Әдет-ғұрып ұқығы нормалары жүйесiнiң құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi
Кiрiспе . . . . . . . . . . . . . . . . .2.7
I.тарау. Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы ... ... .. 8.14
II .тарау. Әдет.ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi ... ... ... 15.30
III.тарау. Қазақ әдет.ғұрып құқығының қайнар көздерi ... ... ... ... ... ... 31.44
IV.тарау. Сот билiгi . . . . . . . . . . . . . . .. . . . ... ... ... ... ... .. .45.56
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... ... ... 57.58
Пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 58.59
I.тарау. Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы ... ... .. 8.14
II .тарау. Әдет.ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi ... ... ... 15.30
III.тарау. Қазақ әдет.ғұрып құқығының қайнар көздерi ... ... ... ... ... ... 31.44
IV.тарау. Сот билiгi . . . . . . . . . . . . . . .. . . . ... ... ... ... ... .. .45.56
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... ... ... 57.58
Пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 58.59
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Беттер
Кiрiспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2-7
I-тарау. Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы ... ... .. 8-14
II -тарау. Әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң
құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi ... ... ... ... ... ... .. 15-30
III-тарау. Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздерi ... ... ... ... ... ... 31-44
IV-тарау. Сот билiгi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . ... ... ... ... ... .. .45-56
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
. . . . ... ... ... ... ... ... 57-58
Пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 58-59
КIРIСПЕ
Қазақ халқының ғасырлар қойнауына кетер тарихы, ұлы ұлағат пен
адамгершiлiк иманға және тек өзiне ғана тән ерекшелiктерге толы ұлттық
құқықтық мәдениетi бар. Бұл мәдениеттiң бастаулары пәк те мөлдiр, иiрiмi –
терең де тұңғиық, түла бойы тұнған дүниетанулық ой-әуенге толы өнеге мен
өсиет. Сондықтан осынау бiр “өтпелi кезең” атты бимәлiм өлiара дәуiрде
тұрған бүгiнгi ұрпақтың басты мiндетi – елеусiз қалған осы асыл қазынасына
көңiл аударып, оны өгейсiтпей бауыр тарту, сөйтiп заман көшiнен жұққан шаң-
тозаңнан арылтып, оны өзiнiң бүгiнгi өмiрiнiң айнымас тiректерiнiң бiрiне
айналдыру. Әрине, бұл оңай шаруа емес, дегенмен оның мемлекеттiк және
құқықтық өмiрiмiздiң бүгiнгiсi мен болашағының қажеттiлiктерiнiң бiрi
екендiгiн мойындағанымыз абзал. Халқымыздың құқықтық болмысын және
мәдениетiн толық игермей, оны өзiмiздiң төл мемлекетiмiз бен құқықтық
жүйемiздiң алтын арқауы етпей Республикамызда құқылық мемлекет құрамыз
деудiң өзi – “көзжұмбайлыққа” салыну, тарих тағлымына немқұрайлықпен қарау,
қазiр жүргiзiлiп және болашақта көзделiп отырған реформаларға пәрмендiлiк
пен қуат берер асыл арналарды тануда кешiрiлмес селқостық таныту.
Ұлттық құқықтық мәдениетiмiздiң ғылыми түр-тұлғасын сомдап, шынайы
табиғатын ашу әлi де болса келешектiң iсi. Бұған дейiн бiз бұл мәселеге тек
танымдық қана мәнi бар деген көзқарас төңiрегiнен қарадық, сөйтiп оның
тарихи контексiне ден қойдық. Құқықтық мәдениетiмiздiң бүгiнгiсi мен
болашағы туралы сұрақты анық та ашық қоя алмадық. Ал, қазiр жағдай
түбегейлi өзгердi. Республикамыз Егемендiк алып, мемлекеттiк
тәуелсiздiгiмiз өмiр ақиқатына айнала бастасымен ұлтымыздың құқықтық
мәдениетiн танып бiлу және игеру, шамамыз келгенше оны жаңғырту және
пайдалану күн тәртiбiне қойылып отыр. Өзiне ғана тән құқықтық сезiмi,
құқықтық ұғымы және танымы халқымыздың жадында. Ендi өзiнiң осы бiр
ерекшелiгiн – ұлттық құқықтық мәдениетiн – ескерудi және соған назар
аударуды талап етуде.
Бүгiнгi күн оқиғалары халқымыздың дәстүрлi құқықтық мәдениетiн тек
танымдық, тарихи ғана мәнiмен шектеудiң ағаттығын, оның бүгiнгiсiне зер
салып, болашағына зор үмiт артудың артық емес екендiгiн ескерткендей. Олай
болатын болса бұл саладағы бiздiң ғылыми iзденiстерiмiзге де жаңа серпiн,
тың леп беру керек. Әсiресе ұлттық құқықтық мәдениетiмiздiң тарихына
арналған ғылыми зерттеулерiмiздi оның бүгiнгi халi мен болашағын анықтап,
сараптауға бағышталған iзденiстермен қатар әрi тығыз байланысты өрбiткен
абзал. Бiз сонда ғана ұлттық құқықтық мәдениеттегi орнын, жетiстiгiн және
ерекшелiгiн анықтаймыз, сөйтiп оның дүниежүзiлiк тарихтағы шынайы әрi
обьективтi келбетiн мүсiндеуге жол ашамыз.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi арнайы бақылап, оны жүйелi
түрде зерттеп-зерделеудiң ұзаққа созылған тарихы бар. Оның бастауы
көшпелiлер тарихының ежелгi дәуiрлерiне барып тiреледi. Сол кезден бастап
қазақ сахарасындағы әдет заңдары хатқа түсiрiлiп, оларды iздеп, жинау,
жариялап-зерттеу iсi бiрте-бiрте жолға қойылды. Дегенмен, қолда бар
деректер қазақ әдет-ғұрып құқығының зерттелу барысын Ресейдiң қол астына
ену кезеңiнен бастауға ғана мүмкiндiк бередi.
Қазақ сахарасындағы әдет құқығын зерттеудi осы уақыттан бастап алғанда
шартты түрде бiрнеше кезеңге бөлуге болады.
Ресей империясы тұсында әдет-ғұрып құқығын зерттеудiң өз ерекшелiктерi
болды.
Бұл уақытта әдет заңдары қазақ қоғамындағы басты құқықтық жүйе
болғандықтан ол жәйлы деректердi жинап, жүйелеу және сарапқа салу патша
органдарының ресми қызметi болды. Сондықтан бұл кезеңде әдет құқығы
нормаларын iздестiрiп, жинауға, оларды дұрыс ұғынып, түсiнуге көп мән
берiлдi. Екiншi жағынан ол нормаларды патша заңдарымен салыстыра қарап
зерттеуге, жарамдыларын, өкiмет саясатына және жарлықтарына қарсы
келмейтiндерiн қолдап, пайдалануға, ал қарсы келетiндерiне шектеу,
тосқауылдар қойып не оларды өмiрден аластау шараларын iске асыруға көңiл
бөлiндi. Демек, жергiлiктi халықтың құқықтық нормаларын жинақтап зерттеу,
көп жағдайда ресми органдардың тапсырмасымен, бақылаумен және солар
тарапынан iске асты. Әрине, бұл жәйт осы уақыттағы қазақ әдет-ғұрып
құқығының жариялану және зерттелу барысына әрi деңгейiне әсер етпей қалған
жоқ. Тiптен, жеке-дара зерттеушiлердiң өздерiнiң еңбектерi де әдет заңдары
жәйлi ресми органдардың бағыт-бағдарын, сарынын және бағасын ескерiп
отыруға мәжбүр болды.
Қазақ сахарасының заң-жарғылары жәйлi осы кезде қалам тартқан
жергiлiктi ұлт зиялыларының шығармалары, әрине, көзге оттай басылады. Олар
өз халықтарының құқықтық нормаларына немқұрайлы, “жоғарыдан” қарай алмады.
Орыс оқырманына, сырт көзге көшпелi қоғамдағы әдет заңдарын мейлiнше дәл
суреттеп таныстыруды ғана мақсат етiп қоймай, бұл заңдардың
ерекшелiктерiне, ұтымды, пайдалы және тиiмдi жақтарына көңiл аударуға
тырысты. Орыс, Европа заңдарына қарағанда олардың артықшылығының,
жергiлiктi халық тұрмысына, өмiр сүру салтына жақындығын айтуға әрекет
жасады. Бұл саладағы Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннiң, Ж. Ақпаевтың, А.
Байтұрсыновтың, Б. Сыртановтың еңбектерi айтарлықтай.
Кеңес өкiметi орнағаннан кейiнгi алғашқы он-он бес жылдықта да қазақ
әдет-ғұрып құқығы нормалары қоғамдағы өз орнын әлi жоғалта қоймаған едi.
Сондықтан жаңа билiк органдары да олармен санасуға мәжбүр болып, оларды
жинау, жүйелеу, өз заңдарымен салыстырып бағалау, соған сай не қолдау, не
керi итерiп шектеу жұмыстарын жүргiзуге мiндеттi болды. Демек, кеңес
өкiметiнiң алғашқы жылдарында да әдет-ғұрып құқығына деген өкiмет
органдарының ресми көзқарасы оны зерттеп-зерделеудегi, бағалаудағы басты
фактордың бiрi болып қалды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы, әсiресе, оның неке және қылмыс пен жаза
саласындағы нормалары бұл кезде кеңес заңдарымен салыстырыла қарастырылды.
Оларға қарсы бағытталған кеңес заңдарының мән-мағынасы, мақсаттары және
iске асу тәжiрибесi қарастырылды.
Қазақ халқының дәстүрлi құқықтық мәдениетiн зерттеушiлер алдында тұрған
қазiргi таңдағы басты талап – оның тiрi құбылыс екендiгiн көре бiлiп, осы
қалпында тани бiлу. Егер осыған дейiн құқықтық мәдениетiмiздi негiзiнен
тарихи кейiпкер есебiнде бағалап, осы тұрғыдан қарастырсақ, ендi оның шын
келбетiн мүсiндеу үшiн қазiргi кездегi де түр-тұлғасына назар аударуымыз
керек. Ұлттық сананың қайта түлеуi, соған сай ұлттық құқықтық сана-сезiмнiң
де оянуы, билер институттарының жандануы айтылған ойымызды қуаттай түседi.
Ұлттық құқықтық-мәдениеттiң өмiршеңдiгi оның арналарының және
бастауларының терең де мөлдiр, пәк те таза әрi сарқылмас мол екендiгiнiң
көрiнiсi. Ол ұлттық тарихымыздың небiр шырғалаң бұрылыстарына икемделiп, әр
дәуiрде өзiне сай түрге, нысанға ие болып өмiр сүруiн тоқтатқан емес.
Демек, дәстүрлi құқықтық мәдениетiмiз ұлт болмысының қасиеттi құнарынан нәр
алып, қуатты шуағынан нұрға бөленуде.
Әдет-ғұрып құқығы – құқықтық жүйенiң тарихи тұңғыш түрi. Бұл оны
адамзат тарихының ежелгi дәуiрлерiне сай өмiр шындығы аясында қарастыруды
талап етедi. Әсiресе, әдет-ғұрып құқығының теориялық деңгейдегi және
ауқымдағы сипаты әлi де болса толықтыруды, түзету енгiзудi, ал кей тұстарды
қайта қарауды талап етедi. Әдет құқығының жалпы мәселелерiне арналған жеке
монографиялық зерттеулер жоқтың қасы. Себебi әдет құқығының методологиялық
және теориялық мәселелерi негiзiнен жалпы құқық проблемасы аясында қаралып
шешiлдi. Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым – қатынасын реттейтiн,
дағдыға айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты
тарихи қалыптасқан, жазылмаған мiнез – құлық қағидасы.
Ал, құқықты мемлекеттiк билiкке және мемлекеттiкөмiрге қатысты
қарастыру, тек осы тұрғыдан зерттеу әдебиетте белең алғандықтан, әдеттiк
құқықты да мемлекеттiк заңдармен салыстыра және байланыстыра қарау кең етек
жайған едi. Осының нәтижесiнде әдеттiк құқық жәйлi теориялық байламдар
мемлекеттiк заңдарға айналған ұғымдардың ықпалында қалды, солардың
негiзiнде және аумағында қалды. Әдет-құқығы жәйлi ұғым мемлекеттiк заңдар
туралы қалыптасқан көзқарас негiзiнде дүниеге келдi, соның әсерiн өз бойына
таратты.
Әдет – ғұрыпқа негiзделген құқықтық жүйе мемлекет заңдарынан
түзелген құқықтық жүйеден өзгеше құбылыс. Бұл өзгешiлiк әдет – ғұрып
құқығының тарихи контексiнде, әлеуметтiк саяси астарында, рухани
бастауларында, принцип қағидаларында, өмiрнамалық құндылықтарында, адамға
әсер ету ерекшелiктерiнде. Әдет - құқығы өзiнiң iшкi мәнi және мазмұны,
сыртқы түр – сипаты, iс – қимылды реттеу және оған әсер ету
мүмкiншiлiктерi, жалпы болмысы, яғни, қандай параметрлерi тұрғысынан алса
да адамзат мәдениетiнiң ерекше туындысы екендiгiне шүбә келтiрмейдi.
Сондықтан бұл құқықтық жүйеге оның тарихтағы орнына сай көзқарас, соған
лайық зерттеу әдiсi және ұғым-түсiнiктер қажет.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң iшкi құрылысы қат – қабат,
сан – салалы боп келедi. Ғылыми әдебиетте көбiнесе құқықтық әдет –
ғұрыптарға, нормаларға назар аударған.
Әдет – ғұрыптық нормалар мен институттар көшпелi қазақ қоғамының
өмiрiнде үлкен роль ойнады. Бiрақ қазақ сахарасындағы құқықтық мәдениет,
құқықтық нормалар жүйесiмен ғана шектелмейтiн, тек соларға ғана
сайылмайтын, оның мән – мазмұны әлдеқайда кең көлемдi, сан – салалы және
терең болатын. Әдет – ғұрыптық нормалар осы күрделi құбылыстың тек бiр жағы
және қыры ғана едi.
Құқықтық нормалардың көшпелiлер қоғамындағы орны, мемлекеттiк билiктiң,
оның iшiнде орталық хандық билiктiң күшейген тұстарында арта түсетiн.
Мұндай кездерi құқықтық нормалардың қайта қаралып сұрыпталуына, електен
өткiзiлiп бiр жүйеге келтiрiлуiне баса көңiл бөлiнетiн. Олардың ең жоғарғы
мемлекеттiк билiк деңгейiндегi қаралып құпталған (бекiтiлген) жинақтарын
шығару iсi қоғамның басты назарында болатын. Қасым ханның, Есiм ханның және
Тәукенiң Заң кодекстерiнiң пайда болуы, Қазақ мемлекетiнiң ең күшейген және
кемелденген дәуiрлерiнiң туындысы әрi көрiнiсi едi.
Көшпелi қазақ қоғамында құқықтық құбылыстарды қабылдап – сезiнудiң,
танып – бiлудiң және қорытып – бағалаудың өз ерекшелiктерi болды. Бұл
ерекшелiктер қоғамдағы құқықтық сезiмнiң және құқықтанымның өзiндiк кескiн
– келбетiн анықтайтын, солардың негiзiн қалайтын.
Қазақ қоғамындағы құқықтық сана-сезiм ондағы құқықтық мәдениеттiң
туындысы, көрiнiсi, әрi белдi факторларының бiрi едi. Ол құқықтық өмiр
саласының басқа компоненттерiмен тығыз байланыста болды, солармен қоян-
қолтық араласып және бiрiгiп iс-қимыл жасады.
Қазақ қоғамындағы құқықтық өмiр түптеп келгенде ауызша сөйлеу
мәдениетiне негiзделген едi. Сөз өнерi құқықтық жүйенiң негiзгi рухани
тiректерiнiң бiрi, мәйегi, әрi құралы едi.
Құқықтық ұғым-түсiнiктердiң, қағида принциптердiң, норма жарғылардың
туындап пайда болуы, олардың халыққа тарап, құлаққа сiңуi, ұрпақтан-ұрпаққа
берiлiп, ел жадында сақталуы, iске асып орындалуы, бұзылған жағдайда
қалпына келуi, өзгерiп-жаңаруы-көшпелiлердiң құқықтық болмысының осы
аталған барлық көрiнiстерiнде және тармақтарында сөз мәдениетiнiң орны
ерекше болатын.
Қазақи санада құқықтық принцип, нормалардың туындауы үлгiлi сөздiң,
аталы сөздiң өмiрге келуiмен байланыстыра қарастырылуы тегiннен-тегiн емес
едi. Бұл шындықтан қияс кете қоймайтын түсiнiк едi. Себебi, шын мәнiнде,
қазақ қоғамында билер сотының шешiмдерi прецеденттiк роль ойнайды және осы
шешiмдер халық арасында құқықтық қағида (принцип), жарғы (норма) есебiнде
қабылданып бағаланды. Яғни, елге кең тараған билер сотының шешiмдерi
құқықтық мәнге ие болатын да, кейiн құқықтық принцип, норма есебiнде өзiнiң
жеке-дара өмiрiн сүре беретiн.
Ал, билер сотының мұндай шешiм-келiсiмдерiнiң ауызекi айтылатындығы,
ауызша сөйлеу мәдениетiне сүйенетiндiгi, сөйтiп, нақыл сөз, тақпақ
үлгiсiнде болатындығы, көркем де әсем безендiрiлетiндегi-басы ашық ақиқат.
Атақты Төле би, Қазбек, Әйтеке, Сырым, Абай билердiң шешiмдерi,
билiктерi осы айтылған жәйтке бұлтартпас дәлел, күмән тудырмас күә. Дәлел
ретiнде, бiр мысал келтiрсек. Төле би қанжыға қайыс ұрлаған ұрыға ат-шапан
айып кеседi және бұл шешiмдi “қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды” деп
әсем өрнектейдi. Тұсау ұрлағанға ат бастатқан тоғыз айып салады. Бұл
кесiмдi “тұсау-ат сақтайды, ат-ер сақтайды, ер-ел сақтайды”деп нақыл сөзбен
түйiндеген.
I-ТАРАУ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛI ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ ҰҒЫМЫ
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң объективтi ғылыми бейнесiн
сомдау мақсатында атқарылар iстiң ең бастысы және кезек күттiрмес маңыздысы-
осы мәселеге байланысты ғылыми тұғырнаманы айқындау. Яғни, қалыптасқан
әдiстемелiк бағыт-бағдарды қайта қарап, соның мүлтiксiз болуына баса назар
аудару. Бұл- әсiресе қазiргi таңда, елiмiзде болып жатқан түбiрлi дүние
танымдық өзгерiстерге сай қоғамдық ғылыми iзденiстiң барлық салалары үшiн,
оның iшiнде құқық тану ғылымы үшiн, аса қажет iс.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы осыған дейiн кеңестiк құқықтық тану ғылымында
таптық көзқарас тұрғысынан зерттелiп келдi. Соған сай бұл құбылысты танып-
бiлуде бiржақтылық, бiрiздiлiк сарыны бiршама орын алды. Ендiгi мiндет,
жеткен жетiстiктерiмiзден жерiнбей, оны көре бiлiп, сонымен қатар жiберген
олқылықтарымыздың орнын толықтыру, аталмыш мәселенi зерттеудегi, оған баға
берудегi кеткен қиянаттардан уақытылы арылу. Сөйтiп, қазақ қоғамындағы
құқықтық-нормативтiк өмiр арнасының шынайы табиғатын ашып, оның объективтi
кескiн-келбетiн, бiтiм болмысын ғылыми тұрғыдан сомдау.
Таптық идеологияға негiзделген қазақ әдет-ғұрып құқығының бет пiшiмi
қандай едi?
Бәрiмiзге аян, таптық идеологияның астарында қоғамның негiзi
экономикалық қатынастар деген тұжырымды асыра сiлтеу жатыр. Осының
нәтижесiнде адам қоғамдық қатынастардың жиынтығы деген ой-түйiнге абсолюттi
мән берiлдi. Адам қоғамды емес, керiсiнше қоғам адамды билейдi деген ой-
сана берiк орын алды. Сөйтiп, жеке адам мен қоғам арасындағы айырмашылық
назардан тыс қалып, ол жоққа баланды, адам тек қоғам үшiн жаратылған болып
шықты, адам әлемi тек қоғамдық қатынастар шеңберiнде ғана қаралды. Яғни,
қоғамның адам өмiрiндегi ролi, орны барынша асыра бағаланды.
Осы бiр адам, қоғам және олар арасындағы байланыс мәселелерiн тек
таптық тұрғыдан сипаттайтын тұжырымдарды бiз осыған дейiн әдiстемелiк
бағдарлар ретiнде басшылыққа алып келдiк. Кез-келген жеке мәселенi осы
тұрғыдан қарап шешуге тырыстық. Әдет-ғұрып нормалары, соның iшiнде қазақ
халқының құқықтық жүйесi жәйлi мәселелер де осы тұрғыдан зерттелiп келдi.
Осының нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығының, бiрiншiден, таптық күн
көрiстiк сипаты асыра бағаланып, қазақ халқының құқықтық өмiрiнiң мәнi,
мазмұны көшпелi қоғамдағы әлеуметтiк қатынастар жүйесiмен және солардың
негiзiнде жатқан экономикалық мүдделермен анықталды, солармен тұйықталды.
Бiздiң назарымыз әдет-ғұрып нормаларының осы қырларымен ғана шектелiп,
олардың қоғамдық қатынас мүшелерiнiң тiкелей адами табиғатына, адами
қасиетiне және жаратылысына шығар байланыстары, тұстары көзден таса қалды.
Екiншiден, көшпелi қоғамдағы құқықтық өмiр, негiзiнен, мемлекет мүддесi
тұрғысынан қаралды. Яғни, әдет-ғұрып құқығы нормаларының мемлекет
органдарымен байланысына дұрыс назар аударылғаныменен, бұл байланыстың мәнi
де тек таптық қарама-қайшылыққа тiрелiндi, сонымен түсiндiрiлдi. Осы
тұрғыдан әдет-ғұрып құқық нормаларына келiп, олардың да адамды билейтiн,
әсiресе, оны күш қолдану арқылы iс-қимылын, тәртiбiн бағындырып ұстайтын
тұстарына баса назар аударды және сонымен тұйықталды. Қоғамдағы құқықтық
нормалардың басты мәнi, объективтi мақсаты адамның адами табиғатының
қоғамдық қорғаны болуы естен шығарылды, көлеңкелендi. Мұндай көзқарас ақыры
бұл саладағы ғылыми iзденiстердi тұйыққа тiреп, әдет-ғұрып құқығы мемлекет
пайда болғасын туындай ма, әлде оған дейiн қалыптаса ма деген шешiмi
табылуы мүмкiн емес, демагогиялық талас-пiкiрлердiң толастамас тасқынын
тудырды.
Үшiншiден, таптық көзқарастың объективтi мәнiнен гөрi идеологиялық
сипатын асыра сiлтеу қазақ әдет-ғұрып құқығының жалпы пiшiмiн бұрмалап, оны
артта қалған, тарихи тұрғыдан алғанда дамуы кешеуiлдеген, ескi құқықтық
жүйелер қатарына жатқызуға жол бердi. Ол-феодалдық топтардың мүддесiн
қорғайтын, соған бағытталған нормалар жинағы есебiнде қаралды. Қазақ әдет-
ғұрып құқығы консервативтi, негативтi суреттермен боялды. Оныд негiзiнен
керттартпа, көнерген нормалар орын алған және олар бiрiмен-бiрi онша
үйлеспеген едi деген ой-пiкiр басым болды.
Сөзiмiз дәлелдi болуы үшiн жоғары оқу орындарына арналған оқулықтағы
қазақ халқының хандық дәуiрдегi құқықтық жүйесi жәйлi негiзгi тұжырымдарын
келтiре кетейiк. Онда былай делiнедi:”Право казахского общества было
обычным правом (адатом), т.е. совокупностью юридических обычаев, отвечающих
интересам господствующего класса... Для казахского обычного права (адата)
характерны следующие особые черты:
1. Консерватизм, выражавшийся в закреплении многих патриархальных, родовых
обычаев, правил (например, обязательства о взаимопомощи сородичей);
2. Наличие множества пережиточных правил и институтов (обычай кровной
мести, самосуд, узаконение института барымты)”1.
Оқулықтың тағы бiр жерiнде әдет-ғұрып құқығына мынандай түсiнiк
берiледi:”Обычное право казахов-это свод обычаев, закреплявших политические
отношения в раннефеодальном обществе, когда применение норм права зависело,
как правило, от произвола феодалов”2.
Бұл пiкiрлер қазақ халқының құқықтық өмiр саласы жәйлi кеңестiк құқық
тану ғылымында қалыптасқан жалпы көзқарастың көрiнiсi едi, яғни әдет-ғұрып
құқығының таптық тұрғыдан келгендегi жалпы кескiн-келбетi осындай едi, ол,
негiзiнен, тарихтың жағымсыз кейiпкерi, өгей баласы болып суреттелген.
Демек әдет-ғұрып ережелерi экономикамен, күн көрiс қамымен, әлеуметтiк
қайшылықтармен тiкелей байланысты және осы байланыс олардың мәнiн, мазмұнын
толық анықтайды деген ойлау сарынын және әдiсiн сын көзбен қарау қажет-ақ.
Бұл әрине, аталмыш байланысты үзiлдi-кесiлдi жоққа шығару емес. Әрине,
экономикалық, әлеуметтiк қатынастар мен әдет-ғұрып заңдары арасында
байланыс бар, бiрақ ол тiкелей байланыс емес, оралымы мол, қыр-сыры, қабаты
жеткiлiктi ара қатынас. Керек десеңiз, әдет-ғұрып нормалары қоғамдық
қатынастардың, оның iшiнде экономикалық, әлеуметтiк қатынастардың бiр
қабаты болып келетiндiгi де рас. Мәселе-осы байланысты асыра бағаламауда,
оны өз орнына қоя бiлуде.
Таптық көзқарасқа негiзделген әдiстеменiң кемшiлiгi оның өз
мүмкiншiлiгiн асыра бағалауында, сөйтiп, өз байламдары мен тұжырымдарының
ғылыми ақиқат шеңберiне шек қоймай, оларға абсолюттiк (мәңгiлiк) мән
беруiнде едi. Бұл олардың объективтi мән-мазмұнын идеологиялық мақсат-
мүддеге бағындыруға жетеледi. Осыдан келiп олар ғылыми зерттеудiң арнасынан
гөрi тұсауына, баспалдағынан гөрi байлауына айнала бастады. Яғни, қазақ
әдет-ғұрып құқығының таптық идеологияға сай кескiн-келбетi мүсiнделiп қана
қойған жоқ, ол осымен бiрге көшпелiлердiң құқықтық өмiрiнiң бiрден-бiр
ақиқат және оның мазмұнын мейлiнше мол әрi жан-жақты қамтитын сұлбасы деп
есептелдi. Әдет-ғұрып құқығының ұғымына нұқсан келтiрер, тiптен, одан азын-
аулақ ауытқуға жол берер кез-келген өзге өрнегi үлкен тексерiске түсiп,
керi тебiлетiн. Сондықтан көшпелiлердiң құқықтық өмiрi таптық ұғым
шеңберiмен шектелiп, сонымен тұйықталған болатын.
Дегенмен, соңғы жылдары “құқықтанымның кең тұжырымдамасы” деп аталған
заң ғылымы саласындағы белгiлi бетбұрыс кезiнде әдет-ғұрып құқығына жаңаша
көзқарас қалыптастыру талпынысы орын ала бастады. Ғалымдар оның тарихи-
құқықтық әдебиетте кең тараған, таптық тұрғыдан берiлген анықтамасын әлi де
болса кеңейте және дамыта түсу керектiгiне назар аударды. Әсiресе, Африка,
Индус, орыс әдет-ғұрып құқықтарын зерттеушiлер бұл мәселеге баса көңiл
бөлдi. Айталық, Супатаев М.А., Валеев Д.Ж., Крашенинникова Н.А.,
Александров В.А. әдет-ғұрып құқығына мемлекет тарапынан арнайы
бекiтiлмеген, бiрақ мiндеттi түрде орындалуға тиiстi басқа әлеуметтiк
әдет-ғұрыптар да кiредi деген пiкiр айтты1. Ал, Синицына И.Е. алғашқы
қауымдық құрылыстың ыдырау дәуiрiнен мемлекеттiктiң пайда болуына дейiнгi
кезеңдегi барлық құқықтық жүйелердi әдет-ғұрып құқығы деп атауды ұсынды2.
Саидов А.Х. әдет-ғұрып құқығының отарлық жүйенiң ыдырауы нәтижесiнде
пайда болған жас мемлекеттердiң саяси өмiрлерiнде әлi күнге дейiн елеулi
орын алатындығын, сондықтан оны өткен тарихтың еншiсi есебiнде ғана
қараудың үстiрттiгiн ескерттi1.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi оның өз ұғымына сай кең
көлемде, әр түрлi деңгейде қарау керектiгi қазақстандық заңгерлер тарапынан
да батыл қойыла бастады. Олар қазақ халқының құқықтық жүйесiн зерттеу
бағытында тек алғашқы қадамдар ғана жасалғанын, онда атқарылар iстiң қыруар
мол екендiгiн баса көрсете бiлдi. “Все, что сделано до сих пор в области
исследования проблем обычного права казахов, можно считать только началом,-
деп жазды академик С.Зиманов. Теперь задача состоит в том, чтобы опираясь
на достигнутое, перейти к более глубокому и широкому ее изучению. Слишком
еще много белых пятен “на карте” обычного права казахов”2. Осыған сай,
қазақ әдет-ғұрып құқығының демократиялық институттарына арнайы назар
аударылып, оларды аксиологиялық3, криминологиялық4 тұрғыдан зерттеудiң
қажеттiлiгi алға тартылды. Яғни, қазақ әдет-ғұрып құқығының қалыптасқан
ұғым-түсiнiгiн сын көзбен қарап, оны түзетiп, толықтырып және дамыту
керектiгi күн тәртiбiне қойыла бастаған едi. Әсiресе көшпелi қазақ
қоғамындағы заң кодекстерiнiң әдет-ғұрып құқығының нормалары мен
институттарын толық қамтымайтындығы, құқықтық әдет-ғұрыптарға хан билiгi
тарапынан қолдау тапқан нормалармен қатар билер сотында қолданылар жол-
жоралардың да жататындығы, құқықтық ережелер мен жалпы әдет-ғұрыптар
арасындағы айырмашылық туралы академик С.Зимановтың байлам-түйiндерi бұл
саладағы ғылыми ойды кең белеске, үлкен арнаға бұрған едi.
Келе-келе көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi зерттеудiң жаңа
деңгейi және болашағы оны қазақ халқының тарихи жетiстiктерiнiң бiрi, яғни,
мәдени құбылыс есебiнде қарастыруда екендiгi ғалым мамандарға айқын бола
бастады. “Ни одно исследование культуры дореволюционного Казахстана
независимо от того, в какой области общественных наук оно осуществлено, не
может не касаться так или иначе вопросов обычного права1,-деп атап көрсеттi
С.Зиманов.
Қазақ халқының мемлекеттiк және құқықтық өмiрдегi ұғым-түсiнiктердiң,
атаулардың тарихын, даму эволюциясын сонау түркi дәуiрiнен берi салыстыра
зерттей отырып, Ғ.С.Сапарғалиев олардың әлi күнге дейiн iшкi мән-
мазмұнындағы сабақтастықтың сақталғанын мәдени тұрғыдан қарастыруды
ұсынады. “Осы саяси, құқықтық терминдер мен ұғымдар бiздiң дәуiрге дейiн
жетiп, қазақ халқының саяси және құқықтық мәдениетiнiң төрiнен өзiне
лайықты орын алып отыр”2,-дейдi ол.
Қазақ халқының құқықтық тарихын мәдени тұрғыдан зерттеу оны ғылыми
сарапқа салудың жаңа өреге көтерiлуi, құлашын тыңға сермеуi, кең тынысты
иемденуi деп бағалаған абзал. Шын мәнiнде, iзденiс-зерттеу жұмыстарын осы
бағытта және деңгейде жүргiзгенде ғана бiз осыған дейiн жинақталған ғылыми
ой тәжiрибесiн және нәтижесiн лайықты ескерiп, оның кемшiн тұстарынан арыла
аламыз, сөйтiп қазақ халқының құқықтық өмiрiн тұтастай танып бiлуге жол
ашамыз, оның мәдени мән-мазмұнына барлау жасап, сол арқылы қазақ халқының
ғана емес жалпы адамзат тарихындағы оның орнын және үлесiн анықтауға
мүмкiндiк тудырамыз.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық мәдениет ұғымы әдет-ғұрып құқығы
ұғымымен үндес, соның заңды жалғасы және жаңа даму деңгейi деп қаралғаны
дұрыс. Оның негiзiнде сахара жұртының құқықтық өмiрiн оның iшкi мәнiне және
ерекшелiктерiне сай барынша терең, кең әрi жан-жақты зерттеу талабы жатыр.
Соған сай бұл құбылыстың тарих тезiне төтеп берер объективтi бейнесiн жасау
мақсаты басты нысана болып алға тартылады.
Әрине, қазақ халқының құқықтық өмiрiн мәдени тұрғыдан қарастыру оңай
шаруа емес. Бұл зерттеу объектiмiздi қайта қарап, оған жаңаша келудi талап
етедi. “Необходимо решительно преодолеть укоренившиеся в науке и
общественном мнении представления о праве, о его роли в жизни общества,
т.е. изменить сам угол зрения на право3,-дейдi Алексеев С. С., құқықтық
өмiр саласын мәдени құбылыс ретiнде зерттеудiң қажеттiгiн ескерте отырып.
Оның ойынша, құқыққа мәдени көзқарасты орнату-бүкiл адамзат қоғамдастығы,
әсiресе бұрынғы кеңестiк республикалардың болашағы, оның iшiнде Ресей
қоғамы үшiн зәру талап. “Нужно всему российскому обществу утвердиться в
том, что право не сводится к выступающим в качестве орудий государственной
власти актам. Оно самостоятельный, высокозначимый феномен цивилизации и
культуры”1,- деп атап көрсетедi ол. Ғалымның бұл пiкiрi қазақ халқының
құқықтық өмiрiнiң өткен тарихына ғана емес бүгiнгi өмiрiне де қатысты
екендiгi айтпаса да түсiнiктi болса керек.
Мәдениеттану ғылымында мәдениет ұғымына әр түрлi көзқарас тұрғысынан
келiп зерттеп-зерделеу қалыптасқан.
II-ТАРАУ
ӘДЕП-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ НОРМАЛАРЫ ЖҮЙЕСIНIҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГIЗГI
ПРИНЦИПТЕРI
Көшпелiлердiң құқықтық мәдениетiнiң халық тұрмысына және тiршiлiгiне
барынша лайықтанған, оның күнделiктi өмiрiнде қолдануына ең бейiмделген
сүбелi бiр бөлiгi-әдеп-ғұрып құқығы нормалары мен институттары. Олар
құқықтық мәдениеттiң институциоланған, ресмилеген қабаты едi, құқықтық
сезiмнiң және құқықтық танымның шақпақталған, белгiлi бiр қалыпқа түскен
және тiкелей пайдалануға болатындай дәрежеге дейiн көтерiлген, “пiсiп-
толған” түрлерi едi.
Тарихи және құқықтық әдебиетке әдет-ғұрып нормалар жүйесi белгiлi бiр
дәрежеде зерттелiп, зерделенген. Әсiресе, олардың нормативтi кескiн-
келбеттерi тәптiштелiп сүреттелген және әлеуметтiк сипаттары жерiне
жеткiзiле бейнеленген.
Дегенмен, әдет-ғұрып құқығының нормалары мен институттарын зерттеуде
кемшiн кеткен тұстар мен олқылықтар да жоқ емес. Әдет-ғұрып құқығы
нормалары әлi күнге дейiн көп жағдайда мемлекет заңдарын зерттеу әдiстерi
тұрғысынан қаралып, осындай зерттеу әдiсiн қолдану арқылы танып-бiлiнiп
жүр. Әдебиетте әдет-ғұрып нормалары, негiзiнен статикалық түрде зерттеледi.
Мұндай зерттеу әдiсiнiң де өмiр сүруге хақысы бар шығар. Дегенмен, бұл
әдiс әдет – ғұрып құқығы нормаларының iшкi табиғатына, оның iске асу,
қолданылу, “өмiр сүру” мәнерiне сай келе бермейдi. Сондықтан ол әдет –
ғұрып құқығы нормаларының бет-бейнесiн бұрмалап көрсетуi мүмкiн.
Мысалы, әдет – ғұрып құқығы нормалары тұп-тура және дәлме-дәл iске асып
қолданылуға, орындалуға арналмаған. Қоғам мүшелерi оларды бұлжытпай
орындауға сырттан, жоғарыдан мiндеттелмеген едi. Олар адам тәртiбiнiң
классикалық үлгiсi iспеттес болатын, оның ауқымымен қамтылған қоғамдық
қатынас иелерi ол үлгiден ауытқи алатын, яғни осы үлгiнiң жалпы сұлбасы
ғана басшылыққа алынатын. Әдет-ғұрып құқығы нормаларындағы басты нәрсе –
олардың iшкi мәнi едi, олардың негiзiнде жатқан принциптер едi. Ең басты
нысана - сол принциптердiң өз мәнiн, мазмұнын жоймай iске асуы болатын..
Әдет – ғұрып нормалары сол үшiн қызмет ететiн және осы жолда өздерiнiң
формальды жағын “құрбандыққа” шалып жiберетiн, яғни, осы принциптер iске
асу үшiн олар өздерiнiң қолданылу ортасының әр түрлi жағдайына бейiмделiп,
түрлi-түрлi варияцияларға баратын, бiр норма әр түрлi болып айтылып,
ерекшеленетiн, нюанстарға ие болатын. Яғни, бiр норманың бiрнеше нұсқасы
болуы мүмкiн едi, олар құбылмалы едi.
Бұл құбылмалылық осы нормалардың өмiршеңдiгiнiң, қоғамдық
қатынастардағы титтей де өзгерiске елгезектiгiнiң және өздерiнiң негiзiне
берiктiгiнiң көрiнiсi едi. Өйткенi әдет-ғұрып құқығы нормаларының негiзiнде
жатқан принциптердiң тұрақтылығын, бiркелкiлiгiн, мызғымас берiктiгiн
қамтамасыз етудiң және соған жетудiң бiрден-бiр жолы, әдiсi осы едi. Түрдiң
әр қилылығына және көп нысандығына жол бере отырып қана негiздiң,
принциптiң, сол арқылы бүкiл әдет-ғұрып құқығы жүйесiнiң бiркелкiлiгiн әрi
тұрақтылығын қамтамасыз ету мүмкiн едi. Яғни, әдет-ғұрып құқығы дегенiмiз,
ең бiрiншi ол-құқықтық (немесе құқықтық мәнi бар) принцип, көзқарас,
ойтүсiнiк жүйесi және соларды iске асыруға бағытталған нормалар жүйесi.
Көзқарас, ой-ағым-қазақ қоғамындағы iс-қимылдың, тәртiптiң негiзi болатын.
Әдетте әдет-ғұрып құқығы нормаларының көп түрлiлiгi, яғни әмбебаптығы,
елгезектiгi, “адамгершiлiгi” дұрыс бағаланбай, керiсiнше керi түсiнiлiп
оның тұрақсыздығы, табансыздығы, үйлесiмдiлiгi (партикуляризм) деп жазылып
жүр. Шын мәнiнiде, бұл әдет-ғұрып құқығы нормаларының нағыз берiктiгiн,
бiрлiгiн және бiркелкiлiгiн көрмеу едi. Олар өстiп құбылмалы, елгезек,
өзгергiш болу арқылы өздерiнiң мақсаттарына жетiп, өздерi реттейтiн
қатынастардың берiктiгiн, тұрақтылығын бiр қалыпта сақталуын қамтамасыз
етедi. Әдет-ғұрып нормаларын партикулярлық деу олардың сыртқы түрiнен iшкi
мәнiн ажырата алмау, көре алмау едi, бұл нормаларға мемлекет заңдары
тұрғысынан келiп, соларды зерттеу әдiсiн оларға да қолданудың және осының
нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығы нормаларының бейнесi бұрмалануының көрiнiсi
едi.
Олар өстiп құбылмалы, елгезек, өзгергiш болу арқылы өздерiнiң
мақсаттарына жетiп, өздерi реттейтiн қатынастардың берiктiгiн, тұрақтылығын
бiр қалыпта сақталуын қамтамасыз етедi. Әдет-ғұрып нормаларын партикулярлық
деу олардың сыртқы түрiнен iшкi мәнiн ажырата алмау, көре алмау едi, бұл
нормаларға мемлекет заңдары тұрғысынан келiп, соларды зерттеу әдiсiн оларға
да қолданудың және осының нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығы нормаларының
бейненi бұрмалауының көрiнiсi едi.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiн олардың принциптерiнен, соған
сай көзқарас, ой-ағым арнасынан жеке-дара бөлiп қарауға болмайды.
Көшпелiлердiң құқықтық мәдениетiнiң ерекшелiгi-принцип пен құқықтық норма
ажырымас бiрлiкте болды және олар бiрiнен-бiрiне “өтiп” отырады. Осындай
тiзе қосқан бiрлiк және үйлесiмдiлiк құқықтық нормалар жүйесiнiң мәдени
(рухани) деңгейiн әркез биiкте ұстай бiлдi, оның тартымдылығын еселедi.
Қазақ әдет-ғұрып құқығының нормалар жүйесiн құрылымдылық сипаты және
ерекшелiгi осы айтылған жәйден туындайды. Құқықтық мәнi бар көзқарастардың,
ой-түйiндердiң дүниеге келуi соған сай реттеушiлiк күшке ие принциптердi
туындататын.
Ал, бұл кезегiнде түрлi-түрлi ситуацияларды, толып жатқан өмiрлiк
қарама-қайшылықтарды, дау-дамайларды шешуге бағытталған нормалар толқынына
(легiне) бастау болатын. Сондықтан әдет-ғұрып құқығы нормаларының жүйесiн
анықтап, танып-бiлу, олардың негiзiнде жатқан принциптер мен көзқарастарды
ажыратуды талап етедi, норма мен принцип арасындағы байланысты көре бiлудi
мiндеттейдi.
Әрине, құқық туралы зерттеушiлердiң көзқарасы бiр жерден шығып, бiр
тектi болады деп айтуға болмайды. Негiзiнен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтiк тұрғыдан түсiндiру ғылымда кең орын алып келдi. Маркстiк iлiм
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейдi.
Бұл iлiм бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесiн қорғайды. Ал өркениеттiк тұрғыдағы iлiм бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркiн бiлдiрiп, мүдделерiн қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай iлiм болса да құқықтың әлеуметтiк мәнi бар екенiн айтады.
Бiрақ маркстiк iлiм құқықтың әлеуметтiк мәнiн өте тар тұрғыдан түсiндiруге
тырысады. Әрине, құл иеленушiлiк дәуiрде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушiлердiң мүдделерiн қорғап, құлдарды сөйлейтiн мүлiкке теңегенi
белгiлi. Бiрақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлi сатыдағы
мемлекеттерге телуге болмайды.Құқық тек үстем таптың еркiн бiлдiретiн
болса, ондай қоғамда үздiксiз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазiргi замандағы өркениеттi мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркiн бiлдiретiн саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетiнде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтiк тұрғыдан қарау шындыққа сай келедi десек, қателеспеймiз.
Құқықтың жалпы әлеуметтiк мәнiн мойындай отырып, оған мынадай анықтама
беруге болады.
Құқық (обьективтiк тұрғыдан қарағанда) – адам мен қоғамның
жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын бiлдiретiн, қоғамдық
қатынастарды реттейтiн, ресми құжаттарда формалды түрде анықталған,
мемлекеттiң күшiмен қамтамасыз етiлетiн құқықтық нормалардың жиынтығы.
Құқықтың қандай құбылыс екенiн жалпы түрде анықтадық. Ежелден құқықпен
қатар заң деген ұғым да қалыптасқан. Екеуi дербес екi әлеуметтiк құбылыс
болғанымен, бiрiмен-бiрi тонның iшкi бауындай өте тығыз байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, құқық нормалардан, ережелерден, қағидалардан тұрады.
Ал құқықтық нормалар ресми түрде қабылданады. Дәлiрек айтсақ, құқықтық
нормалар нормативтi актiлерде жазылады.
Осы аталған нормативтi- құқықтық актiлердiң iшiндегi ең негiзгiлерi –
заңдар. Айта кету керек, әдебиетте заң “кең” және “тар” тұрғыдан
түсiндiрiледi. Кең тұрғыдан алсақ, заңға нормативтi актiлердiң барлық
түрлерi: нағыз заңдар, жарлықтар, қаулылар, шешiмдер, бұйрықтар, нұсқаулар,
ережелер, жарғылар, т.б. жатады. Ал “тар” тұрғыдан қарайтын болсақ, заңға
тек қана “заң” деп аталатын нормативтi- құқықтық актiлер ғана жатады. Заң,
өз мәнiнде алатын болсақ, нормативтi-құқықтық актiлердiң арасында ерекше
орны бар, ерекше қызмет атқаратын акт болып есептеледi. Былайша айтсақ,
“заң” – төрағасы сияқты, басқа нормативтi-құқықтық актiлердiң төрiнен орын
алатын акт.
Өзара құқықтық күшi әр дәрежеде болса да, аталған заңдар ең маңызды
нормативтi актiлер болып саналады. Басқа нормативтi актiлер заңдарға
тәуелдi актiлер қатарына жатады.
Нормативтi-құқықтық актiлердiң құрамында заңдардың ерекше орны
болуы, айрықша қызмет атқаруы заң мен құқықтың арақатысын анықтауға
мүмкiндiк бередi. “Құқықты қоғам жасайды, заңды мемлекет жасайды” деген
тұжырым – заң мен құқықты ажыратудың қажет екенiнiң белгiсi. Құқықты
қалыптастыратын қоғам – қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Құқық
қалыптасуының обьективтiк барсысын формалды заң шығару қызметiмен
шатастыруға болмайды. Құқықтың жасалуы – қоғамдық қатынастардың өздiгiнен
шынайы қалыптасып, адамдардың және олардың бiрлестiктерiнiң байланыстары
әдеттегi, бiрыңғай жолмен, үлгiлермен, белгiлi көлемде жүрiп отыруына
байланысты. Мұнда шындық, әдiлдiк, дұрыстық – құқық қалыптасуының негiзгi
принциптерi болып табылады. Демек, заң шығарушылықтың алғы шарты, оның
тиiмдi болуының негiзi – құқықтық жасалуы. Заң шығарушылық неғұрлым
құқықтың талаптарын (әдiлдiктi, шындықты) толығынан ескеретiн болса,
соғұрлым заң құқыққа сәйкес болады. Мұндайда заңды құқықты заң деп айтуға
негiз бар. Бiрiншiден, құқықты заң қоғамдық қатынастарды жөнге салып,
реттеуге, дамытуға атсалысады, екiншiден, құқықты заң әдiлдiктi,
адамгершiлiктi баянды етедi, үшiншiден, көпшiлiктiң еркiн бiлдiрiп,
халықтық сипатқа ие болады. Сондықтан құқық пен заңды айырудың және олардың
арақатысын дұрыс анықтаудың зор адамгершiлiк мәнi бар. Сонымен қатар бұл
мәселенiң практикалық мәнiн де естен шығармаған жөн. Заңның құқық
талаптарына сай келуi оның сапасын көтередi. Демек, бұл жағдайды заң
шығаратын орган ескеруi қажет.
Құқықтың үш “алтын” тiрегi бар: имандылық, өмiрдiң материалдық
жағдайлары және мемлекет. “Құқық” түсiнiгi имандылыққа, әдептiлiкке
тiреледi. Құқық имандылық негiзiнде пайда болады. Имандылықтың өзi де
адамдар арасындағы қатынастарды реттейтiн күш. Әрине, имандылықтың
талаптары заң емес, тек адамгершiлiкке негiзделедi. Ал құқық имандылықтан
нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе,
соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады. Имандылық тек арға,
ұятқа арқа сүйейдi, жұртшылықтың пiкiрiне негiзделедi. Имандылық
әдiлетсiздiктi, жауыздықты, зорлық-зомбылық, ұрлық, тағы сондай терiс
қылықтарды айыптайды. Бiрақ ондай қылықтар үшiн жаза қолдануға қажеттi
құралы жоқ. Имандылықтың ең күштi құралы – жұртшылықтың пiкiрi. Құқық та
терiс қылықтарға тыйым салады. Тек тыйым салып қоймайды, кiнәлi адамдарды
жазалау шараларын белгiлейдi, сол шараларды қолданатын мемлекет
органдарының күшiне сүйенедi. Сөйтiп, құқық нормалары арқылы мемлекет
имандылық талаптарына ресми мағына бередi, соның нәтижесiнде қоғамдық
қатынастарды реттейдi. Имандылықтың талаптары жалпылама түрде болады,
олардың анықтамасы, дәл түсiнiгi жоқ. Айталық, ұрыны, зорлықшылды, өсекшiнi
жаман адам деп айыптайды. Ал құқық мұндай адамдардың iс-әрекетiне мейлiнше
дәл, бұлтартпайтын анықтама берiп, тиiстi құқықтық норманың мазмұнына
жатқызады.
Құқықтың әлеуметтiк мақсаты оның атқаратын қызметiнен байқалады. Оның
қызметi қоғамдық қатынастарға, адамдардың мiнез-құлқына, iс-әрекеттерiне
әсер етуге бағытталады. Құқық қызметiнiң негiзгi бағыттары мыналар: 1.
Реттеу қызметi. Бұл қызметтiң мәнi – қоғамдық қатынастарды баянды ету,
тұрақтандыру. Мысалы, құқық нормалары азаматтардың түрлi жағдайлардағы
құқықтық мәртебесiн анықтайды. Конституция азаматтарға сан қилы құқықтар
мен бостандықтар, соларды пайдалану үшiн тиiстi қоғамдық қатынастарға
қатысу мүмкiндiктерiн туғызады. Құқықтар мен бостандықтар тұрақты
құбылыстар, өзiнiң мәнiн, күшiн жоғалтпайды, оларды үнемi пайдалануға
болады. Сондықтан құқықтар мен бостандықтарды паш ететiн құқықтық нормалар
әрдайым қоғамдық қатынастарды реттейтiн құрал болып саналады; 2.Тыйым салу
қызметi. Құқықтық нормалар жек адамның, қоғамның және мемлекет органының
зиянды iс-әрекеттерiне тыйым салады. Зиянды iс-әрекеттердiң алдын алуға
арналған құқықтық нормалар адамдарға, ұйымдарға мiндет жүктейдi, зиянды
iстен сақтандырады, құқықтық нормалардың қағидаларын бұзбауды талап етедi;
3. Заңды игiлiктердi қорғау қызметi. Адамдарға, ұйымдарға, бiрлестiктерге
құқықтыр мен бостандықтар белгiлi бiр игiлiктi пайдалану үшiн, өз қажетiн
(рухани, материалдық, т.с.с.) қанағаттандыру үшiн берiледi. Мысалы,
әркiмнiң өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар. Оған ешкiм қол сұға
алмайды. Егер адамды заңсыз бас бостандығынан айыратын болса, кiнәлi адам
құқықтық жауапқа тартылады. Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың рұқсатымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады.
Соның өзiнде же тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi. Тұрғын
үйге қол сұғылмауы керек. Соттың шешiмiнсiз тұрғын үйден айыруға жол
берiлмейдi. Заңға сәйкес пайда болған меншiктi мемлекет қорғайды. Соттың
шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Кәсiпкерлiкпен
шұғылдану – азаматтардың негiзгi құқықтарына жатады. Мемлекет кәсiпкерлiк
қызмет еркiндiгiне кепiлдiк бередi және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз
етедi.
Құқықтық нормалар адамдардың, ұйымдардың, бiрлестiктердiң құқықтары мен
бостандықтарын паш етумен қатар, оларды қорғау жолдарын, әдiстерiн,
мүмкiндiктерiн жан-жақты қарастырады.
Ру – адамдардың тарихи қалыптасқан бiрлестiгi, туысқан адамдардан
тұратын қауымдастық. Оның мүшелерi өзара некеге отырмайды. Барлық халықтар
рулық дәуiрден өткен. Қазiргi халықтардың кейбiреуiнде рулық дәуiрден
қалған әдет-ғұрыптары, дәстүрлерi әлi де сақталған. Қазақтың әдетi бойынша
жетi атаға дейiн қыз берiсiп-алыспайды.
Рулық қоғамда қауымдық билiк болған. Ру өмiрiне байланысты мәселелердiң
барлығын рудың жалпы жиналысы қарап, шешiп отырған. Оған жынысына қарамай,
кәмелетке толған ру мүшелерiнiң барлығы қатысатын. Қандай мәселе болса да,
жалпы қауымның келiсiмiмен, әдiлдiк жолымен шешiлетiн. Ру мүшелерi жалпы
жиналыста ру ағасын сайлайтын. Ру ағасына ақылы толған, ру әдет-ғұрыптарын,
дәстүрлерiн бiлетiн, рудың қамын ойлайтын, қауымды басқара бiлетiн адам
сайланатын. Бiрнеше рулар бiрiгiп, тайпа құрайтын. Тайпаны басқару үшiн ру
ағаларынан кеңес құрылатын. Сол кеңесте рулардың тұрмысына, басқа
тайпалармен қарым-қатынасына байланысты мәселелер қаралатын.
Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым-қатынасын реттейтiн, дағдыға
айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мiнез-құлық қағидасы. Әдеттер ру тұрмысының дамуына
байланысты, ру мүшелерiнiң арасындағы қатынасты жөнге салып, реттеу үшiн,
олардың өсiп-өнiп, өмiр сүруiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi құрал ретiнде
қолданылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа ауысып, ру мүшелерiнiң сана сезiмiне
ананың сүтiмен, қауым өмiрiнiң үлгiсiмен сiңiп, олардың мiнез-құлықтарын,
iс-әрекетiн алға бағыттап отырады. Ру әдеттерi барлық ру мүшелерiнiң еркiн
бiлдiрiп, мүдделерiн қорғайтын қағидалар деп танылып, оны мүлтiксiз орындау
әрбiр ру мүшелерiнiң дағдысына айналады. Ру әдет-ғұрыптарын сақтау, орындау
– мiндет пе немесе құқық па деген сауал ру мүшелерiнiң ойына кiрiп те
шықпайды. Олардың түсiнiгiнше ру әдеттерiн, дәстүрлерiн бұлжытпай орындау
табиғи, өзiнен-өзi түсiнiктi жағдай болып саналады. Рулық әдеттер,
дәстүрлер қандай болғанын қазақ халқының тарихынан да көруге болады.
Ру дәуiрiнде адамдар тек жаратылыстың даяр өнiмдерiн жинап қорек етiп,
өмiр сүрген. Келе-келе адамдар өндiрiс құралдарын жасап алып, өздерi
шаруашылыққа кiрiседi. Сөйтiп, жинау шаруашылығынан өндiру шаруашылығына
ауыса бастайды. Мал өнiмдерiмен күнелтуден диқаншылыққа ауысады.
Диқаншылықтың нәтижесiнде отырықшылық қалыптасып, елдi мекендер, қалалар
салына бастайды. Қалаларда қол өнерi пайда болып, ол мал шаруашылығы және
диқаншылығы сияқты табыс көзiне айналады. Экономиканың аталған салалары
бiрiнен-бiрi бөлiнiп шығып, дербес өмiр сүре бастағаннан кейiн, бiрiнiң
өндiрген өнiмiне бiрi мұқтаж екендiгi байқалады. Диқандарға мал өнiмi,
малшыларға жер өнiмi, қолөнершiлерге тамақ қажет болады. Сөйтiп, соларға
делдалдық жасайтын алып-сатарлар бөлiнiп шығады.
Құрал –саймандардың жетiлдiрiлуiне байланысты еңбек өнiмдiлiгi де
өседi. Соның нәтижесiнде ортақ өнiм пайда болады. Рулық қауымда барлық
жиналған, табылған өнiм ру мүшелерiнiң жалпы меншiгi болған едi. Ендi еңбек
өнiмдiлiгiнiң өсуiне байланысты артық өнiм жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншiгiне айнала бастайды. Сөйтiп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болады. Ақырында ру қауымының жалпы
меншiгiнiң орнына жеке адамдардың меншiгi пайда болып, меншiктiң айрықша
түрi – жеке меншiк қалыптасады. Жеке меншiктiң пайда болуына байланысты
қоғам таптарға бөлiне бастайды. Бiр жағынан, құрал-жабдықтар, өндiрiлген
бұйымдар, байлық адамдардың бiр тобының қолында шоғырланады да, байлар
пайда болады. Сөйтiп, рулық қауым өзiне тән белгiлерден айрылып,
құлдырайды. Оның орнына жеке меншiкке негiзделген, айрықша екi үлкен
әлеуметтiк топтан тұратын қоғам қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық
қоғамдағы қауымдық, барлық ру мүшелерiнiң игiлiгiн көздеп, еркiн бiлдiретiн
билеу құрылымы өз мiндетiн, қызметiн атқара алмайды.
Меншiк иелерiнiң – байлардың айрықша мүдделерi болғандықтан, басқа ру
мүшелерiмен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелердi тең негiзде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердiң арасынды қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлi экономикалық-әлеуметтiк өзгерiстердiң
нәтижесiнде қоғамды билеу, басқару жүйесi де өзгере бастайды. Сөйтiп,
қоғамның белгiлi бiр сатысында мемлекет және құқық пайда болады.
Әдетте, құқықтың қалыптасуының үш жолы бар:
1) нормативтi актiлер; 2) үлгiлер (прецедент); 3) құқықтық әдеттер. Кезiнде
қазақ мемлекеттiлiгiнiң құқығы осы үш жолмен қалыптасқан. Оған дәлел
“Қасым ханның қасқа жолы” (XV ғ.), “Есiм ханның ескi жолы” (XVI ғ.),
Тәуке ханның “Жетi жарғысы”(XVIII ғ.). Сонымен қатар қазақ қоғамында
билердiң үлгi шешiмдерi де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерiн дамытқан.
Қиыннан қиыстырып тапқан билердiң шешiмдерi ұқсас iстердi қарағанда күшi
бар құқықтық норма ретiнде пайдаланылған. XIX ғасырда билер съезiнде
қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативтi актiлер
ретiнде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден
қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушiсi болып
отырған.
Сондықтан әдет-ғұрып құқығы нормаларының жүйесiн анықтап, танып-бiлу,
олардың негiзiнде жатқан принциптер мен көзқарастарды ажыратуды талап
етедi, норма мен принцип арасындағы байланысты көре бiлудi мiндеттейдi.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң құрылымдық ерекшелiгiн
анықтауда оның астарында жатқан көзқарастырдың, қағида-принциптердiң
туындау, қалыптасу, беку және ауысу (басқа принципке өз орнын беру) жолын
ашып көрсету шешушi роль ойнайды. Сондай-ақ бұл қағида-принциптердiң қызмет
ету көлемiн, деңгейiн белгiлеу, олардың өзара салмағын және құндылығын
мөлшерлеу, бiр-бiрiмен байланысып, әрi ықпалын межелеу де бұл бағыттағы
мақсатты айқындауда атқарылар үлкен iстiң бiрi.
Көшпелiлер қоғамындағы принцип-қағидалар құқықтық ұғым-түсiнiктердiң
бiрлесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Беттер
Кiрiспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2-7
I-тарау. Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы ... ... .. 8-14
II -тарау. Әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң
құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi ... ... ... ... ... ... .. 15-30
III-тарау. Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздерi ... ... ... ... ... ... 31-44
IV-тарау. Сот билiгi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . ... ... ... ... ... .. .45-56
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
. . . . ... ... ... ... ... ... 57-58
Пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 58-59
КIРIСПЕ
Қазақ халқының ғасырлар қойнауына кетер тарихы, ұлы ұлағат пен
адамгершiлiк иманға және тек өзiне ғана тән ерекшелiктерге толы ұлттық
құқықтық мәдениетi бар. Бұл мәдениеттiң бастаулары пәк те мөлдiр, иiрiмi –
терең де тұңғиық, түла бойы тұнған дүниетанулық ой-әуенге толы өнеге мен
өсиет. Сондықтан осынау бiр “өтпелi кезең” атты бимәлiм өлiара дәуiрде
тұрған бүгiнгi ұрпақтың басты мiндетi – елеусiз қалған осы асыл қазынасына
көңiл аударып, оны өгейсiтпей бауыр тарту, сөйтiп заман көшiнен жұққан шаң-
тозаңнан арылтып, оны өзiнiң бүгiнгi өмiрiнiң айнымас тiректерiнiң бiрiне
айналдыру. Әрине, бұл оңай шаруа емес, дегенмен оның мемлекеттiк және
құқықтық өмiрiмiздiң бүгiнгiсi мен болашағының қажеттiлiктерiнiң бiрi
екендiгiн мойындағанымыз абзал. Халқымыздың құқықтық болмысын және
мәдениетiн толық игермей, оны өзiмiздiң төл мемлекетiмiз бен құқықтық
жүйемiздiң алтын арқауы етпей Республикамызда құқылық мемлекет құрамыз
деудiң өзi – “көзжұмбайлыққа” салыну, тарих тағлымына немқұрайлықпен қарау,
қазiр жүргiзiлiп және болашақта көзделiп отырған реформаларға пәрмендiлiк
пен қуат берер асыл арналарды тануда кешiрiлмес селқостық таныту.
Ұлттық құқықтық мәдениетiмiздiң ғылыми түр-тұлғасын сомдап, шынайы
табиғатын ашу әлi де болса келешектiң iсi. Бұған дейiн бiз бұл мәселеге тек
танымдық қана мәнi бар деген көзқарас төңiрегiнен қарадық, сөйтiп оның
тарихи контексiне ден қойдық. Құқықтық мәдениетiмiздiң бүгiнгiсi мен
болашағы туралы сұрақты анық та ашық қоя алмадық. Ал, қазiр жағдай
түбегейлi өзгердi. Республикамыз Егемендiк алып, мемлекеттiк
тәуелсiздiгiмiз өмiр ақиқатына айнала бастасымен ұлтымыздың құқықтық
мәдениетiн танып бiлу және игеру, шамамыз келгенше оны жаңғырту және
пайдалану күн тәртiбiне қойылып отыр. Өзiне ғана тән құқықтық сезiмi,
құқықтық ұғымы және танымы халқымыздың жадында. Ендi өзiнiң осы бiр
ерекшелiгiн – ұлттық құқықтық мәдениетiн – ескерудi және соған назар
аударуды талап етуде.
Бүгiнгi күн оқиғалары халқымыздың дәстүрлi құқықтық мәдениетiн тек
танымдық, тарихи ғана мәнiмен шектеудiң ағаттығын, оның бүгiнгiсiне зер
салып, болашағына зор үмiт артудың артық емес екендiгiн ескерткендей. Олай
болатын болса бұл саладағы бiздiң ғылыми iзденiстерiмiзге де жаңа серпiн,
тың леп беру керек. Әсiресе ұлттық құқықтық мәдениетiмiздiң тарихына
арналған ғылыми зерттеулерiмiздi оның бүгiнгi халi мен болашағын анықтап,
сараптауға бағышталған iзденiстермен қатар әрi тығыз байланысты өрбiткен
абзал. Бiз сонда ғана ұлттық құқықтық мәдениеттегi орнын, жетiстiгiн және
ерекшелiгiн анықтаймыз, сөйтiп оның дүниежүзiлiк тарихтағы шынайы әрi
обьективтi келбетiн мүсiндеуге жол ашамыз.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi арнайы бақылап, оны жүйелi
түрде зерттеп-зерделеудiң ұзаққа созылған тарихы бар. Оның бастауы
көшпелiлер тарихының ежелгi дәуiрлерiне барып тiреледi. Сол кезден бастап
қазақ сахарасындағы әдет заңдары хатқа түсiрiлiп, оларды iздеп, жинау,
жариялап-зерттеу iсi бiрте-бiрте жолға қойылды. Дегенмен, қолда бар
деректер қазақ әдет-ғұрып құқығының зерттелу барысын Ресейдiң қол астына
ену кезеңiнен бастауға ғана мүмкiндiк бередi.
Қазақ сахарасындағы әдет құқығын зерттеудi осы уақыттан бастап алғанда
шартты түрде бiрнеше кезеңге бөлуге болады.
Ресей империясы тұсында әдет-ғұрып құқығын зерттеудiң өз ерекшелiктерi
болды.
Бұл уақытта әдет заңдары қазақ қоғамындағы басты құқықтық жүйе
болғандықтан ол жәйлы деректердi жинап, жүйелеу және сарапқа салу патша
органдарының ресми қызметi болды. Сондықтан бұл кезеңде әдет құқығы
нормаларын iздестiрiп, жинауға, оларды дұрыс ұғынып, түсiнуге көп мән
берiлдi. Екiншi жағынан ол нормаларды патша заңдарымен салыстыра қарап
зерттеуге, жарамдыларын, өкiмет саясатына және жарлықтарына қарсы
келмейтiндерiн қолдап, пайдалануға, ал қарсы келетiндерiне шектеу,
тосқауылдар қойып не оларды өмiрден аластау шараларын iске асыруға көңiл
бөлiндi. Демек, жергiлiктi халықтың құқықтық нормаларын жинақтап зерттеу,
көп жағдайда ресми органдардың тапсырмасымен, бақылаумен және солар
тарапынан iске асты. Әрине, бұл жәйт осы уақыттағы қазақ әдет-ғұрып
құқығының жариялану және зерттелу барысына әрi деңгейiне әсер етпей қалған
жоқ. Тiптен, жеке-дара зерттеушiлердiң өздерiнiң еңбектерi де әдет заңдары
жәйлi ресми органдардың бағыт-бағдарын, сарынын және бағасын ескерiп
отыруға мәжбүр болды.
Қазақ сахарасының заң-жарғылары жәйлi осы кезде қалам тартқан
жергiлiктi ұлт зиялыларының шығармалары, әрине, көзге оттай басылады. Олар
өз халықтарының құқықтық нормаларына немқұрайлы, “жоғарыдан” қарай алмады.
Орыс оқырманына, сырт көзге көшпелi қоғамдағы әдет заңдарын мейлiнше дәл
суреттеп таныстыруды ғана мақсат етiп қоймай, бұл заңдардың
ерекшелiктерiне, ұтымды, пайдалы және тиiмдi жақтарына көңiл аударуға
тырысты. Орыс, Европа заңдарына қарағанда олардың артықшылығының,
жергiлiктi халық тұрмысына, өмiр сүру салтына жақындығын айтуға әрекет
жасады. Бұл саладағы Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннiң, Ж. Ақпаевтың, А.
Байтұрсыновтың, Б. Сыртановтың еңбектерi айтарлықтай.
Кеңес өкiметi орнағаннан кейiнгi алғашқы он-он бес жылдықта да қазақ
әдет-ғұрып құқығы нормалары қоғамдағы өз орнын әлi жоғалта қоймаған едi.
Сондықтан жаңа билiк органдары да олармен санасуға мәжбүр болып, оларды
жинау, жүйелеу, өз заңдарымен салыстырып бағалау, соған сай не қолдау, не
керi итерiп шектеу жұмыстарын жүргiзуге мiндеттi болды. Демек, кеңес
өкiметiнiң алғашқы жылдарында да әдет-ғұрып құқығына деген өкiмет
органдарының ресми көзқарасы оны зерттеп-зерделеудегi, бағалаудағы басты
фактордың бiрi болып қалды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы, әсiресе, оның неке және қылмыс пен жаза
саласындағы нормалары бұл кезде кеңес заңдарымен салыстырыла қарастырылды.
Оларға қарсы бағытталған кеңес заңдарының мән-мағынасы, мақсаттары және
iске асу тәжiрибесi қарастырылды.
Қазақ халқының дәстүрлi құқықтық мәдениетiн зерттеушiлер алдында тұрған
қазiргi таңдағы басты талап – оның тiрi құбылыс екендiгiн көре бiлiп, осы
қалпында тани бiлу. Егер осыған дейiн құқықтық мәдениетiмiздi негiзiнен
тарихи кейiпкер есебiнде бағалап, осы тұрғыдан қарастырсақ, ендi оның шын
келбетiн мүсiндеу үшiн қазiргi кездегi де түр-тұлғасына назар аударуымыз
керек. Ұлттық сананың қайта түлеуi, соған сай ұлттық құқықтық сана-сезiмнiң
де оянуы, билер институттарының жандануы айтылған ойымызды қуаттай түседi.
Ұлттық құқықтық-мәдениеттiң өмiршеңдiгi оның арналарының және
бастауларының терең де мөлдiр, пәк те таза әрi сарқылмас мол екендiгiнiң
көрiнiсi. Ол ұлттық тарихымыздың небiр шырғалаң бұрылыстарына икемделiп, әр
дәуiрде өзiне сай түрге, нысанға ие болып өмiр сүруiн тоқтатқан емес.
Демек, дәстүрлi құқықтық мәдениетiмiз ұлт болмысының қасиеттi құнарынан нәр
алып, қуатты шуағынан нұрға бөленуде.
Әдет-ғұрып құқығы – құқықтық жүйенiң тарихи тұңғыш түрi. Бұл оны
адамзат тарихының ежелгi дәуiрлерiне сай өмiр шындығы аясында қарастыруды
талап етедi. Әсiресе, әдет-ғұрып құқығының теориялық деңгейдегi және
ауқымдағы сипаты әлi де болса толықтыруды, түзету енгiзудi, ал кей тұстарды
қайта қарауды талап етедi. Әдет құқығының жалпы мәселелерiне арналған жеке
монографиялық зерттеулер жоқтың қасы. Себебi әдет құқығының методологиялық
және теориялық мәселелерi негiзiнен жалпы құқық проблемасы аясында қаралып
шешiлдi. Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым – қатынасын реттейтiн,
дағдыға айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты
тарихи қалыптасқан, жазылмаған мiнез – құлық қағидасы.
Ал, құқықты мемлекеттiк билiкке және мемлекеттiкөмiрге қатысты
қарастыру, тек осы тұрғыдан зерттеу әдебиетте белең алғандықтан, әдеттiк
құқықты да мемлекеттiк заңдармен салыстыра және байланыстыра қарау кең етек
жайған едi. Осының нәтижесiнде әдеттiк құқық жәйлi теориялық байламдар
мемлекеттiк заңдарға айналған ұғымдардың ықпалында қалды, солардың
негiзiнде және аумағында қалды. Әдет-құқығы жәйлi ұғым мемлекеттiк заңдар
туралы қалыптасқан көзқарас негiзiнде дүниеге келдi, соның әсерiн өз бойына
таратты.
Әдет – ғұрыпқа негiзделген құқықтық жүйе мемлекет заңдарынан
түзелген құқықтық жүйеден өзгеше құбылыс. Бұл өзгешiлiк әдет – ғұрып
құқығының тарихи контексiнде, әлеуметтiк саяси астарында, рухани
бастауларында, принцип қағидаларында, өмiрнамалық құндылықтарында, адамға
әсер ету ерекшелiктерiнде. Әдет - құқығы өзiнiң iшкi мәнi және мазмұны,
сыртқы түр – сипаты, iс – қимылды реттеу және оған әсер ету
мүмкiншiлiктерi, жалпы болмысы, яғни, қандай параметрлерi тұрғысынан алса
да адамзат мәдениетiнiң ерекше туындысы екендiгiне шүбә келтiрмейдi.
Сондықтан бұл құқықтық жүйеге оның тарихтағы орнына сай көзқарас, соған
лайық зерттеу әдiсi және ұғым-түсiнiктер қажет.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң iшкi құрылысы қат – қабат,
сан – салалы боп келедi. Ғылыми әдебиетте көбiнесе құқықтық әдет –
ғұрыптарға, нормаларға назар аударған.
Әдет – ғұрыптық нормалар мен институттар көшпелi қазақ қоғамының
өмiрiнде үлкен роль ойнады. Бiрақ қазақ сахарасындағы құқықтық мәдениет,
құқықтық нормалар жүйесiмен ғана шектелмейтiн, тек соларға ғана
сайылмайтын, оның мән – мазмұны әлдеқайда кең көлемдi, сан – салалы және
терең болатын. Әдет – ғұрыптық нормалар осы күрделi құбылыстың тек бiр жағы
және қыры ғана едi.
Құқықтық нормалардың көшпелiлер қоғамындағы орны, мемлекеттiк билiктiң,
оның iшiнде орталық хандық билiктiң күшейген тұстарында арта түсетiн.
Мұндай кездерi құқықтық нормалардың қайта қаралып сұрыпталуына, електен
өткiзiлiп бiр жүйеге келтiрiлуiне баса көңiл бөлiнетiн. Олардың ең жоғарғы
мемлекеттiк билiк деңгейiндегi қаралып құпталған (бекiтiлген) жинақтарын
шығару iсi қоғамның басты назарында болатын. Қасым ханның, Есiм ханның және
Тәукенiң Заң кодекстерiнiң пайда болуы, Қазақ мемлекетiнiң ең күшейген және
кемелденген дәуiрлерiнiң туындысы әрi көрiнiсi едi.
Көшпелi қазақ қоғамында құқықтық құбылыстарды қабылдап – сезiнудiң,
танып – бiлудiң және қорытып – бағалаудың өз ерекшелiктерi болды. Бұл
ерекшелiктер қоғамдағы құқықтық сезiмнiң және құқықтанымның өзiндiк кескiн
– келбетiн анықтайтын, солардың негiзiн қалайтын.
Қазақ қоғамындағы құқықтық сана-сезiм ондағы құқықтық мәдениеттiң
туындысы, көрiнiсi, әрi белдi факторларының бiрi едi. Ол құқықтық өмiр
саласының басқа компоненттерiмен тығыз байланыста болды, солармен қоян-
қолтық араласып және бiрiгiп iс-қимыл жасады.
Қазақ қоғамындағы құқықтық өмiр түптеп келгенде ауызша сөйлеу
мәдениетiне негiзделген едi. Сөз өнерi құқықтық жүйенiң негiзгi рухани
тiректерiнiң бiрi, мәйегi, әрi құралы едi.
Құқықтық ұғым-түсiнiктердiң, қағида принциптердiң, норма жарғылардың
туындап пайда болуы, олардың халыққа тарап, құлаққа сiңуi, ұрпақтан-ұрпаққа
берiлiп, ел жадында сақталуы, iске асып орындалуы, бұзылған жағдайда
қалпына келуi, өзгерiп-жаңаруы-көшпелiлердiң құқықтық болмысының осы
аталған барлық көрiнiстерiнде және тармақтарында сөз мәдениетiнiң орны
ерекше болатын.
Қазақи санада құқықтық принцип, нормалардың туындауы үлгiлi сөздiң,
аталы сөздiң өмiрге келуiмен байланыстыра қарастырылуы тегiннен-тегiн емес
едi. Бұл шындықтан қияс кете қоймайтын түсiнiк едi. Себебi, шын мәнiнде,
қазақ қоғамында билер сотының шешiмдерi прецеденттiк роль ойнайды және осы
шешiмдер халық арасында құқықтық қағида (принцип), жарғы (норма) есебiнде
қабылданып бағаланды. Яғни, елге кең тараған билер сотының шешiмдерi
құқықтық мәнге ие болатын да, кейiн құқықтық принцип, норма есебiнде өзiнiң
жеке-дара өмiрiн сүре беретiн.
Ал, билер сотының мұндай шешiм-келiсiмдерiнiң ауызекi айтылатындығы,
ауызша сөйлеу мәдениетiне сүйенетiндiгi, сөйтiп, нақыл сөз, тақпақ
үлгiсiнде болатындығы, көркем де әсем безендiрiлетiндегi-басы ашық ақиқат.
Атақты Төле би, Қазбек, Әйтеке, Сырым, Абай билердiң шешiмдерi,
билiктерi осы айтылған жәйтке бұлтартпас дәлел, күмән тудырмас күә. Дәлел
ретiнде, бiр мысал келтiрсек. Төле би қанжыға қайыс ұрлаған ұрыға ат-шапан
айып кеседi және бұл шешiмдi “қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды” деп
әсем өрнектейдi. Тұсау ұрлағанға ат бастатқан тоғыз айып салады. Бұл
кесiмдi “тұсау-ат сақтайды, ат-ер сақтайды, ер-ел сақтайды”деп нақыл сөзбен
түйiндеген.
I-ТАРАУ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛI ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ ҰҒЫМЫ
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң объективтi ғылыми бейнесiн
сомдау мақсатында атқарылар iстiң ең бастысы және кезек күттiрмес маңыздысы-
осы мәселеге байланысты ғылыми тұғырнаманы айқындау. Яғни, қалыптасқан
әдiстемелiк бағыт-бағдарды қайта қарап, соның мүлтiксiз болуына баса назар
аудару. Бұл- әсiресе қазiргi таңда, елiмiзде болып жатқан түбiрлi дүние
танымдық өзгерiстерге сай қоғамдық ғылыми iзденiстiң барлық салалары үшiн,
оның iшiнде құқық тану ғылымы үшiн, аса қажет iс.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы осыған дейiн кеңестiк құқықтық тану ғылымында
таптық көзқарас тұрғысынан зерттелiп келдi. Соған сай бұл құбылысты танып-
бiлуде бiржақтылық, бiрiздiлiк сарыны бiршама орын алды. Ендiгi мiндет,
жеткен жетiстiктерiмiзден жерiнбей, оны көре бiлiп, сонымен қатар жiберген
олқылықтарымыздың орнын толықтыру, аталмыш мәселенi зерттеудегi, оған баға
берудегi кеткен қиянаттардан уақытылы арылу. Сөйтiп, қазақ қоғамындағы
құқықтық-нормативтiк өмiр арнасының шынайы табиғатын ашып, оның объективтi
кескiн-келбетiн, бiтiм болмысын ғылыми тұрғыдан сомдау.
Таптық идеологияға негiзделген қазақ әдет-ғұрып құқығының бет пiшiмi
қандай едi?
Бәрiмiзге аян, таптық идеологияның астарында қоғамның негiзi
экономикалық қатынастар деген тұжырымды асыра сiлтеу жатыр. Осының
нәтижесiнде адам қоғамдық қатынастардың жиынтығы деген ой-түйiнге абсолюттi
мән берiлдi. Адам қоғамды емес, керiсiнше қоғам адамды билейдi деген ой-
сана берiк орын алды. Сөйтiп, жеке адам мен қоғам арасындағы айырмашылық
назардан тыс қалып, ол жоққа баланды, адам тек қоғам үшiн жаратылған болып
шықты, адам әлемi тек қоғамдық қатынастар шеңберiнде ғана қаралды. Яғни,
қоғамның адам өмiрiндегi ролi, орны барынша асыра бағаланды.
Осы бiр адам, қоғам және олар арасындағы байланыс мәселелерiн тек
таптық тұрғыдан сипаттайтын тұжырымдарды бiз осыған дейiн әдiстемелiк
бағдарлар ретiнде басшылыққа алып келдiк. Кез-келген жеке мәселенi осы
тұрғыдан қарап шешуге тырыстық. Әдет-ғұрып нормалары, соның iшiнде қазақ
халқының құқықтық жүйесi жәйлi мәселелер де осы тұрғыдан зерттелiп келдi.
Осының нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығының, бiрiншiден, таптық күн
көрiстiк сипаты асыра бағаланып, қазақ халқының құқықтық өмiрiнiң мәнi,
мазмұны көшпелi қоғамдағы әлеуметтiк қатынастар жүйесiмен және солардың
негiзiнде жатқан экономикалық мүдделермен анықталды, солармен тұйықталды.
Бiздiң назарымыз әдет-ғұрып нормаларының осы қырларымен ғана шектелiп,
олардың қоғамдық қатынас мүшелерiнiң тiкелей адами табиғатына, адами
қасиетiне және жаратылысына шығар байланыстары, тұстары көзден таса қалды.
Екiншiден, көшпелi қоғамдағы құқықтық өмiр, негiзiнен, мемлекет мүддесi
тұрғысынан қаралды. Яғни, әдет-ғұрып құқығы нормаларының мемлекет
органдарымен байланысына дұрыс назар аударылғаныменен, бұл байланыстың мәнi
де тек таптық қарама-қайшылыққа тiрелiндi, сонымен түсiндiрiлдi. Осы
тұрғыдан әдет-ғұрып құқық нормаларына келiп, олардың да адамды билейтiн,
әсiресе, оны күш қолдану арқылы iс-қимылын, тәртiбiн бағындырып ұстайтын
тұстарына баса назар аударды және сонымен тұйықталды. Қоғамдағы құқықтық
нормалардың басты мәнi, объективтi мақсаты адамның адами табиғатының
қоғамдық қорғаны болуы естен шығарылды, көлеңкелендi. Мұндай көзқарас ақыры
бұл саладағы ғылыми iзденiстердi тұйыққа тiреп, әдет-ғұрып құқығы мемлекет
пайда болғасын туындай ма, әлде оған дейiн қалыптаса ма деген шешiмi
табылуы мүмкiн емес, демагогиялық талас-пiкiрлердiң толастамас тасқынын
тудырды.
Үшiншiден, таптық көзқарастың объективтi мәнiнен гөрi идеологиялық
сипатын асыра сiлтеу қазақ әдет-ғұрып құқығының жалпы пiшiмiн бұрмалап, оны
артта қалған, тарихи тұрғыдан алғанда дамуы кешеуiлдеген, ескi құқықтық
жүйелер қатарына жатқызуға жол бердi. Ол-феодалдық топтардың мүддесiн
қорғайтын, соған бағытталған нормалар жинағы есебiнде қаралды. Қазақ әдет-
ғұрып құқығы консервативтi, негативтi суреттермен боялды. Оныд негiзiнен
керттартпа, көнерген нормалар орын алған және олар бiрiмен-бiрi онша
үйлеспеген едi деген ой-пiкiр басым болды.
Сөзiмiз дәлелдi болуы үшiн жоғары оқу орындарына арналған оқулықтағы
қазақ халқының хандық дәуiрдегi құқықтық жүйесi жәйлi негiзгi тұжырымдарын
келтiре кетейiк. Онда былай делiнедi:”Право казахского общества было
обычным правом (адатом), т.е. совокупностью юридических обычаев, отвечающих
интересам господствующего класса... Для казахского обычного права (адата)
характерны следующие особые черты:
1. Консерватизм, выражавшийся в закреплении многих патриархальных, родовых
обычаев, правил (например, обязательства о взаимопомощи сородичей);
2. Наличие множества пережиточных правил и институтов (обычай кровной
мести, самосуд, узаконение института барымты)”1.
Оқулықтың тағы бiр жерiнде әдет-ғұрып құқығына мынандай түсiнiк
берiледi:”Обычное право казахов-это свод обычаев, закреплявших политические
отношения в раннефеодальном обществе, когда применение норм права зависело,
как правило, от произвола феодалов”2.
Бұл пiкiрлер қазақ халқының құқықтық өмiр саласы жәйлi кеңестiк құқық
тану ғылымында қалыптасқан жалпы көзқарастың көрiнiсi едi, яғни әдет-ғұрып
құқығының таптық тұрғыдан келгендегi жалпы кескiн-келбетi осындай едi, ол,
негiзiнен, тарихтың жағымсыз кейiпкерi, өгей баласы болып суреттелген.
Демек әдет-ғұрып ережелерi экономикамен, күн көрiс қамымен, әлеуметтiк
қайшылықтармен тiкелей байланысты және осы байланыс олардың мәнiн, мазмұнын
толық анықтайды деген ойлау сарынын және әдiсiн сын көзбен қарау қажет-ақ.
Бұл әрине, аталмыш байланысты үзiлдi-кесiлдi жоққа шығару емес. Әрине,
экономикалық, әлеуметтiк қатынастар мен әдет-ғұрып заңдары арасында
байланыс бар, бiрақ ол тiкелей байланыс емес, оралымы мол, қыр-сыры, қабаты
жеткiлiктi ара қатынас. Керек десеңiз, әдет-ғұрып нормалары қоғамдық
қатынастардың, оның iшiнде экономикалық, әлеуметтiк қатынастардың бiр
қабаты болып келетiндiгi де рас. Мәселе-осы байланысты асыра бағаламауда,
оны өз орнына қоя бiлуде.
Таптық көзқарасқа негiзделген әдiстеменiң кемшiлiгi оның өз
мүмкiншiлiгiн асыра бағалауында, сөйтiп, өз байламдары мен тұжырымдарының
ғылыми ақиқат шеңберiне шек қоймай, оларға абсолюттiк (мәңгiлiк) мән
беруiнде едi. Бұл олардың объективтi мән-мазмұнын идеологиялық мақсат-
мүддеге бағындыруға жетеледi. Осыдан келiп олар ғылыми зерттеудiң арнасынан
гөрi тұсауына, баспалдағынан гөрi байлауына айнала бастады. Яғни, қазақ
әдет-ғұрып құқығының таптық идеологияға сай кескiн-келбетi мүсiнделiп қана
қойған жоқ, ол осымен бiрге көшпелiлердiң құқықтық өмiрiнiң бiрден-бiр
ақиқат және оның мазмұнын мейлiнше мол әрi жан-жақты қамтитын сұлбасы деп
есептелдi. Әдет-ғұрып құқығының ұғымына нұқсан келтiрер, тiптен, одан азын-
аулақ ауытқуға жол берер кез-келген өзге өрнегi үлкен тексерiске түсiп,
керi тебiлетiн. Сондықтан көшпелiлердiң құқықтық өмiрi таптық ұғым
шеңберiмен шектелiп, сонымен тұйықталған болатын.
Дегенмен, соңғы жылдары “құқықтанымның кең тұжырымдамасы” деп аталған
заң ғылымы саласындағы белгiлi бетбұрыс кезiнде әдет-ғұрып құқығына жаңаша
көзқарас қалыптастыру талпынысы орын ала бастады. Ғалымдар оның тарихи-
құқықтық әдебиетте кең тараған, таптық тұрғыдан берiлген анықтамасын әлi де
болса кеңейте және дамыта түсу керектiгiне назар аударды. Әсiресе, Африка,
Индус, орыс әдет-ғұрып құқықтарын зерттеушiлер бұл мәселеге баса көңiл
бөлдi. Айталық, Супатаев М.А., Валеев Д.Ж., Крашенинникова Н.А.,
Александров В.А. әдет-ғұрып құқығына мемлекет тарапынан арнайы
бекiтiлмеген, бiрақ мiндеттi түрде орындалуға тиiстi басқа әлеуметтiк
әдет-ғұрыптар да кiредi деген пiкiр айтты1. Ал, Синицына И.Е. алғашқы
қауымдық құрылыстың ыдырау дәуiрiнен мемлекеттiктiң пайда болуына дейiнгi
кезеңдегi барлық құқықтық жүйелердi әдет-ғұрып құқығы деп атауды ұсынды2.
Саидов А.Х. әдет-ғұрып құқығының отарлық жүйенiң ыдырауы нәтижесiнде
пайда болған жас мемлекеттердiң саяси өмiрлерiнде әлi күнге дейiн елеулi
орын алатындығын, сондықтан оны өткен тарихтың еншiсi есебiнде ғана
қараудың үстiрттiгiн ескерттi1.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi оның өз ұғымына сай кең
көлемде, әр түрлi деңгейде қарау керектiгi қазақстандық заңгерлер тарапынан
да батыл қойыла бастады. Олар қазақ халқының құқықтық жүйесiн зерттеу
бағытында тек алғашқы қадамдар ғана жасалғанын, онда атқарылар iстiң қыруар
мол екендiгiн баса көрсете бiлдi. “Все, что сделано до сих пор в области
исследования проблем обычного права казахов, можно считать только началом,-
деп жазды академик С.Зиманов. Теперь задача состоит в том, чтобы опираясь
на достигнутое, перейти к более глубокому и широкому ее изучению. Слишком
еще много белых пятен “на карте” обычного права казахов”2. Осыған сай,
қазақ әдет-ғұрып құқығының демократиялық институттарына арнайы назар
аударылып, оларды аксиологиялық3, криминологиялық4 тұрғыдан зерттеудiң
қажеттiлiгi алға тартылды. Яғни, қазақ әдет-ғұрып құқығының қалыптасқан
ұғым-түсiнiгiн сын көзбен қарап, оны түзетiп, толықтырып және дамыту
керектiгi күн тәртiбiне қойыла бастаған едi. Әсiресе көшпелi қазақ
қоғамындағы заң кодекстерiнiң әдет-ғұрып құқығының нормалары мен
институттарын толық қамтымайтындығы, құқықтық әдет-ғұрыптарға хан билiгi
тарапынан қолдау тапқан нормалармен қатар билер сотында қолданылар жол-
жоралардың да жататындығы, құқықтық ережелер мен жалпы әдет-ғұрыптар
арасындағы айырмашылық туралы академик С.Зимановтың байлам-түйiндерi бұл
саладағы ғылыми ойды кең белеске, үлкен арнаға бұрған едi.
Келе-келе көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi зерттеудiң жаңа
деңгейi және болашағы оны қазақ халқының тарихи жетiстiктерiнiң бiрi, яғни,
мәдени құбылыс есебiнде қарастыруда екендiгi ғалым мамандарға айқын бола
бастады. “Ни одно исследование культуры дореволюционного Казахстана
независимо от того, в какой области общественных наук оно осуществлено, не
может не касаться так или иначе вопросов обычного права1,-деп атап көрсеттi
С.Зиманов.
Қазақ халқының мемлекеттiк және құқықтық өмiрдегi ұғым-түсiнiктердiң,
атаулардың тарихын, даму эволюциясын сонау түркi дәуiрiнен берi салыстыра
зерттей отырып, Ғ.С.Сапарғалиев олардың әлi күнге дейiн iшкi мән-
мазмұнындағы сабақтастықтың сақталғанын мәдени тұрғыдан қарастыруды
ұсынады. “Осы саяси, құқықтық терминдер мен ұғымдар бiздiң дәуiрге дейiн
жетiп, қазақ халқының саяси және құқықтық мәдениетiнiң төрiнен өзiне
лайықты орын алып отыр”2,-дейдi ол.
Қазақ халқының құқықтық тарихын мәдени тұрғыдан зерттеу оны ғылыми
сарапқа салудың жаңа өреге көтерiлуi, құлашын тыңға сермеуi, кең тынысты
иемденуi деп бағалаған абзал. Шын мәнiнде, iзденiс-зерттеу жұмыстарын осы
бағытта және деңгейде жүргiзгенде ғана бiз осыған дейiн жинақталған ғылыми
ой тәжiрибесiн және нәтижесiн лайықты ескерiп, оның кемшiн тұстарынан арыла
аламыз, сөйтiп қазақ халқының құқықтық өмiрiн тұтастай танып бiлуге жол
ашамыз, оның мәдени мән-мазмұнына барлау жасап, сол арқылы қазақ халқының
ғана емес жалпы адамзат тарихындағы оның орнын және үлесiн анықтауға
мүмкiндiк тудырамыз.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық мәдениет ұғымы әдет-ғұрып құқығы
ұғымымен үндес, соның заңды жалғасы және жаңа даму деңгейi деп қаралғаны
дұрыс. Оның негiзiнде сахара жұртының құқықтық өмiрiн оның iшкi мәнiне және
ерекшелiктерiне сай барынша терең, кең әрi жан-жақты зерттеу талабы жатыр.
Соған сай бұл құбылыстың тарих тезiне төтеп берер объективтi бейнесiн жасау
мақсаты басты нысана болып алға тартылады.
Әрине, қазақ халқының құқықтық өмiрiн мәдени тұрғыдан қарастыру оңай
шаруа емес. Бұл зерттеу объектiмiздi қайта қарап, оған жаңаша келудi талап
етедi. “Необходимо решительно преодолеть укоренившиеся в науке и
общественном мнении представления о праве, о его роли в жизни общества,
т.е. изменить сам угол зрения на право3,-дейдi Алексеев С. С., құқықтық
өмiр саласын мәдени құбылыс ретiнде зерттеудiң қажеттiгiн ескерте отырып.
Оның ойынша, құқыққа мәдени көзқарасты орнату-бүкiл адамзат қоғамдастығы,
әсiресе бұрынғы кеңестiк республикалардың болашағы, оның iшiнде Ресей
қоғамы үшiн зәру талап. “Нужно всему российскому обществу утвердиться в
том, что право не сводится к выступающим в качестве орудий государственной
власти актам. Оно самостоятельный, высокозначимый феномен цивилизации и
культуры”1,- деп атап көрсетедi ол. Ғалымның бұл пiкiрi қазақ халқының
құқықтық өмiрiнiң өткен тарихына ғана емес бүгiнгi өмiрiне де қатысты
екендiгi айтпаса да түсiнiктi болса керек.
Мәдениеттану ғылымында мәдениет ұғымына әр түрлi көзқарас тұрғысынан
келiп зерттеп-зерделеу қалыптасқан.
II-ТАРАУ
ӘДЕП-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ НОРМАЛАРЫ ЖҮЙЕСIНIҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГIЗГI
ПРИНЦИПТЕРI
Көшпелiлердiң құқықтық мәдениетiнiң халық тұрмысына және тiршiлiгiне
барынша лайықтанған, оның күнделiктi өмiрiнде қолдануына ең бейiмделген
сүбелi бiр бөлiгi-әдеп-ғұрып құқығы нормалары мен институттары. Олар
құқықтық мәдениеттiң институциоланған, ресмилеген қабаты едi, құқықтық
сезiмнiң және құқықтық танымның шақпақталған, белгiлi бiр қалыпқа түскен
және тiкелей пайдалануға болатындай дәрежеге дейiн көтерiлген, “пiсiп-
толған” түрлерi едi.
Тарихи және құқықтық әдебиетке әдет-ғұрып нормалар жүйесi белгiлi бiр
дәрежеде зерттелiп, зерделенген. Әсiресе, олардың нормативтi кескiн-
келбеттерi тәптiштелiп сүреттелген және әлеуметтiк сипаттары жерiне
жеткiзiле бейнеленген.
Дегенмен, әдет-ғұрып құқығының нормалары мен институттарын зерттеуде
кемшiн кеткен тұстар мен олқылықтар да жоқ емес. Әдет-ғұрып құқығы
нормалары әлi күнге дейiн көп жағдайда мемлекет заңдарын зерттеу әдiстерi
тұрғысынан қаралып, осындай зерттеу әдiсiн қолдану арқылы танып-бiлiнiп
жүр. Әдебиетте әдет-ғұрып нормалары, негiзiнен статикалық түрде зерттеледi.
Мұндай зерттеу әдiсiнiң де өмiр сүруге хақысы бар шығар. Дегенмен, бұл
әдiс әдет – ғұрып құқығы нормаларының iшкi табиғатына, оның iске асу,
қолданылу, “өмiр сүру” мәнерiне сай келе бермейдi. Сондықтан ол әдет –
ғұрып құқығы нормаларының бет-бейнесiн бұрмалап көрсетуi мүмкiн.
Мысалы, әдет – ғұрып құқығы нормалары тұп-тура және дәлме-дәл iске асып
қолданылуға, орындалуға арналмаған. Қоғам мүшелерi оларды бұлжытпай
орындауға сырттан, жоғарыдан мiндеттелмеген едi. Олар адам тәртiбiнiң
классикалық үлгiсi iспеттес болатын, оның ауқымымен қамтылған қоғамдық
қатынас иелерi ол үлгiден ауытқи алатын, яғни осы үлгiнiң жалпы сұлбасы
ғана басшылыққа алынатын. Әдет-ғұрып құқығы нормаларындағы басты нәрсе –
олардың iшкi мәнi едi, олардың негiзiнде жатқан принциптер едi. Ең басты
нысана - сол принциптердiң өз мәнiн, мазмұнын жоймай iске асуы болатын..
Әдет – ғұрып нормалары сол үшiн қызмет ететiн және осы жолда өздерiнiң
формальды жағын “құрбандыққа” шалып жiберетiн, яғни, осы принциптер iске
асу үшiн олар өздерiнiң қолданылу ортасының әр түрлi жағдайына бейiмделiп,
түрлi-түрлi варияцияларға баратын, бiр норма әр түрлi болып айтылып,
ерекшеленетiн, нюанстарға ие болатын. Яғни, бiр норманың бiрнеше нұсқасы
болуы мүмкiн едi, олар құбылмалы едi.
Бұл құбылмалылық осы нормалардың өмiршеңдiгiнiң, қоғамдық
қатынастардағы титтей де өзгерiске елгезектiгiнiң және өздерiнiң негiзiне
берiктiгiнiң көрiнiсi едi. Өйткенi әдет-ғұрып құқығы нормаларының негiзiнде
жатқан принциптердiң тұрақтылығын, бiркелкiлiгiн, мызғымас берiктiгiн
қамтамасыз етудiң және соған жетудiң бiрден-бiр жолы, әдiсi осы едi. Түрдiң
әр қилылығына және көп нысандығына жол бере отырып қана негiздiң,
принциптiң, сол арқылы бүкiл әдет-ғұрып құқығы жүйесiнiң бiркелкiлiгiн әрi
тұрақтылығын қамтамасыз ету мүмкiн едi. Яғни, әдет-ғұрып құқығы дегенiмiз,
ең бiрiншi ол-құқықтық (немесе құқықтық мәнi бар) принцип, көзқарас,
ойтүсiнiк жүйесi және соларды iске асыруға бағытталған нормалар жүйесi.
Көзқарас, ой-ағым-қазақ қоғамындағы iс-қимылдың, тәртiптiң негiзi болатын.
Әдетте әдет-ғұрып құқығы нормаларының көп түрлiлiгi, яғни әмбебаптығы,
елгезектiгi, “адамгершiлiгi” дұрыс бағаланбай, керiсiнше керi түсiнiлiп
оның тұрақсыздығы, табансыздығы, үйлесiмдiлiгi (партикуляризм) деп жазылып
жүр. Шын мәнiнiде, бұл әдет-ғұрып құқығы нормаларының нағыз берiктiгiн,
бiрлiгiн және бiркелкiлiгiн көрмеу едi. Олар өстiп құбылмалы, елгезек,
өзгергiш болу арқылы өздерiнiң мақсаттарына жетiп, өздерi реттейтiн
қатынастардың берiктiгiн, тұрақтылығын бiр қалыпта сақталуын қамтамасыз
етедi. Әдет-ғұрып нормаларын партикулярлық деу олардың сыртқы түрiнен iшкi
мәнiн ажырата алмау, көре алмау едi, бұл нормаларға мемлекет заңдары
тұрғысынан келiп, соларды зерттеу әдiсiн оларға да қолданудың және осының
нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығы нормаларының бейнесi бұрмалануының көрiнiсi
едi.
Олар өстiп құбылмалы, елгезек, өзгергiш болу арқылы өздерiнiң
мақсаттарына жетiп, өздерi реттейтiн қатынастардың берiктiгiн, тұрақтылығын
бiр қалыпта сақталуын қамтамасыз етедi. Әдет-ғұрып нормаларын партикулярлық
деу олардың сыртқы түрiнен iшкi мәнiн ажырата алмау, көре алмау едi, бұл
нормаларға мемлекет заңдары тұрғысынан келiп, соларды зерттеу әдiсiн оларға
да қолданудың және осының нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығы нормаларының
бейненi бұрмалауының көрiнiсi едi.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiн олардың принциптерiнен, соған
сай көзқарас, ой-ағым арнасынан жеке-дара бөлiп қарауға болмайды.
Көшпелiлердiң құқықтық мәдениетiнiң ерекшелiгi-принцип пен құқықтық норма
ажырымас бiрлiкте болды және олар бiрiнен-бiрiне “өтiп” отырады. Осындай
тiзе қосқан бiрлiк және үйлесiмдiлiк құқықтық нормалар жүйесiнiң мәдени
(рухани) деңгейiн әркез биiкте ұстай бiлдi, оның тартымдылығын еселедi.
Қазақ әдет-ғұрып құқығының нормалар жүйесiн құрылымдылық сипаты және
ерекшелiгi осы айтылған жәйден туындайды. Құқықтық мәнi бар көзқарастардың,
ой-түйiндердiң дүниеге келуi соған сай реттеушiлiк күшке ие принциптердi
туындататын.
Ал, бұл кезегiнде түрлi-түрлi ситуацияларды, толып жатқан өмiрлiк
қарама-қайшылықтарды, дау-дамайларды шешуге бағытталған нормалар толқынына
(легiне) бастау болатын. Сондықтан әдет-ғұрып құқығы нормаларының жүйесiн
анықтап, танып-бiлу, олардың негiзiнде жатқан принциптер мен көзқарастарды
ажыратуды талап етедi, норма мен принцип арасындағы байланысты көре бiлудi
мiндеттейдi.
Әрине, құқық туралы зерттеушiлердiң көзқарасы бiр жерден шығып, бiр
тектi болады деп айтуға болмайды. Негiзiнен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтiк тұрғыдан түсiндiру ғылымда кең орын алып келдi. Маркстiк iлiм
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейдi.
Бұл iлiм бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесiн қорғайды. Ал өркениеттiк тұрғыдағы iлiм бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркiн бiлдiрiп, мүдделерiн қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай iлiм болса да құқықтың әлеуметтiк мәнi бар екенiн айтады.
Бiрақ маркстiк iлiм құқықтың әлеуметтiк мәнiн өте тар тұрғыдан түсiндiруге
тырысады. Әрине, құл иеленушiлiк дәуiрде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушiлердiң мүдделерiн қорғап, құлдарды сөйлейтiн мүлiкке теңегенi
белгiлi. Бiрақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлi сатыдағы
мемлекеттерге телуге болмайды.Құқық тек үстем таптың еркiн бiлдiретiн
болса, ондай қоғамда үздiксiз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазiргi замандағы өркениеттi мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркiн бiлдiретiн саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетiнде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтiк тұрғыдан қарау шындыққа сай келедi десек, қателеспеймiз.
Құқықтың жалпы әлеуметтiк мәнiн мойындай отырып, оған мынадай анықтама
беруге болады.
Құқық (обьективтiк тұрғыдан қарағанда) – адам мен қоғамның
жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын бiлдiретiн, қоғамдық
қатынастарды реттейтiн, ресми құжаттарда формалды түрде анықталған,
мемлекеттiң күшiмен қамтамасыз етiлетiн құқықтық нормалардың жиынтығы.
Құқықтың қандай құбылыс екенiн жалпы түрде анықтадық. Ежелден құқықпен
қатар заң деген ұғым да қалыптасқан. Екеуi дербес екi әлеуметтiк құбылыс
болғанымен, бiрiмен-бiрi тонның iшкi бауындай өте тығыз байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, құқық нормалардан, ережелерден, қағидалардан тұрады.
Ал құқықтық нормалар ресми түрде қабылданады. Дәлiрек айтсақ, құқықтық
нормалар нормативтi актiлерде жазылады.
Осы аталған нормативтi- құқықтық актiлердiң iшiндегi ең негiзгiлерi –
заңдар. Айта кету керек, әдебиетте заң “кең” және “тар” тұрғыдан
түсiндiрiледi. Кең тұрғыдан алсақ, заңға нормативтi актiлердiң барлық
түрлерi: нағыз заңдар, жарлықтар, қаулылар, шешiмдер, бұйрықтар, нұсқаулар,
ережелер, жарғылар, т.б. жатады. Ал “тар” тұрғыдан қарайтын болсақ, заңға
тек қана “заң” деп аталатын нормативтi- құқықтық актiлер ғана жатады. Заң,
өз мәнiнде алатын болсақ, нормативтi-құқықтық актiлердiң арасында ерекше
орны бар, ерекше қызмет атқаратын акт болып есептеледi. Былайша айтсақ,
“заң” – төрағасы сияқты, басқа нормативтi-құқықтық актiлердiң төрiнен орын
алатын акт.
Өзара құқықтық күшi әр дәрежеде болса да, аталған заңдар ең маңызды
нормативтi актiлер болып саналады. Басқа нормативтi актiлер заңдарға
тәуелдi актiлер қатарына жатады.
Нормативтi-құқықтық актiлердiң құрамында заңдардың ерекше орны
болуы, айрықша қызмет атқаруы заң мен құқықтың арақатысын анықтауға
мүмкiндiк бередi. “Құқықты қоғам жасайды, заңды мемлекет жасайды” деген
тұжырым – заң мен құқықты ажыратудың қажет екенiнiң белгiсi. Құқықты
қалыптастыратын қоғам – қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Құқық
қалыптасуының обьективтiк барсысын формалды заң шығару қызметiмен
шатастыруға болмайды. Құқықтың жасалуы – қоғамдық қатынастардың өздiгiнен
шынайы қалыптасып, адамдардың және олардың бiрлестiктерiнiң байланыстары
әдеттегi, бiрыңғай жолмен, үлгiлермен, белгiлi көлемде жүрiп отыруына
байланысты. Мұнда шындық, әдiлдiк, дұрыстық – құқық қалыптасуының негiзгi
принциптерi болып табылады. Демек, заң шығарушылықтың алғы шарты, оның
тиiмдi болуының негiзi – құқықтық жасалуы. Заң шығарушылық неғұрлым
құқықтың талаптарын (әдiлдiктi, шындықты) толығынан ескеретiн болса,
соғұрлым заң құқыққа сәйкес болады. Мұндайда заңды құқықты заң деп айтуға
негiз бар. Бiрiншiден, құқықты заң қоғамдық қатынастарды жөнге салып,
реттеуге, дамытуға атсалысады, екiншiден, құқықты заң әдiлдiктi,
адамгершiлiктi баянды етедi, үшiншiден, көпшiлiктiң еркiн бiлдiрiп,
халықтық сипатқа ие болады. Сондықтан құқық пен заңды айырудың және олардың
арақатысын дұрыс анықтаудың зор адамгершiлiк мәнi бар. Сонымен қатар бұл
мәселенiң практикалық мәнiн де естен шығармаған жөн. Заңның құқық
талаптарына сай келуi оның сапасын көтередi. Демек, бұл жағдайды заң
шығаратын орган ескеруi қажет.
Құқықтың үш “алтын” тiрегi бар: имандылық, өмiрдiң материалдық
жағдайлары және мемлекет. “Құқық” түсiнiгi имандылыққа, әдептiлiкке
тiреледi. Құқық имандылық негiзiнде пайда болады. Имандылықтың өзi де
адамдар арасындағы қатынастарды реттейтiн күш. Әрине, имандылықтың
талаптары заң емес, тек адамгершiлiкке негiзделедi. Ал құқық имандылықтан
нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе,
соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады. Имандылық тек арға,
ұятқа арқа сүйейдi, жұртшылықтың пiкiрiне негiзделедi. Имандылық
әдiлетсiздiктi, жауыздықты, зорлық-зомбылық, ұрлық, тағы сондай терiс
қылықтарды айыптайды. Бiрақ ондай қылықтар үшiн жаза қолдануға қажеттi
құралы жоқ. Имандылықтың ең күштi құралы – жұртшылықтың пiкiрi. Құқық та
терiс қылықтарға тыйым салады. Тек тыйым салып қоймайды, кiнәлi адамдарды
жазалау шараларын белгiлейдi, сол шараларды қолданатын мемлекет
органдарының күшiне сүйенедi. Сөйтiп, құқық нормалары арқылы мемлекет
имандылық талаптарына ресми мағына бередi, соның нәтижесiнде қоғамдық
қатынастарды реттейдi. Имандылықтың талаптары жалпылама түрде болады,
олардың анықтамасы, дәл түсiнiгi жоқ. Айталық, ұрыны, зорлықшылды, өсекшiнi
жаман адам деп айыптайды. Ал құқық мұндай адамдардың iс-әрекетiне мейлiнше
дәл, бұлтартпайтын анықтама берiп, тиiстi құқықтық норманың мазмұнына
жатқызады.
Құқықтың әлеуметтiк мақсаты оның атқаратын қызметiнен байқалады. Оның
қызметi қоғамдық қатынастарға, адамдардың мiнез-құлқына, iс-әрекеттерiне
әсер етуге бағытталады. Құқық қызметiнiң негiзгi бағыттары мыналар: 1.
Реттеу қызметi. Бұл қызметтiң мәнi – қоғамдық қатынастарды баянды ету,
тұрақтандыру. Мысалы, құқық нормалары азаматтардың түрлi жағдайлардағы
құқықтық мәртебесiн анықтайды. Конституция азаматтарға сан қилы құқықтар
мен бостандықтар, соларды пайдалану үшiн тиiстi қоғамдық қатынастарға
қатысу мүмкiндiктерiн туғызады. Құқықтар мен бостандықтар тұрақты
құбылыстар, өзiнiң мәнiн, күшiн жоғалтпайды, оларды үнемi пайдалануға
болады. Сондықтан құқықтар мен бостандықтарды паш ететiн құқықтық нормалар
әрдайым қоғамдық қатынастарды реттейтiн құрал болып саналады; 2.Тыйым салу
қызметi. Құқықтық нормалар жек адамның, қоғамның және мемлекет органының
зиянды iс-әрекеттерiне тыйым салады. Зиянды iс-әрекеттердiң алдын алуға
арналған құқықтық нормалар адамдарға, ұйымдарға мiндет жүктейдi, зиянды
iстен сақтандырады, құқықтық нормалардың қағидаларын бұзбауды талап етедi;
3. Заңды игiлiктердi қорғау қызметi. Адамдарға, ұйымдарға, бiрлестiктерге
құқықтыр мен бостандықтар белгiлi бiр игiлiктi пайдалану үшiн, өз қажетiн
(рухани, материалдық, т.с.с.) қанағаттандыру үшiн берiледi. Мысалы,
әркiмнiң өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар. Оған ешкiм қол сұға
алмайды. Егер адамды заңсыз бас бостандығынан айыратын болса, кiнәлi адам
құқықтық жауапқа тартылады. Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың рұқсатымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады.
Соның өзiнде же тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi. Тұрғын
үйге қол сұғылмауы керек. Соттың шешiмiнсiз тұрғын үйден айыруға жол
берiлмейдi. Заңға сәйкес пайда болған меншiктi мемлекет қорғайды. Соттың
шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Кәсiпкерлiкпен
шұғылдану – азаматтардың негiзгi құқықтарына жатады. Мемлекет кәсiпкерлiк
қызмет еркiндiгiне кепiлдiк бередi және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз
етедi.
Құқықтық нормалар адамдардың, ұйымдардың, бiрлестiктердiң құқықтары мен
бостандықтарын паш етумен қатар, оларды қорғау жолдарын, әдiстерiн,
мүмкiндiктерiн жан-жақты қарастырады.
Ру – адамдардың тарихи қалыптасқан бiрлестiгi, туысқан адамдардан
тұратын қауымдастық. Оның мүшелерi өзара некеге отырмайды. Барлық халықтар
рулық дәуiрден өткен. Қазiргi халықтардың кейбiреуiнде рулық дәуiрден
қалған әдет-ғұрыптары, дәстүрлерi әлi де сақталған. Қазақтың әдетi бойынша
жетi атаға дейiн қыз берiсiп-алыспайды.
Рулық қоғамда қауымдық билiк болған. Ру өмiрiне байланысты мәселелердiң
барлығын рудың жалпы жиналысы қарап, шешiп отырған. Оған жынысына қарамай,
кәмелетке толған ру мүшелерiнiң барлығы қатысатын. Қандай мәселе болса да,
жалпы қауымның келiсiмiмен, әдiлдiк жолымен шешiлетiн. Ру мүшелерi жалпы
жиналыста ру ағасын сайлайтын. Ру ағасына ақылы толған, ру әдет-ғұрыптарын,
дәстүрлерiн бiлетiн, рудың қамын ойлайтын, қауымды басқара бiлетiн адам
сайланатын. Бiрнеше рулар бiрiгiп, тайпа құрайтын. Тайпаны басқару үшiн ру
ағаларынан кеңес құрылатын. Сол кеңесте рулардың тұрмысына, басқа
тайпалармен қарым-қатынасына байланысты мәселелер қаралатын.
Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым-қатынасын реттейтiн, дағдыға
айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мiнез-құлық қағидасы. Әдеттер ру тұрмысының дамуына
байланысты, ру мүшелерiнiң арасындағы қатынасты жөнге салып, реттеу үшiн,
олардың өсiп-өнiп, өмiр сүруiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi құрал ретiнде
қолданылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа ауысып, ру мүшелерiнiң сана сезiмiне
ананың сүтiмен, қауым өмiрiнiң үлгiсiмен сiңiп, олардың мiнез-құлықтарын,
iс-әрекетiн алға бағыттап отырады. Ру әдеттерi барлық ру мүшелерiнiң еркiн
бiлдiрiп, мүдделерiн қорғайтын қағидалар деп танылып, оны мүлтiксiз орындау
әрбiр ру мүшелерiнiң дағдысына айналады. Ру әдет-ғұрыптарын сақтау, орындау
– мiндет пе немесе құқық па деген сауал ру мүшелерiнiң ойына кiрiп те
шықпайды. Олардың түсiнiгiнше ру әдеттерiн, дәстүрлерiн бұлжытпай орындау
табиғи, өзiнен-өзi түсiнiктi жағдай болып саналады. Рулық әдеттер,
дәстүрлер қандай болғанын қазақ халқының тарихынан да көруге болады.
Ру дәуiрiнде адамдар тек жаратылыстың даяр өнiмдерiн жинап қорек етiп,
өмiр сүрген. Келе-келе адамдар өндiрiс құралдарын жасап алып, өздерi
шаруашылыққа кiрiседi. Сөйтiп, жинау шаруашылығынан өндiру шаруашылығына
ауыса бастайды. Мал өнiмдерiмен күнелтуден диқаншылыққа ауысады.
Диқаншылықтың нәтижесiнде отырықшылық қалыптасып, елдi мекендер, қалалар
салына бастайды. Қалаларда қол өнерi пайда болып, ол мал шаруашылығы және
диқаншылығы сияқты табыс көзiне айналады. Экономиканың аталған салалары
бiрiнен-бiрi бөлiнiп шығып, дербес өмiр сүре бастағаннан кейiн, бiрiнiң
өндiрген өнiмiне бiрi мұқтаж екендiгi байқалады. Диқандарға мал өнiмi,
малшыларға жер өнiмi, қолөнершiлерге тамақ қажет болады. Сөйтiп, соларға
делдалдық жасайтын алып-сатарлар бөлiнiп шығады.
Құрал –саймандардың жетiлдiрiлуiне байланысты еңбек өнiмдiлiгi де
өседi. Соның нәтижесiнде ортақ өнiм пайда болады. Рулық қауымда барлық
жиналған, табылған өнiм ру мүшелерiнiң жалпы меншiгi болған едi. Ендi еңбек
өнiмдiлiгiнiң өсуiне байланысты артық өнiм жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншiгiне айнала бастайды. Сөйтiп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болады. Ақырында ру қауымының жалпы
меншiгiнiң орнына жеке адамдардың меншiгi пайда болып, меншiктiң айрықша
түрi – жеке меншiк қалыптасады. Жеке меншiктiң пайда болуына байланысты
қоғам таптарға бөлiне бастайды. Бiр жағынан, құрал-жабдықтар, өндiрiлген
бұйымдар, байлық адамдардың бiр тобының қолында шоғырланады да, байлар
пайда болады. Сөйтiп, рулық қауым өзiне тән белгiлерден айрылып,
құлдырайды. Оның орнына жеке меншiкке негiзделген, айрықша екi үлкен
әлеуметтiк топтан тұратын қоғам қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық
қоғамдағы қауымдық, барлық ру мүшелерiнiң игiлiгiн көздеп, еркiн бiлдiретiн
билеу құрылымы өз мiндетiн, қызметiн атқара алмайды.
Меншiк иелерiнiң – байлардың айрықша мүдделерi болғандықтан, басқа ру
мүшелерiмен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелердi тең негiзде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердiң арасынды қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлi экономикалық-әлеуметтiк өзгерiстердiң
нәтижесiнде қоғамды билеу, басқару жүйесi де өзгере бастайды. Сөйтiп,
қоғамның белгiлi бiр сатысында мемлекет және құқық пайда болады.
Әдетте, құқықтың қалыптасуының үш жолы бар:
1) нормативтi актiлер; 2) үлгiлер (прецедент); 3) құқықтық әдеттер. Кезiнде
қазақ мемлекеттiлiгiнiң құқығы осы үш жолмен қалыптасқан. Оған дәлел
“Қасым ханның қасқа жолы” (XV ғ.), “Есiм ханның ескi жолы” (XVI ғ.),
Тәуке ханның “Жетi жарғысы”(XVIII ғ.). Сонымен қатар қазақ қоғамында
билердiң үлгi шешiмдерi де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерiн дамытқан.
Қиыннан қиыстырып тапқан билердiң шешiмдерi ұқсас iстердi қарағанда күшi
бар құқықтық норма ретiнде пайдаланылған. XIX ғасырда билер съезiнде
қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативтi актiлер
ретiнде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден
қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушiсi болып
отырған.
Сондықтан әдет-ғұрып құқығы нормаларының жүйесiн анықтап, танып-бiлу,
олардың негiзiнде жатқан принциптер мен көзқарастарды ажыратуды талап
етедi, норма мен принцип арасындағы байланысты көре бiлудi мiндеттейдi.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң құрылымдық ерекшелiгiн
анықтауда оның астарында жатқан көзқарастырдың, қағида-принциптердiң
туындау, қалыптасу, беку және ауысу (басқа принципке өз орнын беру) жолын
ашып көрсету шешушi роль ойнайды. Сондай-ақ бұл қағида-принциптердiң қызмет
ету көлемiн, деңгейiн белгiлеу, олардың өзара салмағын және құндылығын
мөлшерлеу, бiр-бiрiмен байланысып, әрi ықпалын межелеу де бұл бағыттағы
мақсатты айқындауда атқарылар үлкен iстiң бiрi.
Көшпелiлер қоғамындағы принцип-қағидалар құқықтық ұғым-түсiнiктердiң
бiрлесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz