Еңбек ақы есептеу және еңбек ақы міндеттемесімен есеп айырысу

Жоспар

Кіріспе

1 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың есебі
1.1 Еңбек ақы есептеудің түрлері мен жүйелері
1.2. Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақытының есебі

2 Еңбек ақы есептеу және еңбек ақы міндеттемесімен есеп айырысу
2.1 Ұйымдар мен жалданушылардың арасындағы міндеттемені сипаттау
2.2 Еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдар мен бұларды есептеу тәртібі
2.3. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың бухгалтерлік есебі

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың есебі

1.1 Еңбек ақы есептеудің түрлері мен жүйелері

1.2. Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақытының есебі

2 Еңбек ақы есептеу және еңбек ақы міндеттемесімен есеп айырысу

2.1 Ұйымдар мен жалданушылардың арасындағы міндеттемені сипаттау

2.2 Еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдар мен бұларды есептеу тәртібі

2.3. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың бухгалтерлік есебі

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын бәріңіз көріп, біліп отырсыздар. Дағдарыс салқыны бізде де айналып өткен жоқ.
Оқтын - оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған дейін де төтеп беріп келгенбіз.
Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген кеңестер империясының орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ. Тұралап қалған экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына түсіру - тақыр жерден тау тұрғызғанмен бірдей еді.
Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын жасауда. Ұлттық қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың кідіріссіз жұмыс істеуіне қызмет ете бастады.
Сонымен ел басының жолдауы бойынша елдің өркендеуі ақша қаражаттардың өтімділігіне байланысты.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға көшіруде. Сондай-ақ 2007 жылдың Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Заңы күшіне енді. Осы негізде әлеуметтік күрделі мәселелерді шешу бүгінге күннің басты талаптарының бірі болып саналады. Әсіресе соңғы жылдары экономика ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей байланысты. Сонымен қатар еңбек ақы және еңбек ақы қатынастарын реттеудің бұрын қолданылып келген әкімшілік әдістері заман талабына сай келмей қалды. Сондықтан да бұл саланы түбегейлі реформалау яғни еңбек қатынастарын реттеудің нарықтық әдістеріне көшу күн тәртібіне қойылды.
Бүгінгі қазақстандық жұмысшылардың жиынтық табысының көп бөлігін осы еңбек ақы құрайды, ал жалақыдан тыс табыс түрлері соңғы жылдары біртіндеп көбейіп келе жатқанымен олардың жалпы табыс көлеміндегі алатын үлесі аз. Республикамыздағы еңбек қатынастары 2007 жылға қабылданған Кеңестік Еңбек туралы Заң кодексімен келді.
Курстық жұмыстың тақырыбы Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың есебі және аудиті.
Еңбек ақы төлеу мәселесі тек экономикалық қана емес сонымен бірге әлеуметтік мәселе. Сондықтан да бұл курстық жұмыс тақырыбының актуальдылығы артуда.
Курстық жұмысының мақсаты - еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып талдап оны жетілдіру жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу болып табылады. Қандай да бір ұйымдар болмасын бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда ең қажеттіліктердің бірі болып еңбек ақы болып саналады, яғни барлық ұйымдарда міндетті түрде еңбек ақы есептелінеді.
Жалпы еңбек ақы мөлшері жұмыскерлердің тек физиологиялық қажеттіліктерін ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге оның кәсіптік білім алуына жан-ұясын асырауына адамның басқа да көптеген әлеуметтік мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажет. Ал еңбек ақының ең төменгі деңгейі жұмысшы қызметкерлердің жай ұдайы өндіруін қамтамасыз етуі, яғни жұмыс күшін қалпына келтіруге жететіндей болуы керек.
Еңбек қатынастары келесі ұйымдық-құқықтық негіздерге сүйеніп: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі), Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасы еңбек туралы" Заңына сәйкес жүргізілуі тиіс. Сондай-ақ ұйымдар Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту туралы ҚР 1995 жылғы 19 маусымдағы №2335 Заңына және "Акционерлік қоғамдар мен еншілес мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін тиімді басқару мен ұйымдастыру шаралары туралы ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 28 ақпандағы № 290 қаулысы (өзгерістер мен толықтырулармен) негізіне сәйкес және ұйым өз жарғысын басшылыққа алады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтері басқару жүйесінің негізі болып табылады. "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы" заңының талаптарына сәйкес ұйымның басшылары өз қажеттеріне сай келетін есепке алу жүйесін, бухгалтерлік есеп беруді үйымдастыруды қамтамасыз етеді. Еңбекақы төлеуді әркімнің қоғамдық өндіріске сіңірген еңбектерінің санына және сапасына сәйкес дұрыс ұйымдастыру үшін қолданылатын еңбек сипаттарын дұрыс анықтай білген жөн. Өндіріс процессінде атқаруға тиісті жұмыстардың өзі күрделілігі жағынан әр қилы. Сондықтан оларды атқаруға тиісті еңбектерді жай жұмыс және күрделі жұмыс деп бөлінеді. Сондықтан еңбекақы төлеудің жүйелері әрбір кәсіпорынның және оның салаларының ерекшеліктерін толық ескеру негізінде қолданған жөн.
Еңбек төлемінен алынатын кәсіподақ мүшелік жарналарының шегерімдері қызметкерлердің жазбаша түрдегі арыздары бойынша жүзеге асырылады. Қызметкерлердің еңбек төлемін ұсталынған мүшелік жарналарды кәсіпорын тиісті кәсіподақ ұйымдарының банктегі шоттарына кәсіпорындағы берешегін өтеу ретінде жасалатын шегерімдер (қызметкерлердің кәсіпорыннан авансы, қате төленген сомалардың, сондай-ақ демалыстың жұмыс істемеген күндері үшін алынатын сомалардың қайтарылуы, қызметкерлердің кінәсінен ұйымға келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру) белгіленген тәртіппен әкімшіліктің шешімі бойынша жасалады. Еңбек төлемінің әрбір белгіленген сомасынан алынатын барлық ұсталымдардың мөлшері 20 %, ал заңдарда ескерілген ерекше жағдайларда қызметкерлерге төлеуге есептелген еңбек сомасының 50% шамасынан аспауға тиіс. Еңбек төлемі мен бірнеше атқару құжаттары бойынша ұстағанда қызметкерлердің жалақысының 50% сақталып қалуға тиіс.
Қызметкерлердің айдың аяғына дейін жұмыстан шығарғанда немесе ол демалысқа шыққанда еңбек төлемі бойынша есеп айырысу құжаты жасалады. Оның деректері 1 ай өткеннен кейін есеп айырысу төлеу тізімдемесіне көшіріледі. Айдың бірінші жартысы үшін есептелген аванс және екінші жартысы үшін есептелген еңбек төлемін төлеу тізімдемесі бойынша беріледі. Төлеу тізімдемесінің бастапқы бетінде қолданылып жүрген тәртіпке сәйкес кассадан ақша беруге рұқсат ететін басшы мен бас бухгалтердің қолы болуы керек. Төлеу тізімдемесі мен берілмеген жалақы тізімінің деректерін тексергеннен кейін шығыс ету кассалық ордеріне жазылады. Ол сонда көрсетілген соманы шығынға жатқызып есептеп шығару үшін кассаға беріледі.

1 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың есебі

1.1 Еңбек ақы есептеудің түрлері мен жүйелері

Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысаны еңбек ақы арқылы жүзеге асады. Еңбек ақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі. Еңбек төлемінің әр алуан нысандарында және жүйелерінде есеп айырысуды ұйымдастыру тәртібін қарастырсақ, олар мынандай жүйелерде болады. (№2 кестеде қарастырылады).
Кесімді еңбек ақы - жұмысшы қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруде еңбек уақытын қысқарту мақсатында қолданылады.
Жеке кесімді еңбек ақы жүйесі. Мұндай жүйеде еңбек ақы әрбір жұмысшылардың нәтижелеріне байланысты, оған белгіленген бағаны жұмысшының дайындаған бұйымдарының санына көбейту арқылы анықтайды.
Еңбек ақы жөніндегі бағалар жекелей (әрбір жеке кәсіп үшін) және кешенді (бригаданың бүкіл ұжымы үшін) болуы мүмкін. Жекелеген бағаларды қолданғанда әрбір жұмысшы еңбек ақысының жұмыс үшін белгіленген бағаларды бүкіл бригада (учаске, цех) болып дайындалған бұйымдардың санына көбейту арқылы табылады. Кешенді бағаларды қолданғанда жұмысшы еңбек ақыны былай анықтайды. Алдымен кешенді бағаны бүкіл ұжым болып дайындаған бұйымдардың санына көбейту арқылы бүкіл ұжымға (бригадаға, учаскеге) тиісті еңбек ақысын есептеп шығарады.
Есептеп шығарған еңбек ақыны әрбір жұмысшының жұмыс істеген уақытына және оған берілген тарифтік разрядқа сәйкес ұжым мүшелеріне бөлінеді. Оны бөлгенде қосымша еңбек ақының коэффициенттері, коэффициент сағаттар немесе коэффициент күндер пайдаланылады. Қосымша еңбек ақыны коэффициенттік анықтағанда ұжым құрамына енетін әрбір жұмысшының сағаттық немесе күндік төлем мөлшерін жұмыс істеген уақытына көбейтеді де оның тарифтік мөлшері бойынша төлемін тауып алады. Содан кейін бүкіл ұжымның кесімді еңбек ақысын тарифтік төлем мөлшеріне бөліп, бригаданың еңбек ақысының орташа коэффициентін табады. Әрбір жұмысшының тарифтік еңбек ақысын еңбек төлемін қосымша еңбек ақы коэффициентіне көбейту арқылы әрбір жұмысшының нақты кесімді еңбек ақысы анықталады. Сағаттық немесе күндік тарифтік коэффициенттерді қолданғанда да еңбек ақысын бөлу жөніндегі есеп айырысуды осылай жасайды.
Жанама кесімді еңбек ақы жүйесі - мұнда көмекші және басқа жұмысшылардың еңбек ақысын қызмет көрсетіп отырған учаскенің, цехтың негізгі жұмысшыларының төлеміне шаққан пайызбен анықталады.
Еңбек ақының кесімді-сыйлықтық жүйесі - өндірілген өнімнің (жұмыстың) санына төленетін төлемнен өзгеде жұмысшыға белгіленген сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін (өндірістік жоспарларды, нормаланған тапсырмаларды өндірім нормаларын орындағаны үшін және асыра орындағаны үшін және де өнім сапасын арттырғаны үшін шикізаттарды, материалдарды, отындарды үнемдегені үшін жабдықтың техникалық жұмыс режимін сақтағаны үщін) сыйлық төлейді
Үдемелі кесімді еңбек ақы жүйесі бойнша - Еңбек ақының бұл жүйесінде кесімді жұмысшылардың белгіленген нормалардан артық өндірген өнімі үшін көтермелеу көзделеді. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін проогрессивті ұдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбек ақының аккордтық жүйесі - бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек ақысын жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықтайды, онда нормаланған тапсырма (уақыт, өндірім нормалары) және баға алдын-ала анықталған. Еңбек ақының бұл жүйесі жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригаданы, бригадалардың бөлек ұжымдары үшін еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімін қысқартуда олардың материалдық ынталылығын күшейту мақсатымен қолданылады. Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған тапсырмалар (уақыт өндірім нормалары) мен бағалар негізінде белгілейді, ал олар болмаған жағдайда осындай жұмыстар үшін қолданылатын нормаланған тапсырмалармен бағаларды шығарып белгілейді.
Еңбек ақының бұл жүйесі бойынша тапсырма мерзімдерінің қысқартылғаны үшін сыйлық беру тәртібін енгізуге болады.
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырудың даму, жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбек ақысында нақты сараланудың кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады да, ал жұмысшылардың еңбек ақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік сыйлықтық жүйесі алмастыратын болады.
Қарапайым мерзімді еңбек ақы. Еңбек төлемін сағаттық, күндік, айлық, тарифтік төлем мөлшері немес айлық еңбек ақы бойынша есептейді. Оның көлемін жұмыс істеген уақыт санына белгіленген тарифтік төлем мөлшеріне көбейту арқылы анықтайды. Бұл жүйені негізінен басшы қызметкерлердің, мамандардың, кіші қызмет көрсететін адамдардың еңбек төлемі үшін қолданылады.
Еңбек ақының мерзімдік- сыйлықтық жүйесі - бұл жүйеде еңбек төлемін еңбек ақының қарапайым мерзімдік жүйесіндегідей жасайды, бірақ жұмыс істеп жүргендер сыйлықты белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгендері үшін алады. Яғни құрылымы бойынша төмендегі кесте 1 келтіруімізге болады.

Кесте 1 - Еңбек ақы есептеудің түрлері мен жүйелерінің үлгісі

Еңбек ақының түрлері
1. Кесімді еңбек ақы
2. Мерзімді еңбек ақы
Еңбек ақының жүйелері
Үдемелі кесімді
Жай кесімді
Кесімді сыйлықты жүйесі
Жай мерзімді
Сыйлықтық мерзімді
Жанама кесімді
Аккордтық жүйесі

Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек ақы қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша жүзеге асырылады: өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың, техникалық тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған тапсырмалардың орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің, өндірімнің өсуі, бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі өндірім (уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі өндіріс бригадасының учаскесінің, цехының шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерінің жақсартылуы және т.б. Сыйлықтардың мөлшері істеген жұмыстарының маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгілейді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерінің сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің өзіндік құнын төмендеуіне және халықтық өмір сүру деңгейінің жоғарылауына септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Еңбек ақының мерзімді жүйесі қолданылады, себебі оларға бұл жүйеде еңбек ақы есептеуде ыңғайлы болып табылады.
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Негізгі төлем - қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін істелген жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбек ақы бойынша өндірілген өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақысы жатады.
Қосымша төлем - Еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбек ақысы. Оған кезекті демалыстар төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және т.б. орындалғаны үшін берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімінен тыс уақыттарда істегені үшін төленетін төлемдер, және т.б жатқызылады. Экономиканың барлық салаларындағы және меншіктің барлық түрлеріндегі ұйымдар еңбек төлемінің негізінен - тарифтік төлем мөлшері алынады. Олар қызметкерлердің мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың барлық салаларындағы қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға, тарифтік төлем мөлшерін және қызмет орындарының айлық еңбек ақыларын есептеуге тұтастай республика бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз болып табылады. Ол қазіргі кезде 7000 теңгені құрайды. Еңбек ақы төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп төленуге мүмкін.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет сфераларындағы қызметкерлердің қызмет иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы еңбек ақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді.

Кесте 2 - Тариф сеткасы

Тариф сеткасының бірыңғай разряды
Тарифтік коэффициент (1 разрядқа қатынасы)
Тариф сеткасының бірыңғай разряды
Тарифтік коэффициент
(1 разрядқа қатынасы)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
1,0
1,07
1,15
1,24
1,33
1,43
1,54
1,66
1,78
1,91
2,05
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21

2,20
2,37
2,55
2,74
2,95
3,17
3,41
3,67
3,94
4,24

Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін жіктеледі, ал маман-қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін бірыңғай тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік - мамандандырылған (квалификацияланған) анықтама (БТМА) және мамандандырылған анықтама (МА) бойынша еңбеккерлердің тарификациясын жасайды.
Ақшалай еңбек ақы - еңбек ақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген сомалар.
Заттай еңбек ақы - төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе қоғамдық жолаушылар тасымалы үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтің баға айырмашылығының орнын толтыру және т.б.
Еңбек ақының құрамына қызметкерлердің дивиденттер мен проценттер түріндегі табыстары енгізілмейді. ҚР-сының 2007 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы (өзгерістер мен толықтырулармен) азаматтардың ҚР-дағы еңбек бостандығына Конституциялық құқығын іске асыру процесіндегі туындайтын еңбек қатынастарын реттейді. Сондай-ақ ҚР-сының Еңбек туралы заңдары конституцияға негізделеді және осы Заң мен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін нормалары осы Заңның нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер конституцияда, заңда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе осы Заңның күші ҚР-сының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. Және де әркімнің де өзінің еңбек құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндіктері бар. Егер де шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің еңбек қатынастарын ҚР-сының аумағында жүзеге асырса және заңда, конституцияда, ҚР бекіткен халықаралық шарттарда басқаша көзделмесе еңбек қатынасына қатысушыларға мемлекеттің араласуын шектеп көптеген бостандықтар беріледі.
Ондағы тағы бір басты орын алатын мәселе бұл жұмыс беруші мен қызметкерлер арасында туындайтын еңбек қатынастарын еңбек шартпен реттелетіндігі. Яғни, еңбек қатынастары жеке еңбек шартын жасау арқылы жүзеге асырылады. Жеке еңбек шарты бойынша қызметкер жұмыс берушінің актісін атқара отырып белгілі бір біліктілік және лауазым бойынша жұмысты орындауға міндеттенеді. Жұмыс беруші қызметкерлерге жалақысын және заңдар мен тараптармен келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерін уақытында және толық көлемде төлеуге еңбек туралы заңдар мен ұжымдық шартта көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді. Сонымен қатар жеке шартты міндетті түрде жазбаша 2 данада болуы тиіс. Бұл жеке шарттың 1-ші данасы бухгалтерияда, ал 2-ші данасын қызметкердің өзіне беріледі. Ауызша жасалған шарттар жарамсыз деп табылады. Ал шарт мерзіміне келетін болсақ ол 3 түрге бөлінеді:
а) белгісіз мерзімге яғни мерзімі көрсетілмейді;
ә) белгілі бір мерзімге яғни мерзімі көрсетіледі;
б) белгілі бір жұмысты орындау уақытында немес жұмыста уақытша болмаған қызметкерді ауыстыру уақытында жасалады.
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14 жастан басталады. Сондай-ақ табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік жылда емес айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс атқаратын қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады. Мұндай қызметкерлерді жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді. Сондай-ақ жұмыс беруші мен өзінің материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін немесе жұмыс берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-саймандармен тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен орындау туралы жеке шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және өзара тәуелді элементтермен атап айтқанда тарифтік жүйемен еңбекті нормалаумен және еңбек ақы төлеудің түрлерімен анықталады. Тарифтік жүйе еңбекті сапасына қарай бағалауға, нормалау - жұмсалған еңбек төлемін есепке алуға және тәртібін анықтауға мүмкіндік береді. Тарифтік жүйе жұмысшыларға еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгісі ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар жұмысшылардың біліктілігіне еңбек ақы төлеу түрлері мен маңызына тәуелді түрде құрылады.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбек ақыны анықтайтын тарифтік ставка;
әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арасында еңбек ақының қатынасын көрсететін тарифтік сетка;
тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға болатын тарифтік біліктілік анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау 1-ші разрядты жұмысшының тарифтік ставкасы бойынша төленеді. Басқа разрядтағы жұмысшылардың ставкасы бұл көлемнен, олардың еңбек біліктілігінің деңгейіне былайша айтқанда тағайындалған тарифтік разрядқа немесе белгіленген тарифтік разряд әрбір өндірістік операцияға әрбір жұмысқа тағайындалады. Сондықтан тарифтік ставканы орындау уақыт нормасын есепке ала отырып кесімді бағаларды есептеуге пайдаланады.
ҚР-сының "Кәсіпорындар мен кәсіпкерлік қызмет туралы" Заңына сәйкес кәсіпорындар еңбек ақы төлеу түрлерімен жүйелерін тарифтік ставкалары мен окладтары жүйесін құрудың негізі болып ҚР Үкіметі белгілеген Ең төменгі еңбек ақымен есептеледі. Анығырақ айтқанда заң негізінде белгіленген орташа айлық жұмыс уақытының ұзақтығы мен ең төменгі еңбек ақыдан барып 1 разрядтың сағаттық тарифтік ставкасының ең төменгі мөлшері 7000 теңге және орташа айдағы жалақы уақыты 169,4 сағаттың тарифтік ставканың ең төменгі мөлшері (7000:169)* 21тг. тең келеді.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбек ақының кесімді және мерзімді еңбек ақы деп аталатын еңбек ақының түрлері бойынша есептелетін жұмысшы қызметкерлерге қарастырған тарифтік еңбек ақы мөлшері 1 сағатқа белгіленеді. Ол уақыт мөлшеріне немесе өндірілетін өнім көлеміне және орындалатын жұмыс көлеміне қарай бағасын анықтауға пайдаланады.
Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша 1 сағатқа белгіленген еңбек ақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне немесе орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады.

1.2 Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақытының есебі

Еңбек өнімділігінің өсуіне және өнімнің өзіндік құнын төмендетіп оның сапасын арттыруға, еңбек тәртібін нығайтуға еңбек ақының дұрыс ұйымдастырылуы біршама септігін тигізеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа қабылданып және жұмыстан босатылып жатады, олардың саны өзгеріп отырады, жұмыс бабына қарай ауыстырулар болып тұрады. Қызметкерлер құрамының есебін кадрлар бөлімі жүргізеді. Олар бүкіл кәсіпорындағы оның құрымдылық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің саны мен өзгеру себептері, жынысы, жас мөлшері категориялары, кәсіптері, қызмет орындары, мамандықтары, біліктілігі, жұмыс стажы, білім және басқа белгілері бойынша қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Кәсіпорындағы қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағанына қарай қызметкерлер тұрақты, уақытша және маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі көрсетілмей қабылданғандар тұрақты қызметкерлерге екі ай мөлшерден белгілі бір мерзімге немесе белгісіз мерзімінен, бірақ екі айдан аспайтын уақытқа сондай-ақ (ауруына, бала тууға байланысты алған демалысқа орай) заңдарға сәйкес қызмет орны сақталатын жұмыста жоқ қызметкерлердің мерзімді жұмысқа қабылданғандар, уақытша қызметкерлерге: маусымдық жұмыстар істеу кезінде қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өндірістік шаруашылық қызметке қатысуына қарай кәсіпорындағы қызметкерлер: өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік қызметкерлерге негізінен өндірістік қызметпен шұғылданатын қызметкерлерді жатқызады. Өндірістік емес қызметкерлерге тұрғын үй коммуналдық шаруашылықпен шұғылданатын, кәсіпорынға қатысты мәдени тұрмыстық және оқу орындарына еңбек ететін қызметкерлер, көлік саудадағы тағы басқа қызметкерлерді жатқызады.
Кәсіпорындағы қызмет істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес қызметкерлер деп бөледі. Тізімдік қызметкерлерге кәсіпорынның негізгі қызметі бойынша 1 күннен артық мерзімге, ал қызметінің қалған түрлері бойынша кем дегенде 5 күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты маусымдық және уақытша қызметкерлерді енгізеді. Кәсіпорындағы атқарған функциялары бойынша жұмыс істеп жүргендерді жұмысшылар және қызметкерлер деп 2 топқа бөледі.
Қызметкерлер тобы мынадай категорияларға бөлінеді: басшылар мамандар және осы топқа жататын басқа да қызметкерлер. Жұмысшыларды өндіріс процесінде қатысуына қарай өнім дайындаумен, жұмыс істеумен және қызмет көрсетумен тікелей шұғылданатын негізгі жұмысшылар деп және негізгі цехтарда қосалқы жұмыстар атқаратын немесе қосалқы өндірісте жұмыс істейтін қосалқы жұмысшылар болып бөлінеді.
Әрбір қызметке алынған адамға табельдік номер беріліп жеке карточкасын ашады. Бұл жеке карточкада жұмыс істейтін қызметі, оклады, табельдік номері және жұмыстағы қозғалысы көрсетіледі. Сонымен қатар бұл карточкада еңбек ақы бойынша есеп айырысулар да көрсетіледі. Кәсіпорындағы орташа қызметкерлердің орташа санын анықтау үшін олардың күнделікті сандық есебін жүргізеді. Ол үшін қызметкерлердің тізімдік санын жұмысшылардың жұмысқа алынғаны басқа жұмысқы ауысқандығы, жұмыстан шығарылғаны бұйрықтар негізінде дәлелденіп отырады.
Есеп беретін айдағы кәсіпорынның жұмысшы қызметкерлердің орташа саны сол айдағы әрбір календарлық күндегі жұмысшы қызметкерлердің тізімдегі санын қосып (1-31 күн аралығындағы) мейрам немесе жұмыс істемейтін демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды санды календарлық күн санына бөлу арқылы алынады. Сондай-ақ басқа жұмыс істемейтін күндердегі қызметкерлердің тізімдік саны сол күннің алдындағы жұмыс күнінің мәліметіне сәйкес алынады.
Қызметкерлер мен жұмысшыларына еңбек ақы әркімнің білім немесе мамандық дәрежесіне қарай куәландыратын алғашқы құжаттардың бірнеше үлгісі бар. Олардың қай үлгісін қандай жағдайда қолдану керектігін қолданылатын еңбек ақы төлеудің үлгісіне қарай белгіленеді.
Мысалы, жұмыс уақыты бойынша төленетін еңбек ақыны 03 үлгідегі Жұмыс уақытын есептеу табелі бойынша есептейді. Қызметкерлердің категориялар бойынша табельде алфавит бойынша реттік номерінің санына қарай жүргізіледі. Табельді есептеу бухгалтериясының бухгалтері толтырады. Онда жұмыс істеушілердің аты-жөні табельдік номері мамандық қызметі көрсетіледі.
Бұл табельдерде кәсіпорындағы әрбір құрылымның өкілдері бойынша қызметкерлердің жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалғаны және т.б жағдайларға сәйкес тиісті шартты белгілерді қою арқылы толтырады. Жұмысшы қызметкерлердің уақытша жұмысқа жарамай қалғандығына берілген құжаттар осы табельге қосымша тіркеледі. Қызметкерлердің демалысқа шығуы, уақытша жұмысқа жарамай қалғандығы жұмысқа себепсіз кешігуі және т.б жағдайлар табельде тиісті белгілермен көрсетіледі. Мысалы: Демалыстағы қызметкерлер үшін - О, ауырған күндері - Б, іс-сапарда болған күндері - К, себепсіз жұмысқа келмеген күндері - П, т.с. сияқты (кесте 3)

Кесте 3 - Жұмыс уақытының пайдаланған күндерін толтыру тәртібін келесі кестеден көруге болады:

№
Шартты белгілер
Белгілер

әріппен
санмен
1
Жұмыс уақыты (күні)
я
01
2
Түнгі жұмыс уақыты
н
02
3
Кешкі жұмыс уақыты
вч
03
4
Мерзімінен тыс жұмыс уақыты
Кесімді ақы алушы
Мерзімді ақы алушы
с
05
5
Кесімді ақы алушының толық мерзімді жұмыс уақыты
Сп
06
6
Қызметтік іс-сапар
К
07
7
Жыл сайынғы кезекті еңбек демалысы
О
10
8
Уақытша еңбекке жарамсыздық
б
14
9
Және сол сияқты
Б
17

Жалпы табельді кәсіпорында еңбек өнімділігін анықтап жұмыс уақытын пайдалануды жақсарту үшін кәсіпорында кеңінен қолданады. Қызметкерлерге істеген уақытына тұрақты жалақы төленіледі. Мұндай жағдайда әр айдағы жұмыс уақытының санына қарамай жұмыс күндері толық есептелінсе белгіленген тұрақты жалақы толық есептелінеді. Егер жұмыс күндері толық есептелінбесе, белгіленген тұрақты жалақы мөлшері сол айдағы жұмыс күндерінің жалпы санына бөліп күндік орта табысы анықталады да оны сол айдағы істеген жұмыс күндеріне көбейту арқылы есептейді. Істеген уақытша мерзім бойынша төленетін жағдайда әр қызметкердің істеген жұмыс күнінің (жұмыс сағатына) санына белгіленген күнді сағаттық тарифтік төлеу бағасына көбейту арқылы еңбек ақы мөлшері анықталады. Еңбек ақы төлеуді есептеуде бекітілген тарифтік ставкаларда (жалақыны) өндіру нормаларын жұмыскерді әтүрлі категорияларына еңбек ақы төлеудің ережелерін басқа да басшылыққа немесе нұсқау материалдарды басшылыққа алынуы қажет.
Жалақы - еңбек үшін оның күрделілігіне саны емес, сапасына сәйкес төленетін сый ақы немесе табыс.
Орташа жалақы дегеніміз - қызметкерлердің өткен уақыт ішінде алған нақты жалақысынан есептелген еңбек ақы төлемінің мөлшері деп түсінеміз. ҚР-ның Еңбек туралы Заңы бойынша орташа жалақы есептеп шығарудың әртүрлі ережелері пайдаланады, сол бойынша мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыт үшін басқа жұмысқа ауысқан кезде донорлық міндеттерді орындаған уақыт үшін, жұмыстан шығарылған кезде жәрдем ақы ретінде жұмыстан амалсыз қалған уақыт үшін, кезекті және қосымша демалыс уақыттары үшін, пайдаланылмаған демалыс үшін, өтем ретінде оқуға демалыс уақыты үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша жәрдем ақы ретінде төлемдер төленеді. Орташа жалақыны есептеп шығарудың негізінде қызметкерлер өзінің негізгі жұмысын жалғастырып істеп берген жағдайда қанша жалақы алатын болса орташа жалақыны да сол мөлшерде анықтау мақсаты сақталады. Ай сайын өзгермейтін тұрақты мерзімдік төлем алып тұратын қызметкерлер үшін орташа жалақы белгіленген айлық сол ақыдан анықталады. Еңбек төлем ай сайын өзгеріп тұратын қызметкерлерге орташа жалақы төленер айдың алдындағы календарлық 12 ай бойынша есептеледі. Ал демалыс үшін төленетін төлем қызметкерлерге (календарлық емес) жұмыс жылында бір рет беріледі. Демалыс жұмысқа қабылданған күннен бастап есептеледі. Қызметкер сол кәсіпорында 11 ай үзіліссіз жұмыс істегеннен кейін демалыс алуға құқылы, демалыстың ұзақтығы жұмыс істеп жүргендердің әртүрлі категориялары бойынша ұжымдық шартқа және эаң күші бар ережелерге сәйкес белгіленеді. Демалыс төлемін 12 календарлық айдағы жалақы есебінен осы кезеңге тиесілі белгіленген үстемелермен қосымша ақыларды және сыйлықтық орташа мөлшерлікті ескере отырып төлейді.
Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа жалақысын сақтау көзделген (ақшалай нысандағы төлем), олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген (зейнетақыны, азаматтардың өміріне және денсаулығына келтірілген зиянды есептеу кезінде және олардың еңбек міндеттемесін орындау кезінде) кезде:
- ұйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бұзылғанда, сондай-ақ еңбеккерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде, босанғандарға компенсация есептеу үшін;
- үш күннің ішінде ұсынған құжат бойынша еңбеккерлерді армияға шақырғанда;
- пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем немесе демалыс ақысын есептеу үшін;
- қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін;
- басқада әлеуметтік төлемдер жасау үшін.
Орташа жалақы - бұл белгілі - бір уақыт кезеңіне еңбеккерлердің жалақысынан алынған орташа жалақының деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны есептеу үшін он екі календарлық айлар және сол айлардағы тиесілі төлемдер алынады. Бұл кезеңді есептік кезеңнің ұзақтығы депте атайды.
Орташа жалақы белгілі-бір құбылыстармен байланысты жағдайларды есептеу үшін қажет, мысалға: ұйымдар жойылған жағдайда, босанғандарға компенсация есептеу үшін, әртүрлі жәрдемақылар есептеу үшін және уақытша жұмысқа жарамсыздығы үшін т.б. Барлық жағдайда есептік кезеңнен ҚР-ң заңымен белгіленген мереке күндері, есептеу кезінде есепке алынбайды. (Заңмен белгіленген мереке күндері: 1-2 қаңтар, 8,22-наурыз, 1,9-мамыр, 30-тамыз, 16-17 желтоқсан).
Бұл күндер демалыс күндерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады. Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа күндік, немесе орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбек ақыны есептеу барысында төлем жүйесінде қарастырылған әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені, қосымшаны және басқада марапаттау төлем түрлерін ескереді. Орташа жалақы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да анықталуы мүмкін. Демек орташа жалақына есептеудің екі жолы бар, ол біріншісінде өткен кезеңдегі он екі айдағы еңбек ақы алынса, ал екіншісінде сол өткен кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады.
Мысал. Еңбек ақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған кезде жалақыны есептеудің жолдарын қарастырайық:
1) Мерзімді еңбек ақы төлеу жүйесі. Ұйымда 200 адам жұмыс істейді делік, оның 150 жұмысшы, 50 маман-қызметкер. Ұйымның 40 еңбеккері кесімді белгіленген айлықпен жұмыс істеген, өйткені олардың атқаратын міндеттемесі мен біліктілігі соған сәйкес келген.
1) 10 адам - 9 разрядпен;
2) 15 адам - 11 разрядпен;
3) 5 адам - 14 разрядпен;
4) 5 адам - 16 разрядпен;
5) 3 адам - 19 разрядпен;
6) 2 адам - 21 разрядпен.
Айлық жалақысын есептеу үшін әртүрлі разрядтар бойынша мына формула пайдаланылады:

ұйымның 1-разрядқа тарифтік коэффициенттің
Айлық жалақысы = белгіленген мөлшерлемесі х 1разрядқа қатынасы (БТС разрядтарына сәйкес)

1-разрядтың мөлшерлемесін ұжымдық келісім-шартта 15000 тг. мөлшерінде бекіткен. Ұйымның жұмыс тәртібі бойынша аптаның бес күнін жұмыс күні етіп белгілеген (ағымдағы айда 21 жұмыс күні болған). Ұйымның 14-разряды бар үш маманы ағымдағы айда 18 күн жұмыс істеген.
Ағымдағы айдағы еңбеккерлердің жалақысын есептеп көрейік:
9-разрядтағы мамандардың еңбек ақысы = 15000х1,78х10=267000тг.
11-разрядтағы мамандардың еңбек ақысы = 15000х2,05х15=461250тг.
14-разрядтағы мамандардың еңбек ақысы = 15000х2,55х2=76500тг.
14-разряды бар 3 маман, ағымдағы айда толық жұмыс істемеген, сондықтан оларға нақты істегені күні үшін еңбек ақы есептелген = (15000х2,55)21х18х3=98357тг.
16-разрядтағы мамандардың еңбек ақысы = 15000х2,95х5=221250тг.
19-разрядтағы мамандардың еңбек ақысы = 15000х3,67х3=165150тг.
21-разрядтағы мамандардың еңбек ақысы = 15000х4,24х2=127200тг.
Мерзімді еңбек ақы нысаны кезінде, қызметкерлерге есептелген жалақының жиыны: 1416707тг. болады.
2) Кесімді-прогрессивті төлем ақысының жүйесі. Сату бөлімінің 10 жұмыскеріне келесі еңбек ақы белгіленген: 100 тауар бірлігіне 1000 тг. және одан әрі сатылатын 100 тауар бірлігіне 200 тг. төленетін бес жұмыскері 230 тауар бірлігін, үш жұмыскері - 190 тауар бірлігін және екі жұмыскері - 160 тауар бірлігін сатқан. Енді біз ағымдағы айда тауарды сатумен айналысқан жұмыскерлердің еңбек ақысын есептейміз:
а) 230 тауар бірлігін сатқан жұмыскердің еңбек ақысы =(1000+(230-100)х200)х5=135000тг.
б) 190 тауар бірлігін сатқан жұмыскердің еңбек ақысы =(100+(190-100)х200)х3=57000тг.
в) 160 тауар бірлігін сатқан жұмыскердің еңбек ақысы =(1000+(160-100)х200)х2=26000тг.
Тауар сатумен айналысқан жұмыскерлердің еңбек ақысының жиыны = 218000тг.
3) Тікелей кесімді төлем ақысының жүйесі. Негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін жұмыскерлерге (100адам) тікелей кесімді төлем ақысы бойынша әрбір әзірленген 100 өнім бірлігіне 850 тг. еңбек ақы есептелген. Дайындалған өнім бірлігінің есебі әрбір жұмыскер бойынша жеке жүргізілген және солардың әрқайсысына жеке ақы есептелген. Ағымдағы айда жұмыскер 300000дана өнім бірлігін әзірлеп, олардың жалпы жалақысы: 300000100х850=2550000тг. құраған. Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін жұмыскерлердің еңбек ақысының жиынтығы: 2550000тг. құрайды.
4) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.