Экологиялық факторлар. Абиотикалық факторлар

Жоспар

Экологиялық факторлар

Кез.келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланыста ғана өмір сүре алады. Олар . топырақ, су, минералды заттар, жер бедері және атмосфералық әр түрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір организмнің өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Мәселен: көлбақа үшін қалыпты өсіп.көбейуіне қолайлы орта ылғалы мол көл жағасы.
Бірақ та организм үшін табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етеді. Олардың біреуі өте қажет, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем қажет емес зиянды болуы мүмкін. Сонымен орта дегеніміз . организмнің өсіп . көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей жанама әсер ететін айнала қоршаған орта компонентерінің жиынтығы. Ал, организмге қажетті жағдайлар деп . тек сол организм үшін алмастыруға келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтады.
Экологиялық факторлар дегеніміз . организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық факторлардың әсеріне әр түрлі реакция береді. Мәселен: ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажеті шамалы.
Факторлар үшін негізгі топқа жіктеледі: абиотикалық, биотикалық және антропикалық.
Абиотикалық факторлар (гр. ‘a’ — теріс және bіotіkos — тірішілік, өмір) — бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары.
Ол ф и з и к а л ы қ абиотикалық фактор (темпиратура, жарық, жел, ылғалдылық, атмосфераның қысымы, ағыстар, радиациялық деңгей, радиоактивті сәуле шығару т.б.), х и м и я л ы қ Абиотикалық фактор (атмосфера, су, қалдықтар, топырақ, шөгінді құрамы және олардағы қоспалар т.б.), к л и м а т т ы қ абиотикалық фактор (күн радиациясы, атмосфералық жауын.шашын, гидросфералық қысым т.б.) болып бөлінеді. Өсімдік пен жануарлардың ыстыққа, суыққа, ауа қысымына, су тереңдігіне, хим. құрамына қарай бейімделуі, кейбір жануарлардың қысқы, жазғы ұйқыға кетуі т.б. Абиотикалық факторға байланысты. Жер бетінің, ауаның, судың химиялық және физикалық құрамының өзгеруі тірі организмдерге де әсер етеді. Мысалы, 20 ғасырда Арал теңізінің тартылып, ауада тұз концентрациясының көбеюіне байланысты, миллиондаған тонна тұзды шаң тірі организмдерге үлкен әсерін тигізді.
Абиоталық факторды химиялық (атмосфераның, теңіздің, тұщы судың құрамы және тағы да басқалары) және физикалық (климат, орография) деп екіге бөледі. Абиоталық фактор биоталық және антропогендік факторлармен қосылғанда экологиялық факторлар құрайды

Пән: ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности), Защита труда
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Экологиялық факторлар

Кез-келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз
байланыста ғана өмір сүре алады. Олар – топырақ, су, минералды заттар, жер
бедері және атмосфералық әр түрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері
тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір
организмнің өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Мәселен:
көлбақа үшін қалыпты өсіп-көбейуіне қолайлы орта ылғалы мол көл жағасы.
Бірақ та организм үшін табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет
және жиынтық күйінде әсер етеді. Олардың біреуі өте қажет, екіншілері
орташа, ал үшіншілері мүлдем қажет емес зиянды болуы мүмкін. Сонымен орта
дегеніміз – организмнің өсіп - көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына
тікелей жанама әсер ететін айнала қоршаған орта компонентерінің жиынтығы.
Ал, организмге қажетті жағдайлар деп – тек сол организм үшін алмастыруға
келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтады.
Экологиялық факторлар дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс әсерін
тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық факторлардың
әсеріне әр түрлі реакция береді. Мәселен: ащы суда тіршілік ететін
организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су
организмдері үшін қажеті шамалы.
Факторлар үшін негізгі топқа жіктеледі: абиотикалық, биотикалық және
антропикалық.
Абиотикалық факторлар (гр. ‘a’ — теріс және bіotіkos — тірішілік,
өмір) — бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе
жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және
химиялық жағдайлары.
Ол ф и з и к а л ы қ абиотикалық фактор (темпиратура, жарық, жел,
ылғалдылық, атмосфераның қысымы, ағыстар, радиациялық деңгей, радиоактивті
сәуле шығару т.б.), х и м и я л ы қ Абиотикалық фактор (атмосфера, су,
қалдықтар, топырақ, шөгінді құрамы және олардағы қоспалар т.б.), к л и м а
т т ы қ абиотикалық фактор (күн радиациясы, атмосфералық жауын-шашын,
гидросфералық қысым т.б.) болып бөлінеді. Өсімдік пен жануарлардың ыстыққа,
суыққа, ауа қысымына, су тереңдігіне, хим. құрамына қарай бейімделуі,
кейбір жануарлардың қысқы, жазғы ұйқыға кетуі т.б. Абиотикалық факторға
байланысты. Жер бетінің, ауаның, судың химиялық және физикалық құрамының
өзгеруі тірі организмдерге де әсер етеді. Мысалы, 20 ғасырда Арал теңізінің
тартылып, ауада тұз концентрациясының көбеюіне байланысты, миллиондаған
тонна тұзды шаң тірі организмдерге үлкен әсерін тигізді.
Абиоталық факторды химиялық (атмосфераның, теңіздің, тұщы судың құрамы
және тағы да басқалары) және физикалық (климат, орография) деп екіге
бөледі. Абиоталық фактор биоталық және антропогендік факторлармен
қосылғанда экологиялық факторлар құрайды
Жарық, температура, ылғалдылық, топырақтың тұздылығы, судың ащылығы,
қысым, атмосфералық газдар сияқты өлі табиғаттың құрамды бөліктері.
Жарық. Күн сәулесінің спектрінде  биологиялық әсері бойынша
ультракүлгін, инфрақызыл, көзге көрінетін сәулелер болып бөлінеді.
Ультракүлгін сәулелер аз мөлшерде ағзаларға қажет, өйткені ол
бактерияларды жоятын, өсу үрдісін және жасушалардың дамуын
әрекеттендіретін, D витаминін түзілуіне әсері бар. Көп мөлшерде мутацияға
себеп болуы да мүмкін. Ультракүлгін сәулелердің басым бөлігі озон қабатында
шағылысып, жерге жетпейді.
Көзге көрінетін сәулелер – фотосинтезге энергия беретін, жердегі
тіршіліктің негізгі көзі. Инфрақызыл сәулелер – жылу энергиясының көзі.
Өсімдіктерге күн сәулесі фотосинтез үшін энергия көзі болғаны үшін маңызды.
Ортаның жарықтығына бейімделуіне байланысты өсімдіктер гелиофиттер
(жарықсүйгіш), сциофиттер (көлеңке сүйгіш) және фокультативті гелиофиттер
(көлеңкеге шыдамды) болып бөлінеді. Жануралар күндіз немесе түнде белсенді
тіршілік ететін болып бөлінеді. Олар үшін жарық – тіршілік белсенділігінің
уақытын анықтайтын фактор. Жарықты талап етуіне байланысты өсімдіктерді
қысқа күнді (төменгі белдеуде тіршілік ететін) және ұзақ күнді (қоңыржай,
биік белдеулерде тіршілік ететіндер) деп екіге бөлінеді.
Фотопериодизм – өсімдіктер мен жануарлардың жарықтың түсу ұзақтығына
байланысты әрекеттері. Ағзалардағы маусымдық өзгерістер көбінесе жарықтың
түсу ұзақтығына байланысты реттеледі. Жарықтың түсу ұзақтығының өзгеруі
температура өзгеруімен бірге жүреді. Бірақ жарық температура сияқты
кездейсоқ өзгере бермейді. Фотопериодизм құстардың қоныс аударуы,
жапырақтардың түсуі сияқты маусымдық өзгерістердің негізі. Қоңыржай
белдеулерде тіршілік ететін жануарларға күзгі күннің қысқаруы көбею
жағдайына әсер етіп, тоқтатады. Ал көктемгі күннің ұзаруы жануарлардың
көбеюіне жағдай жасайды. Күндізгі жарықтың ұзақ уақыт түсуі үй құстарының
көбірек жұмыртқа салуына да әсер етеді.
Температура. Ортаның температурасы ағзаның температурасына әсер етеді,
яғни ағзадағы зат алмасуды құрайтын барлық химиялық реакциялардың
жылдамдығына әсер етеді. Негізінен ағзалар 0-(+50)0С аралығында тіршілік
ете алады. Бұл цитоплазманың қасиеттеріне байланысты. Ең жоғарғы
температура шегі 120-1400С (споралар, бактериялар тірі қалуы мүмкін) ең
төменгі температура шегі болып – 190-(273)0С (споралар, тұқымдар,
сперматозойдтар шыдай алады) болып табылады.
Температураға байланысты ағзаларды криофилдер (температурасы төмен
жерлерді мекендейтін) және термофилдер (температурасы жоғары орталарды
мекендейтін) деп бөлінеді.
Ағзалар екі жылу энергиясының көзін қолдана алады: сыртқы күннің жылу
энергиясын немесе жердің ішкі жылуын және ішкі – ағзада зат алмасу
барысында бөлінетін жылу.
Ағзаның жылу балансын реттеуде басым қолданатын энергия көзіне
байланысты оларды пойкилотермді және гомойтермді деп бөледі.
Пойкилотермді ағзалар – дене температурасы тұрақсыз, қоршаған ортаның
температурасына қарай өзгеріп отыратын ағзалар. Олар микроағзалар,
өсімдіктер, саңырауқұлақтар, омыртқасыздар және кейбір омыртқалылар
(балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар) жатады. әдетте олардың
дене температурасы сыртқы ортаның температурасынан 1-20С - қа жоғары немесе
бірдей болады.
Гомойтермді ағзалар – дене температурасын сыртқы ортаның
температурасынан тәуелсіз тұрақты дәрежеде ұстап тұра алатын ағзалар.
Гомойтермді топқа құстар мен сүтқоректілер және адам жатады.
Өсімдіктер төмен температураға шыдамдылығына байланысты жылылық
сүйетіндер және суыққа төзімділер деп бөлінеді. Жылу сүйгіштерге жүзім,
шабдалы, өрік, алмұрт жатса, суыққа төзімділерге мүк, қыналар, қарағай,
шырша, самырсын т.б. жатады.
Әрбір жеке организмнің өзіне тән температураға деген талабы және шегі
болады. Кейбір организмдер температураға төзімділік көрсетеді. Мәселен,
балықтар 520С-та, ал бактериялар 800С-та қалыпты тіршілік етеді. Кейбір көк
жасыл балдырлар 440С-та өмір сүре береді. Температураның қалыпты мөлшерден
кемуі кез келген ағзаның денесіндегі зат алмасуды тежеп, клеткадағы
биохимиялық реакцияларды бұзып, одан әрі біртіндеп жасушалар кристалданып,
жалпы тіршілігі тоқтайды.
Күнге қарай өсімдіктер жасушасындағы цитоплазма суын азайтып,
қоюланып, оның органоидтары төмен температураға бейімделіп, төзімді күйге
көшеді.
Қыс кезінде өсімдіктер спора, тұқым, түйнек, пиязшық, тамыр, жемтамыр, түзу
арқылы тыныштық күйге көшіп, төмен температураларға шыдайды. Ал ірі ағаштар
жапырағын тастап, бойындағы шырынды заттар қоюланып, қысқа төзімді күйге
ауысады.
Пойкилотермді жануарлар қолайсыз температура жағдайында қысқы ұйқыға
(анабиоз) кетеді. Анабиоз кезінде организм денесіндегі зат және энергия
алмасу уақытша тежеліп, баяу күйге көшіп, ең төменгі деңгейде болады. Ал
ұйқыға кету кейбір организмдерде (аю) қоректің жетіспеуінен болады.
Гомойтермді жануарлар төмен температурадан әр түрлі жолдармен қорғанып
отырады.
Жануарлар қысы қатты аймақтардан жылы жаққа қарай қоныс ауыстырады (жыл
құстары, кейбір сүт қоректілер т.б.).
Тері жабындыларындағы жүн және май қабаты қалыңдап, қысқа дайындала
бастайды (аңдар, құстар, итбалықтар және т.б.).
Уақытша ұйқыға немесе тыныштық күйге көшеді (суыр, борсық, аю, тышқандар
т.б). мұндай  гомойтермділердің дене жылуы ұйқыға кеткен кезде ортаның
температурасына тәуелді болғаны үшін олардың  гомойтермділер деп атайды.
Су. Су ағзадағы зат алмасуда және жалпы ағзаның қызметтерін дұрыс
атқаруын қамтамасыз етеді. Жасушалардағы судың құрамы шамамен 70%. Ылғал
көбінесе климаттық, құрылықтың температуралық белдеулеріне, табиғат
белдемелеріне байланысты болады. Кей бір жағдайда  ылғал  шектеулі  фактор
рөлін атқарады. Ылғалдың жетіспеуі өсімдіктерді өнімді төмендетіп жібереді.
Әсіресе шөл, шөлейтті белдеулерде ылғал жетпейді. Ал орман мен батпақты
жерлерде керісінше әсер байқалады.  Ылғалдың әсеріне байланысты
өсімдіктердің экологиялық топтары төмендегідей жіктеледі.
Гидрофиттер – суды  мол қажет ететін, ылғалды ортада өсетін
өсімдіктер. Мысалы: қамыс, қоға, күріш, тұғиық т.б.
Ксерофиттер – шөл, шөлейт, дала сияқты ылғал тапшы аймақтардың
өсімдіктері.  Олар қатты ыстыққа және сусыздыққа төзімді болады. Мысалы:
сексеуіл, жүзген, жусан, қылша, теріскен, селеу, күйреуік т.б.
Мезофиттер – ылғалдылығы орташа, жеткілікті аймақтарда өседі.
Жапырақтары ашық әрі ірі болып келеді. Мысалы: қайың, алмұрт, шалғындардағы
өсімдіктер.
Суккулентті – ксерофиттерден де ылғалы тапшы аймақтың өсімдіктері.
Олардың жапырақтары немесе сабақтары ішінде су жинап, етжеңді болып келеді.
Мысалы: кактус, алоэ т.б.
Гидрофиттер – судың ішінде өсетін өсімдіктер. Мысалы: элодея,
балдырлар т.б.
Су көптеген ағзалардың тіршілік ететін ортасы болып табылады. Су ағзалары
мекен ететін су қабатына және тіршілік ету түріне байланысты келесі
экологиялық топтарға бөлінген:
Планктон – негізінен су ағынымен пассивті түрде орын ауыстыратын
ағзалар. Планктонда фитопланктон (бір жасушалы балдырлар) мен
зоопланктон (бір жасушалы қарапайымдылар) ажыратылады.
Нектон – судың орта қабатында белсенді түрде қозғалып тіршілік ететін
ағзалар. Оларға балықтар, басаяқты былқылдақ денелілер, тасбақалар,
киттәрізділер жатады.
Бентос – судың түбін және топырақта тіршілік ететін су ағзалары.
Оларды фитобентос (бекініп өсетін балдырлар және жоғары сатыдағы
өсімдіктер) және зообентос (шаянтәрізділер, былқылдақ денелілер, теңіз
жұлдыздары, т.б.) деп бөледі.
Перифитон – су өсімдіктерінің сабақтарына және жапырақтарына жабысып
тіршіліе ететіндер.
Ылғалдың жануарлар тіршілігінде маңызы зор. Жануарларға ылғал
жетіспегенде, олар әр түрлі бейімделеді. Мысалы: түйе өркешінің майынан
метаболиттік су алады, сарышұнақтар ұйқыға кетеді т.с.с. Ал  өсімдіктер
жапырақтары транспирациясының азайтады, сексеуіл тамырларын тереңге
жібереді т.с.с.

Биотикалық фактор дегеніміз даралар мен популяциялар арасындағы өзар
әсерлердің түрлері. Биотикалық факторлардың екі тобы белгілі: түршілік
(гомотиптік, грек тілінен аударғанда homois - бірдей) және тұрарлық
(гетеротиптік, грек тілінен аударғанда heteros - әр түрлі).
Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады.
Гомотиптік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне топ пен
масса, түршілік бәсекелестік эффектісін атауға болады.
Топтық эффект – топ құрып тіршілік ету мен ондағы даралардың санының
олардың мінез – құлқына, физиологиясына, даму мен көбеюіне әсері. Көптеген
бунақденелілілердің (тарақандар, қанатты шегірткелер және т.б.) топта жеке
тіршілік етуге қарағанда зат алмасуы, өсуі мен дамуы жылдам жүреді.
Көптеген жануарлардың түрлері тек үлкен топқа біріккенде ғана қалыпты
дамиды. Мысалы, африка пілдерінің өмір сүруі үшін үйірде 25 дарадан кем
болмауы керек, ал солтүстік бұғыларының өнімділігі жоғары үйірлері 300 -
400 дарадан кем емес. Топтанып өмір сүру жануарларлың азығын іздеуі мен
табуын, жауларынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.