- дейді.
1936 жылдың 11 қыркүйегіндегі Социалистік Қазақстан газетінде
ақынның екі өлеңімен бірге 37-нің құрбаны болған Тұрлыхан Қасенұлының
Әріп ақын атты мақаласы басылды. Бұл Тәңірбергенұлы мұрасына арналған
алғашқы біртұтас еңбек еді. Ақын шығармашылығы зерттелуінің сүрлеуі боп
табылатын мақалада зерттеуші өлең тақырыбына тоқтала келе: Әріп өлеңін –
жек көргенін жамандап, жақсы көргенін мақтау жолына көбірек жұмсаған...
Әріп өз заманында ру бастығы адам болғандықтан, руының жоғары болуын өзіне
міндет санайды,- деп, оның рубасы Құнанбайды жақтай сөйлеген сөз
қағыстарынан мысал да келтіреді. Әріп, Көкбай бәрі де Абай тұстас, Абайдың
тұсында болған ақындар. Бұл екуі де Абайды өздерінің мұғалімі есебінде
есептеп, Абайдан тәлім-тәрбие алуға ыждаһат еткен 25,- дей келіп ұлы
ұстаз Абай мен шәкірт Әріп арасындағы өлең сынына түсінік береді.
Әрине, аталмыш мақала төңкерістен кейін әлі етек-жеңін жиып үлгермеген
тоталитарлық жүйенінң балаң шағында жарияланып қалды. Араға аз уақыт салып
бұл сарындас мақалалар кеңестік танымның таразысына тартылып, ызғарына
шалынды. Әріп мұрасы хақында жазылған еңбектердің бірінде: Әріп
Тәңірбергенов жайында жоғарыда аталған сын мақалалар мен очерктерден басқа,
творчествосын ғылыми шындық тұрғысынан емес, қалай болса, солай, жөнді-
жоқсыз мақалалар да жазылды. (Автор Т.Н. Әріп ақын, Соц. Қаз. 1936, ІІ
қыркүйек., Семей әдебиетшілері, Соц. Қаз. 1947, 2 тамыз мақалаларын
көрсеткен. Б.Е.) Осындай мақалалардың авторлары ақын өмірінің шындығына,
шығарманың мазмұнына үңілмеді. Оны әдеби еңбегіне қарай емес, бір кездегі
атқарған қызмет орнына қарай бағаламақ болды 16.88,- деп баға берді.
Ақын мұрасының нағыз шынайы бейнесін берер осындай мақалалар таптық таным
тұрғысынан өрескел сындарға ұшырап жатты. Ақиқатына келсек, жоғарыдағы
мақала авторы – Т.Қасенұлының ақын мұрасын зерттеп жинау барысында
Тәңірбергенұлының он жеті өлең-айтыстарын жинап, жиналған туындыларға
түсініктер жазып, Әріп Тәңірбергенұлының өмірі мен өлеңдері атты 26
қалың қолжазбаны Ғылым академиясының қолжазбалар қорына тапсырған ерен
еңбегін ескерсек, бұл мақаланың қаншалықты іздену мен зерттеу нәтижесінің
тезистік тұрғыдағы ғана көрініс екенін байқау қиынға соқпайды. Демек,
М.Әуезов көтерген Абай мектебінің көрнекті шәкірті Әріп мұрасын тұңғыш
жинап, бастама жазған Т.Қасенұлы деп танығанымыз жөн. Абайдың ақындық
мектебімен тағдыры тамырлас ғалым Қ.Мұхамедханұлы – Тұрлыханның алдынан
сабақ алған шәкірті. Олай болса, Мұхамедханұлының Әріп ақын мұрасын
зерттеуге ұстазының мұрындық болғанын жоққа шығара алмаймыз.
30-40 жылдардың ішінде Әріп мұрасына байланысты Қ.Мұхамедханұлы 27,
Ж.Жұманов 28, 29, 30, Ж.Тілепов 31, Н.Баймұратовтардың 32
мақалалары жарық көрді. Бұл авторлар, негізінен, Әріптің өмірі мен
шығармашылығына шола тоқталып, ақын туындыларының тақырыптық-идеялық мәнін
ашуға тырысады. Ақынның Зияда-Шаһмұрат, аудармалары Пушкиннен - Евгений
Онегин поэмасы, Лермонтовтан - Ақынның өлімі өлеңі және Біржан-Сара
айтысы сөз болады. Мақалалар сарыны уақыт талабынан да ұзай алмады.
Әріптің ақындық өнерінің биігі ретінде Ленин туралы жазылған өлеңдері
танылып, осы туындыларға баса назар аударылды. Тек, Мұхамедханұлы
мақалаларында Әріп мұрасы хақында көбіне ешкім айтпаған, ешкім шешпеген
беймәлім тылсымдар сөз болды. Автор Абайдың әдебиет мектебі деген
мақаласында Абай шәкірттерін төрт топқа бөледі. Бірінші – Европа
ақындарының үлгісімен терең сезімді махаббат, өршіл сарынды уақиғалы
дастандар жазушылар, екінші – көңіл күй төңірегіндегі қысқа өлең, аударма,
қара сөз ұстанушылар, үшінші – қазақ өмірінен тарихи өлең жырлар жазып,
айтыс өнерін өрбітіп, суырып-салма өлеңдер туғызушылар, төртінші - өлеңінің
тірегі әзіл-мысқыл боп қалыптасқандар. Мұхамедханұлы Әріп, Көкбай сынды
шәкірттерді үшінші топқа жатқыза келіп: Абай шәкірттерінің ішінде, ауыз
әдебиетіне, айтыс өнеріне шебер жүйріктері Көкбай, Әріптер болды... Бұл
екуінің айтыстағы өнері де өзгеше. Бұрынғы халық ақындарының айтысынан
сонағұрлым жоғары, қисынды, көркем болып келеді 33,- деп Әріптің айтыс
өнеріндегі ақындық қасиетін даралай түседі.
Елуінші жылдары Әріп мұрасының зерттелу аясы ауқымдала түсті.
Мұхтардың жетекшілігімен Абайдың ақындық мектебі концепциясы кең түрде
зерттеліп, жүйелі қалыпқа енгізіліп, 1951 жылы Қ.Мұхамедханұлының
Абайдың ақындық мектебі туралы 34 кандидаттық диссертациясы үлкен
тартыспен қорғалғаны белгілі. Абайтану тарихының сүбелі саласы ғылыми
тұрғыда дәлелденіп, Ә.Тәңірбергенұлының өмірі мен шығармашылығы мейлінше
кеңінен зерттелді. Бірақ, қоғамға бағынған әдеби орта енді шарықтай
бастаған Әріп сияқты Абай шәкірттерінің шығармашылығына шырға тастауын
тоқтатқан жок. Оның айғағы – 1951 жылы 15 маусымда Қазақ ССР Ғылым
академиясының Тіл және Әдебиет институты мен Қазақстан Совет Жазушылар
Одағы бірлесіп өткізген Абайдың әдеби мұрасы мәселесін талқылауға
арналған ғылыми айтыс. Осы әдеби жиылыстың қаулысындай С.Мұқановтың Абай
шәкірттері туралы деген атышулы мақаласы жарық көрді. Абай айналасындағы
ақындарды шетінен алқымдаған автор Шәкәрім, Тұрағұлдарды халық жауы,
Ақылбай, Мағауия, Көкбайларды пантюркист, ұлтшыл ақындар деп,
ешқайсысынан ілуге тұрарлық нышан таба алмаған ол Ә.Тәңірбергенұлы есімін
қаралауға да жүйрік келді. ...Біз Әріппен таныспақ боп, жиналған
шығармаларын түгел оқып шықтық. ...Әріп шығармаларындағы негізгі сарын
ескішілдік. Дүниелік темаға арналған өлеңдерінің Көкбай өлеңдерінен еш
айырмасы жоқ. (Автор Көкбай өлеңдерін саяси беті теріс, шығармалары залалды
деп баға берген болатын. Б.Е.) Алпыс сегіз жыл жасап, сол жастағы
шығармаларын түгелге жақын діншілдік пен ескі сарынға арнаған Әріп Советтік
Қазақстанда төрт жыл жасағанда, жаңа ауылдың өміріне бір ауыз өлең неге
арнамаған? Осындай кертартпа ақынның аузынан өлер алдында ғана Ленин туралы
екі өлең қалай шыққан? 35,- деген социалистік идеология үңгірінен
қараған ғалымдарымыздың бағасы – ақын мұрасына қиянат, Абайдың ұстаздық
құдіретіне жасалған қастандықпен бара-бар еді. Осы жылдарда Абай мектебін
қаралаған пікірлер қаптап кетті. Соның бірі – Тұрғанбаев деген: Әсет пен
Әріп хат таныған, сауатты болса да, поэзияда ру тартысы көлеміндегі
импровизатор ақындар шарқында қалған... Әріптің Найман мен Тобықты
арасындағы ру тартысымен байланысты айтқандары кейінгі жазғандарын ақтап
ала алмайды. Бұлар Абай маңында болғанмен, оның ақындық дәстүрін
творчестволық жолмен меңгере алмады 36,- деген тұрпайы тұжырым жасады.
Ал, сол кездегі ғылыми еңбектер: “Әдетте, Абайдың ақындық мектебін
зертеушілер көбінесе Абай ауылынан, Көкбайлардан ұзап шықпай жүр. Біздіңше,
қазақ поэзиясында аты белгілі, ірі ақындардың Абай мектебінен өтпегені жоқ”
37.65, - деп Абай шәкірттерін тануда шындықтан алыс тұжырымдар жасады.
Сонымен, қоғам күрзісі, кезінде М.Әуезов іргетасын қалаған Абай
мектебінің шаңырағын ортасына түсірді. Қ. Мұхатмедханұлының Абайдың әдеби
мектебі туралы еңбегі саяси зиянды болып, автордың өзі итжеккенге
айдалды.
Алайда, Абай мектебі, оның ішінде Әріптей шәкірт мұрасы тарихтан түп-
тамырымен жойылмады. Елуінші жылдардың аяғында ақын мұрасының зерттелуі
Бейсенбай Кенжебаевтің есімімен тығыз байланысты. Ғалымның сол уақытта
жазылған Әріп Тәңірбергенов 38 атты қомақты мақаласы ақын мұрасы
төңірегіндегі ызғарды ығыстырарлық дүние еді. Әріптің жүз жылдығына
арналған аталмыш мақала, сол кездегі ақынның Ленин турасындағы туындыларын
жер-көкке сыйғызбай мақтап, мақтап ала жөнелетін стандарттық сипаттардан,
ақын өмірі мен шығармашылығының біршама жұмбақ тұстарын ашып, көркем
туындыларға тың талдаулар беруімен құнды. Автор ақынның ұстанған бағытын
айқындай келе, оның ақындық бастауының негізі болған қисса-дастандарына
тоқталып, мазмұндық-идеялық және көркемдік жақтарына талдаулар береді. Осы
мақаласы жылдар өте тың деректермен толықтырылып, автордың Қазақ халқының
ХХ ғасыр басындағы демократ-жазушылары 39.198-220 кітабына жеке тарау
етіп енгізілген-ді. Б.Кенжебаевтың бұл кітабына байланысты Т.Кәкішұлының
Әдебиеттануға қосылған үлес деген атпен сын-мақаласы жарық көрді.
Т.Кәкішұлы кітаптың Ә.Тәңірбергенұлы тарауына байланысты мынандай пікір
қорытады: Автордың баяндауларына қарағанда Әріп жазба әдебиеттің өкілі ме
екен?- деген күдікті сұрақ туады.Оның үстіне Әріптікі деп айтылып келген
Біржан мен Сараның айтысы сияқты керемет ақындық туындының өзі даулы
проблемаға айналып кеткен. Сол сияқты Қисса Зияда-Шаһмұрат, Қожа Ғаффан
мен Садуақас деген шығармалар да әлі тиянақты зерттеуді керексінеді,- деп
ақын шығармаларының зерттелу зәрулігін тілге тиек ете келіп: ... ақынның
революциядан кейінгі Ленин, Еңбекшілердің көсемі – Ленин, Париж
коммунасы туралы өлеңдері ол совет ақыны болып өлді деген тұжырымға
дәлел бола алмайды... Біздіңше, автор Ә.Тәңірбергенұлының совет ақындығынан
гөрі, ағартушы-демократтығын айтқаны жақсы еді 40,- деген салмақты сын
айтады.
Алпысыншы жылдары Әріп мұрасын зерттеу алаңына шыққан Ө.Есназаров ақын
шығармаларының тақырыптық табиғатына топтама жасап, өлеңдерінің тақырыбын
төртке жіктеді 41. Зерттеуші тарапынан ақын өмірі тарихи деректермен
толығып, кемелдене түсті 42. Ақынның әлеуметтік тақырыптағы өлеңдері жан-
жақты, кеңінен зерттелді 43. Ө.Есназаров кандидаттық диссертациясының
көлемді бөлігін Әріптің өмірі мен шығармашылығына арнап, ақын мұрасын:
Әріптің өмірі мен шығармашылық бастаулары, өлеңдері, айтыстағы орны, кеңес
дәуіріндегі шығармалары және ақын өлеңдерінің құрылымдық мәні деген сияқты
жүйелі қалыпта қарастырып, Тәңірбергенұлы мұрасының зерттелу нысанасын
мейлінше кеңейте түседі. Десек те, ақын мұрасының зерттелуі кемеріне келді
дей алмаймыз. Осы жылдары: Ә.Тәңірбергенұлының әдеби мұрасы соңғы жылдарға
дейін тұтас алынып, ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеді, ақынның өмірі,
дәуірі, шығармалары турасында көбінесе жол-жөнекей үстірт пікірлер айтылып,
жеңіл-желпі топшылаулар жасалып келді 44.26,- деген пікірлер зерттеу
жұмысының енді ғана ғылыми қалыпқа түскендігін танытады. Сондай-ақ,
Ө.Есназаровтың: Тәңірбергенұлы Қожа Ғафан, Нұрғазарұн, Баһрам, Алты
бармақ деген қиссалар жазды деген сөз бар, бірақ бұлар әзірге табылған жоқ
және олардың басылған, басылмағаны да белгісіз 18.8,- деген пікірі де
зерттеу зәрулігін байқатады.
Ал, ақынның дүниелік темаға жазған өлеңдерін сол кезде: ... ақын
көзқарасының өрісі тарлығы, өмірге материалистік тұрғыдан қарауға көтеріле
алмағандығы, өзі өмір сүрген заманның, әлеуметтік ортаның шеңберінде
қалғандығы деп тануымыз керек 44.162,- деген уақыт тезіне салды. Осындай
заман талабынан туған сындар Әріптің қисса-дастандарының, дүниетанымдық
мәндегі өлеңдерінің дұрыс жолға түсіп, зерттелуіне, танылуына айтарлықтай
тарлық жасады.
Әріп мұрасына қатысты пікір білдірген алпысыншы жылдардың кеуделі
туындыларының бірі – А.Нұрқатовтың Абайдың ақындық дәстүрі атты
монографиялық еңбегі. Абайдың ақындық дәстүрін бекем ұстанған ақын ретінде
Әріптің ұлы ұстазымен поэзиядағы үндестігін сабақтастыра келіп автор:
Абайды әділет пен шындықтың жыршысы, адамның абзал қасиеттерінің жыршысы
деп білген Әріп оның ұлы тұлғасынан, рухынан көз жазған жоқ. Ол қашанда
Абайға шын ақындық үлгісі творчестволық авторитет ретінде қарады 45.133,-
деп баға берді.
Жетпісінші жылдардағы ақын мұрасын, оның ішінде өмірбаянын өсірер
құнды дерек – М.Бейсенбаевтың Әріп ақын туралы жаңа деректер 46,- деген
қомақты мақаласы болды. Мақала құндылығы – автор бұған дейін ескі көздердің
естеліктерінен құралған ақын өмірбаянына нақтылы архив деректері арқылы
едәуір толықтырулары мен тың түзетулер жасап, көптеген жансақ пікірлердің
ақиқатын анықтады. Тәңірбергенұлының қоғамдағы қызметі турасында құнды
құжаттар келтіріліп, ақын өмірбаянының тарихи мәні ашыла түсті.
Кейінгі жылдарда да Әріптану мәселесі айтарлықтай алға басты. Ақынның
Ұмытпаңыздар мені жинағы жылдар бойы әдебиет сүйер қауымның көңіліне
қонып; көкейіне көп ойлар ұялатты. Олай дейтініміз – алғашқы жинақ болған
соң, жетіспеушіліктер мен кемшіліктер де жоқ емес еді. Негізінен, ақын
мұрасы - Әріп айтыпты, шығарыпты деп ел аузынан жеткен дүниелер. Ал, нақты
төл қолжазбасыз жиналған туындыларда бір ақын сөзі екінші бір ақынға ауысып
жатуы, немесе, өлеңдердің көп вариантты болып келуі заңды құбылыс.
Әріп жинағында да ақынның төл туындысына телініп, бөгде ақындардың
туындылары жүргендігін баспасөздегі пікірлер анықтады.
А.Жүнісов Ақсуат өңірінің ақыны Көнекбайдың Құсайынының мұрасына
тоқтала келе: “Осы кітапта (“Ұмытпаңыздар мені” жинағы Б.Е) Құсекеңнің
“Бұтабайға”, “Тағы да Бұтабайға” деген сықылды үш – төрт өлеңі Әріптікі деп
ағат қосылған “ 47, - десе, Қ.Егізбаев осы пікірді қуаттап: “Әріптің
“Ұмытпаңыздар мені” атты жинағына енген өлеңдерінің бірталайы Әріп
шығармашылығына үш қайнаса сорпасы қосылмайды, көркемдік дәрежесі өте
төмен, бөгде өлеңдері екендігі бірден көзге түседі” 48, - деп,
“Бұтабайға”, “Тағы да Бұтабайға” , “Қабылан болысқа” өлеңдерінің негізгі
шығу тарихына тоқталып, дәйекті деректер арқылы текстологиялық түзетулер
жасайды.
“Ұмытпаңыздар мені”- жинағына Әріптің төл туындысы деп телініп, еніп
кеткен “Сәдірдің келіні” деген өлең. Негізінен, бұл өлең – Сәдір ақынның өз
келініне айтқан өлеңі. Осы олқылыққа тоқталған Қ.Алтынбаев былай дейді:
“Жинаққа басқа ақындардың бірлі – жарым өлең шумақтарының кіріп кетуі. 120
– шы бетті ашыңыз. “Сәдірдің келіні” деген өлең бар... Бұл өлең әріптікі
емес, сол төңіректен шыққан шақпа тілді Сәдір Жәпекұлыныкі 49,- дей
келіп өлеңнің шығу төркіні жағынан Сәдірдікі екенін дәлелдеп береді. Осы
өлеңнің толықтау нұсқасын Қ.Мұхамедханұлы “Сәдір ақын” деген мақаласында
келтіріп, өлеңнің шығу тарихына толық түсінік береді 50.
Ал, Шәкәрім Құдайбердіұлының “Талап пен ақыл” деген өлеңі әріп
жинағына “Ақыл” деген атпен басылып кетуі өкінішті жайт. Шәкәрімнің бұл
өлеңі 1912 жылы Семей қаласындағы “Жәрдем” баспасынан шыққан “Қазақ айнасы”
кітабында жарияланған. Екі ақынның да көзі тірі кезінде Шәкәрім өлеңі
болып басылып, бертін келе Әріп еншісінде кездесуін, әрине, жинақты
шығарушылардың шалағайы деп қана түсіне аламыз. Егіз өлеңі
таразылағанымызда шумақ орындары аусқаны болмаса, өзгеріс шамалы. Тек,
“Әріптің өлеңінде үш шумақ кем, “Ынсап деген аспайды, кем қалмайды” деп
басталатын шумақ толық емес. Сондай – ақ, Әріпке таңылған өлең
текстологиялық жағынан тұрпайы, сөз мағыналарының үйлеспегендігіне
қарағанда, шала жаттағандардың айтуымен жинаққа енгенгенге ұқсайды. Демек,
бұл өлең Шәкәрім еншісіне толық қайтарылуы керек.
Осындай кемшіліктері бола тұрғанмен, Ұмытпаңыздар мені - Әріп
шығармашалығының өрістеуіне салынған сара жол еді.
Ақын шығармаларының зерттелу мәселесін сөз еткенде бүгінгі күнге дейін
даулы болып, екі ұшты пікірге ұрынып келе жатқан туындылардың бірі -
“Евгений Онегин” аудармасы. Абайдың Татьянасы ән болып, шым – шымдап қазақ
сахарасына таралған кезде, ең алдымен, ұстаз жаңалығына оның шәкірттері
Әріп, Әсеттер елең етісті. Пушкиннің “Евгений Онегинін” енді өздері қазақша
сөйлетуге құмарлық танытты. Міне, осы арада Абайдан кейін Пушкиннің бұл
шығармасына аударма жасаған Әріп пе, Әсет пе деген пікірталас қалыптасты.
Яғни, бір шығарманың авторын еншілеуде 30- жылдардан етек алған әдеби дау
екіге жарылып келді. Ж.Жұмаханов 29, Б.Кенжебаев 39.204-205, 53,
М.Бейсенбаевтар 51 поэманы аудармашы Әріп десе, Е.Ысмайылов 53.272-275,
С.Ордалиев 54.528, Б.Адамбаев 55, Б.Абылқасымов 56,57, Б.Ысқақов
58, Б.Нұржекеев 59.31.33 сынды зерттеушілер поэманың Әсеттікі екенін
дәлелдеп келді.
Е.Ысмайылов бұл дастанды жарға қосқан халық ақындары Қ.Терібаев,
С.Әлімбетов, Е.Құнанбаевтардың Әсеттен үйреніп жырлағандарын айта келіп:
‘Сөйтіп, жырдың халықтық вариантын жырлап таратушы Әсет екені даусыз”
53.274, - дейді.
Енді мына бір деректерге назар аударайық. Б.Ысқақовтың айтуынша:
“Евгений Онегин” романының соңғы үлгісін аударушылар Әсет пен Әбіш жайын
білетін Ақсу ауданының азаматы Шынасылов Шамайдың айтуынша, “Евгений
Онегин” романының мазмұнын естіп, өлеңмен өңдеп жазған Әсет әнші және нағыз
оригиналын аударушы Әбіш еді, Әсеттің замандас құрдасы Әбіш деген болған.
Әсет Әбішпен бірге жүріп, көп жолдас болған. Әбіш бұрынғы Лепсі уезі
начальнигінің тілмашы 58,- деп жазды. Б.Ысқақовтың Әбіш деп отырған
тілмашы Әріп ақынның өміріне келеді. Олай дейтініміз, Әріп 1882-1884 жылдар
арасында Сергиополь уезінің бастығы Троицкийдің арнайы шақыруымен Лепсі,
Сергиополь бекеттерінде тілмаштық қызметте болғандығын архив құжаттары
айғақтайды 60. Б.Нұржекеев те жоғарыдағы пікірді қуаттап: Әбіш тілмашқа
оқытып барып аударып отырған Әсет... Евгений Онегинді аудармаған, өзекті
оқиғасын ғана қысқаша жырлап шыққан 59.31,- деген пікір айтады. Осы
арада Б.Кенжебаевтың мына бір пікірін келтіруді жөн көрдік:
Әсет тек медреседе ғана оқыған, Әсет оқыған кезде медреселерде орыс
тілі оқылмайтын. Яғни, Әсет орысша оқымаған. Орысша оқымаған адамның орыс
тілінде Евгений Онегин сияқты күрделі шығарманы аударарлық дәрежеде білуі
мүмкін емес. Әсеттің орысша өлең айтуы, оның орыс тіліне жетіктігін
сипаттай алмайды 51,- деген пікірінде шындықтың бір ұшығы жатыр. Әйтсе
де, автор дастанның аудармадан гөрі еркін жырланған жырға келетінін
ескермеген. Зерттеуші Б.Абылқасымовтың: Евгений Онегин романын Абайдан
кейін аударған Әріп, болмаса Әсет деген талас, біздің ойымызша, ғылыми
негізсіз, екі пікірдің де сүйенері Евгений Онегиннің халықтық нұсқалары
болса, ол дастандар аударма емес, Әсеттің өз жанынан туған Евгений
Онегиннің қазақша жыр нұсқасы деп танимыз 56,- деген пікірі ғылыми
негізге сыйымды. Демек, біз білетін Евгений Онегин жыры аударма емес,
Әсеттің өз жанынан шығарған шығармасы. Әсеттің өзі де:
Мазмұнын осы сөздің қысқартамын,
Аяғын соза бермей енді ұзартып.
Онегиннің романын аударуда
Керек қой аударуға көп уақыт 59.31,-дейді
емес пе! Ендеше, жоғарыдағы пікірлерді басшылыққа ала отырып айтарымыз -
Әріптікі немесе Әсеттікі деп жүрген туынды аударма емес, Әсеттің Абайдан,
Әріптен Пушкин жайында естуі бар, романды білуі бар, бәрін назиралық ретпен
өзінше жыр-дастан еткен туындысы.
Қоғамдық өзгерістерге толы тоқсаныншы жылдар Әріп мұрасының
зерттелуіне тың серпіліс, жаңа жарқыл әкелді. 1995 жылы Қ.Мұхамедханұлының
Абайдың ақын шәкірттері еңбегінің үшінші кітабында Әріп есімі қайта
түледі. Ал, 1996 жылы Ә.Тәңірбергенұлының 140 жылдық мерейтойы қарсаңында
Аякөз қаласынан ақынның шағын жинағы шықты. Жинаққа ақынның ел аузында
жүрген бірнеше өлеңдері мен Біржан-Сара айтысы, Ағыбай туралы аңыз,
Абылай-Қандыжап бітімі сияқты көлемді туындылары да енген. Әрине, әдеби-
ғылыми мекемелердің сараптауынан өтпей, ғылыми тұжырымсыз ел аузындағы
туындыларды жинақ етіп шығару ақынның атын шығарудан гөрі, даудамайға,
әдеби айтыс-тартысқа әкелетіні айқын. Негізгі дау туғызған мәселе – бүгінде
Көкбай Жанатайұлына телініп жүрген Қандыжап тарихи дастанының осы
жинақтан орын алуы еді. Қандыжап дастаны жайындағы зерттеушілер
пікірлерін ортаға салсақ, Әріп, Көкбай сынды Абай шәкірттерінің мұраларын
тікелей зерттеуші Қ.Мұхамедханұлының пікірінде ғалым 1950 жылғы Абайдың
әдебиет мектебі деген кандидаттық диссертациясында Әріп мұрасына тоқтала
келіп: ... Тәуке мен Қайша айтысы, Қандыжап поэмалары халық аузында,
қолжазбаларда сақтаулы 34.199,- деп дастанды Әріп еншісіне бергенмен,
жылдар өте бұл пікірін өзгертіп, Қандыжап поэмасын Көкбай Жанатайұлынікі
делінетін М.Әуезовтың мына бір пікіріне сүйенеді: Өзінің айтуынша,
Көкбайдың соңғы үлкен шығармасы – Қандыжап деген поэма болуға керек еді.
Бұл поэма және де Абылай заманы мен оның істеріне арналған. Шығарманың аты
Абылай тұсында қазақ пен қалмақ арасында болған Қандыжап дейтін бітімнің
атымен аталмақ болатұғын. Бұл соңғы мәліметті біз Көкбайдың өз аузынан
естіген сөздер бойынша айтып отырмыз. Қандыжапты Көкбай өзінің өлерінен
екі жыл бұрын жазуға кіріскен еді. Бірақ, сол поэма аяқталды ма, біткен
болса, қандайлық шығарма болып қалыптанды, ол жайлардан бізге жеткен дерек
жоқ 61.49-50,- дейді М.Әуезов.
Әріп жинағы шыққаннан кейін баспасөз беттерінде қызу пікірталас жүрді.
Ғ.Зұлқаров жоғарыдағы Қ.Мұхамедханұлының пікірін қолдаса 62, Әріп мұрасын
жинаушылардың бірі, және осы жинаққа Қандыжап дастанының енуіне бірден-
бір себепкер болған Ғ.Шәкерұлы аталмыш дастанды Ә.Тәңірбергенұлының
туындысы деп дәлелдейді 63. Сондай-ақ, әр кездегі пікірлерге көз
жүгіртсек, А.Тілеуханова: ... Әріп Тәңірбергенұлы Зияда-Шаһмұрат, Қисса-
и Баһарам, Қандыжап поэмаларын... жазған 64.128,- десе Т.Барақұлы:
Жәнібек Тархан Әріп Тәңірбергеновты Абылай дастанының (автор
Қандыжапты айтып отыр. Б.Е.) басты кейіпкерлерінің бірі 65.249,- деп
дастанды Әріпке танады. Дегенмен, Қандыжапты Әріп шығармасы дейтіндердің
сүйенер дәлді деректері жоқ. Оның есесіне дастанды Көкбай туындысы ретінде
қарастырып жүрген зерттеушілердің келтірген фактілері көңілге қонымды.
Б.Абылқасымов Көкбай мұрасына тоқтала келіп: Академия қорларында
Көкбайдікі деуге негіз бар шығарманың екі нұсқасы сақталады: бірі –
Абылайдың алғашқы аты шыққан әңгімесін, екіншісі – Абылай хан деп
аталады... Аталған текстер бірін-бірі толыққа жуық қайталайды, айырмашылық
болар-болмас, жекелеген сөздер көлемінде ғана 67.295,- деп Көкбайдан
Төлеу ақын арқылы қолжазбалар қорына түскендігін келтіріп өтеді. Ғылым
Академиясының қолжазбалар қорындағы нұсқаны 67 біз сөз етіп отырған
Қандыжап дастанымен салыстырғанда, оның Б.Абылқасымов атап отырған
Абылай хан жыры екендігіне көз жеткізуге болады.
Зерттеуші Ж.Тілепов те қазақ дастандарындағы Қалмақтың ханы Қалданның
Абылайды тұтқыннан босатып, келісімге келген оқиғасына тоқтала келіп: Осы
идеяны Абылай ханның өмірін дастан етіп жырлаған шығармасында Қ.Жантайұлы
да пайдаланған 63.39,-деп Б.Абылқасымов тоқталған қолжазбалар қорына
сілтеме жасайды.
Демек, Қандыжап дастаны – қолжазбалар қорына Көкбайдың Абылай хан
деген туындысы болып тапсырылған соның шығармасы.
Енді, “Ұрпақпен үндесу” жинағына енген “Ағыбай туралы аңыз” деген
дастанға келсек, ел аузынан жеткен бұл дастан Әріптің төл шығармасы ретінде
еш ғылыми тұжырымсыз басылып кеткендіктен, түпкілікті зерттеуді
қажетсінеді. Әдебиет және Өнер институтының қолжазбалар қорында осы дастан
“Ағыбай батыр” деген атпен халық дастаны ретінде сақталған 69. Әріптікі
делінген ешқандай белгі көрсетілмеген. Аталмыш дастанға қатысты басқа дәлді
деректердің болмағандығынан, “Ағыбай батыр” дастанының авторын еншілеуде
кейінге қалдыра тұрамыз.
Соңғы кездерде ел аузында сақталып, Әріп шығармаларына телініп
“Мұхамед Пайғамбарымыздың рухы, “Ер Шәкер”, “Қабанбай батыр” сияқты
дастандар аталып 63, осылардың кейбірі Аякөз аудандық баспасөз беттерінде
жарияланып та жүр 70,71. Жинап, бастырушылардың Әріптікі дегенінен
басқа тегеруінді дәлелдері болмағандықтан, бұл туындылар да зерделі
зерттеулер мен нақты деректерді керексінетіні сөзсіз. Қолымызда аталмыш
туындылар жайында дерек көздерінің жұпынылығын ескере отырып, бұл
шығармаларды Ә.Тәңірбергенұлының төл туындылары ретінде жалаулата, үстірт
қарастыруды жөн санамадық.
ДӘУІР ЖЫРШЫСЫ
Әр – бір адамды ақын етіп қалыптастыратын заманы, өзі өмір сүрген
ортасы. Сондықтан да, ақын өз қоғамының айнасы іспетті. Артына сөз
қалдырған ақын да, қаламын қырық үйірген жазушы да, ең алдымен, өзі өмір
сүрген ортасының тірлігін, бет – бейнесін өзіндік бояу - өрнектермен, тек
өзіне ғана тән оқшау, жалқы талғам – түсінігімен сомдап, мейлінше шынайы
бейнелеп беруге күш салады.
Ә.Тәңірбергенұлы өлеңдерінің сүбелі саласы да осы бір замана бедерін
берер, ондағы адамдар мінезін айқындар әлеуметтік тақырыпқа арналған.
Қ.Мұхамедханұлының: “Ақынның әлеуметтік тақырыбына арнап жазған өлеңдері
көп болған. Отаршыл орыс патшасының озбырлық саясатын, оның қазақ елін
билеп – төстеуші зұлым, парақор әкімдерінің зорлық – зомбылығын әшекерелеп
жазған өлеңдерінің көбі бізге жеткен жоқ” 75.31, - деген пікірін ескере
отырып, ақынның қолымызда бар өлеңдерін бүгінгі күн талабына сай әдеби
талдауларын өткізіп, ақын көзқарасының бағыт – бағдарына баға беріп
байқайық. Бірден айта кету керек, ақынның бұл тақырыптағы өлеңдері – Абай
дәстүрін берік ұстанған, соның ықпалында жазылған сыншыл да, шыншылдыққа
толы демократтық көзқарасын айқын аңғартар туындыларынан саналады.
Ә.Тәңірбергенұлының реалистік бағыттағы өлеңдерінің негізгі күші - өз
қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті айқын сезінген ақынның соларды жалтармай
әшекерелеп беруінде. Ақын қоғам кемшілігін ең алдымен, жеке адам бойындағы
жағымсыз қасиеттерден деп табады. Ол қоғамдағы мін атаулыны өз ортасы,
күндегі көріп жүрген өз ауылының адамдарынан көре білді. Әріптің осы
тақырыптағы арнау өлеңдері қысқа қайырылып келгенімен, нысанаға алғанын
жеріне жеткізе әшекерелеп берумен құнды. “Қабілдәға” деген өлеңінде
бәтуасыз бидің бүткіл болмысын:
Қабанды ескі ауру сандыратқан,
Жылатып сан момынды зар жылатқан,
Ұлық бол ел шетіне біреу келсе
Сар жезін знак қып салбыратқан, -
деген төрт –ақ ауыз сөзбен сомдап береді. Өлеңнің ішкі бітіміне үңілсек,
алдыңғы үш жолды сомдар, шумақтың шырайын келтіріп тұрған “Сар жезін знак
қып салбыратқан” деген төртінші жол. Бөгде жұрт – орыс ұлығының алдында
жылмың қағып жалынған қазақ даласындағы жағымпаз билердің қасиетсіз
қарекеті осы тіркеске толығымен сыйып, бұл жолдар детальдық түйін тауып
тұр. Абай заманының “Арқаға ұлық, шелтірейген орысы шекпен жапса мәз
болған” болыс билердің берекесіз, беделсіз, бейшара кейпі Әріптің “Қалыбек
биге”, “Билерге”, “Тұрғали болысқа”, “Жақияұлына”, “Жетінші ауылдағы қазы
биі” тағы басқа қысқа қайырылатын арнау өлеңдерінде жаңғыра сыннан өтіп,
қоғамының қораш тұстары әшкерелене түседі. Ақынның арнау өлеңдерін тағы бір
қырынан танытатын туындыларының бірі – “Біржан – Сара айтысынан” Сара айтты
ғып кірістірген мына бір жолдарда Әріп:
Ел аспас Серікбайдың жарлығынан,
Құт болды бас қадірі барлығынан.
Мақтанған Ыбырайың дәнеме емес,
Бүлінді бар Тобықты пандығынан,- деп, Абаймен
салмақтастыра салыстырып, елінің игі-жақсысы жоғары бағалаған Серікбай
қажыны Әріп өмірінде жақсы білген. Арнау өлеңінде:
Ассалаумағалейкум, Секең қажы,
Қазақтың сізге бірдей көп пен азы.
Ел қонған ескі қора құтікей деп
Тілеймін тілегіңді қысы-жазы,- деп қажыға деген
көңілі түзу ақын Серікбайдың ел арасындағы беделін таныта сөйлейді:
Ассалаумағалейкум, Секең құтып,
Талайды алып едің сөзбен ұтып.
Ыстықта ехрамнан көйлек киіп
Айландың Қағбаны қадір тұтып,- деп сөзге шешен
Серікбайдың қажылық дәрежесіне де бас иген Әріп кенеттен:
Болсаңда сыртың қажы, ішің арам,
Дұрыс деп тіпті айтпайды білген адам.
Пара десе асайсың балдай көріп
Жалғыз-ақ ұнатпаймын соның жаман,- деп пендешіл
мінезін бетіне басады. Шындық қысқанда арқасы қозып, аруақтана қалатын
ақын, жеме-жемге келгенде қажымен білістік-сыйластықты ысырып тастап,
турашыл бірбеткейлікке көшеді. Басқа алдында өзі үстем ұстау үшін өз елінің
игі-жақсысының шашбауын көтеріп, жақсы жағынан көрсету – айтысқа тән
құбылыс. Ал, өлең тылсымы – шындықты бетке айтар сыншыл поэзияның бағыты
мүлде басқаша. Міне, Әріп өлеңдері нысанаға алған адамының қайсысы болсын,
мейлі, жақсысын бағалап, жаман мінезі болса тайсалмай бетіне басар
өткірлігімен, тұспалсыз турашылдығымен құнды.
Әріптің арнау өлеңдерінің бірі – Базаралығы деген туындысы. Абай
жолы эпопеясынан жақсы таныс Жігітектің жау түсіргіш батыры Базаралыны сол
елдің он жеті адамымен қосып Құнанбайдың Сібірге айдатқаны белгілі. Бұл
оқиға Біржан-Сара айтысында да сөз болды. Міне, осы Базаралы айдаудан
оралған шақта Әріп амандасуға барып, осы өлеңді сол кезде шығарған. Осы
кездесуді М.Әуезов көркем шығармасында жан бітіре, сөйлете суреттеп береді:
Тобықтымен үнемі бақ бәсекелесі болып жүретін көрші Сыбан бар. Оның ішінде
Жанкөбек, Салпы дейтін рулары Тобықтының Олжай, Ырғызбайындай аталы асқақ
жер,- деп Әріптің ата, ру салмағынан ықшам түсінік беріп кетеді де, ары
қарай: Содан шыққан Әріптің Тобықты ішіндегі Құнанбай тұқымымен алыстап
арбасарлық өштігі, бәсекесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі биіктен төл әдебиетіміздің тарихына көз тоқтатар болсақ, уақыт
сілемі алыстаған сайын асқақтай түсер ұлы тұлғалар бейнесі төбе-төбе болып
көзге шалынады.
Өз заманының саңлағы атанып, туған халқының атын әлемге әйгілеген
ұлылар болашақ буынның ұранына айналып, күннен күнге даңқы артып, үркердей
жарқырай түспегі хақ. Ұлылық пен ізгілік қатар дарыған қасиетті қазақ
топырағы да осындай тұғырлы тұлғалардан кем де емес. Мәселен, Орта ғасыр,
қазақ халқына Ахмет Иассауи әлемімен танымал болса, ХV ғасыр әдебиетін Асан
қайғы атымен айтамыз. XVIII ғасырыңыз буырқанған Бұхар жырымен өрілсе,
өткен ғасырдың аяғы – қазақ поэзиясының шыңы – ұлы Абай дәуірі екеніне еш
таласыңыз жоқ... Абай - өзінен кейінгі қазақ поэзиясының бағытын айқындар
темірқазығына айналған ұлы құбылыс...
Тарихымызды тыңнан толғап, туған әдебиетінін төріне бүгінгі биіктен
қарасақ, ұлттық болмысы мен мәдени дамуы түбірлі өзгерістерге толы екі
ғасыр тоғысында өмір сүрген, ұлы Абайдың поэзия Алатауының асқаралы
шәкірттерінің бірі, қазақ әдебиеті тарихының өзіндік бір биігі
Әріп Тәңірбергенұлының әдеби мұрасы жаңаша пайымдаулар тұрғысынан жан-
жақты, терең зерттеуді қажетсінеді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:Қоғамдағы түбегейлі бетбұрыстар ұғым-
түсінігімізге құрсау болып келген кешегі кеңестік идеологияның торын үзіп,
рухани өрісімізге тың серпіліс әкелгеніне де біраз уақыт болды. Сондықтан
да, кешегі тарихымызға, әдебиет пен мәдениетімізге дәл қазіргі күн
көмбесінен үңілгенде байқайтынымыз, қазақ әдебиетінің тарихын жаңаша
тұжырымдау-өскелең уақыт талабы. Кеңестік идеология келмеске кетіп, елдік
тізгін өз қолымызға тиген тап қазіргі шақ қазақ әдебиеттану ғылымына қыруар
міндеттер артып отырғаны сөзсіз.
Қоғамдық бетбұрыстар әдебиеттану ғылымының даму процесін жаңа бір
бағытқа бұрды. Әдебиет әлемінде аз уақытта атқарылған істер қазақ
әдебиеттану ғылымын ақтаңдақ беттерден арылтуға бет алды. Әдебиетімізге
қайта оралған ұлы тұлғалармен қатар, кешегі тәжіке-таластардан
тұралапқалған Абайдың ақындық мектебі еңсесін түзеп, керегесін бүтіндеуде.
Абай балалары – Ақылбай, Мағауия, Тұрағұлдардың мұралары өз бағасын алып,
Көкбай, Шәкәрім сынды шәкірттерінің шығармалары енді-енді көпшілік кәдесіне
жаратылуда. Алайда, батпандап кірген індетті әдебиет бетінен бір күнде
сылып тастау мүмкін емес. Сондықтан да, ғалым Т.Кәкішұлының сөзімен айтсақ:
... адамзат тарихында айрықша кезең есептелетін ХХ ғасыр қазақтың рухани
мәдениетіне әкелген олжаларды жаңаша пайымдайтын уақыт келді, туды. Оны
жасамасақ, ескі сараппен тарта берсек ел-жұрт алдында күнәкәр боламыз (1).
Қазақ әдебиеті тарихында ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
өкілдерінің қатарынан орын алып келгенімен, Абайдың талантты шәкірті
ретінде танылуы бертінге дейін көлегейленіп келген Әріп Тәңірбергенұлы
тұлғасын жаңа тұғырдан танып, ақын мұрасының зерттелу ауқымын кемелдендіре
түсудің кезі келгендей.
Зерттеу мақсаты:Ұлы Абай мұрасына ғұмырын арнаған Мұхтар Әуезов
кезінде қоғамға жат саналып, жарыққа шықпай қалған Көкбайдың ақындығы
деген мақаласында Тәңірбергенұлы турасында алғаш боп мынандай пікір
білдіреді: Абай мектебінің ақындарын айтқанда сол Абай шәкірті деген
атаққа лайығы бар тағы бір топ ақындар жайын әзірше жазғамыз жоқ. Бұл
қатарда алдымен аталатын Әріп ақын мен Әсет сияқты әдебиет, көркемөнер
қайраткерлері бар екені даусыз... Бұл жерде мысалы - Әріптің Көкбайға
ұқсаған және одан гөрі де молырақ, таланттырақ шығармалар тудырған бағалы
еңбектері бар екенін білеміз 2.117,- дейді. Әріптің ақындық қуатын алғаш
танытып, ақын мұрасының кейінгі зерттелуіне тікелей қозғау салған қысқа
ғана ой ұшығының келешекте кеңейіп, ғылыми түрде өрістеуіне уақыт қыспағы
ырық бермеді...
Осы арада біз Ә.Тәңірбергенұлы өмірі мен шығармашылығының әлі де жете
зерттелмей, ғылыми тұрғыда өз орнын таппай келуінің бірнеше себептерін айта
кетейік.
Біріншіден, абайтану мен Абайдың ақындық мектебін құртуға тырысқан сол
уақыттың әдеби көзқарасы.
Екіншіден, ақынның социалистік қоғамға жат шығармалар жазуы (әсіресе,
дүниетанымдық мәндегі поэзия).
Үшіншіден, Әріптің төңкеріске дейінгі патша шенеуніктерімен бірге
бірнеше жерде тілмаштық қызметте және болыстың хатшысы сияқты қоғамдық
жұмыстар атқаруы, ол аз десеңіз төңкерістен кейін кеңес өкіметі тұсында
істі болған күдікті өмірі.
Ең соңында, тіпті Әріп Абайды ұстаз көрмеген, Абайға қарсы болған
(3),- деп Абай мен Әріп арасындағы өнерге тән өлең қақтығыстарын өршіткен
кереғар пікірлер еді.Біздің мақсат осылардың шындығын ашу.
Жұмыстың өзектілігі:Ғасыр аралығындағы әдебиет өкілдерінің бір тобы
діншіл, ескішіл деген айдарға иеленіп келсе, ағартушы-демократтық
бағыттағы екінші бір топ ақындарының өзі саяси идеология талғамына қарай
тұрпайы сүзгіден өтіп, әдеби мұралары біржақты танылып келді. Кеңестік
идеология стандартына сай өлең-жырлары аса дәріптеліп, ол талғамға
келмейтін мұралары бүркемеленіп, реті келсе, сын тезіне алынып келген ақын
– Ә.Тәңірбергенұлы болатын.
Абай мектебіне көзқарас өзгерген шақта, Әріптің атын әдебиет тарихында
төмендетпей ұстап қалған оның төңкеріс ұранын қолдаған және Ленин туралы
өлеңдері екенін жасырмауымыз керек. Қайта ғалым С.Қирабаев айтқандай:
Қазақ халқының төңкеріс кезіндегі ізденістері де, осыны жырлаған ақындар
да өз болмысының бар шындығымен, қайшылығымен тиісті бағасын алғаны жөн
(4). Сол кезде алладан алыстап тұрған заман талабы ақынның жалпы болмыс,
алла мәселесі жайындағы дүниетанымдық мәні бар терең философиялық
туындыларына қырбайлық танытты. Әлеуметтік тақырыптағы өлеңдерінің өзі
тарихы жете танылып, тамыры қазылмай, сол уақыттың ығына жығыла талданып,
қоғам заңына икемделе берді. Біздің жұмысымызда Әріп ақын
шығармашылығы,діни көзқарасты аластаған,кітаптық тұрғыдан емес,көркемдік
тұрғыдан,тақырыптық ұстанымнан қарастырылды.
Зертеудің дерек көздері:Шығыстық сарын дегеннен бойымызды аулақ
ұстаған тәлім-түсінігіміз ақынның шығыстық үлгідегі қисса-дастандарынан
бейхабар етіп келді.
Әріптің артында қалған мол мұрасының 1969 жылы ғана шағын жинақ
(Ұмытпаңыздар мені) болып бізге жетуінен-ақ, ақын шығармашылығы зерттелу,
жариялану аясының тым жұтаңдық тартып жатқанын байқау қиын емес.Бірақ біз
осы мұраларды дерек көзі ретінде пайдаландық.
Өз жұмысымызда біз әлі де толыққанды зерттелмей келе жатқан Әріп
Тәңірбергенұлы мұрасын дәл бүгінгі күн талап тұрғысынан тану мақсатын
ұстанып,осы мақсатқа жету үшін жұмысты үш тарауға бөліп қарастырдық.Бірінші
тарауды “Ақын мұрасының зерттелуі”деп алып,Әріп шығармашылығының зерттелу
тарихын,бүгінгі жай-күйін толыққанды анықтауға тырыстық.
Екінші тарау Дәуір жыршысыдеп аталады.Бұл тарауда бізӘріп ақын өз
шығармашылығына арқау еткен түрлі тақырыптар мен ол көтерген
мәселелерге,мән-мағынасын ашуға талпындық.Үшінші тарауымыз Ақын
шығармашылығындағы ағартушылық идеядеп аталды.Бұл тарауда Әріптің ХХ ғасыр
басындағы ағартушылық идеяға қосқан үлесін, оның ағартушы ретіндегі
қызметін біршама атап көрсетуге тырыстық.
АҚЫН МҰРАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Ә.Тәңірбергенұлы туындылары сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазан
қаласында жарық көре бастағаны белгілі. Дәлірек айтсақ, ақынның шығыстық
сюжетке құрылған қисса-дастандары Қожа Ғафан, Қисса Таһир, Қисса Зияда-
Шаһмұрат, Қисса Баһрам Қазан қаласының әр-түрлі басылымдарында жаңғыра
басылып отырды. Негізінен, ақынның көзі тірісінде баспа бетін көрген
туындылары осылар ғана.
Тек, сол кездегі Дала уалаятының газетінен мынандай хабарлама
кездестірдік: Киргизам Семипалатинского уезда Арипу Танирбергенову и
Иманбазару Казангапову. Ваши стихотворения не могут быть напечатаны5,-
деп шолақ қайырылған жауаптан Әріптің аталмыш газетке 1890 жылы өз
өлеңдерін жіберіп, оны патша үкіметінің қарауындағы ресми газет баспағаны
айқындалып отыр. Әріппен бірге аты аталып отырған И.Қазанғапов – зерттеуші
Қ.Мұхамедханов Абайдың ақын шәкірттері қатарына қосқан, Әріптің жерлес,
сыйлас адамы. Өзінің інісі іспетті Иманбазарға Әріп бір өлеңінде:
Әркім мақтап айтпайды Қазанқапты,
Қазанқап хақ жолында иман тапты.
Аман Қынаш – бір түйте кездік еді.
Кездіктен қанжар таудың алтын сапты 6.149,- деп
ерекше бағаланған. Иманбазар бұған дейін де осы газетке өлеңдерін жіберіп,
оған газет тарапынан қырғи-қабақтық танытылған болатын 7. Бұдан кейінгі
Әріп екеуі жіберген өлеңдерге ашық түрде қарсылық танытудың мәні, бұл
өлеңдердің үкімет газетінің көңілінен шықпағанын сездіреді. Алғашқы
әрекетінен-ақ осындай тосқауылға ұшырап, баспасөз беттерінен қағажу көрген
Әріп өз өлеңдерін баспа бетіне жариялауға қайта әрекет етпегенге ұқсайды.
Ал, ақынның қолжазбалары бізге жеткен жоқ. Әріп өлеңдерінің
жариялануы тек төңкерістен кейін, кеңес дәуірінің тұсында ғана қарқын ала
бастады. Қоғамымыздың әдеби-мәдени дамуы кеңестік идеология ықпалына
жығылды. Кедейге қамқоршы атанған кеңестік үкіметке көп кешікпей таптық
мүддені жарнама етер жаңаша жырлар қажет болды. Міне, осы кезде көптеген
социалистік туындылармен қоса 1927 жылдары Ә.Тәңірбергенұлының Париж
коммунасы 8, Ленин жолдас 9 деген өлеңдері кеңес дәуіріне ақын атын
танытқан алғашқы туындылары болып басылған-ды. Сол кездегі қоғам талабын
тұшындырарлық деген ақын өлеңдері республикалық, облыстық баспасөз
беттерінде дүркін-дүркін басылып тұрды. 1936 жылы Ленин өлгенде,
Балаларыма деген өлеңдері жарияланса 10, осы Ленинге арналған бір өлеңі
Ленин, как снежные горы высок деген атпен орысшаға аударылып, 1937 жылы
Творчество народов СССР жинағына енді. Осы жылдан бастап бұл өлең орыс
орта мектептерінің 10-сынып әдебиет хрестоматиясына енгізілді 11. Сондай-
ақ Ленин өлгенде, Ғылым туралы өлеңдері 1940 жылы Семей облыстық
газетінде жарық көрді 12.
Әріп ақын мұрасының зерттелуін сөз еткенде, Абайдың ақындық мектебін
айналып өте алмасымыз ақиқат. 1951 жылы М.Әуезовтың жетекшілігімен
Қ.Мұхамедханұлы Абайдың ақындық мектебі деген тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғады.
Осы еңбегінде зерттеуші Абайдың талантты шәкірттерінің бірі де,
бірегейі ретінде Әріп Тәңірбергенұлы мұрасын алғаш рет ғылыми тұрғыда
зерттеуге бастама жасайды. Дегенмен, сол кездегі саяси идеология жалауын
жамылған нендей әдебиетшілер Абай мектебін қоғамға жат, ұлтшыл топ деп
қаралап, оны жасаушы Әуезов пен Мұхамедханұлының өшіге іздеріне түседі.
Сөйтіп, Мұхтар мен Қайым жаққан Абай мектебінің шырағы жанбай жатып
тұмшаланды, ал Әріп сынды Абай шәкіртінің туындылары тәлекке түсті.
Бүгінгі зерттеушілеріміздің: Следует отметить, что поэтическая школа
Абая (Акылбай, Магауия, Арип Танирбергенов, Асет Найманбаев, Кокбай
Жанатаев, Уаис Шондыбаев, Найманбет Орманбетов) мало известна широкому
кругу читателей, литератураведы Казахстана только теперь получили
возможность всесторонне исследовать творчество ее представителей13.201,-
деген қынжылысы Абай мектебіне келген кесапаттың оның өкілдеріне қаншалықты
кесірін тигізгенін айқын аңғартып-ақ тұр.
Алайда, уақыт – емші. Елу бірдің бұлты Әріп есімін қанша бүркегенімен,
ақынның өлмес мұрасы ел есінен өшкен жоқ. 1959 жылы ХХ ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті 14 хрестоматиясына Әріптің Қалың мал туралы, Тәңірбек
болысқа, Кәрілікке, Өлерінде айтқаны деген өлеңдері енсе, 1963 жылғы
ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары 15 кітабына ақынның
жиырма шақты өлеңі басылған. Кітаптың соңында басқа ақындармен қатар
Ә.Тәңірбергенұлының басылып шыққан шығармаларының тізімі, ол туралы
жазылған зерттеу еңбектері мен мақалалардың көрсеткіші және ақынның кейбір
өлеңдерінде, ондағы түсініксіз сөздерге түсініктеме берілген. Бұл ақын
шығармаларының жарияланудағы ғылымилықтың артқандығын айқындайды.
1962 жылы Ө.Есназаровтың ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихын
зерттеудің кейбір мәселелері 16 деген атпен кандидаттық диссертациясы
қорғалды. Осы еңбектің көлемді бөлігі Әріп Тәңірбергенұлы мұрасын қамтып,
ақынның поэзиясына, сондай-ақ, Зияда-Шаһмұрат, Қожа Ғафан дастандарына
кеңірек тоқталып, ғылыми талдау жасалған.
1965 жылы Үш ғасыр жырлайды 17 жинағына ақынның бірсыпыра өлеңдері
енсе, 1969 жылы Ө.Есназаровтың құрастыруымен Ә.Тәңірбергенұлының
Ұмытпаңыздар мені 18 деген атпен тұңғыш шығармалар жинағы жарық көрді.
Бұл жинақ Әріп мұрасын танудағы алғашқы маңызды қадам еді. Жинаққа ақынның
сол уақытқа дейін жинап-терілген өлеңдері, айтыс-қағыстары енген. Ал,
жоғарыда сөз болған қисса-дастандардың енбеуі үлкен олқылық. Осындай
жайттарды байқаған сол кездегі баспасөз беттері: Ұмытпаңыздар мені деген
атпен тұңғыш шығармалар жинағы басылды... Бұл кітап ақынның барлық әдеби
мұрасын тегіс қамтып тұр деп айта аламыз 19,- деген болатын.
Араға жылдар салып шығып тұрған ХХ ғасыр басындағы ақын-жазушылар
шығармаларының жинақтарына және 1989 жылғы Бес ғасыр жырлайды 20
кітабына Тәңірбергенұлы туындыларының үзілмен енгізіліп келуі – ақын
мұрасының өміршендігін танытар ұлы көрсеткіш.
Десек те, ақын қаламынан туған дүние-болмыс, жаратушы-алла жайында
толғаған терең философиялық толғамдары, өмір мен өлім туралы астарлы
жырлары сол кездегі қоғам қатпарында қалып, көлегейлене берді.
Кешелі-берлі ақиқат алауы тұтанып, тоталитаризм тоңының іргесін сөкті.
Еліміз еңсесін түзеп, егемендіктің ескегі соққан шақта, жөргегінде
тұншыққан Абай мектебі қайта іңгәләді, Қ.Мұхамедхановтың араға 42 жыл салып
1993 жылы Абайдың ақын шәкірттері атты еңбегі көп өзгеріссіз оқырманымен
қайта қауышты. Автор еңбегінің үшінші кітабында Ә.Тәңірбергенұлының өмірі
мен шығармашылығын ғылыми түрде кеңінен қарастырып, ақынның шығармашылық
өмірбаянын жасауға орасан үлес қосады.
Әріп мұрасын толықтыра түсерлік бір еңбек – ақынның 140 жылдығына орай
шыққан Ұрпақпен үндесу жинағы 21. Шағын жинақта ақынның бұрын баспа
бетін көрмеген Дәл ертең өзгереді бүгінгі күй, Мырзаларға, Тәуба,
Ғапылдық қараңғы жол адаспаңдар өлеңдері және Ағыбай туралы аңыз,
Біржан-Сара дастандары, сондай-ақ, бүгінгі күні Көкбай Жанатайұлына
таңылып жүрген Абылай-Қандыжап бітімі поэмасы басылған. Әрине, орталықтан
ешқандай ғылыми тұжырым жасалмай ауыл ақсақалдарының басшылығымен кітап
етіліп басылған бұл туындылар, сөзсіз, тианақты зерттеуді қажетсінеді...
Ақын мұрасын зерттеуде қатпарлы істердің түбі көріне тындырылып
тасталмағанымен, игі істің төбесі көрінерлік біршама жетістіктерге қол
жетті.
Қоғамға келген өзгеріс өткен тарихымыз бен мәдениетімізге,
әдебиетімізге қайырыла қарауға мүмкіндік әперді. Ақиқатымыз айқындалып,
өлмес мұраларымыздың мұратын айрықша тану сәті енді туғанда, Тәңірбергенұлы
сынды майталман ақын мұрасын жаңғырта қарап, түлете түгендеу – ақын аруағы
алдындағы борыш, өскелең ұрпақ алдындағы кезек күттірмес парызымыз.
Ә.Тәңірбергенұлы және оның шығармалары жайында алғашқы көзқарастар
сонау ХІХ ғасырдың ағында-ақ көрініс берді. Олай дейтініміз, ол кезде
авторы Әріп екендігі әлі бекімегенмен, Қожа Ғафан қиссасы жайында
пікірлер баспасөзде орын алды. 1876 жылы Түркістан уалаяты газетінің 29
санында Қисса-и Қожа Ғаффан Уә һәм Сағидуақас деген кітап қазақ тілінде
басылып шыққан екен деген мақала басылды. Осы мақалада қисса тіліне назар
аударған автор: ... Тегі қазақ тілінде жазылғаны рас, көшіргенде бір
ноғайдың қолына түсіп, со ноғай бұзып, ноғайша қылып жазып шығарған деп
ойлаймыз. Ноғай болғанда да Қазан ноғайының тіліне ұқсамайды, Тобыл
ноғайының тіліне келіңкірейді 22,- деп қисса тілінің шұбарлығын автордан
алшақ әкетеді. Мақаланың құндылығы сол – аталмыш мақала кітап жайында
қағылған қазақ сынының алғашқы сынасы еді.
Ресми-баспасөздік сипатта болмағанымен, осындай сын ұшығын біз Абайдың
өз шәкірттеріне арнаған Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін өлеңінен де
кездестіреміз...
Әріптің Зияда-Шаһмұрат дастанына қатысты айтылған сол кездегі
пікірлерге тоқталған шығыстанушы-ғалым Ү.Субханбердина: Жырдың 1896 жылғы
басылымы туралы белгілі шығыстанушы ғалым Н.Ф.Катанов Деатель журналында
жарияланған мақаласында жақсы ой-пікірлер білдірген. Ол жырдың қысқаша
мазмұнын бере отырып, онда араб-парсы, татар сөздерімен қатар фонарь,
пуд сияқты орыс сөздері де кездесетінін атап айтқан. Кітаптың бұл
басылымы он мың тиражбен тарағанын хабарлаған 23.7,- деген пікірінен-ақ
сол кезде баспа бетін көрген Әріптің қисса-дастандары көзі ашық қауымды,
әсіресе орыстың шығыстанушыларын елеңдеткен елеулі дүниелер екенін байқауға
болады.
Ақын мұрасы жайында негізгі пікірлер төңкерістен кейін көрініс бере
бастады. Ә.Тәңірбергенұлы есімін кезінде сыбырлай айтқан Абайдың ақындық
мектебі атауынан бөле қарау мүмкін емес. Жалпы Абай мектебінің уығын қадап,
шаңырағын көтерген – Мұхтар Әуезов. Бұл жайында Қ.Мұхамедханұлы: Мұхтар
Абай жөніндегі ең қызықты, ең соңы және әдебиеттік-прогрестік ретіндегі ірі
мәселе Абайдың ақын шәкірттері,-деп 1918 жылдан бастап айтып та, жазып та
келді 24,- дейді.
1936 жылдың 11 қыркүйегіндегі Социалистік Қазақстан газетінде
ақынның екі өлеңімен бірге 37-нің құрбаны болған Тұрлыхан Қасенұлының
Әріп ақын атты мақаласы басылды. Бұл Тәңірбергенұлы мұрасына арналған
алғашқы біртұтас еңбек еді. Ақын шығармашылығы зерттелуінің сүрлеуі боп
табылатын мақалада зерттеуші өлең тақырыбына тоқтала келе: Әріп өлеңін –
жек көргенін жамандап, жақсы көргенін мақтау жолына көбірек жұмсаған...
Әріп өз заманында ру бастығы адам болғандықтан, руының жоғары болуын өзіне
міндет санайды,- деп, оның рубасы Құнанбайды жақтай сөйлеген сөз
қағыстарынан мысал да келтіреді. Әріп, Көкбай бәрі де Абай тұстас, Абайдың
тұсында болған ақындар. Бұл екуі де Абайды өздерінің мұғалімі есебінде
есептеп, Абайдан тәлім-тәрбие алуға ыждаһат еткен 25,- дей келіп ұлы
ұстаз Абай мен шәкірт Әріп арасындағы өлең сынына түсінік береді.
Әрине, аталмыш мақала төңкерістен кейін әлі етек-жеңін жиып үлгермеген
тоталитарлық жүйенінң балаң шағында жарияланып қалды. Араға аз уақыт салып
бұл сарындас мақалалар кеңестік танымның таразысына тартылып, ызғарына
шалынды. Әріп мұрасы хақында жазылған еңбектердің бірінде: Әріп
Тәңірбергенов жайында жоғарыда аталған сын мақалалар мен очерктерден басқа,
творчествосын ғылыми шындық тұрғысынан емес, қалай болса, солай, жөнді-
жоқсыз мақалалар да жазылды. (Автор Т.Н. Әріп ақын, Соц. Қаз. 1936, ІІ
қыркүйек., Семей әдебиетшілері, Соц. Қаз. 1947, 2 тамыз мақалаларын
көрсеткен. Б.Е.) Осындай мақалалардың авторлары ақын өмірінің шындығына,
шығарманың мазмұнына үңілмеді. Оны әдеби еңбегіне қарай емес, бір кездегі
атқарған қызмет орнына қарай бағаламақ болды 16.88,- деп баға берді.
Ақын мұрасының нағыз шынайы бейнесін берер осындай мақалалар таптық таным
тұрғысынан өрескел сындарға ұшырап жатты. Ақиқатына келсек, жоғарыдағы
мақала авторы – Т.Қасенұлының ақын мұрасын зерттеп жинау барысында
Тәңірбергенұлының он жеті өлең-айтыстарын жинап, жиналған туындыларға
түсініктер жазып, Әріп Тәңірбергенұлының өмірі мен өлеңдері атты 26
қалың қолжазбаны Ғылым академиясының қолжазбалар қорына тапсырған ерен
еңбегін ескерсек, бұл мақаланың қаншалықты іздену мен зерттеу нәтижесінің
тезистік тұрғыдағы ғана көрініс екенін байқау қиынға соқпайды. Демек,
М.Әуезов көтерген Абай мектебінің көрнекті шәкірті Әріп мұрасын тұңғыш
жинап, бастама жазған Т.Қасенұлы деп танығанымыз жөн. Абайдың ақындық
мектебімен тағдыры тамырлас ғалым Қ.Мұхамедханұлы – Тұрлыханның алдынан
сабақ алған шәкірті. Олай болса, Мұхамедханұлының Әріп ақын мұрасын
зерттеуге ұстазының мұрындық болғанын жоққа шығара алмаймыз.
30-40 жылдардың ішінде Әріп мұрасына байланысты Қ.Мұхамедханұлы 27,
Ж.Жұманов 28, 29, 30, Ж.Тілепов 31, Н.Баймұратовтардың 32
мақалалары жарық көрді. Бұл авторлар, негізінен, Әріптің өмірі мен
шығармашылығына шола тоқталып, ақын туындыларының тақырыптық-идеялық мәнін
ашуға тырысады. Ақынның Зияда-Шаһмұрат, аудармалары Пушкиннен - Евгений
Онегин поэмасы, Лермонтовтан - Ақынның өлімі өлеңі және Біржан-Сара
айтысы сөз болады. Мақалалар сарыны уақыт талабынан да ұзай алмады.
Әріптің ақындық өнерінің биігі ретінде Ленин туралы жазылған өлеңдері
танылып, осы туындыларға баса назар аударылды. Тек, Мұхамедханұлы
мақалаларында Әріп мұрасы хақында көбіне ешкім айтпаған, ешкім шешпеген
беймәлім тылсымдар сөз болды. Автор Абайдың әдебиет мектебі деген
мақаласында Абай шәкірттерін төрт топқа бөледі. Бірінші – Европа
ақындарының үлгісімен терең сезімді махаббат, өршіл сарынды уақиғалы
дастандар жазушылар, екінші – көңіл күй төңірегіндегі қысқа өлең, аударма,
қара сөз ұстанушылар, үшінші – қазақ өмірінен тарихи өлең жырлар жазып,
айтыс өнерін өрбітіп, суырып-салма өлеңдер туғызушылар, төртінші - өлеңінің
тірегі әзіл-мысқыл боп қалыптасқандар. Мұхамедханұлы Әріп, Көкбай сынды
шәкірттерді үшінші топқа жатқыза келіп: Абай шәкірттерінің ішінде, ауыз
әдебиетіне, айтыс өнеріне шебер жүйріктері Көкбай, Әріптер болды... Бұл
екуінің айтыстағы өнері де өзгеше. Бұрынғы халық ақындарының айтысынан
сонағұрлым жоғары, қисынды, көркем болып келеді 33,- деп Әріптің айтыс
өнеріндегі ақындық қасиетін даралай түседі.
Елуінші жылдары Әріп мұрасының зерттелу аясы ауқымдала түсті.
Мұхтардың жетекшілігімен Абайдың ақындық мектебі концепциясы кең түрде
зерттеліп, жүйелі қалыпқа енгізіліп, 1951 жылы Қ.Мұхамедханұлының
Абайдың ақындық мектебі туралы 34 кандидаттық диссертациясы үлкен
тартыспен қорғалғаны белгілі. Абайтану тарихының сүбелі саласы ғылыми
тұрғыда дәлелденіп, Ә.Тәңірбергенұлының өмірі мен шығармашылығы мейлінше
кеңінен зерттелді. Бірақ, қоғамға бағынған әдеби орта енді шарықтай
бастаған Әріп сияқты Абай шәкірттерінің шығармашылығына шырға тастауын
тоқтатқан жок. Оның айғағы – 1951 жылы 15 маусымда Қазақ ССР Ғылым
академиясының Тіл және Әдебиет институты мен Қазақстан Совет Жазушылар
Одағы бірлесіп өткізген Абайдың әдеби мұрасы мәселесін талқылауға
арналған ғылыми айтыс. Осы әдеби жиылыстың қаулысындай С.Мұқановтың Абай
шәкірттері туралы деген атышулы мақаласы жарық көрді. Абай айналасындағы
ақындарды шетінен алқымдаған автор Шәкәрім, Тұрағұлдарды халық жауы,
Ақылбай, Мағауия, Көкбайларды пантюркист, ұлтшыл ақындар деп,
ешқайсысынан ілуге тұрарлық нышан таба алмаған ол Ә.Тәңірбергенұлы есімін
қаралауға да жүйрік келді. ...Біз Әріппен таныспақ боп, жиналған
шығармаларын түгел оқып шықтық. ...Әріп шығармаларындағы негізгі сарын
ескішілдік. Дүниелік темаға арналған өлеңдерінің Көкбай өлеңдерінен еш
айырмасы жоқ. (Автор Көкбай өлеңдерін саяси беті теріс, шығармалары залалды
деп баға берген болатын. Б.Е.) Алпыс сегіз жыл жасап, сол жастағы
шығармаларын түгелге жақын діншілдік пен ескі сарынға арнаған Әріп Советтік
Қазақстанда төрт жыл жасағанда, жаңа ауылдың өміріне бір ауыз өлең неге
арнамаған? Осындай кертартпа ақынның аузынан өлер алдында ғана Ленин туралы
екі өлең қалай шыққан? 35,- деген социалистік идеология үңгірінен
қараған ғалымдарымыздың бағасы – ақын мұрасына қиянат, Абайдың ұстаздық
құдіретіне жасалған қастандықпен бара-бар еді. Осы жылдарда Абай мектебін
қаралаған пікірлер қаптап кетті. Соның бірі – Тұрғанбаев деген: Әсет пен
Әріп хат таныған, сауатты болса да, поэзияда ру тартысы көлеміндегі
импровизатор ақындар шарқында қалған... Әріптің Найман мен Тобықты
арасындағы ру тартысымен байланысты айтқандары кейінгі жазғандарын ақтап
ала алмайды. Бұлар Абай маңында болғанмен, оның ақындық дәстүрін
творчестволық жолмен меңгере алмады 36,- деген тұрпайы тұжырым жасады.
Ал, сол кездегі ғылыми еңбектер: “Әдетте, Абайдың ақындық мектебін
зертеушілер көбінесе Абай ауылынан, Көкбайлардан ұзап шықпай жүр. Біздіңше,
қазақ поэзиясында аты белгілі, ірі ақындардың Абай мектебінен өтпегені жоқ”
37.65, - деп Абай шәкірттерін тануда шындықтан алыс тұжырымдар жасады.
Сонымен, қоғам күрзісі, кезінде М.Әуезов іргетасын қалаған Абай
мектебінің шаңырағын ортасына түсірді. Қ. Мұхатмедханұлының Абайдың әдеби
мектебі туралы еңбегі саяси зиянды болып, автордың өзі итжеккенге
айдалды.
Алайда, Абай мектебі, оның ішінде Әріптей шәкірт мұрасы тарихтан түп-
тамырымен жойылмады. Елуінші жылдардың аяғында ақын мұрасының зерттелуі
Бейсенбай Кенжебаевтің есімімен тығыз байланысты. Ғалымның сол уақытта
жазылған Әріп Тәңірбергенов 38 атты қомақты мақаласы ақын мұрасы
төңірегіндегі ызғарды ығыстырарлық дүние еді. Әріптің жүз жылдығына
арналған аталмыш мақала, сол кездегі ақынның Ленин турасындағы туындыларын
жер-көкке сыйғызбай мақтап, мақтап ала жөнелетін стандарттық сипаттардан,
ақын өмірі мен шығармашылығының біршама жұмбақ тұстарын ашып, көркем
туындыларға тың талдаулар беруімен құнды. Автор ақынның ұстанған бағытын
айқындай келе, оның ақындық бастауының негізі болған қисса-дастандарына
тоқталып, мазмұндық-идеялық және көркемдік жақтарына талдаулар береді. Осы
мақаласы жылдар өте тың деректермен толықтырылып, автордың Қазақ халқының
ХХ ғасыр басындағы демократ-жазушылары 39.198-220 кітабына жеке тарау
етіп енгізілген-ді. Б.Кенжебаевтың бұл кітабына байланысты Т.Кәкішұлының
Әдебиеттануға қосылған үлес деген атпен сын-мақаласы жарық көрді.
Т.Кәкішұлы кітаптың Ә.Тәңірбергенұлы тарауына байланысты мынандай пікір
қорытады: Автордың баяндауларына қарағанда Әріп жазба әдебиеттің өкілі ме
екен?- деген күдікті сұрақ туады.Оның үстіне Әріптікі деп айтылып келген
Біржан мен Сараның айтысы сияқты керемет ақындық туындының өзі даулы
проблемаға айналып кеткен. Сол сияқты Қисса Зияда-Шаһмұрат, Қожа Ғаффан
мен Садуақас деген шығармалар да әлі тиянақты зерттеуді керексінеді,- деп
ақын шығармаларының зерттелу зәрулігін тілге тиек ете келіп: ... ақынның
революциядан кейінгі Ленин, Еңбекшілердің көсемі – Ленин, Париж
коммунасы туралы өлеңдері ол совет ақыны болып өлді деген тұжырымға
дәлел бола алмайды... Біздіңше, автор Ә.Тәңірбергенұлының совет ақындығынан
гөрі, ағартушы-демократтығын айтқаны жақсы еді 40,- деген салмақты сын
айтады.
Алпысыншы жылдары Әріп мұрасын зерттеу алаңына шыққан Ө.Есназаров ақын
шығармаларының тақырыптық табиғатына топтама жасап, өлеңдерінің тақырыбын
төртке жіктеді 41. Зерттеуші тарапынан ақын өмірі тарихи деректермен
толығып, кемелдене түсті 42. Ақынның әлеуметтік тақырыптағы өлеңдері жан-
жақты, кеңінен зерттелді 43. Ө.Есназаров кандидаттық диссертациясының
көлемді бөлігін Әріптің өмірі мен шығармашылығына арнап, ақын мұрасын:
Әріптің өмірі мен шығармашылық бастаулары, өлеңдері, айтыстағы орны, кеңес
дәуіріндегі шығармалары және ақын өлеңдерінің құрылымдық мәні деген сияқты
жүйелі қалыпта қарастырып, Тәңірбергенұлы мұрасының зерттелу нысанасын
мейлінше кеңейте түседі. Десек те, ақын мұрасының зерттелуі кемеріне келді
дей алмаймыз. Осы жылдары: Ә.Тәңірбергенұлының әдеби мұрасы соңғы жылдарға
дейін тұтас алынып, ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеді, ақынның өмірі,
дәуірі, шығармалары турасында көбінесе жол-жөнекей үстірт пікірлер айтылып,
жеңіл-желпі топшылаулар жасалып келді 44.26,- деген пікірлер зерттеу
жұмысының енді ғана ғылыми қалыпқа түскендігін танытады. Сондай-ақ,
Ө.Есназаровтың: Тәңірбергенұлы Қожа Ғафан, Нұрғазарұн, Баһрам, Алты
бармақ деген қиссалар жазды деген сөз бар, бірақ бұлар әзірге табылған жоқ
және олардың басылған, басылмағаны да белгісіз 18.8,- деген пікірі де
зерттеу зәрулігін байқатады.
Ал, ақынның дүниелік темаға жазған өлеңдерін сол кезде: ... ақын
көзқарасының өрісі тарлығы, өмірге материалистік тұрғыдан қарауға көтеріле
алмағандығы, өзі өмір сүрген заманның, әлеуметтік ортаның шеңберінде
қалғандығы деп тануымыз керек 44.162,- деген уақыт тезіне салды. Осындай
заман талабынан туған сындар Әріптің қисса-дастандарының, дүниетанымдық
мәндегі өлеңдерінің дұрыс жолға түсіп, зерттелуіне, танылуына айтарлықтай
тарлық жасады.
Әріп мұрасына қатысты пікір білдірген алпысыншы жылдардың кеуделі
туындыларының бірі – А.Нұрқатовтың Абайдың ақындық дәстүрі атты
монографиялық еңбегі. Абайдың ақындық дәстүрін бекем ұстанған ақын ретінде
Әріптің ұлы ұстазымен поэзиядағы үндестігін сабақтастыра келіп автор:
Абайды әділет пен шындықтың жыршысы, адамның абзал қасиеттерінің жыршысы
деп білген Әріп оның ұлы тұлғасынан, рухынан көз жазған жоқ. Ол қашанда
Абайға шын ақындық үлгісі творчестволық авторитет ретінде қарады 45.133,-
деп баға берді.
Жетпісінші жылдардағы ақын мұрасын, оның ішінде өмірбаянын өсірер
құнды дерек – М.Бейсенбаевтың Әріп ақын туралы жаңа деректер 46,- деген
қомақты мақаласы болды. Мақала құндылығы – автор бұған дейін ескі көздердің
естеліктерінен құралған ақын өмірбаянына нақтылы архив деректері арқылы
едәуір толықтырулары мен тың түзетулер жасап, көптеген жансақ пікірлердің
ақиқатын анықтады. Тәңірбергенұлының қоғамдағы қызметі турасында құнды
құжаттар келтіріліп, ақын өмірбаянының тарихи мәні ашыла түсті.
Кейінгі жылдарда да Әріптану мәселесі айтарлықтай алға басты. Ақынның
Ұмытпаңыздар мені жинағы жылдар бойы әдебиет сүйер қауымның көңіліне
қонып; көкейіне көп ойлар ұялатты. Олай дейтініміз – алғашқы жинақ болған
соң, жетіспеушіліктер мен кемшіліктер де жоқ емес еді. Негізінен, ақын
мұрасы - Әріп айтыпты, шығарыпты деп ел аузынан жеткен дүниелер. Ал, нақты
төл қолжазбасыз жиналған туындыларда бір ақын сөзі екінші бір ақынға ауысып
жатуы, немесе, өлеңдердің көп вариантты болып келуі заңды құбылыс.
Әріп жинағында да ақынның төл туындысына телініп, бөгде ақындардың
туындылары жүргендігін баспасөздегі пікірлер анықтады.
А.Жүнісов Ақсуат өңірінің ақыны Көнекбайдың Құсайынының мұрасына
тоқтала келе: “Осы кітапта (“Ұмытпаңыздар мені” жинағы Б.Е) Құсекеңнің
“Бұтабайға”, “Тағы да Бұтабайға” деген сықылды үш – төрт өлеңі Әріптікі деп
ағат қосылған “ 47, - десе, Қ.Егізбаев осы пікірді қуаттап: “Әріптің
“Ұмытпаңыздар мені” атты жинағына енген өлеңдерінің бірталайы Әріп
шығармашылығына үш қайнаса сорпасы қосылмайды, көркемдік дәрежесі өте
төмен, бөгде өлеңдері екендігі бірден көзге түседі” 48, - деп,
“Бұтабайға”, “Тағы да Бұтабайға” , “Қабылан болысқа” өлеңдерінің негізгі
шығу тарихына тоқталып, дәйекті деректер арқылы текстологиялық түзетулер
жасайды.
“Ұмытпаңыздар мені”- жинағына Әріптің төл туындысы деп телініп, еніп
кеткен “Сәдірдің келіні” деген өлең. Негізінен, бұл өлең – Сәдір ақынның өз
келініне айтқан өлеңі. Осы олқылыққа тоқталған Қ.Алтынбаев былай дейді:
“Жинаққа басқа ақындардың бірлі – жарым өлең шумақтарының кіріп кетуі. 120
– шы бетті ашыңыз. “Сәдірдің келіні” деген өлең бар... Бұл өлең әріптікі
емес, сол төңіректен шыққан шақпа тілді Сәдір Жәпекұлыныкі 49,- дей
келіп өлеңнің шығу төркіні жағынан Сәдірдікі екенін дәлелдеп береді. Осы
өлеңнің толықтау нұсқасын Қ.Мұхамедханұлы “Сәдір ақын” деген мақаласында
келтіріп, өлеңнің шығу тарихына толық түсінік береді 50.
Ал, Шәкәрім Құдайбердіұлының “Талап пен ақыл” деген өлеңі әріп
жинағына “Ақыл” деген атпен басылып кетуі өкінішті жайт. Шәкәрімнің бұл
өлеңі 1912 жылы Семей қаласындағы “Жәрдем” баспасынан шыққан “Қазақ айнасы”
кітабында жарияланған. Екі ақынның да көзі тірі кезінде Шәкәрім өлеңі
болып басылып, бертін келе Әріп еншісінде кездесуін, әрине, жинақты
шығарушылардың шалағайы деп қана түсіне аламыз. Егіз өлеңі
таразылағанымызда шумақ орындары аусқаны болмаса, өзгеріс шамалы. Тек,
“Әріптің өлеңінде үш шумақ кем, “Ынсап деген аспайды, кем қалмайды” деп
басталатын шумақ толық емес. Сондай – ақ, Әріпке таңылған өлең
текстологиялық жағынан тұрпайы, сөз мағыналарының үйлеспегендігіне
қарағанда, шала жаттағандардың айтуымен жинаққа енгенгенге ұқсайды. Демек,
бұл өлең Шәкәрім еншісіне толық қайтарылуы керек.
Осындай кемшіліктері бола тұрғанмен, Ұмытпаңыздар мені - Әріп
шығармашалығының өрістеуіне салынған сара жол еді.
Ақын шығармаларының зерттелу мәселесін сөз еткенде бүгінгі күнге дейін
даулы болып, екі ұшты пікірге ұрынып келе жатқан туындылардың бірі -
“Евгений Онегин” аудармасы. Абайдың Татьянасы ән болып, шым – шымдап қазақ
сахарасына таралған кезде, ең алдымен, ұстаз жаңалығына оның шәкірттері
Әріп, Әсеттер елең етісті. Пушкиннің “Евгений Онегинін” енді өздері қазақша
сөйлетуге құмарлық танытты. Міне, осы арада Абайдан кейін Пушкиннің бұл
шығармасына аударма жасаған Әріп пе, Әсет пе деген пікірталас қалыптасты.
Яғни, бір шығарманың авторын еншілеуде 30- жылдардан етек алған әдеби дау
екіге жарылып келді. Ж.Жұмаханов 29, Б.Кенжебаев 39.204-205, 53,
М.Бейсенбаевтар 51 поэманы аудармашы Әріп десе, Е.Ысмайылов 53.272-275,
С.Ордалиев 54.528, Б.Адамбаев 55, Б.Абылқасымов 56,57, Б.Ысқақов
58, Б.Нұржекеев 59.31.33 сынды зерттеушілер поэманың Әсеттікі екенін
дәлелдеп келді.
Е.Ысмайылов бұл дастанды жарға қосқан халық ақындары Қ.Терібаев,
С.Әлімбетов, Е.Құнанбаевтардың Әсеттен үйреніп жырлағандарын айта келіп:
‘Сөйтіп, жырдың халықтық вариантын жырлап таратушы Әсет екені даусыз”
53.274, - дейді.
Енді мына бір деректерге назар аударайық. Б.Ысқақовтың айтуынша:
“Евгений Онегин” романының соңғы үлгісін аударушылар Әсет пен Әбіш жайын
білетін Ақсу ауданының азаматы Шынасылов Шамайдың айтуынша, “Евгений
Онегин” романының мазмұнын естіп, өлеңмен өңдеп жазған Әсет әнші және нағыз
оригиналын аударушы Әбіш еді, Әсеттің замандас құрдасы Әбіш деген болған.
Әсет Әбішпен бірге жүріп, көп жолдас болған. Әбіш бұрынғы Лепсі уезі
начальнигінің тілмашы 58,- деп жазды. Б.Ысқақовтың Әбіш деп отырған
тілмашы Әріп ақынның өміріне келеді. Олай дейтініміз, Әріп 1882-1884 жылдар
арасында Сергиополь уезінің бастығы Троицкийдің арнайы шақыруымен Лепсі,
Сергиополь бекеттерінде тілмаштық қызметте болғандығын архив құжаттары
айғақтайды 60. Б.Нұржекеев те жоғарыдағы пікірді қуаттап: Әбіш тілмашқа
оқытып барып аударып отырған Әсет... Евгений Онегинді аудармаған, өзекті
оқиғасын ғана қысқаша жырлап шыққан 59.31,- деген пікір айтады. Осы
арада Б.Кенжебаевтың мына бір пікірін келтіруді жөн көрдік:
Әсет тек медреседе ғана оқыған, Әсет оқыған кезде медреселерде орыс
тілі оқылмайтын. Яғни, Әсет орысша оқымаған. Орысша оқымаған адамның орыс
тілінде Евгений Онегин сияқты күрделі шығарманы аударарлық дәрежеде білуі
мүмкін емес. Әсеттің орысша өлең айтуы, оның орыс тіліне жетіктігін
сипаттай алмайды 51,- деген пікірінде шындықтың бір ұшығы жатыр. Әйтсе
де, автор дастанның аудармадан гөрі еркін жырланған жырға келетінін
ескермеген. Зерттеуші Б.Абылқасымовтың: Евгений Онегин романын Абайдан
кейін аударған Әріп, болмаса Әсет деген талас, біздің ойымызша, ғылыми
негізсіз, екі пікірдің де сүйенері Евгений Онегиннің халықтық нұсқалары
болса, ол дастандар аударма емес, Әсеттің өз жанынан туған Евгений
Онегиннің қазақша жыр нұсқасы деп танимыз 56,- деген пікірі ғылыми
негізге сыйымды. Демек, біз білетін Евгений Онегин жыры аударма емес,
Әсеттің өз жанынан шығарған шығармасы. Әсеттің өзі де:
Мазмұнын осы сөздің қысқартамын,
Аяғын соза бермей енді ұзартып.
Онегиннің романын аударуда
Керек қой аударуға көп уақыт 59.31,-дейді
емес пе! Ендеше, жоғарыдағы пікірлерді басшылыққа ала отырып айтарымыз -
Әріптікі немесе Әсеттікі деп жүрген туынды аударма емес, Әсеттің Абайдан,
Әріптен Пушкин жайында естуі бар, романды білуі бар, бәрін назиралық ретпен
өзінше жыр-дастан еткен туындысы.
Қоғамдық өзгерістерге толы тоқсаныншы жылдар Әріп мұрасының
зерттелуіне тың серпіліс, жаңа жарқыл әкелді. 1995 жылы Қ.Мұхамедханұлының
Абайдың ақын шәкірттері еңбегінің үшінші кітабында Әріп есімі қайта
түледі. Ал, 1996 жылы Ә.Тәңірбергенұлының 140 жылдық мерейтойы қарсаңында
Аякөз қаласынан ақынның шағын жинағы шықты. Жинаққа ақынның ел аузында
жүрген бірнеше өлеңдері мен Біржан-Сара айтысы, Ағыбай туралы аңыз,
Абылай-Қандыжап бітімі сияқты көлемді туындылары да енген. Әрине, әдеби-
ғылыми мекемелердің сараптауынан өтпей, ғылыми тұжырымсыз ел аузындағы
туындыларды жинақ етіп шығару ақынның атын шығарудан гөрі, даудамайға,
әдеби айтыс-тартысқа әкелетіні айқын. Негізгі дау туғызған мәселе – бүгінде
Көкбай Жанатайұлына телініп жүрген Қандыжап тарихи дастанының осы
жинақтан орын алуы еді. Қандыжап дастаны жайындағы зерттеушілер
пікірлерін ортаға салсақ, Әріп, Көкбай сынды Абай шәкірттерінің мұраларын
тікелей зерттеуші Қ.Мұхамедханұлының пікірінде ғалым 1950 жылғы Абайдың
әдебиет мектебі деген кандидаттық диссертациясында Әріп мұрасына тоқтала
келіп: ... Тәуке мен Қайша айтысы, Қандыжап поэмалары халық аузында,
қолжазбаларда сақтаулы 34.199,- деп дастанды Әріп еншісіне бергенмен,
жылдар өте бұл пікірін өзгертіп, Қандыжап поэмасын Көкбай Жанатайұлынікі
делінетін М.Әуезовтың мына бір пікіріне сүйенеді: Өзінің айтуынша,
Көкбайдың соңғы үлкен шығармасы – Қандыжап деген поэма болуға керек еді.
Бұл поэма және де Абылай заманы мен оның істеріне арналған. Шығарманың аты
Абылай тұсында қазақ пен қалмақ арасында болған Қандыжап дейтін бітімнің
атымен аталмақ болатұғын. Бұл соңғы мәліметті біз Көкбайдың өз аузынан
естіген сөздер бойынша айтып отырмыз. Қандыжапты Көкбай өзінің өлерінен
екі жыл бұрын жазуға кіріскен еді. Бірақ, сол поэма аяқталды ма, біткен
болса, қандайлық шығарма болып қалыптанды, ол жайлардан бізге жеткен дерек
жоқ 61.49-50,- дейді М.Әуезов.
Әріп жинағы шыққаннан кейін баспасөз беттерінде қызу пікірталас жүрді.
Ғ.Зұлқаров жоғарыдағы Қ.Мұхамедханұлының пікірін қолдаса 62, Әріп мұрасын
жинаушылардың бірі, және осы жинаққа Қандыжап дастанының енуіне бірден-
бір себепкер болған Ғ.Шәкерұлы аталмыш дастанды Ә.Тәңірбергенұлының
туындысы деп дәлелдейді 63. Сондай-ақ, әр кездегі пікірлерге көз
жүгіртсек, А.Тілеуханова: ... Әріп Тәңірбергенұлы Зияда-Шаһмұрат, Қисса-
и Баһарам, Қандыжап поэмаларын... жазған 64.128,- десе Т.Барақұлы:
Жәнібек Тархан Әріп Тәңірбергеновты Абылай дастанының (автор
Қандыжапты айтып отыр. Б.Е.) басты кейіпкерлерінің бірі 65.249,- деп
дастанды Әріпке танады. Дегенмен, Қандыжапты Әріп шығармасы дейтіндердің
сүйенер дәлді деректері жоқ. Оның есесіне дастанды Көкбай туындысы ретінде
қарастырып жүрген зерттеушілердің келтірген фактілері көңілге қонымды.
Б.Абылқасымов Көкбай мұрасына тоқтала келіп: Академия қорларында
Көкбайдікі деуге негіз бар шығарманың екі нұсқасы сақталады: бірі –
Абылайдың алғашқы аты шыққан әңгімесін, екіншісі – Абылай хан деп
аталады... Аталған текстер бірін-бірі толыққа жуық қайталайды, айырмашылық
болар-болмас, жекелеген сөздер көлемінде ғана 67.295,- деп Көкбайдан
Төлеу ақын арқылы қолжазбалар қорына түскендігін келтіріп өтеді. Ғылым
Академиясының қолжазбалар қорындағы нұсқаны 67 біз сөз етіп отырған
Қандыжап дастанымен салыстырғанда, оның Б.Абылқасымов атап отырған
Абылай хан жыры екендігіне көз жеткізуге болады.
Зерттеуші Ж.Тілепов те қазақ дастандарындағы Қалмақтың ханы Қалданның
Абылайды тұтқыннан босатып, келісімге келген оқиғасына тоқтала келіп: Осы
идеяны Абылай ханның өмірін дастан етіп жырлаған шығармасында Қ.Жантайұлы
да пайдаланған 63.39,-деп Б.Абылқасымов тоқталған қолжазбалар қорына
сілтеме жасайды.
Демек, Қандыжап дастаны – қолжазбалар қорына Көкбайдың Абылай хан
деген туындысы болып тапсырылған соның шығармасы.
Енді, “Ұрпақпен үндесу” жинағына енген “Ағыбай туралы аңыз” деген
дастанға келсек, ел аузынан жеткен бұл дастан Әріптің төл шығармасы ретінде
еш ғылыми тұжырымсыз басылып кеткендіктен, түпкілікті зерттеуді
қажетсінеді. Әдебиет және Өнер институтының қолжазбалар қорында осы дастан
“Ағыбай батыр” деген атпен халық дастаны ретінде сақталған 69. Әріптікі
делінген ешқандай белгі көрсетілмеген. Аталмыш дастанға қатысты басқа дәлді
деректердің болмағандығынан, “Ағыбай батыр” дастанының авторын еншілеуде
кейінге қалдыра тұрамыз.
Соңғы кездерде ел аузында сақталып, Әріп шығармаларына телініп
“Мұхамед Пайғамбарымыздың рухы, “Ер Шәкер”, “Қабанбай батыр” сияқты
дастандар аталып 63, осылардың кейбірі Аякөз аудандық баспасөз беттерінде
жарияланып та жүр 70,71. Жинап, бастырушылардың Әріптікі дегенінен
басқа тегеруінді дәлелдері болмағандықтан, бұл туындылар да зерделі
зерттеулер мен нақты деректерді керексінетіні сөзсіз. Қолымызда аталмыш
туындылар жайында дерек көздерінің жұпынылығын ескере отырып, бұл
шығармаларды Ә.Тәңірбергенұлының төл туындылары ретінде жалаулата, үстірт
қарастыруды жөн санамадық.
ДӘУІР ЖЫРШЫСЫ
Әр – бір адамды ақын етіп қалыптастыратын заманы, өзі өмір сүрген
ортасы. Сондықтан да, ақын өз қоғамының айнасы іспетті. Артына сөз
қалдырған ақын да, қаламын қырық үйірген жазушы да, ең алдымен, өзі өмір
сүрген ортасының тірлігін, бет – бейнесін өзіндік бояу - өрнектермен, тек
өзіне ғана тән оқшау, жалқы талғам – түсінігімен сомдап, мейлінше шынайы
бейнелеп беруге күш салады.
Ә.Тәңірбергенұлы өлеңдерінің сүбелі саласы да осы бір замана бедерін
берер, ондағы адамдар мінезін айқындар әлеуметтік тақырыпқа арналған.
Қ.Мұхамедханұлының: “Ақынның әлеуметтік тақырыбына арнап жазған өлеңдері
көп болған. Отаршыл орыс патшасының озбырлық саясатын, оның қазақ елін
билеп – төстеуші зұлым, парақор әкімдерінің зорлық – зомбылығын әшекерелеп
жазған өлеңдерінің көбі бізге жеткен жоқ” 75.31, - деген пікірін ескере
отырып, ақынның қолымызда бар өлеңдерін бүгінгі күн талабына сай әдеби
талдауларын өткізіп, ақын көзқарасының бағыт – бағдарына баға беріп
байқайық. Бірден айта кету керек, ақынның бұл тақырыптағы өлеңдері – Абай
дәстүрін берік ұстанған, соның ықпалында жазылған сыншыл да, шыншылдыққа
толы демократтық көзқарасын айқын аңғартар туындыларынан саналады.
Ә.Тәңірбергенұлының реалистік бағыттағы өлеңдерінің негізгі күші - өз
қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті айқын сезінген ақынның соларды жалтармай
әшекерелеп беруінде. Ақын қоғам кемшілігін ең алдымен, жеке адам бойындағы
жағымсыз қасиеттерден деп табады. Ол қоғамдағы мін атаулыны өз ортасы,
күндегі көріп жүрген өз ауылының адамдарынан көре білді. Әріптің осы
тақырыптағы арнау өлеңдері қысқа қайырылып келгенімен, нысанаға алғанын
жеріне жеткізе әшекерелеп берумен құнды. “Қабілдәға” деген өлеңінде
бәтуасыз бидің бүткіл болмысын:
Қабанды ескі ауру сандыратқан,
Жылатып сан момынды зар жылатқан,
Ұлық бол ел шетіне біреу келсе
Сар жезін знак қып салбыратқан, -
деген төрт –ақ ауыз сөзбен сомдап береді. Өлеңнің ішкі бітіміне үңілсек,
алдыңғы үш жолды сомдар, шумақтың шырайын келтіріп тұрған “Сар жезін знак
қып салбыратқан” деген төртінші жол. Бөгде жұрт – орыс ұлығының алдында
жылмың қағып жалынған қазақ даласындағы жағымпаз билердің қасиетсіз
қарекеті осы тіркеске толығымен сыйып, бұл жолдар детальдық түйін тауып
тұр. Абай заманының “Арқаға ұлық, шелтірейген орысы шекпен жапса мәз
болған” болыс билердің берекесіз, беделсіз, бейшара кейпі Әріптің “Қалыбек
биге”, “Билерге”, “Тұрғали болысқа”, “Жақияұлына”, “Жетінші ауылдағы қазы
биі” тағы басқа қысқа қайырылатын арнау өлеңдерінде жаңғыра сыннан өтіп,
қоғамының қораш тұстары әшкерелене түседі. Ақынның арнау өлеңдерін тағы бір
қырынан танытатын туындыларының бірі – “Біржан – Сара айтысынан” Сара айтты
ғып кірістірген мына бір жолдарда Әріп:
Ел аспас Серікбайдың жарлығынан,
Құт болды бас қадірі барлығынан.
Мақтанған Ыбырайың дәнеме емес,
Бүлінді бар Тобықты пандығынан,- деп, Абаймен
салмақтастыра салыстырып, елінің игі-жақсысы жоғары бағалаған Серікбай
қажыны Әріп өмірінде жақсы білген. Арнау өлеңінде:
Ассалаумағалейкум, Секең қажы,
Қазақтың сізге бірдей көп пен азы.
Ел қонған ескі қора құтікей деп
Тілеймін тілегіңді қысы-жазы,- деп қажыға деген
көңілі түзу ақын Серікбайдың ел арасындағы беделін таныта сөйлейді:
Ассалаумағалейкум, Секең құтып,
Талайды алып едің сөзбен ұтып.
Ыстықта ехрамнан көйлек киіп
Айландың Қағбаны қадір тұтып,- деп сөзге шешен
Серікбайдың қажылық дәрежесіне де бас иген Әріп кенеттен:
Болсаңда сыртың қажы, ішің арам,
Дұрыс деп тіпті айтпайды білген адам.
Пара десе асайсың балдай көріп
Жалғыз-ақ ұнатпаймын соның жаман,- деп пендешіл
мінезін бетіне басады. Шындық қысқанда арқасы қозып, аруақтана қалатын
ақын, жеме-жемге келгенде қажымен білістік-сыйластықты ысырып тастап,
турашыл бірбеткейлікке көшеді. Басқа алдында өзі үстем ұстау үшін өз елінің
игі-жақсысының шашбауын көтеріп, жақсы жағынан көрсету – айтысқа тән
құбылыс. Ал, өлең тылсымы – шындықты бетке айтар сыншыл поэзияның бағыты
мүлде басқаша. Міне, Әріп өлеңдері нысанаға алған адамының қайсысы болсын,
мейлі, жақсысын бағалап, жаман мінезі болса тайсалмай бетіне басар
өткірлігімен, тұспалсыз турашылдығымен құнды.
Әріптің арнау өлеңдерінің бірі – Базаралығы деген туындысы. Абай
жолы эпопеясынан жақсы таныс Жігітектің жау түсіргіш батыры Базаралыны сол
елдің он жеті адамымен қосып Құнанбайдың Сібірге айдатқаны белгілі. Бұл
оқиға Біржан-Сара айтысында да сөз болды. Міне, осы Базаралы айдаудан
оралған шақта Әріп амандасуға барып, осы өлеңді сол кезде шығарған. Осы
кездесуді М.Әуезов көркем шығармасында жан бітіре, сөйлете суреттеп береді:
Тобықтымен үнемі бақ бәсекелесі болып жүретін көрші Сыбан бар. Оның ішінде
Жанкөбек, Салпы дейтін рулары Тобықтының Олжай, Ырғызбайындай аталы асқақ
жер,- деп Әріптің ата, ру салмағынан ықшам түсінік беріп кетеді де, ары
қарай: Содан шыққан Әріптің Тобықты ішіндегі Құнанбай тұқымымен алыстап
арбасарлық өштігі, бәсекесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz