Инвестициялық қызметтің халықаралық және ұлттық құқықпен реттелуі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Инвестициялық қызметтің түсіңігі және шетел инвестициялары ның халықаралық.құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1.Инвестициялар және инвестициялық қызметтің түсінігі ... ... ... ... ... ... 7
1.2.Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық актілер арқылы реттеу ... ... ... ..10
а) «Мемлекеттер мен шетел тұлғалары арасындағы инвестициялық
дауларды шешу тәртібі туралы» 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясы ... ... ... ... ... 12
б)«Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты агенттіктің құрылуы туралы» 1985 Сеул Конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3.«Шетел инвестицияларың қолдау және өзара қорғау туралы» екіжақты келісім.шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.Инвестициялардың құқықтық және институтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1. Инвестициялардың шет елдердің және Қазақстан Республикасының ішкі заңдар бойынша құқықтық реттелуі ... ... ... ... ..22
2.2. Инвестициялардың институтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
1.Инвестициялық қызметтің түсіңігі және шетел инвестициялары ның халықаралық.құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1.Инвестициялар және инвестициялық қызметтің түсінігі ... ... ... ... ... ... 7
1.2.Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық актілер арқылы реттеу ... ... ... ..10
а) «Мемлекеттер мен шетел тұлғалары арасындағы инвестициялық
дауларды шешу тәртібі туралы» 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясы ... ... ... ... ... 12
б)«Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты агенттіктің құрылуы туралы» 1985 Сеул Конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3.«Шетел инвестицияларың қолдау және өзара қорғау туралы» екіжақты келісім.шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.Инвестициялардың құқықтық және институтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1. Инвестициялардың шет елдердің және Қазақстан Республикасының ішкі заңдар бойынша құқықтық реттелуі ... ... ... ... ..22
2.2. Инвестициялардың институтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Инвестициялық қызметтің түсіңігі және шетел инвестициялары ның
халықаралық-құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1.Инвестициялар және инвестициялық қызметтің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 7
1.2.Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық актілер арқылы
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
а) Мемлекеттер мен шетел тұлғалары арасындағы инвестициялық
дауларды шешу тәртібі туралы 1965 жылғы Вашингтон
Конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12
б)Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты агенттіктің
құрылуы туралы 1985 Сеул
Конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3.Шетел инвестицияларың қолдау және өзара қорғау туралы екіжақты
келісім-
шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 15
2.Инвестициялардың құқықтық және институтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Инвестициялардың шет елдердің және Қазақстан Республикасының ішкі
заңдар бойынша құқықтық реттелуі ... ... ... ... ..22
2.2. Инвестициялардың институтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...47
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1991 жылы мемлекеттік тәуелсіздікті
жариялағаннан кейін Қазақстанда бизнес және инвестиция үшін қажетті
құқықтық базаның берік үргетасы қаланды. Оның негізінде мемлекеттік және
жекеменшікті қорғауды, әркімнің кәсіпкерлік қызметке еркіндік құқығын,
әртүрлі заңды кәсіпкерлік қызмет үшін өз меншігін еркін қолдануды көздейтін
конституциялық қағидалар мен нормалар жатыр. Қазақстан Республикасындағы
инвестицияларға байланысты қатынастарды жеткілікті деңгейде реттеуге,
инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және эканомиялық негіздердің
айқындауға, Қазақстан Республикасында инвестицияларды жүзеге асыратын
инвесторлардың құқықтарың қорғауға, инвесторлардың мемлекеттік
қолдаушараларын ұйымдастыруға, инсвестициялар қатысатын дауларды әділ
шешуге ұмтылады.
Инвестициялық қатынастарды ұлттық және халықаралық дәрежеде
құқыктық реттеу жүйесін қалыптастыру тиісінше ұлттық және халықаралық
инвестициялық құқықтың қалыптасуына әкеліп соғады. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде инвестициялық қатынастарды инвестициялық қызмет аясындағы
барлық қатынастарды реттеуге жататын заңдар мен заңға сәйкес нормативтік-
құқықтық актілер жүйесі арқылы құқықтық реттеу экономикалық қатынастарды
құқықтық реттеу жүйесінен инвестициялық құқықтың бөлінуін рәсімдеуге
келтірмеді. Қазақстанда инвестицияға аз көңіл беріледі деуге болмайды,
бірақ оны өзінің арнайы заңнамасы бар жеке салаға бөлу дүрыс болар еді.
Құқықтық тұрақсыздық инвестиция тартуға кедергі келтіретін
себептердің тізімінде төменгі орында емес. Кез-келген шетел инвесторы,
қандай да болсын елдің нарығына келер алдында ең бірінші ретте оның құқығы
мен міндеттері, кепілдіктер мен оның мүддесін қорғау тәсілдері анық және
айқын жазылуы тиіс заңнамасын оқып танысады.
Шетел инвесторларын тартқысы келіп түрған Қазақстанның алдында
дамыған және ішінара қайшылықсыз инвесторлардың мүддесін жүзеге асыру және
қорғау үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ететін заңнама жүйесін жасау
міндеті түр. Осының нәтижесінде инвесторларға байланысты ұлттық заңнамаға
инвестициялық қызметті жақсарту үшін, мемлекеттік реттеу жүйесін құру үшін
көптеген толықтырулар мен өзгертулер жасалынған болатын. 2003 жылдың 8-ші
қаңтарда инвестиция туралы заң қабылданды.
Бұл заң ТМД мемлекеттерінің инвестицияға байланысты ұлттық
заңнамаларының ішінде ең жемісті, жоғары талаптарға сай заң деп айтуға
болады. Мұнда шетел инвесторлар үшін үлкен жеңілдіктер, яғни салықтық
преференциялар, кеден баждарынан босату, мемлекеттік заттай гранттар
берілген. Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының жаңа заңы
бойынша алғаш рет мемлекет шетел инвесторын отандық инвестормен бір
деңгейге қойды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған мәселе
халықаралық және ұлттық заңгер, теоретик ғалымдардың назарынан тыс қалмаған
және де бұл тақырыпқа заңгер ғалымдар өз еңбектерін арнаған. Олардың
ішінде; М.К.Сулейменовтың Право и иностранные инвестиции в Республике
Казахстан, Мауленов К.С.Правовое регулирование иностранных инвестиции в
Республике Казахстан,Кулагин Г.И., Перельман М.Г.Упровление
инвестиционным процессом в европейских странах СЭБ
Біздін кішігірім еңбегімізде аталған тақырыптың зерттелу деңгейінде
азда болсада өз үлесін қосады деген үметеміз.
Зертелу мақсаты мен міндеті. Зертелу мақсаты болып –
инвестциялық қызметтің халықаралық және ұлттық, яғни Қазақстандағы құқықтық
реттелу мәселесіне талдау жасау, кем тұстарын анықтап теориялық қортынды
жасау. Зертеудегі міндеттері болып осы мәселеге арналған құқықтық
әдебиеттерді және нормативті – құқықтық актілерді қарастыру, инвестиция
және инвестициялық қызмет түсінігін ашу, инвесторлардың халықаралық және
ұлттық деңгейдегі құқықтарың мазмұндау болып табылады.
Зертеудің объектісі мен пәні. Жұмыстын зерттеу объектісі болып
халықаралық және ұлттық деңгеидегі инвестициялар мен инвестициялық
қызметтің жай күйін зерттеудің пәні болып инвестициялық қызметке
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері және осы құқықтар мен міндеттердің
жүзеге асырылуы прцессінде туындайтың қоғамдық қатынасар танылады.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста пайдаланған зертеудін әдісі мен
қағидалары;
- Жалпы ғылымдық–объективтілік принціпі; таным принціпі; формальдік
логика әдісі; синергетика әдісі және жүйелік әдіс-тәсіл.
- Арнайы немесе жеке – формальді – құқықтық; салыстырмалы – құқықтық;
тарихи – құқықтық; түсіндіру – анықтау тәсілі;
Жүргізілген жұмыстың мәліметтер қорын төменгі құжаттар құрайды;
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы заңдар, БҰҰ-ның аясындағы
қабылданған құжаттар және өзге де конвенциялар, Қазақстан Республикасының
екі жаққты және көп жақты – аймақтық келісім – шарттар. Зерттеудің
әдіснамалық дерегі болып Қазақстандық, Ресейлік және де шетелдік заңгер
ғаламдардың зерттеулері пайдалынады.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
1. Қазақстан Республикасыың инвестициялар туралы қолданыстағы
заңдарында инвестициялар – лизинг шартын жасаған кезден бастап лизинг
заттардың, сондай – ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның
жоғарлық капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрлері (жеке
тұтынуға арналған заттардан басқа) немесе кәсіпкерлік қызмет үшін
пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайту деп анықталған. Бұл анықтама
біздің пайыздауымызша толық емес және ол инвестициялардың нормативтік
мазмұнын жеткілікті түрде аша алмайды. Анықтамада инвестицияның басты
белгісі – пайда табу мақсатына тура нұсқау жоқ.
2. Республикамызда шетел инвесторларына ұлттық инвесторлармен бірдей
деңгейлер жағдай жасалған. Бұл Қазақстанның шетел инвестицияларының ел
экономикасына құйылуына әлі де мүдделі екенідігін көресетеді. біздің
ойымызша еліміздің экономикасының шетел инвестицияларына тәуелділігінің
деғгейі егемендігіміздің алғашқы жылдармен салыстырғанда айтарлықтай
төмендеген. Сондықтан біз инвестициялардың (әсіресе шетел
инвестицияларының) елімізге келтірілуіне аса тиімді жағдайлар жасау артық
шара деп есептейміз. Сонымен қатар, ұлттық инвесторларға шетелдік
инвесторлармен салыстырғанда қолайырақ жағдайлар жасап, басымдықтар беру
дұрыс болар еді деп болжаймыз.
3. Қазіргі кезде шетел инвестицияларының құқықтық реттелуі екі ж
деңгейде асырылады: ұлттық құқықтық және халықаралық – құқықтық деңгейде.
Шетел инвестицияларымен байланысты қатынастардың ұлттық – құқықтық
реттелуінің кемшіліктері халықаралық – құқықтық реттеумен алмастырылып,
толықтырылуы мүмкін. Халықаралық шарттармен шетел инвестицияларына
берілетін кепілдіктерді мемлекет бірпжақты алып тастай алмайды, сондықтан
да шетелдік инветицияларды халықаралық – құқықтық реттеудің шетел,
инветорлары үшін маңызы зор. Сондай – ақ реттеу жүйелерінің бір – бірімен
алмастыру мүмкіндігі әділдік және демократизм қағидаларын нақтылай түседі.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Аталмыш тақырыптағы менім
еңбегімді арнайы орта және жоғарғы оқу орындарындғы юристпруденция
мамандықтарындағы тиісті пәндер бойынша дәріс ретінде пайдалануға болады
деп есептеймін. Тәжірибедегі мамандар үшін де бұл еңбек көмекші құрал
төлін атқаруға қабілетті.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, әрқайсында бірнеше
тармақ көзделген. 2 тараудан, қорытынды жәе библиографиядан құралған. Жалпы
көлемі - 50 бет
1. Инвестициялық қызмет түсінігі және шетел инвестицияларының
халықаралық-құқықтың реттелуі.
1.1. Инвестициялар және инвестициялық қызметтің түсінігі.
Ғылыми әдебиеттерде "инвестициялар" түсінігіне көп көңіл
аударылған. Инвестициялар түсінігінің анықтамасы экономикалық және заң
ғылыми әдебиеттерінде өте көп. Бірақ берілетін барлық анықтамалар толық
емес деп айтуға болады, онда тек инвестицияларға тән қасиеттер ғана
көрсетілген.
"Инвестициялар" ағылшын тілінен аударғанда (investments) "капитал
құю" дегенді білдіреді, сол себепті "инвестициялар" және "капитал құю"
сөздері синоним сөздер болып табылады[1].
М.И.Кулагиннің айтуы бойынша, инвестициялар экономикалық тұрғыдан
өндіріске, көлікке, ауыл шаруашылығына және де ұлттық экономиканың басқа да
салаларына пайда алу мақсатымен ұзақ мерзімге ақша қаражаттарын құю дегенді
білдіреді[2].
Ғылыми әдебиеттерде инвестициялардың құқықтық аспектісі де
қаралады. 1966 жылдың конгрессінде капиталдың рецепиенттері болып табылатын
Халықаралық құқық ассоциациясының қатысушылары шетел инвестицияларына
келесі анықтама берді: "Инвестиция - бүл инвестор-мемлекеттен пайдаланушы-
мемлекетке өндірістік кәсіпорын немесе қызмет көрсетуге байланысты
кәсіпорын құру мақсатымен капиталдың қозғалысы".
2003 жылдың 1 тамызындағы "Шетел инвестициясы туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында, инвестициялар - пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік
қызмет объектілеріне инвесторлармен салынатын затты құндылықтардың барлық
түрлері мен оларға құқық және де интеллектуалдық меншіктерге құқық болып
табылады.
Бұрынғы 1991 жылдың 10 маусымдағы "Қазақ ССР-ғы инвестициялық
қызмет туралы" Қазақ ССР Заңында инвестициялар анықтамасы кеңірек болған.
Бүл заңның 1 бабына сәйкес, инвестициялар - бүл қаржылық және материалды-
техникалык кұралдарды қүюдың барлық түрлері және де әлеуметтік,
экономикалық экологиялык, ғылыми-техникалық пайда алу мақсатымен
кәсіпкерлік қызметке салынатын затты құқықтар және интеллектуалдық
құндылықтар.
2003 жылдың 8 қаңтарындағы "Инвестициялар туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында инвестициялардың анықтамасы мынадай: "Инвестициялар
- лизинг шартын жасаған кезден бастап лизинг заттарын, сондай-ақ оларға
құкықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор
салатын мүліктің барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған заттардан басқа)
немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді
ұлғайту".
Шетел авторлары еңбектерінде инвестицияға "шетел инвесторына
жататын кез-келген мүлік жатады, оған қоса осы мүлікпен байланысты әртүрлі
құқықтар мен мүдделер де жатады".
Г.Шварценбергер инвестицияларға тікелей және портфельді
инвестициялар, орта айлық және ұзақ мерзімді несиелер және займдар, және
шетелдегі кез-келген мүлік, құқықтар мен мүдделерді жатқызады. Оның ойынша,
"инвестициялар" және "меншік" терминдері синоним ретінде қаралуға
міндетті[3].
А.Г.Богатырев, Г.Шварценбергтің инвестициялардың құқықтық жағдайы
туралы айтқан анықтамасы дұрыс деп белгілеп отыр: шетел инвестициялары
шетел меншігінің әртүрлі нысандарында көрінеді, ол басқа мемлекеттің
территориясында капиталды иелену, оған билік ету және пайдалану
құкықтарымен байланысты жеке меншік[4].
Бұл авторлармен жеке меншік - құқықтық категория ретінде "шетел
инвестициялары" түсінігінің міндетті элементі деп келісе отырып, шетел
меншігі дегеніміз не, меншіктің қандай белгісі бойынша оны шетелдікке
жатқызуға болады? "Шетел инвестициялары туралы" және "Валюталық реттеу
туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарының нормаларын сараптай келіп, бұл
мәселе осы заңнамада дәл және дұрыс реттелмеген. "Шетел инвестициялары
туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 1 бабына сәйкес, шетел
инвесторларына келесі жеке тұлғалар жатады: шетел азаматтары, азаматтығы
жоқ тұлғалар, шетел мемлекетінде тұрақты тұрып жатқан шаруашылық қызметті
жүргізу үшін тіркелген Қазақстан Республикасының азаматтары.
Осыдан шығып, мынаны айтуға болады: Қазақстан Республикасында
тұрақты тұрып жатқан шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар шетел
инвесторлары бола алмайды және олардың Қазақстан Республикасының
территориясына құйған инвестициялары шетел инвестицияларына жатпайды.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұрып жатқан шетел азаматтарының және
азаматтығы жоқ тұлғалардың инвестицияларын шетел инвестицияларына емес,
ұлттық инвестицияларға жатқызу дүрыс па, дүрыс емес пе? "Шетел меншігі"
анықтамасы мүнда жеке тұлғаның азаматтығына байланысты емес, оның тұрақты
мекен-жайына байланысты болады. Басқаша айтсақ, валюталық заңнама бойынша
"резидент" және "резидент емес" деп айтамыз. Яғни "Валюталық реттеу туралы"
Қазақстан Республикасының Заңының 1 бабында резиденттерге Қазақстан
Республикасында тұрақты тұрып жатқан жеке тұлғалар, сонымен қатар, шетелде
уақытша жүргендер жатады, ал резидент еместерге қалған басқа тұлғалар
жатады.
Бір мәселе шешілмей қалып отыр: шетелден келетін ұлттық
инвесторларға жататын құралдарды шетел инвестицияларына жаткызуға бола ма?
Инвестор-мемлекеттен пайдаланушы- мемлекетке капиталдардың қозғалысы
ретінде болса, онда болады. Ал егер заң бойынша болса, онда болмайды. Бұл
мәселе өзінің заңдық шешімін табу қажет.
Шетелдік құралдардың шетел инвестицияларына жатқызудың ғылыми
әдебиеттерде тағы да бір белгісі - ол шетел инвесторының алатын пайдасы.
Бұл белгі бойынша өндірістік, әлеуметтік немесе басқа объектіні құруға
мемлекетке берілген қайтарылмайтын құралдар инвестициялар бола алмайды.
Н.Н.Вознесенскаяның ойынша, егер де қүралдар мемлекетке сыйға
тартылса, онда тараптардың арасында пайда болған қарым-қатынастар
инвестициялық мәселеге әсерін тигізбеу керек. Мұнда инвестициялық
катынастарды бекіткен кезде міндеттер кешені пайда болмайды[5].
Менің ойымша, бұл позиция дұрыс болып табылады, себебі "капитал",
"капитал құю" түсініктері пайда алуды білдіреді.
Шетел инвесторының экономикалық белсенділігі, өндірістік
қызметінің ролі өте жоғары. Бірақ оларды шетел инвестициясы түсінігінің
белгілеріне емес, берілетін капиталдың пайдалануының эффектісі туралы
мәселесіне жатқызамыз. Капиталдың рецепиент-мемлекеті қажетті құралдарды
алуға көңіл аударады да, белгілі бір мүддені жүзеге асыру үшін кететін бұл
құралдарды кім және қалай пайдаланады: шетел инвесторы ма, отандық өндіруші
ме - бұл басқа мәселе.
"Валюталық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының 1994 жылдың 14
сәуіріндегі заңында тікелей және портфельді инвестицияларға түсініктер
берілген. Заңды тұлғаны тікелей немесе жанама бақылауға алу мақсатындағы
капиталдарды құю тікелей инвестициялар деп атайды (1 бап. 10т. "а"
тармақшасы). Салынған капиталдан табыс алу мақсатындағы капитал салымдары
портфельді инвестициялар деп аталады (1 бап. 10т. "б" тармақшасы).
Тікелей мен портфельді инвестициялар бұл заңның 1 бап 10 тармағына
сәйкес "капитал қозғалысымен байланысты валюталык операциялар" деген жалпы
түсінікке біріккен. Егер де бұл заңның анықтамаларына келетін болсақ,
тікелей инвестициялар портфельді инвестициялармен салыстырғанда үлкен
экономикалық белсенділікке ие, олар заңды тұлғаны бақылауға алуға
бағытталған, сондықтан да бүл заңды тұлғаның қызметіне араласуға мүмкіндік
туады. Өкінішке орай, 1996 жылдың 24 желтоқсанындағы "Валюталық реттеу
туралы" Қазақстан Республикасының жаңа заңында тікелей және портфельді
инвестицияларға берілген анықтамалар жоқ.
Шетел инвестицияларын қүқықтық реттеудің ең негізгі қайнар көзі
болып, қабылдайтын елдің ұлттық заңнамасы болады. Халықаралық актілер
кейбір инвестициялык қатынастарды реттейді, бірақ та олар ұлттық заңнаманы
ауыстырмауы тиіс[6].
Жоғарыда айтылғанның барлығына мынадай нәтижелер шығаруға болады:
"шетел инвестициялары" түсінігі құқықтық категория ретінде шетел меншігінен
тұруы керек.
Шетел инвестицияларының міндетті белгісі пайда алу болып табылады.
Инвестициялық қатынастар әртүрлі құқықтық жүйелермен реттеледі:
экспортер-мемлекеттің, импортер-мемлекеттің күқықтық жүйелерімен,
халықаралык экономикалық қүқықтық нормаларымен. Белгілі бір
мемлекеттің территориясындағы шетел инвестициялардың құқықтық
жағдайы ұлттык заңнамамен, және де халықаралық келісімдермен
реттеледі.
Инвестиция түсінігінің бұл анықтамалары толық, әрі соңғы деп айтуға
болмайды. Бірақ та, қалай болса да, инвестицияға түсінік берілді деп
ойлаймын және инвестициялық қызметке түсінік беруге тура келеді.
Сонымен, инвестициялық қызмет дегеніміз - инвестициялармен байланысты
капиталдарды қүю, мемлекеттік реттеу, контрактілерге қол қою және басқа да
қызметтерден тұратын инвестициялық қызмет.
1.2 Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық актілер арқылы
реттеу.
Қазіргі заманның жағдайларында шетел инвестицияларының құқықтық
реттелуі екі деңгейде жүзеге асырылады: ұлттық-құқықтық және халықаралық-
құқықтық деңгейде. Шетел инвестицияларымен байланысты қатынастарының ұлтгык-
кұқықтық реттелуінің кемшіліктері халықаралық-құқықтық реттелумен
алмастырылуы мүмкін. Ұлттық заңдармен шетел инвестицияларына берілетін
кепілдіктер жаңа заң қабылданғаннан кейін кез-келген уақытта алып тасталуы
мүмкін. Халықаралық шарттармен шетел инвестицияларына берілетін
кепілдіктерді мемлекет біржақты алып тастай алмайды, сондықтан да шетел
инвестицияларды халықаралық-құқықтық реттеудің шетел инвесторлары үшін
маңызы өте зор.
Шетел инвестицияларының халықаралық реттелуі шын мәнінде 60-шы жылдары
Азия мен Африкада жаңа мемлекеттер пайда болғаннан кейін қалыптаса бастады.
Ұлт-азаттық көтерілістердің нәтижесінде пайда болған жаңа мемлекеттерде осы
мемлекеттерге келген шетел жеке капиталдармен арасындағы қарым-қатынас
мәселелерін шешу қажет болды. Көпшілік жағдайда бұл мәселелер шетел жеке
меншігін ұлттандыру және жаңа мемлекет пен шетел жеке инвесторы арасында
туындайтын дауларды шешу жөнінде болды.
Шетел инвестицияларды халықаралық-құқықтық реттеу көпжақты және
екіжақты халықаралық келісімдердің негізінде жүзеге асырылады. Бұдан басқа
да инвестицияға байланысты ұлттық заңдарды унификациялауда БҰҰ-ң
халықаралық ұйымдары, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы және тағы
да басқа халықаралық ұйымдар үлкен роль ойнайды. Бұл ұйымдардың шеңберінде
шетел инвестицияларын құқықтық реттеуіне әсер еткен құжаттар қабылданды.
Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық-құқықтық реттеу 60 - шы
жылдардан басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстың әсерінен көп
мемлекеттердің экономикалары құлап, әлсіреді. Сондықтан да, Халықаралық
валюталык қор, Халықаралық қайта құру және даму банк (МБРР) сияқты маңызды,
әрі қажетті институттар құрылды.
Шетел инвестицияларын реттеу Халықарлық сауда ұйым жарғысының бірнеше
баптарының ережелерінде көрсетілген. Біздер білетініміздей, жарғы
мемлекеттермен ратификацияланбады да, күшіне енген жоқ. Халықаралық сауда
ұйымының жарғысын талқылаған Гавана конференциясынан кейін көпжақты
конвенцияларды қабылдауға талпыныстар байқалды. Мұндай талпыныстарға
Боготада өткен конференция да жатады. Бұл конференция барысында жеке
инвестиция мәселелерін реттеуге байланысты арнайы тарауы бар келісімге қол
қойылды. Келісімді тек үш мемелекет ратификациялады: Коста-Рика, Панама
және Гондурас.
50 жылдардың аяғы мен 60 жылдардың басында Азия мен Африкада көптеген
жаңа мемлекеттер пайда болды. Олардың экономикасын көтеру үшін шетел
инвестицияларын осы дамушы елдерге инвестиция құю керек болатын. Дамушы
елдерде шетел инвестицияларын құқықтық реттеуге әсер еткен келесі құжаттар
болып табылады: БҰҰ-ң Бас Ассамблеясының, Әлеуметтік және Экономикалық
Кеңестің резолюциялары, БҰҰ-ң сауда және даму жөніндегі конференциялары
(ЮНКТАД) және басқа да құжаттар.
а) "Мемлекеттер мен шетел түлғалары арасындағы инвестициялық дауларды
шешу тәртібі туралы" 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясы.
1965 жылғы "Мемлекеттер мен шетел тұлғалары арасындағы инвестициялык
дауларды шешу тәртібі туралы" Вашингтон Конвенциясының негізгі мақсаты
инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталық (ИКСИД) - арнайы
халықаралық инвестициялық арбитражды құру болатын.
ИКСИД, басқа да халықаралық арбитраждар сияқты ұлттық заңдармен
салыстырғанда екі түрлі сипаттамамен ерекшеленеді:
1) Халықаралық арбитраждың құрылымы ғана емес, жүзеге асыратын әрекеті
де халықаралық шарттардың ережелерімен анықталады;
2) Көрсетілген ережелерге халықаралық құқық норма ретінде,
мемлекеттің ішкі заңнамасымен салыстырған кезде артықшылықтары беріледі.
Ұлттық арбитражда қолданылатын құқық ұлттық заң болып табылады және ұлттық
сот және әкімшілік органдар бұл арбитраждың қызметіне олар араласа алады.
Ал халықаралық коммерциялық арбитраждың қызметіне олар араласа алмайды,
себебі ол халықаралық шарт негізінде қызмет етеді.
Вашингтон Конвенциясы жобасының авторы халықаралық қайта құру және
даму банкісі болды. Бұл банктің негізгі мақсаты дамушы елдерге көмек
ретінде қаражаттандыруды қамтамасыз ету болды. Реципиент-мемлекет пен шетел
инвесторы арасында туған дауды шешудің механизмін құру саяси тәуекелді жою
мен қолайлы құқықтық ахуалды күшейтуге алып келетін еді.
Вашингтон Конвенциясы ережелерін ИКСИД-ң мәртебесін халықаралық ұйым
ретінде белгілейтін нормалар және дауларды қарау тәртібін реттейтін
нормалар деп бөлуге болады.
Мәртебені белгілейтін нормалар ИКСИД-ті 18 бабқа сәйкес,
халықаралық құқықтық қабілеттігі бар үкіметаралық ұйым деп айтады. Орталығы
МБРР-ң штаб-пәтерінде Вашингтонда орналасқан. Оның президенті ИКСИД-ң
Әкімшілік Кеңесінің төрағасы болып табылады. Кеңес Конвенцияның
қатысушыларынан, яғни мемлекеттің өкілдерінен қүрылады. Олардың негізгі
функциялары: орталықтың процедура ережелерін қабылдау, Бас хатшыны және
оның көмекшісін тағайындау, бір жылдық бюджетті бекіту, орталықтың қызметі
туралы есепті бекіту және тағы да басқалар.
ИКСИД-ң хатшылығын басқаратын Бас хатшы орталықтың заңды өкілі және
"орталықтың басты лауазымды тұлғасы" болып табылады.
Инвестициялық дауларды қарауға ИКСИД-ң құзыретін белгілейтін нормалар;
Келісім процедурасын жүргізудің ережелері;
Дауларды шешудің арбитраждық тәртібі туралы нормалар;
4) Орталықтың шешімдерінің орындалу тәртібін белгілейтін нормалар.
Вашингтон Конвенциясының 25 бабына сәйкес, ИКСИД инвестициялық дауларды
тараптардың жазбаша келісімімен олардың дауларын орталыққа жіберген
жағдайда қарауға құзыретті. Сонымен қатар, бұл дау келесі белгілерден тұруы
қажет. Біріншіден, ол құқықтық дау болу керек және ол инвестициялардан
шығуы тиіс. Екіншіден, даудың қатысушылары бірінші тарап - Конвенцияның
қатысушысы мемлекет болу керек, екінші тарап -Конвенцияның қатысушысы басқа
мемлекеттің жеке немесе заңцы тұлғалары.
Вашингтон Конвенциясында дауларды шешудің нормаларын екі топқа бөлуге
болады: келісім процедурасын жүргізуге байланысты және арбитраждық өндіріс
тәртібін реттейтін топ. ИКСИД-ң негізгі міндеті 1965 жылғы Конвенцияға
сәйкес жаңағы дауларды 1 бабта көрсетілгендей: " арбитраждық талқылауға
және келісуге мүмкіндік беру" немесе " шешуге қамтамасыз ету". Орталық
келісу өндірісін және арбитраждық өндірісті жүзеге асырмайды, ол 'Кімшілік
орган ретінде қатысады және өндіріске қатысты хатшылық қызметті қамтамасыз
етеді.
Келісу процедурасын жүргізу үшін тарап ИКСИД-ң Бас хатшысына арыз
жазады (28 бап). Бұны шешу үшін Келісім комиссиясы құрылады. Оның мүшелерін
тағайындау тәртібі тараптардың келісімімен жүзеге асырылады. Комиссия
жүмысының нәтижесі тараптардың бітімгершілік келісімге келуі болып
табылады.
Тараптар істің бір немесе тақ санды бірнеше арбитрлармен қарауы туралы
өзара келісу мүмкін. Мүндай келісім болмаған жағдайда арбитраждық трибунал
үш арбитрден құрылады, олардың екеуін тараптар өздері бір-бірден
тағайындайды да, үшіншісін (төрағасын) бірге тағайындайды. Арбитрлар үшінші
мемлекеттің тараптары болуы тиіс.
Келісім комиссияның шешімімен салыстырғанда Арбитраждың шешімі екі
тарапқа да міндетті болады. Ол арбитраждың өкілеттіктері көбірек дегенді
білдіреді. Арбитраж тараптардан құжаттарды және басқа да дәлелдемелерді
сұрауға, даулармен байланысты жерлерге шығуға, тергеу жүргізуге құқылы.
Конвенциясының 52 бабына сәйкес шешімге шағымдануға және шешімнің күшін
жоюға болады, егер де бұл бапта көрсетілген бұзушылықтар орын алса. Дәлірек
айта кететін болсақ, арбитраждық трибуналдың заңсыз құрылуы, оның өз
өкілеттіктерін асыру, процедуралық ережелерді сақтамау, трибунал мүшесінің
парақорлықпен айналысуы, яғни пара алу немесе пара беру деген бұзушылықтар.
Шағымды қарау үшін Әкімшілік Кеңестің төрағасы Орталықтың арбитрларының
тізімімен үш тұлғадан құрылған арнайы комитет тағайындайды. Олардың
шешімінің күшін толығымен немесе белгілі бір бөлігін жоюға құқығы бар. Бұл
жағдайда кез-келген тараптардың өтініші бойынша дау қайта қаралуға
жіберіледі. Шешімді қайта қарау туралы өтініш шешім шыққаннан кейін үш жыл
ішінде берілуі мүмкін және дау сол шешім шығарған арбитраждың трибуналымен,
ол мүмкін болмаса, жаңадан құрылған трибуналмен қайта қаралуы мүмкін.
б) "Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты агенттіктің
құрылуы туралы 1985 жылғы Сеул Конвенциясы.
1985 жылдың қазан айында Халықаралық қайта құру және даму банкісінің
басқарма жиналысында "Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты
агенттіктің құрылуы туралы" Конвенцияға қол қойылды. Ол кепілдіктер
Инвестициялық кепілдіктер бойынша халықаралық агенттіктің қатысушысы
мемлекеттердегі шетел инвестицияларына беріледі.
Инвестициялық кепілдіктер бойынша халықаралық агенттік халықаралық
ұйым, толық заңды тұлға болып табылады, оның негізгі мақсаты дамушы
мемлекеттерге инвестициялардың ағымын көбейту.
Конвенцияның екінші тарауында Агенттіктің жарғылық акционерлік
капиталын құру және оған мүше болуды реттейтін ережелерден тұрады.
Агенттікке мүше болу үшін халықаралық қайта құру және даму банкісінің
мүшесі болуы қажет (4 бап, 9 тармақша). Бірақ та банктің мүшелері
Конвенцияға қатысуға міндетті емес. Инвестициялық кепілдіктер бойынша
халықаралық агенттік өзінің қызметін 1988 жылдың 12 маусымында 1082 млн.
АҚШ долларына тең жарғылық капиталымен бастады.
Конвенцияның үшінші тарауы ең маңызды нормалардан тұрады, онда шетел
инвестицияларын сақтандыру қатынастарын реттейтін нормалар көрсетілген.
Конвенцияда коммерциялық емес тәуекелдің үш категориясына кепіл
көрсетілген:
Валюталарды аударумен байланысты тәуекел;
Экспроприация және сол сияқты шаралар;
Соғыс тәуекелі.
Бүл категорияларға тағы да шарт міндеттемелерін орындамағаны үшін
тәуекелді қосуға болады.
Агенттік Конвенцияның 12 бабына сәйкес, келесі инвестицияларды
сақтандыруға алады:
- акцияларды алуға кеткен шығындар
- тікелей капиталдардың әртүрлі формалары және орташа мерзімге, ұзақ
мерзімге берілетін займдер, басқаша айтқанда акционерлік немесе
демеушілік займдер.
Қазақстан Республикасының "Шетел инвестициялары туралы" Заңында
"займдер, несиелер, банкілік және қаржылық салымдар" деген терминдер
кездеспейді. Мысалы үшін, Қазақстан Республикасы мен Румыния арасындағы
келісімде инвестиция терминіне займдер, несиелер, банкілік және қаржылық
салымдар және басқа да ақшалай талаптар кіреді.
Конвенцияның 13 бабында "инвесторға" анықтама берілген. Инвесторды
қабылдайтын елден басқа мемлекеттердің азаматтары инвестор бола алады. Жеке
және мемлекеттік меншіктегі инвестициялар кепілге алыну мүмкін, егер де
олар коммерциялық негізде жүзеге асырылып жатса және көбінесе жеке меншікте
болса.
Конвенцияның төртінші тарауында қаражат және бюджет туралы айтылған.
Ал бесінші тарау ұйымдастыру және басқаруға арналған. Инвестициялық
кепілдіктер бойынша халықаралық агенттіктің басқару органдарының құрылымы
мынадай:
басқарушылар кеңесі;
директорлар басқармасы;
агенттіктің Президенті және Әкімшілігі;
Шешімді сайлау арқылы қабылдайды. 39 бабқа сәйкес, әр мүше мемлекет
177 дауысқа ие.
Инвестициялық кепілдіктер бойынша халықаралық агенттік шетел
инвесторларына берілетін кепілдіктерді қамтамасыз ету жөнінде маңызды
халықаралық институт болып табылады.
1.3 Шетел инвестицияларын қолдау және өзара қорғау туралы
екіжақты келісім-шарттар
Қазақстан Республикасы жасасқан екіжақты келісім-шарттарды
карастырмай тұрып, КСРО мен Ресей жасасқан екіжақты келісім-шарттарды
қарастырып өтейік. КСРО 1989-1990 жылдары инвестицияларды қолдау мен өзара
қорғау туралы келісімдерді 14 шетел мемлекеттермен жасасқан: Албания,
Франция, Нидерландтар, Ұлыбритания, Люксембург, Италия, Финляндия, Канада,
Бельгия, Қытай, Корея, Испания, Швеция, Түркиямен. Бұл келісімдердің
барлығы 1991 жылдың 29 мамырында КСРО Жоғарғы Кеңесімен ратификацияланды.
Ресейде де екіжақты келісім-шарттарды жасасу процесі қарқынды түрде
жүріп жатыр. 1998 жылға дейін Ресей 29 шетел мемлекетімен екіжақты келісім-
шарт жасасты. Оның 13-і күшіне енді. 15 екіжақты келісім-шарт Ресей
Федерациясы атынан, 14 КСРО атынан шықты. Себебі Ресей Федерациясы әлі
күнге дейін КСРО-дан шыққан құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырып жатыр.
1998 жылдың 1 наурызына дейін Қазақстан Республикасы 28 шетел мемлекетімен
екіжақты келісім-шарттарға қол қойды. Нақтылап айта кететін болсақ,
01.05.1992 Түркиямен, 19.05.1992 АҚШ-пен, 10.08.1992 Қытаймен, 22.09.1992
Алманиямен, 29.09.1992 Финляндиямен, 14.02.1993 Мысырмен, 23.03.1994
Испаниямен, 15.09.1994 Литвамен, 17.09.1994 Украинамен, 21.09.1994
Польшамен, 22.09.1994 Италиямен, 02.12.1994 Монғолиямен, 07.12.1994
Венгриямен және тағы да басқа мемлекеттермен жасасты.
Айта кету керек, Қазақстан Республикасы АҚШ-пен және Алманиямен
екіжақты шарттар жасасты, ал қалғандарымен екіжақты келісімдер жасасты.
Кейбір екіжақты келісімдер күшіне енді де, яғни ратификацияланды, ал
кейбіреулері күшіне енбеді. Инвестициялық қарым-қатынастарды реттейтін
кұқықтық нормалардың ресми қайнар-көзі тек қана ратификацияланған
келісімдердің мәтіндері бола алады.
Қазақстан Республикасының инвестицияларды қолдау және өзара қорғау
туралы келісімдердің барлығының құрылымдары бір-біріне ұқсас анықтамасы;
Инвестицияларды қолдау және инвестициялауға рұқсат; инвестицияларды қорғау
және олардың құқықтық режимі; экспроприация және компенсация;
инвестициялармен байланысты төлем аударымдар; суброгация; келісіп жатқан
тарап және келісіп жатқан басқа тараптың инвесторлары арасындағы даулар;
келісіп жатқан тараптардың арасындағы даулар; аса қолайлы жағдайлар;
консультациялар және ақпаратпен алмасу; келісімді қолдану; түзетулер;
күшіне ену; әрекет ету мерзімі және әрекет етудің тоқтатылуы.
Инвестицияларды қорғау туралы келісімдердің барлығы төрт негізгі
жағдайлардан тұрады:
келісіп жатқан тараптар инвестордың капитал құюға және онымен байланысты
қызметіне қолайлы режим құруға міндеттенеді;
шетел меншігін қорғауды қамтамасыз етеді;
шетел инвесторына ешқандай қиянатсыз өзінің табысын аударуға мүмкіндік
беру;
мемлекеттердің инвестормен бірге капитал құю мәселелерінен
туындайтын дауларды халықаралық арбитражда қарауға келісім беруі.
Әрі қарай Қазақстан Республикасының жасақан екіжақты инвестициялык
келісім-шарттардың ерекшеліктерін қарастырып өтейік. Жоғарыда айтып
өткендей Қазақстан Республикасы инвестициялық шарттарды тек екі мемлекетпен
( АҚШ, Алмания ) жасасты, қалғандарымен келісімдер жасасты.
Албаниямен жасасқан шарттың 1 бабында "капитал қүю" термині заттық
күндылықтардың барлық түрлерін қамтып отыр, нақтылап кетсек:
а) қозғалатын қозғалмайтын мүлік ретінде меншік және де басқа
заттық күқықтар, мысалға, кепіл қүқығы және ипотекалық қүқық;
б) компанияларға үлестік қатысу және қатысудың басқа да нысандарына
қүқықтар;
в) экономикалық қүндылықтарды және экономикалық қүндылықтары бар
кызметтерді құру үшін пайдалануға кеткен ақша қаражаттарды талап ету
құқықтары;
г) интеллектуалдық меншік құқықтары (авторлық құқықтар; патенттер;
өндірістік үлгілер және модельдер; тауар белгілер; фирмалық атаулар;
коммерциялық және өндірістік құпиялар; технология; "ноу-хау", "гудвил");
д) концессиялар, онымен қоса табиғи ресурстарды барлауға және
өндіруге берілетін концессиялар[7].
Біздің көріп отырғанымыздай интеллектуалдық меншік құқықтары тек
дәстүрлі институттарды қамтымай, сонымен бірге "гудвил" деген түсінікті
қамтиды. Бүл туралы Қазақстан Республикасының Финляндиямен, Алманиямен,
Чехиямен, Румыниямен, Иранмен, Малайзиямен, Ұлыбританиямен, Кореямен,
Түркиямен, Индиямен, Грузиямен және Әзірбайжанмен жасасқан екіжақты
инвестициялық келісім-шарттарда жазылған.
Батыс заң сөздіктерінде "гудвил" терминіне мынадай түсінік берген.
"СоосішііГ (бедел) - кәсіпорынның саудалық байланыстарынан және беделінен
пайда болған артықшылық, яғни тұтынушылар бүл кәсіпорынның өнімін әрдайым
пайдаланып жүретініне мүмкіндік пайда болады.
Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы шартында "капитал құю"
терминіне мыналар кіреді:
Материалдық мүлік, соның ішінде оған ипотекалық құқық, кепіл
құқығы;
Компания немесе акциялар пакеті, немесе компанияға мен оның
активтеріне басқаша қатысу;
Экономикалық құндылығы бар және капитал құюмен байланысты
шартты орындау;
Әдеби және өнер туындыларынан, барлық салалардан ойлап тапқан заттардан,
өнеркәсіптік үлгілерден, өндірістің құпияларынан, тауарлық белгілерден,
фирмалық атаулардан тұратын интеллектуалдық меншік;
5) Шартпен немесе заңмен берілетін кез-клген құқық, сонымен қатар заңға
сәйкес берілетін кез-келген лицензиялар мен рұқсаттар.
Әрі қарай "инвестициялар" түсінігін қарастырып өтейік. Айта кету
керек, екіжақты инвестициялық шарттарда "капитал құю" және "инвестиция"
терминдері мағынасы жағынан бірдей болады. Мысалы үшін, Қазақстан
Республикасының Ұлыбритания арасындағы келісімін алайық. Бұл келісімнің 1
бабында "инвестиция" терминіне активтердің кез-келген түрлерінің
кіретіндігі айтылады, сонымен қатар:
Қозғалатын және қозғалмайтын мүлік және меншік құқығының басқа да түрлері,
айта кететін болсақ, кепілдер мен тапсырмалар;
Акциялар, құнды қағаздар, компанияның кез-келген қарыз
міндеттемелері және компанияға қатысудың кез-келген басқа нысаны;
Ақша міндеттемелері немесе контрактіге сәйкес қаржылық құндылығы бар
міндеттемелердің кез-келген басқа да түрлері;
Интеллектуалдық меншік құқықтары, гудвил, технологиялық процестер және ноу-
хау;
5) Заңға немесе контрактіге сәйкес, кәсіпорынға кіретін жеңілдіктер
кіреді[8].
Қазақстан Республикасы мен Өзбекістан арасындағы келісімде "инвестиция"
термині жерді пайдалану және жерге билік ету құқығын қамтиді. Финляндиямен
жасасқан келісімде "инвестициялар" терминін мыналар қамтиды: заңға сәйкес
жалға алушымен пайдаланып жатқан инвестициялармен байланысты жалға алынған
инвестициялық тауарлар[9].
Ал өзіміздің қазақстандық ішкі заңцарымызға келсек, "инвестициялар"
терминіне түсінік "Шетел инвестициялары" Қазақстан Республикасының Заңына
1997 жылдың 16 шілдесінде енгізілген өзгертулер мен толықтырулар " Заңында
берілген. "Инвестициялар" - табыс алу үшін кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлері,
сонымен қатар:
-қозғалатын және қозғалмайтын мүлік жөне мүліктік құқықта - акциялар
және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа да нысандары;
облигациялар және басқа да қарыз міндеттемелері;
инвестициялармен байланысты ақша сомаларға, тауарларға, қызметтерге және
шарттарды орындауға байланысты талаптар;
интеллектуалдық қызмет нәтижелеріне құқық, оған қоса авторлық құқықтар,
патенттер, тауарлық белгілер, өнеркәсіптік үлгілер,
технологиялық процестер, ноу-хау, нормативті-техникалық,
архитектуралық, конструкторлық және технологиялық жобалық
құжаттамалар;
- мемлекеттік органмен берілген лицензия немесе басқа нысан арқылы
қызметті жүзеге асыруға кез-келген құқық;
- Қазақстан Республикасы территориясында алынған және қайта
инвестицияланған пайда.
1997 жылдың 28 ақпанының "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы" Қазақстан Республикасы Заңында тікелей инвестицияларға мынадай
түсінік берілген. Тікелей инвестициялар - Қазақстан Республикасы егеменді
кепілдіктерімен байланысты инвестициялардан және Қазақстан Республикасына
берілетін ресми техникалық көмек немесе гранттар шеңберіне кіретін
инвестициялардан басқа инвестициялардың барлық түрлері.
Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен жасасқан екіжақты
инвестициялық келісімдердегі "инвестициялар" терминін ішкі ұлттық
заңдардағы "инвестициялар" терминімен салыстырған кезде келесі нәтижелерді
көреміз:
Екіжақты инвестициялық келісімдердегі "инвестициялардың"
анықтамасы Қазақстан Республикасының ішкі заңдарындағы
анықтамадан әлде қайда кеңірек;
Екіжақты инвестициялық келісімдер Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттары болып табылғандықтан, оларға Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4 бабының 3 бөлімінде көрсетілген ережелер қолданылады:
Қазақстан Республикасы Парламентімен ратификацияланған халықаралық
шарттардың ұлттық заңдарға қарағанда артықшылықтары бар және олар қолдана
береді. Бірақ олар кей кезде қолданбайды, егер де халықаралық шартта оны
қолдану үшін заң шығару қажет екені айтылса;
3) Қазақстан Республикасымен жасасқан екіжақты инвестициялық
келісімдерді тәжірибеде қолданған кезде жоғарыда атап кеткен ерекшеліктерді
ескеру қажет.
Әрі қарай инвестицияларды қолдау және өзара қорғау туралы келісімдерде
кездесетін "инвестор" терминіне тоқталып өтейік. Қазақстан Республикасы мен
Финляндия арасындағы келісімде "инвестор" термині келесі мағынаны
білдіреді: өз елінің заңына сәйкес басқа келісіп жатқан тараптың
территориясына инвестицияларды жүзеге асыруға өздерінің үлттық заңцарына
сәйкес Қазақстан Республикасы немесе Финляндия азаматы болып табылатын жеке
түлға немесе Қазақстан Республикасы немесе Финляндия заңдарына сәйкес
құрылған заңды тұлға құқылы[10].
Қазақстан Республикасы мен Польша Республикасы арасындағы келісімде
"инвестор" терминіне екі заңды тұлға кіреді:
Келісіп жатқан тараптардың біреунің заңына сәйкес құрылған заңды тұлға;
Келісіп жатқан тараптардың біреунің заңына сәйкес құрылмаған заңды тұлға,
бірақ та келісіп жатқан тараптың жеке және заңды тұлғасымен тікелей немесе
жанама бақыланып отыратын заңды тұлға. Ол өз қызметінде бұл екіжақты
келісімнің ережелеріне бағынады[11].
Қазақстан Республикасы мен Малайзия арасындағы келісімде "инвестор"
анықтамасы кішкене басқаша:
1) "Инвестор" деп - келісіп жатқан тараптың территориясында оның
заңдарында сәйкес тұрақты тұрып жатқан немесе азаматтығы бар кез-келген
жеке тұлға;
2) Келісіп жатқан тараптың заңына сәйкес құрылған кез-келген
корпорация, серіктестік, трест, бірлескен кәсіпорын, ұйым, ассоциация
немесе кәсіпорын[12].
Қазақстан Республикасы мен Алмания Федеративті Республикасы арасындағы
шартта ерекшелік бар. Алмания Федеративті Республикада "компания" термині
келесі мағынаны білдіреді: қызмет бабы пайда алуға не алмауға
бағытталғанына қарамастан Алмания Федеративті Республикасының
территориясында мекен-жайы бар кез-келген заңды тұлға немесе саудалық
қоғам, компаниялар немесе бірлестіктер.
Инвестор термині заңды тұлғалардың қай мемлекетке жатқызылатындығын
анықтауда үлкен роль атқарады. Негізінде, тәжірибеде заңды тұлғаның қай
мемлекетке жатқызылатындығын біліп алу қажет. Ол өте маңызды, себебі
Қазақстан Республикасы белгілі бір шетел мемлекетімен шетел инвесторларына
жеңілдетілген режим беретін сауда шарттарына және инвестицияларды қолдау
және өзара қорғау туралы келісімдерге қол қойды. Шетел заңцы және жеке
тұлғаларына салық салу мәселелері бойынша да ол маңызды.
Қаралып жатқан шарттардың, келісімдердің қолданылу аясы мәселесі де
біз үшін маңызды. Қазақстан Республикасының Индия мен Финляндия арасындағы
келісімдердің 2-ші бабында келісім барлық инвестицияларға колданылады, егер
де инвестициялар кез-келген келісіп жатқан тараптың біреунің
инвесторларының басқа келісіп тараптың территориясында жүзеге асырылса деп
жазылған. Тағы да айта кету керек, олар қолданылады, егер де сол келісіп
жатқан тараптың зандары мен нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес болса.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
келісімнің 7 - ші бабында келісім 1985 жылдың 1-ші қаңтарынан кейін жүзеге
асырылған инвестицияларға қолданылады деп жазылған. Қазақстан Республикасы
мен Грузия арасындағы келісімде 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейін жүзеге
асырылған инвестицияларға бұл келісімнің ережелері қолданбайтындығы
жазылған.
Барлық қазақстандық екіжақты инвестициялық шарттар мен келісімдерде
ұлттық режим мен қолайлы жағдайлар туғызатын режим туралы ережелер бар.
Мысалға, Қазақстан Республикасының Ұлыбританиямен келісімнің 3 -ші бабын
айтуға болады. Бұл бапта келісіп жатқан тараптардың ешқайсысы өзінің
территориясында инвестицияларды үшінші мемлекетке берілетін
инвестициялармен салыстырғанда аса қолайлы емес режимде бермеуге тиіс.
Қазақстан Республикасы мен Иран арасындағы келісімде аса қолайлы
жағдайлар туралы арнайы 5- ші бап енгізілді. Нақты айтып кететін болсақ,
келісімде көрсетілген жағдайларға қарамастан келісіп жатқан екі тараптың
өзара келісімімен сай қолайлы жағдайлар да қолданылуы мүмкін.
Шетел инвесторларын меншік құқығынан айыру және шектеу мәселелері де
ойландырып отыр. Бұл мәселеге Қазақстан Республикасының екіжақты
инвестициялық келісімдерде көп көңіл бөлініп отыр. Бұл мәселе Қазақстан
Республикасы мен Финляндия арасындағы келісімде толық көрсетіліп тұр.
Келісімнің 5- ші бабында кез-келген келісіп жатқан тараптың инвесторының
басқа келісіп жатқан тараптың территориясында жүзеге асырылып жатқан
инвестициялары ұлттандырылмайды, бірақ та кей жағдайда инвестициялар
ұлттандырылады, егер ондай шаралар қоғам мүдделеріне байланысты болса[13].
Егер мұндай шаралар жүргізілсе, онда сол территорияның заңдарына
сәйкес тәртіппен жүргізіледі және компенсация төленеді. Компенсация төлемі
жүргізілген күнгі ресми валюталық бағам бойынша төленеді. Компенсация
сомасы мүндай жағдайда, қажетті құжаттарды толтыруға кететін мерзім ішінде
төленуі тиіс.
Инвестицияларға мен табыстарға байланысты төлем аударымдары мәселесі
де шетел инвесторлары үшін маңызды. Қазақстан Республикасының Венгриямен,
Испаниямен, Польшамен, Монғолиямен, Грузиямен, Өзбекістанмен келісімдерде
бұл баптар "аударымдар" немес "инвестициялармен байланысты төлем
аударымдар" деп аталады. Қазақстан Республикасының Индиямен,
Ұлыбританиямен, Кореямен келісімдерде бұл бап "инвестициялар мен
табыстардың репатриациясы", ал Малайзиямен келісімде "инвестициялардың
репатриациясы" деп аталады. Қазақстан Республикасының Түркиямен келісімінде
бұл бап "репатриация және аударымдар" деп аталады.
Қазақстан Республикасының АҚШ пен Түркия арасындағы шарттарда
аударымдарға инвестициялық даудан шығатын төлемдер жатады.
Қазақстан Республикасы мен Өзбекістан арасындағы келісімнің ерекшелігі
- келісіп жатқан тарап аударманы мына жағдайларда шектеу мүмкін:
несие беруші банкрот болса;
әкімшілік қүқық бүзушылықтар немесе қылмыстар болса[14].
Қазақстан Республикасының барлық екіжақты инвестициялык келісімдері
болашақта туындауы мүмкін даулармен байланысты мәселелерді нақты
реттейді.
Келісімдер даулардың екі түрін бөледі:
а) келісіп жатқан тарап пен басқа келісіп жатқан тараптың инвесторы
арасындағы инвестициялауға байланысты даулар;
б) келісіп жатқан тараптардың арасындағы даулар.
Барлық екіжақты инвестициялық келісім-шарттардың қорытындыларында
олардың күшіне енуі, әрекет ету мерзімі және өзгертулер негізу туралы
жазылған.
Қазақстан Республикасы мен Финляндия арасындағы келісімде екі жақтың
келісіп жатқан тараптардың дипломаттары бір-бірімен келіскеннен кейін 30
күннен кейін күшіне енетіндігі айтылған. Бүған ұқсас келісімдер Малайзия
және Румыниямен арасындағы келісімдерде де бар.
Айта кету керек, Қазақстан Республикасының екіжақты келісімдерінің
мерзімдері әртүрлі: 5 жылдан 15 жылға дейін. Қазақстан Республикасының
Финляндия мен Корея арасындағы келісім 15 жылға, ал Испаниямен,
Ұлыбританиямен, АҚШ-пен, Индиямен, Польшамен, Алманиямен, Чехиямен,
Иранмен, Түркиямен, Румыниямен, Венгриямен, Малайзиямен, Монғолиямен,
Өзбекістанмен, Қырғызстанмен, Грузиямен, Әзірбайжанмен 10 жылға жасалған.
Тек Қытаймен жасалған келісімде 5 жылға дейін мерзім көрсетілген. Келісімде
маңызды мәселе – ол келісімнің тоқталуы. Келісімдерде жиі қолданылатын
формулировкалардың ішінен Малайзиямен жасасқан келісімдердегі түсінікті
алуға болады. Бұл келісімде кез-келген келісіп жатқан тарап жүзеге асырылып
жатқан келісімнің іс-әрекетін басқа келісіп жатқан тарапқа жазбаша хат жазу
арқылы тоқтата алады. Бірақ та ол жазбаша хатты келісімнің мерзімінің
бітуіне 1 жыл қалғанда ғана беруге құқылы[15].
2. Инвестициялардың құқықтық және институттық реттелуі.
2.1 Инвестициялардың шет елдердің және Қазақстан Республикасының ішкі
заңдары бойынша құқықтық реттелуі.
1990 жылдың желтоқсанынан бастап бұрынғы КСРО республикаларында шетел
инвестицияларына байлансты арнайы заңдар қабылдана бастады.
Айтып кету керек, ТМД-ң кейбір мемлекеттерінде соңғы жылдары шетел
инвестициялары туралы заңдардың екінші буыны қабылданды. Мысалға, Ресей
Федерациясындағы шетел инвестициялары туралы 1999 жылдың 9-шы шілдесіндегі
Ресей Федерациясының Федералды Заңы және әрине біздің 2003 жылдың 8-ші
қантарындағы Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы Заңы.
Шетел инвесторлары және шетел инвестициялары түсініктерінің
анықтамасы маңызды тәжірибелі мағынаға ие. Шетел инвесторына толық
анықтама Ресей Федерациясының шетел инвестициялары туралы заңының екінші
бабында берілген. Дәл сондай анықтама 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы Заңында, 1994
жылдың 31 шілдесіндегі Армения Республикасының Шетел инвестициялары
туралы Заңында және 1994 жылдың 5 мамырындағы Өзбекістан Республикасының
Шетел инвестициялары және шетел инвесторлары қызметінің кепілдіктері
туралы Заңында берілген.
Қырғызстан Республикасының заңнамасы бойынша шетел инвесторларына тек
шетел мемлекетін ғана емес, оның экономикалық қызметті атқаратын әкімшілік
- аумақтық бірлігін, мемлекетаралық шарт немесе келісім негізінде күрылған
заңды тұлғасын да жатқызуға болады.
1995 жылдың 30 шілдесіндегі Грузия Республикасының Шетел
инвестициялары туралы Заңының ерекшелігі - шетел инвесторлары түсінігіне:
инвестициялауды жүзеге асыратын органдар ретінде шетел мемлекеттері,
халықаралық үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардың жатуы.
Тәжірибеде мынадай сауал туындайды, ТМД мемлекеттерінің заңды және
жеке тұлғаларын шетел инвесторларына жатқызуға бола ма? Бүл сауалға жауап
1992 жылдың 9-шы қазанында Бішкекте ТМД мемлекеттерімен қол қойылған меншік
қатынастарының қүқықтарын өзара тану және реттеу туралы Келісімінің 16-шы
бабында көруге болады. Бір - бірінің территориясында инвестицияларды жүзеге
асырып жатқан заңды және жеке тұлғалар шетел инвесторлары ретінде
қарастырылатындығын тараптар мойындайды. Инвестицияларды жүзеге асырып
жатқан әр тараптың территориясында олардың кызметтері сол тараптың
инвестициялар туралы заңымен және келісіп жатқан тараптар катысатын
халықаралық келісімдермен реттеледі. 1996 жылдың 24-ші қантарындағы
Қазақстан Республикасы Президенті Қаулысымен бүл келісім
ратификацияланды[16].
Келесі өте маңызды шетел инвестициялары түсінігін қарастырып өтейік.
Бүл түсініктің мазмүнын ашатын пәнге байланысты бүрынғы КСРО
республикаларының инвестициялар туралы заңнамаларындағы бар барлық
анықтамаларын үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топ. Армения Республикасының (1-ші бап), Эстония
Республикасының (2-ші бап), Түркменістан Республикасының (1-ші бап),
Әзірбайжан Республикасының (3-ші бап) заңдарында шетел инвестицияларының
пәні болып мүліктің барлық түрлері мен мүліктік кұқықтар атанған.
Мысалға, Әзірбайжан Республикасының инвестициялар туралы заңының 3-ші
бабында шетел инвестицияларына мүліктің барлық түрлері мен мүліктік
құқықтар, сонымен қатар интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне құқыктар
және заттық құқықтарға жатпайтын шетел инвесторларымен пайда алу мақсатында
кәсіпкерлік қызмет және қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне
салынатын құқықтар жатады.
Екінші топ. Украина Республикасының (1-ші бап), Грузия Республикасының
(1-ші бап), Тәжікістан Республикасының (1-ші бап), Өзбекістан
Республикасының (2-ші бап) заңдарында шетел инвестицияларының пәні болып
құндылықтар атанған.
Мысалға, Өзбекістан Республикасының инвестициялар туралы заңының 2-ші
бабында шетел инвестицияларына мүліктік құндылықтардың барлық түрлері мен
оған құқықтар, сонымен қатар шетел инвесторларымен пайда алу мақсатында
кәсіпкерлік қызмет және қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне
салынатын интеллектуалдық меншік қүқықтары жатады.
Үшінші топ. Литва Республикасының (2-ші бап), Қырғызстан
Республикасының (1-ші бап) заңдарында шетел инвестицияларының пәні болып
салымдар атанған.
Мысалға, Литва Республикасының инвестициялар туралы заңының 2-ші
бабында шетел инвестициясы - бүл Литва Республикасында шетел инвесторының
қызмет аясына ақшалай және материалды түрде салымы, сонымен қатар Литва
Республикасының заңды және жеке түлғаларына интеллектуалдық немесе
өнеркәсіптік меншікке құқықтың ауысуы болып табылады.
Қырғызстан Республикасының инвестициялар туралы заңының 1-ші бабында
шетел инвестициясы - бүл пайда алу мақсатында Қырғызстан Республикасының
территориясында шетел инвесторларының экономикалык қызмет объектілеріне
салынатын салымдары ретінде қатысатын инвестициялар.
Тәжірибеде мынадай сауал туындауы мүмкін, банктермен немесе
халықаралық қаржы ұйымдармен берілетін несиелер шетел инвестицияларына жата
ма, жатпай ма? Біздің ойымызша, қарастырып жатқан ТМД және Балтия
мемлекеттерінің заңнамаларының ішінде Украинаның инвестициялар туралы
заңының 3-ші бабында шетел инвестицияларының түрлері толық көрсетілді.
Онда, шетел инвесторлары өздерінің инвестицияларын Украина территориясында
мынадай түрлері арқылы жүзеге асырады:
1. Шетел валютасы, басқа да валюталық құндылықтар және Украина
территориясындағы валюта;
5-ші тармағында шетел инвесторларына қосымша жеңілдіктер берілген.
Яғни, Молдованың мемлекеттік басқару және жергілікті өзін - өзі басқару
органдары өздерінің құзыреттілік шегінде шетел инвесторларына мемлекеттік
және муниципалды жерлердің пайдалынбаған жер учаскілерін жеңілдіктермен
беруге құқығы бар.
Әзірбайжан Республикасы (5-ші бап), Беларусь Республикасы (34-ші бап.
1-ші тармақ), Литва Республикасы (7-ші бап), Ресей Федерациясы (4-ші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Инвестициялық қызметтің түсіңігі және шетел инвестициялары ның
халықаралық-құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1.Инвестициялар және инвестициялық қызметтің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 7
1.2.Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық актілер арқылы
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
а) Мемлекеттер мен шетел тұлғалары арасындағы инвестициялық
дауларды шешу тәртібі туралы 1965 жылғы Вашингтон
Конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12
б)Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты агенттіктің
құрылуы туралы 1985 Сеул
Конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3.Шетел инвестицияларың қолдау және өзара қорғау туралы екіжақты
келісім-
шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 15
2.Инвестициялардың құқықтық және институтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Инвестициялардың шет елдердің және Қазақстан Республикасының ішкі
заңдар бойынша құқықтық реттелуі ... ... ... ... ..22
2.2. Инвестициялардың институтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...47
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1991 жылы мемлекеттік тәуелсіздікті
жариялағаннан кейін Қазақстанда бизнес және инвестиция үшін қажетті
құқықтық базаның берік үргетасы қаланды. Оның негізінде мемлекеттік және
жекеменшікті қорғауды, әркімнің кәсіпкерлік қызметке еркіндік құқығын,
әртүрлі заңды кәсіпкерлік қызмет үшін өз меншігін еркін қолдануды көздейтін
конституциялық қағидалар мен нормалар жатыр. Қазақстан Республикасындағы
инвестицияларға байланысты қатынастарды жеткілікті деңгейде реттеуге,
инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және эканомиялық негіздердің
айқындауға, Қазақстан Республикасында инвестицияларды жүзеге асыратын
инвесторлардың құқықтарың қорғауға, инвесторлардың мемлекеттік
қолдаушараларын ұйымдастыруға, инсвестициялар қатысатын дауларды әділ
шешуге ұмтылады.
Инвестициялық қатынастарды ұлттық және халықаралық дәрежеде
құқыктық реттеу жүйесін қалыптастыру тиісінше ұлттық және халықаралық
инвестициялық құқықтың қалыптасуына әкеліп соғады. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде инвестициялық қатынастарды инвестициялық қызмет аясындағы
барлық қатынастарды реттеуге жататын заңдар мен заңға сәйкес нормативтік-
құқықтық актілер жүйесі арқылы құқықтық реттеу экономикалық қатынастарды
құқықтық реттеу жүйесінен инвестициялық құқықтың бөлінуін рәсімдеуге
келтірмеді. Қазақстанда инвестицияға аз көңіл беріледі деуге болмайды,
бірақ оны өзінің арнайы заңнамасы бар жеке салаға бөлу дүрыс болар еді.
Құқықтық тұрақсыздық инвестиция тартуға кедергі келтіретін
себептердің тізімінде төменгі орында емес. Кез-келген шетел инвесторы,
қандай да болсын елдің нарығына келер алдында ең бірінші ретте оның құқығы
мен міндеттері, кепілдіктер мен оның мүддесін қорғау тәсілдері анық және
айқын жазылуы тиіс заңнамасын оқып танысады.
Шетел инвесторларын тартқысы келіп түрған Қазақстанның алдында
дамыған және ішінара қайшылықсыз инвесторлардың мүддесін жүзеге асыру және
қорғау үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ететін заңнама жүйесін жасау
міндеті түр. Осының нәтижесінде инвесторларға байланысты ұлттық заңнамаға
инвестициялық қызметті жақсарту үшін, мемлекеттік реттеу жүйесін құру үшін
көптеген толықтырулар мен өзгертулер жасалынған болатын. 2003 жылдың 8-ші
қаңтарда инвестиция туралы заң қабылданды.
Бұл заң ТМД мемлекеттерінің инвестицияға байланысты ұлттық
заңнамаларының ішінде ең жемісті, жоғары талаптарға сай заң деп айтуға
болады. Мұнда шетел инвесторлар үшін үлкен жеңілдіктер, яғни салықтық
преференциялар, кеден баждарынан босату, мемлекеттік заттай гранттар
берілген. Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының жаңа заңы
бойынша алғаш рет мемлекет шетел инвесторын отандық инвестормен бір
деңгейге қойды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған мәселе
халықаралық және ұлттық заңгер, теоретик ғалымдардың назарынан тыс қалмаған
және де бұл тақырыпқа заңгер ғалымдар өз еңбектерін арнаған. Олардың
ішінде; М.К.Сулейменовтың Право и иностранные инвестиции в Республике
Казахстан, Мауленов К.С.Правовое регулирование иностранных инвестиции в
Республике Казахстан,Кулагин Г.И., Перельман М.Г.Упровление
инвестиционным процессом в европейских странах СЭБ
Біздін кішігірім еңбегімізде аталған тақырыптың зерттелу деңгейінде
азда болсада өз үлесін қосады деген үметеміз.
Зертелу мақсаты мен міндеті. Зертелу мақсаты болып –
инвестциялық қызметтің халықаралық және ұлттық, яғни Қазақстандағы құқықтық
реттелу мәселесіне талдау жасау, кем тұстарын анықтап теориялық қортынды
жасау. Зертеудегі міндеттері болып осы мәселеге арналған құқықтық
әдебиеттерді және нормативті – құқықтық актілерді қарастыру, инвестиция
және инвестициялық қызмет түсінігін ашу, инвесторлардың халықаралық және
ұлттық деңгейдегі құқықтарың мазмұндау болып табылады.
Зертеудің объектісі мен пәні. Жұмыстын зерттеу объектісі болып
халықаралық және ұлттық деңгеидегі инвестициялар мен инвестициялық
қызметтің жай күйін зерттеудің пәні болып инвестициялық қызметке
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері және осы құқықтар мен міндеттердің
жүзеге асырылуы прцессінде туындайтың қоғамдық қатынасар танылады.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста пайдаланған зертеудін әдісі мен
қағидалары;
- Жалпы ғылымдық–объективтілік принціпі; таным принціпі; формальдік
логика әдісі; синергетика әдісі және жүйелік әдіс-тәсіл.
- Арнайы немесе жеке – формальді – құқықтық; салыстырмалы – құқықтық;
тарихи – құқықтық; түсіндіру – анықтау тәсілі;
Жүргізілген жұмыстың мәліметтер қорын төменгі құжаттар құрайды;
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы заңдар, БҰҰ-ның аясындағы
қабылданған құжаттар және өзге де конвенциялар, Қазақстан Республикасының
екі жаққты және көп жақты – аймақтық келісім – шарттар. Зерттеудің
әдіснамалық дерегі болып Қазақстандық, Ресейлік және де шетелдік заңгер
ғаламдардың зерттеулері пайдалынады.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
1. Қазақстан Республикасыың инвестициялар туралы қолданыстағы
заңдарында инвестициялар – лизинг шартын жасаған кезден бастап лизинг
заттардың, сондай – ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның
жоғарлық капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрлері (жеке
тұтынуға арналған заттардан басқа) немесе кәсіпкерлік қызмет үшін
пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайту деп анықталған. Бұл анықтама
біздің пайыздауымызша толық емес және ол инвестициялардың нормативтік
мазмұнын жеткілікті түрде аша алмайды. Анықтамада инвестицияның басты
белгісі – пайда табу мақсатына тура нұсқау жоқ.
2. Республикамызда шетел инвесторларына ұлттық инвесторлармен бірдей
деңгейлер жағдай жасалған. Бұл Қазақстанның шетел инвестицияларының ел
экономикасына құйылуына әлі де мүдделі екенідігін көресетеді. біздің
ойымызша еліміздің экономикасының шетел инвестицияларына тәуелділігінің
деғгейі егемендігіміздің алғашқы жылдармен салыстырғанда айтарлықтай
төмендеген. Сондықтан біз инвестициялардың (әсіресе шетел
инвестицияларының) елімізге келтірілуіне аса тиімді жағдайлар жасау артық
шара деп есептейміз. Сонымен қатар, ұлттық инвесторларға шетелдік
инвесторлармен салыстырғанда қолайырақ жағдайлар жасап, басымдықтар беру
дұрыс болар еді деп болжаймыз.
3. Қазіргі кезде шетел инвестицияларының құқықтық реттелуі екі ж
деңгейде асырылады: ұлттық құқықтық және халықаралық – құқықтық деңгейде.
Шетел инвестицияларымен байланысты қатынастардың ұлттық – құқықтық
реттелуінің кемшіліктері халықаралық – құқықтық реттеумен алмастырылып,
толықтырылуы мүмкін. Халықаралық шарттармен шетел инвестицияларына
берілетін кепілдіктерді мемлекет бірпжақты алып тастай алмайды, сондықтан
да шетелдік инветицияларды халықаралық – құқықтық реттеудің шетел,
инветорлары үшін маңызы зор. Сондай – ақ реттеу жүйелерінің бір – бірімен
алмастыру мүмкіндігі әділдік және демократизм қағидаларын нақтылай түседі.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Аталмыш тақырыптағы менім
еңбегімді арнайы орта және жоғарғы оқу орындарындғы юристпруденция
мамандықтарындағы тиісті пәндер бойынша дәріс ретінде пайдалануға болады
деп есептеймін. Тәжірибедегі мамандар үшін де бұл еңбек көмекші құрал
төлін атқаруға қабілетті.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, әрқайсында бірнеше
тармақ көзделген. 2 тараудан, қорытынды жәе библиографиядан құралған. Жалпы
көлемі - 50 бет
1. Инвестициялық қызмет түсінігі және шетел инвестицияларының
халықаралық-құқықтың реттелуі.
1.1. Инвестициялар және инвестициялық қызметтің түсінігі.
Ғылыми әдебиеттерде "инвестициялар" түсінігіне көп көңіл
аударылған. Инвестициялар түсінігінің анықтамасы экономикалық және заң
ғылыми әдебиеттерінде өте көп. Бірақ берілетін барлық анықтамалар толық
емес деп айтуға болады, онда тек инвестицияларға тән қасиеттер ғана
көрсетілген.
"Инвестициялар" ағылшын тілінен аударғанда (investments) "капитал
құю" дегенді білдіреді, сол себепті "инвестициялар" және "капитал құю"
сөздері синоним сөздер болып табылады[1].
М.И.Кулагиннің айтуы бойынша, инвестициялар экономикалық тұрғыдан
өндіріске, көлікке, ауыл шаруашылығына және де ұлттық экономиканың басқа да
салаларына пайда алу мақсатымен ұзақ мерзімге ақша қаражаттарын құю дегенді
білдіреді[2].
Ғылыми әдебиеттерде инвестициялардың құқықтық аспектісі де
қаралады. 1966 жылдың конгрессінде капиталдың рецепиенттері болып табылатын
Халықаралық құқық ассоциациясының қатысушылары шетел инвестицияларына
келесі анықтама берді: "Инвестиция - бүл инвестор-мемлекеттен пайдаланушы-
мемлекетке өндірістік кәсіпорын немесе қызмет көрсетуге байланысты
кәсіпорын құру мақсатымен капиталдың қозғалысы".
2003 жылдың 1 тамызындағы "Шетел инвестициясы туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында, инвестициялар - пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік
қызмет объектілеріне инвесторлармен салынатын затты құндылықтардың барлық
түрлері мен оларға құқық және де интеллектуалдық меншіктерге құқық болып
табылады.
Бұрынғы 1991 жылдың 10 маусымдағы "Қазақ ССР-ғы инвестициялық
қызмет туралы" Қазақ ССР Заңында инвестициялар анықтамасы кеңірек болған.
Бүл заңның 1 бабына сәйкес, инвестициялар - бүл қаржылық және материалды-
техникалык кұралдарды қүюдың барлық түрлері және де әлеуметтік,
экономикалық экологиялык, ғылыми-техникалық пайда алу мақсатымен
кәсіпкерлік қызметке салынатын затты құқықтар және интеллектуалдық
құндылықтар.
2003 жылдың 8 қаңтарындағы "Инвестициялар туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында инвестициялардың анықтамасы мынадай: "Инвестициялар
- лизинг шартын жасаған кезден бастап лизинг заттарын, сондай-ақ оларға
құкықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор
салатын мүліктің барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған заттардан басқа)
немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді
ұлғайту".
Шетел авторлары еңбектерінде инвестицияға "шетел инвесторына
жататын кез-келген мүлік жатады, оған қоса осы мүлікпен байланысты әртүрлі
құқықтар мен мүдделер де жатады".
Г.Шварценбергер инвестицияларға тікелей және портфельді
инвестициялар, орта айлық және ұзақ мерзімді несиелер және займдар, және
шетелдегі кез-келген мүлік, құқықтар мен мүдделерді жатқызады. Оның ойынша,
"инвестициялар" және "меншік" терминдері синоним ретінде қаралуға
міндетті[3].
А.Г.Богатырев, Г.Шварценбергтің инвестициялардың құқықтық жағдайы
туралы айтқан анықтамасы дұрыс деп белгілеп отыр: шетел инвестициялары
шетел меншігінің әртүрлі нысандарында көрінеді, ол басқа мемлекеттің
территориясында капиталды иелену, оған билік ету және пайдалану
құкықтарымен байланысты жеке меншік[4].
Бұл авторлармен жеке меншік - құқықтық категория ретінде "шетел
инвестициялары" түсінігінің міндетті элементі деп келісе отырып, шетел
меншігі дегеніміз не, меншіктің қандай белгісі бойынша оны шетелдікке
жатқызуға болады? "Шетел инвестициялары туралы" және "Валюталық реттеу
туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарының нормаларын сараптай келіп, бұл
мәселе осы заңнамада дәл және дұрыс реттелмеген. "Шетел инвестициялары
туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 1 бабына сәйкес, шетел
инвесторларына келесі жеке тұлғалар жатады: шетел азаматтары, азаматтығы
жоқ тұлғалар, шетел мемлекетінде тұрақты тұрып жатқан шаруашылық қызметті
жүргізу үшін тіркелген Қазақстан Республикасының азаматтары.
Осыдан шығып, мынаны айтуға болады: Қазақстан Республикасында
тұрақты тұрып жатқан шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар шетел
инвесторлары бола алмайды және олардың Қазақстан Республикасының
территориясына құйған инвестициялары шетел инвестицияларына жатпайды.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұрып жатқан шетел азаматтарының және
азаматтығы жоқ тұлғалардың инвестицияларын шетел инвестицияларына емес,
ұлттық инвестицияларға жатқызу дүрыс па, дүрыс емес пе? "Шетел меншігі"
анықтамасы мүнда жеке тұлғаның азаматтығына байланысты емес, оның тұрақты
мекен-жайына байланысты болады. Басқаша айтсақ, валюталық заңнама бойынша
"резидент" және "резидент емес" деп айтамыз. Яғни "Валюталық реттеу туралы"
Қазақстан Республикасының Заңының 1 бабында резиденттерге Қазақстан
Республикасында тұрақты тұрып жатқан жеке тұлғалар, сонымен қатар, шетелде
уақытша жүргендер жатады, ал резидент еместерге қалған басқа тұлғалар
жатады.
Бір мәселе шешілмей қалып отыр: шетелден келетін ұлттық
инвесторларға жататын құралдарды шетел инвестицияларына жаткызуға бола ма?
Инвестор-мемлекеттен пайдаланушы- мемлекетке капиталдардың қозғалысы
ретінде болса, онда болады. Ал егер заң бойынша болса, онда болмайды. Бұл
мәселе өзінің заңдық шешімін табу қажет.
Шетелдік құралдардың шетел инвестицияларына жатқызудың ғылыми
әдебиеттерде тағы да бір белгісі - ол шетел инвесторының алатын пайдасы.
Бұл белгі бойынша өндірістік, әлеуметтік немесе басқа объектіні құруға
мемлекетке берілген қайтарылмайтын құралдар инвестициялар бола алмайды.
Н.Н.Вознесенскаяның ойынша, егер де қүралдар мемлекетке сыйға
тартылса, онда тараптардың арасында пайда болған қарым-қатынастар
инвестициялық мәселеге әсерін тигізбеу керек. Мұнда инвестициялық
катынастарды бекіткен кезде міндеттер кешені пайда болмайды[5].
Менің ойымша, бұл позиция дұрыс болып табылады, себебі "капитал",
"капитал құю" түсініктері пайда алуды білдіреді.
Шетел инвесторының экономикалық белсенділігі, өндірістік
қызметінің ролі өте жоғары. Бірақ оларды шетел инвестициясы түсінігінің
белгілеріне емес, берілетін капиталдың пайдалануының эффектісі туралы
мәселесіне жатқызамыз. Капиталдың рецепиент-мемлекеті қажетті құралдарды
алуға көңіл аударады да, белгілі бір мүддені жүзеге асыру үшін кететін бұл
құралдарды кім және қалай пайдаланады: шетел инвесторы ма, отандық өндіруші
ме - бұл басқа мәселе.
"Валюталық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының 1994 жылдың 14
сәуіріндегі заңында тікелей және портфельді инвестицияларға түсініктер
берілген. Заңды тұлғаны тікелей немесе жанама бақылауға алу мақсатындағы
капиталдарды құю тікелей инвестициялар деп атайды (1 бап. 10т. "а"
тармақшасы). Салынған капиталдан табыс алу мақсатындағы капитал салымдары
портфельді инвестициялар деп аталады (1 бап. 10т. "б" тармақшасы).
Тікелей мен портфельді инвестициялар бұл заңның 1 бап 10 тармағына
сәйкес "капитал қозғалысымен байланысты валюталык операциялар" деген жалпы
түсінікке біріккен. Егер де бұл заңның анықтамаларына келетін болсақ,
тікелей инвестициялар портфельді инвестициялармен салыстырғанда үлкен
экономикалық белсенділікке ие, олар заңды тұлғаны бақылауға алуға
бағытталған, сондықтан да бүл заңды тұлғаның қызметіне араласуға мүмкіндік
туады. Өкінішке орай, 1996 жылдың 24 желтоқсанындағы "Валюталық реттеу
туралы" Қазақстан Республикасының жаңа заңында тікелей және портфельді
инвестицияларға берілген анықтамалар жоқ.
Шетел инвестицияларын қүқықтық реттеудің ең негізгі қайнар көзі
болып, қабылдайтын елдің ұлттық заңнамасы болады. Халықаралық актілер
кейбір инвестициялык қатынастарды реттейді, бірақ та олар ұлттық заңнаманы
ауыстырмауы тиіс[6].
Жоғарыда айтылғанның барлығына мынадай нәтижелер шығаруға болады:
"шетел инвестициялары" түсінігі құқықтық категория ретінде шетел меншігінен
тұруы керек.
Шетел инвестицияларының міндетті белгісі пайда алу болып табылады.
Инвестициялық қатынастар әртүрлі құқықтық жүйелермен реттеледі:
экспортер-мемлекеттің, импортер-мемлекеттің күқықтық жүйелерімен,
халықаралык экономикалық қүқықтық нормаларымен. Белгілі бір
мемлекеттің территориясындағы шетел инвестициялардың құқықтық
жағдайы ұлттык заңнамамен, және де халықаралық келісімдермен
реттеледі.
Инвестиция түсінігінің бұл анықтамалары толық, әрі соңғы деп айтуға
болмайды. Бірақ та, қалай болса да, инвестицияға түсінік берілді деп
ойлаймын және инвестициялық қызметке түсінік беруге тура келеді.
Сонымен, инвестициялық қызмет дегеніміз - инвестициялармен байланысты
капиталдарды қүю, мемлекеттік реттеу, контрактілерге қол қою және басқа да
қызметтерден тұратын инвестициялық қызмет.
1.2 Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық актілер арқылы
реттеу.
Қазіргі заманның жағдайларында шетел инвестицияларының құқықтық
реттелуі екі деңгейде жүзеге асырылады: ұлттық-құқықтық және халықаралық-
құқықтық деңгейде. Шетел инвестицияларымен байланысты қатынастарының ұлтгык-
кұқықтық реттелуінің кемшіліктері халықаралық-құқықтық реттелумен
алмастырылуы мүмкін. Ұлттық заңдармен шетел инвестицияларына берілетін
кепілдіктер жаңа заң қабылданғаннан кейін кез-келген уақытта алып тасталуы
мүмкін. Халықаралық шарттармен шетел инвестицияларына берілетін
кепілдіктерді мемлекет біржақты алып тастай алмайды, сондықтан да шетел
инвестицияларды халықаралық-құқықтық реттеудің шетел инвесторлары үшін
маңызы өте зор.
Шетел инвестицияларының халықаралық реттелуі шын мәнінде 60-шы жылдары
Азия мен Африкада жаңа мемлекеттер пайда болғаннан кейін қалыптаса бастады.
Ұлт-азаттық көтерілістердің нәтижесінде пайда болған жаңа мемлекеттерде осы
мемлекеттерге келген шетел жеке капиталдармен арасындағы қарым-қатынас
мәселелерін шешу қажет болды. Көпшілік жағдайда бұл мәселелер шетел жеке
меншігін ұлттандыру және жаңа мемлекет пен шетел жеке инвесторы арасында
туындайтын дауларды шешу жөнінде болды.
Шетел инвестицияларды халықаралық-құқықтық реттеу көпжақты және
екіжақты халықаралық келісімдердің негізінде жүзеге асырылады. Бұдан басқа
да инвестицияға байланысты ұлттық заңдарды унификациялауда БҰҰ-ң
халықаралық ұйымдары, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы және тағы
да басқа халықаралық ұйымдар үлкен роль ойнайды. Бұл ұйымдардың шеңберінде
шетел инвестицияларын құқықтық реттеуіне әсер еткен құжаттар қабылданды.
Шетел инвестицияларын көпжақты халықаралық-құқықтық реттеу 60 - шы
жылдардан басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстың әсерінен көп
мемлекеттердің экономикалары құлап, әлсіреді. Сондықтан да, Халықаралық
валюталык қор, Халықаралық қайта құру және даму банк (МБРР) сияқты маңызды,
әрі қажетті институттар құрылды.
Шетел инвестицияларын реттеу Халықарлық сауда ұйым жарғысының бірнеше
баптарының ережелерінде көрсетілген. Біздер білетініміздей, жарғы
мемлекеттермен ратификацияланбады да, күшіне енген жоқ. Халықаралық сауда
ұйымының жарғысын талқылаған Гавана конференциясынан кейін көпжақты
конвенцияларды қабылдауға талпыныстар байқалды. Мұндай талпыныстарға
Боготада өткен конференция да жатады. Бұл конференция барысында жеке
инвестиция мәселелерін реттеуге байланысты арнайы тарауы бар келісімге қол
қойылды. Келісімді тек үш мемелекет ратификациялады: Коста-Рика, Панама
және Гондурас.
50 жылдардың аяғы мен 60 жылдардың басында Азия мен Африкада көптеген
жаңа мемлекеттер пайда болды. Олардың экономикасын көтеру үшін шетел
инвестицияларын осы дамушы елдерге инвестиция құю керек болатын. Дамушы
елдерде шетел инвестицияларын құқықтық реттеуге әсер еткен келесі құжаттар
болып табылады: БҰҰ-ң Бас Ассамблеясының, Әлеуметтік және Экономикалық
Кеңестің резолюциялары, БҰҰ-ң сауда және даму жөніндегі конференциялары
(ЮНКТАД) және басқа да құжаттар.
а) "Мемлекеттер мен шетел түлғалары арасындағы инвестициялық дауларды
шешу тәртібі туралы" 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясы.
1965 жылғы "Мемлекеттер мен шетел тұлғалары арасындағы инвестициялык
дауларды шешу тәртібі туралы" Вашингтон Конвенциясының негізгі мақсаты
инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталық (ИКСИД) - арнайы
халықаралық инвестициялық арбитражды құру болатын.
ИКСИД, басқа да халықаралық арбитраждар сияқты ұлттық заңдармен
салыстырғанда екі түрлі сипаттамамен ерекшеленеді:
1) Халықаралық арбитраждың құрылымы ғана емес, жүзеге асыратын әрекеті
де халықаралық шарттардың ережелерімен анықталады;
2) Көрсетілген ережелерге халықаралық құқық норма ретінде,
мемлекеттің ішкі заңнамасымен салыстырған кезде артықшылықтары беріледі.
Ұлттық арбитражда қолданылатын құқық ұлттық заң болып табылады және ұлттық
сот және әкімшілік органдар бұл арбитраждың қызметіне олар араласа алады.
Ал халықаралық коммерциялық арбитраждың қызметіне олар араласа алмайды,
себебі ол халықаралық шарт негізінде қызмет етеді.
Вашингтон Конвенциясы жобасының авторы халықаралық қайта құру және
даму банкісі болды. Бұл банктің негізгі мақсаты дамушы елдерге көмек
ретінде қаражаттандыруды қамтамасыз ету болды. Реципиент-мемлекет пен шетел
инвесторы арасында туған дауды шешудің механизмін құру саяси тәуекелді жою
мен қолайлы құқықтық ахуалды күшейтуге алып келетін еді.
Вашингтон Конвенциясы ережелерін ИКСИД-ң мәртебесін халықаралық ұйым
ретінде белгілейтін нормалар және дауларды қарау тәртібін реттейтін
нормалар деп бөлуге болады.
Мәртебені белгілейтін нормалар ИКСИД-ті 18 бабқа сәйкес,
халықаралық құқықтық қабілеттігі бар үкіметаралық ұйым деп айтады. Орталығы
МБРР-ң штаб-пәтерінде Вашингтонда орналасқан. Оның президенті ИКСИД-ң
Әкімшілік Кеңесінің төрағасы болып табылады. Кеңес Конвенцияның
қатысушыларынан, яғни мемлекеттің өкілдерінен қүрылады. Олардың негізгі
функциялары: орталықтың процедура ережелерін қабылдау, Бас хатшыны және
оның көмекшісін тағайындау, бір жылдық бюджетті бекіту, орталықтың қызметі
туралы есепті бекіту және тағы да басқалар.
ИКСИД-ң хатшылығын басқаратын Бас хатшы орталықтың заңды өкілі және
"орталықтың басты лауазымды тұлғасы" болып табылады.
Инвестициялық дауларды қарауға ИКСИД-ң құзыретін белгілейтін нормалар;
Келісім процедурасын жүргізудің ережелері;
Дауларды шешудің арбитраждық тәртібі туралы нормалар;
4) Орталықтың шешімдерінің орындалу тәртібін белгілейтін нормалар.
Вашингтон Конвенциясының 25 бабына сәйкес, ИКСИД инвестициялық дауларды
тараптардың жазбаша келісімімен олардың дауларын орталыққа жіберген
жағдайда қарауға құзыретті. Сонымен қатар, бұл дау келесі белгілерден тұруы
қажет. Біріншіден, ол құқықтық дау болу керек және ол инвестициялардан
шығуы тиіс. Екіншіден, даудың қатысушылары бірінші тарап - Конвенцияның
қатысушысы мемлекет болу керек, екінші тарап -Конвенцияның қатысушысы басқа
мемлекеттің жеке немесе заңцы тұлғалары.
Вашингтон Конвенциясында дауларды шешудің нормаларын екі топқа бөлуге
болады: келісім процедурасын жүргізуге байланысты және арбитраждық өндіріс
тәртібін реттейтін топ. ИКСИД-ң негізгі міндеті 1965 жылғы Конвенцияға
сәйкес жаңағы дауларды 1 бабта көрсетілгендей: " арбитраждық талқылауға
және келісуге мүмкіндік беру" немесе " шешуге қамтамасыз ету". Орталық
келісу өндірісін және арбитраждық өндірісті жүзеге асырмайды, ол 'Кімшілік
орган ретінде қатысады және өндіріске қатысты хатшылық қызметті қамтамасыз
етеді.
Келісу процедурасын жүргізу үшін тарап ИКСИД-ң Бас хатшысына арыз
жазады (28 бап). Бұны шешу үшін Келісім комиссиясы құрылады. Оның мүшелерін
тағайындау тәртібі тараптардың келісімімен жүзеге асырылады. Комиссия
жүмысының нәтижесі тараптардың бітімгершілік келісімге келуі болып
табылады.
Тараптар істің бір немесе тақ санды бірнеше арбитрлармен қарауы туралы
өзара келісу мүмкін. Мүндай келісім болмаған жағдайда арбитраждық трибунал
үш арбитрден құрылады, олардың екеуін тараптар өздері бір-бірден
тағайындайды да, үшіншісін (төрағасын) бірге тағайындайды. Арбитрлар үшінші
мемлекеттің тараптары болуы тиіс.
Келісім комиссияның шешімімен салыстырғанда Арбитраждың шешімі екі
тарапқа да міндетті болады. Ол арбитраждың өкілеттіктері көбірек дегенді
білдіреді. Арбитраж тараптардан құжаттарды және басқа да дәлелдемелерді
сұрауға, даулармен байланысты жерлерге шығуға, тергеу жүргізуге құқылы.
Конвенциясының 52 бабына сәйкес шешімге шағымдануға және шешімнің күшін
жоюға болады, егер де бұл бапта көрсетілген бұзушылықтар орын алса. Дәлірек
айта кететін болсақ, арбитраждық трибуналдың заңсыз құрылуы, оның өз
өкілеттіктерін асыру, процедуралық ережелерді сақтамау, трибунал мүшесінің
парақорлықпен айналысуы, яғни пара алу немесе пара беру деген бұзушылықтар.
Шағымды қарау үшін Әкімшілік Кеңестің төрағасы Орталықтың арбитрларының
тізімімен үш тұлғадан құрылған арнайы комитет тағайындайды. Олардың
шешімінің күшін толығымен немесе белгілі бір бөлігін жоюға құқығы бар. Бұл
жағдайда кез-келген тараптардың өтініші бойынша дау қайта қаралуға
жіберіледі. Шешімді қайта қарау туралы өтініш шешім шыққаннан кейін үш жыл
ішінде берілуі мүмкін және дау сол шешім шығарған арбитраждың трибуналымен,
ол мүмкін болмаса, жаңадан құрылған трибуналмен қайта қаралуы мүмкін.
б) "Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты агенттіктің
құрылуы туралы 1985 жылғы Сеул Конвенциясы.
1985 жылдың қазан айында Халықаралық қайта құру және даму банкісінің
басқарма жиналысында "Инвестициялардың кепілдіктері жөніндегі Көпжақты
агенттіктің құрылуы туралы" Конвенцияға қол қойылды. Ол кепілдіктер
Инвестициялық кепілдіктер бойынша халықаралық агенттіктің қатысушысы
мемлекеттердегі шетел инвестицияларына беріледі.
Инвестициялық кепілдіктер бойынша халықаралық агенттік халықаралық
ұйым, толық заңды тұлға болып табылады, оның негізгі мақсаты дамушы
мемлекеттерге инвестициялардың ағымын көбейту.
Конвенцияның екінші тарауында Агенттіктің жарғылық акционерлік
капиталын құру және оған мүше болуды реттейтін ережелерден тұрады.
Агенттікке мүше болу үшін халықаралық қайта құру және даму банкісінің
мүшесі болуы қажет (4 бап, 9 тармақша). Бірақ та банктің мүшелері
Конвенцияға қатысуға міндетті емес. Инвестициялық кепілдіктер бойынша
халықаралық агенттік өзінің қызметін 1988 жылдың 12 маусымында 1082 млн.
АҚШ долларына тең жарғылық капиталымен бастады.
Конвенцияның үшінші тарауы ең маңызды нормалардан тұрады, онда шетел
инвестицияларын сақтандыру қатынастарын реттейтін нормалар көрсетілген.
Конвенцияда коммерциялық емес тәуекелдің үш категориясына кепіл
көрсетілген:
Валюталарды аударумен байланысты тәуекел;
Экспроприация және сол сияқты шаралар;
Соғыс тәуекелі.
Бүл категорияларға тағы да шарт міндеттемелерін орындамағаны үшін
тәуекелді қосуға болады.
Агенттік Конвенцияның 12 бабына сәйкес, келесі инвестицияларды
сақтандыруға алады:
- акцияларды алуға кеткен шығындар
- тікелей капиталдардың әртүрлі формалары және орташа мерзімге, ұзақ
мерзімге берілетін займдер, басқаша айтқанда акционерлік немесе
демеушілік займдер.
Қазақстан Республикасының "Шетел инвестициялары туралы" Заңында
"займдер, несиелер, банкілік және қаржылық салымдар" деген терминдер
кездеспейді. Мысалы үшін, Қазақстан Республикасы мен Румыния арасындағы
келісімде инвестиция терминіне займдер, несиелер, банкілік және қаржылық
салымдар және басқа да ақшалай талаптар кіреді.
Конвенцияның 13 бабында "инвесторға" анықтама берілген. Инвесторды
қабылдайтын елден басқа мемлекеттердің азаматтары инвестор бола алады. Жеке
және мемлекеттік меншіктегі инвестициялар кепілге алыну мүмкін, егер де
олар коммерциялық негізде жүзеге асырылып жатса және көбінесе жеке меншікте
болса.
Конвенцияның төртінші тарауында қаражат және бюджет туралы айтылған.
Ал бесінші тарау ұйымдастыру және басқаруға арналған. Инвестициялық
кепілдіктер бойынша халықаралық агенттіктің басқару органдарының құрылымы
мынадай:
басқарушылар кеңесі;
директорлар басқармасы;
агенттіктің Президенті және Әкімшілігі;
Шешімді сайлау арқылы қабылдайды. 39 бабқа сәйкес, әр мүше мемлекет
177 дауысқа ие.
Инвестициялық кепілдіктер бойынша халықаралық агенттік шетел
инвесторларына берілетін кепілдіктерді қамтамасыз ету жөнінде маңызды
халықаралық институт болып табылады.
1.3 Шетел инвестицияларын қолдау және өзара қорғау туралы
екіжақты келісім-шарттар
Қазақстан Республикасы жасасқан екіжақты келісім-шарттарды
карастырмай тұрып, КСРО мен Ресей жасасқан екіжақты келісім-шарттарды
қарастырып өтейік. КСРО 1989-1990 жылдары инвестицияларды қолдау мен өзара
қорғау туралы келісімдерді 14 шетел мемлекеттермен жасасқан: Албания,
Франция, Нидерландтар, Ұлыбритания, Люксембург, Италия, Финляндия, Канада,
Бельгия, Қытай, Корея, Испания, Швеция, Түркиямен. Бұл келісімдердің
барлығы 1991 жылдың 29 мамырында КСРО Жоғарғы Кеңесімен ратификацияланды.
Ресейде де екіжақты келісім-шарттарды жасасу процесі қарқынды түрде
жүріп жатыр. 1998 жылға дейін Ресей 29 шетел мемлекетімен екіжақты келісім-
шарт жасасты. Оның 13-і күшіне енді. 15 екіжақты келісім-шарт Ресей
Федерациясы атынан, 14 КСРО атынан шықты. Себебі Ресей Федерациясы әлі
күнге дейін КСРО-дан шыққан құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырып жатыр.
1998 жылдың 1 наурызына дейін Қазақстан Республикасы 28 шетел мемлекетімен
екіжақты келісім-шарттарға қол қойды. Нақтылап айта кететін болсақ,
01.05.1992 Түркиямен, 19.05.1992 АҚШ-пен, 10.08.1992 Қытаймен, 22.09.1992
Алманиямен, 29.09.1992 Финляндиямен, 14.02.1993 Мысырмен, 23.03.1994
Испаниямен, 15.09.1994 Литвамен, 17.09.1994 Украинамен, 21.09.1994
Польшамен, 22.09.1994 Италиямен, 02.12.1994 Монғолиямен, 07.12.1994
Венгриямен және тағы да басқа мемлекеттермен жасасты.
Айта кету керек, Қазақстан Республикасы АҚШ-пен және Алманиямен
екіжақты шарттар жасасты, ал қалғандарымен екіжақты келісімдер жасасты.
Кейбір екіжақты келісімдер күшіне енді де, яғни ратификацияланды, ал
кейбіреулері күшіне енбеді. Инвестициялық қарым-қатынастарды реттейтін
кұқықтық нормалардың ресми қайнар-көзі тек қана ратификацияланған
келісімдердің мәтіндері бола алады.
Қазақстан Республикасының инвестицияларды қолдау және өзара қорғау
туралы келісімдердің барлығының құрылымдары бір-біріне ұқсас анықтамасы;
Инвестицияларды қолдау және инвестициялауға рұқсат; инвестицияларды қорғау
және олардың құқықтық режимі; экспроприация және компенсация;
инвестициялармен байланысты төлем аударымдар; суброгация; келісіп жатқан
тарап және келісіп жатқан басқа тараптың инвесторлары арасындағы даулар;
келісіп жатқан тараптардың арасындағы даулар; аса қолайлы жағдайлар;
консультациялар және ақпаратпен алмасу; келісімді қолдану; түзетулер;
күшіне ену; әрекет ету мерзімі және әрекет етудің тоқтатылуы.
Инвестицияларды қорғау туралы келісімдердің барлығы төрт негізгі
жағдайлардан тұрады:
келісіп жатқан тараптар инвестордың капитал құюға және онымен байланысты
қызметіне қолайлы режим құруға міндеттенеді;
шетел меншігін қорғауды қамтамасыз етеді;
шетел инвесторына ешқандай қиянатсыз өзінің табысын аударуға мүмкіндік
беру;
мемлекеттердің инвестормен бірге капитал құю мәселелерінен
туындайтын дауларды халықаралық арбитражда қарауға келісім беруі.
Әрі қарай Қазақстан Республикасының жасақан екіжақты инвестициялык
келісім-шарттардың ерекшеліктерін қарастырып өтейік. Жоғарыда айтып
өткендей Қазақстан Республикасы инвестициялық шарттарды тек екі мемлекетпен
( АҚШ, Алмания ) жасасты, қалғандарымен келісімдер жасасты.
Албаниямен жасасқан шарттың 1 бабында "капитал қүю" термині заттық
күндылықтардың барлық түрлерін қамтып отыр, нақтылап кетсек:
а) қозғалатын қозғалмайтын мүлік ретінде меншік және де басқа
заттық күқықтар, мысалға, кепіл қүқығы және ипотекалық қүқық;
б) компанияларға үлестік қатысу және қатысудың басқа да нысандарына
қүқықтар;
в) экономикалық қүндылықтарды және экономикалық қүндылықтары бар
кызметтерді құру үшін пайдалануға кеткен ақша қаражаттарды талап ету
құқықтары;
г) интеллектуалдық меншік құқықтары (авторлық құқықтар; патенттер;
өндірістік үлгілер және модельдер; тауар белгілер; фирмалық атаулар;
коммерциялық және өндірістік құпиялар; технология; "ноу-хау", "гудвил");
д) концессиялар, онымен қоса табиғи ресурстарды барлауға және
өндіруге берілетін концессиялар[7].
Біздің көріп отырғанымыздай интеллектуалдық меншік құқықтары тек
дәстүрлі институттарды қамтымай, сонымен бірге "гудвил" деген түсінікті
қамтиды. Бүл туралы Қазақстан Республикасының Финляндиямен, Алманиямен,
Чехиямен, Румыниямен, Иранмен, Малайзиямен, Ұлыбританиямен, Кореямен,
Түркиямен, Индиямен, Грузиямен және Әзірбайжанмен жасасқан екіжақты
инвестициялық келісім-шарттарда жазылған.
Батыс заң сөздіктерінде "гудвил" терминіне мынадай түсінік берген.
"СоосішііГ (бедел) - кәсіпорынның саудалық байланыстарынан және беделінен
пайда болған артықшылық, яғни тұтынушылар бүл кәсіпорынның өнімін әрдайым
пайдаланып жүретініне мүмкіндік пайда болады.
Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы шартында "капитал құю"
терминіне мыналар кіреді:
Материалдық мүлік, соның ішінде оған ипотекалық құқық, кепіл
құқығы;
Компания немесе акциялар пакеті, немесе компанияға мен оның
активтеріне басқаша қатысу;
Экономикалық құндылығы бар және капитал құюмен байланысты
шартты орындау;
Әдеби және өнер туындыларынан, барлық салалардан ойлап тапқан заттардан,
өнеркәсіптік үлгілерден, өндірістің құпияларынан, тауарлық белгілерден,
фирмалық атаулардан тұратын интеллектуалдық меншік;
5) Шартпен немесе заңмен берілетін кез-клген құқық, сонымен қатар заңға
сәйкес берілетін кез-келген лицензиялар мен рұқсаттар.
Әрі қарай "инвестициялар" түсінігін қарастырып өтейік. Айта кету
керек, екіжақты инвестициялық шарттарда "капитал құю" және "инвестиция"
терминдері мағынасы жағынан бірдей болады. Мысалы үшін, Қазақстан
Республикасының Ұлыбритания арасындағы келісімін алайық. Бұл келісімнің 1
бабында "инвестиция" терминіне активтердің кез-келген түрлерінің
кіретіндігі айтылады, сонымен қатар:
Қозғалатын және қозғалмайтын мүлік және меншік құқығының басқа да түрлері,
айта кететін болсақ, кепілдер мен тапсырмалар;
Акциялар, құнды қағаздар, компанияның кез-келген қарыз
міндеттемелері және компанияға қатысудың кез-келген басқа нысаны;
Ақша міндеттемелері немесе контрактіге сәйкес қаржылық құндылығы бар
міндеттемелердің кез-келген басқа да түрлері;
Интеллектуалдық меншік құқықтары, гудвил, технологиялық процестер және ноу-
хау;
5) Заңға немесе контрактіге сәйкес, кәсіпорынға кіретін жеңілдіктер
кіреді[8].
Қазақстан Республикасы мен Өзбекістан арасындағы келісімде "инвестиция"
термині жерді пайдалану және жерге билік ету құқығын қамтиді. Финляндиямен
жасасқан келісімде "инвестициялар" терминін мыналар қамтиды: заңға сәйкес
жалға алушымен пайдаланып жатқан инвестициялармен байланысты жалға алынған
инвестициялық тауарлар[9].
Ал өзіміздің қазақстандық ішкі заңцарымызға келсек, "инвестициялар"
терминіне түсінік "Шетел инвестициялары" Қазақстан Республикасының Заңына
1997 жылдың 16 шілдесінде енгізілген өзгертулер мен толықтырулар " Заңында
берілген. "Инвестициялар" - табыс алу үшін кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлері,
сонымен қатар:
-қозғалатын және қозғалмайтын мүлік жөне мүліктік құқықта - акциялар
және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа да нысандары;
облигациялар және басқа да қарыз міндеттемелері;
инвестициялармен байланысты ақша сомаларға, тауарларға, қызметтерге және
шарттарды орындауға байланысты талаптар;
интеллектуалдық қызмет нәтижелеріне құқық, оған қоса авторлық құқықтар,
патенттер, тауарлық белгілер, өнеркәсіптік үлгілер,
технологиялық процестер, ноу-хау, нормативті-техникалық,
архитектуралық, конструкторлық және технологиялық жобалық
құжаттамалар;
- мемлекеттік органмен берілген лицензия немесе басқа нысан арқылы
қызметті жүзеге асыруға кез-келген құқық;
- Қазақстан Республикасы территориясында алынған және қайта
инвестицияланған пайда.
1997 жылдың 28 ақпанының "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы" Қазақстан Республикасы Заңында тікелей инвестицияларға мынадай
түсінік берілген. Тікелей инвестициялар - Қазақстан Республикасы егеменді
кепілдіктерімен байланысты инвестициялардан және Қазақстан Республикасына
берілетін ресми техникалық көмек немесе гранттар шеңберіне кіретін
инвестициялардан басқа инвестициялардың барлық түрлері.
Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен жасасқан екіжақты
инвестициялық келісімдердегі "инвестициялар" терминін ішкі ұлттық
заңдардағы "инвестициялар" терминімен салыстырған кезде келесі нәтижелерді
көреміз:
Екіжақты инвестициялық келісімдердегі "инвестициялардың"
анықтамасы Қазақстан Республикасының ішкі заңдарындағы
анықтамадан әлде қайда кеңірек;
Екіжақты инвестициялық келісімдер Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттары болып табылғандықтан, оларға Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4 бабының 3 бөлімінде көрсетілген ережелер қолданылады:
Қазақстан Республикасы Парламентімен ратификацияланған халықаралық
шарттардың ұлттық заңдарға қарағанда артықшылықтары бар және олар қолдана
береді. Бірақ олар кей кезде қолданбайды, егер де халықаралық шартта оны
қолдану үшін заң шығару қажет екені айтылса;
3) Қазақстан Республикасымен жасасқан екіжақты инвестициялық
келісімдерді тәжірибеде қолданған кезде жоғарыда атап кеткен ерекшеліктерді
ескеру қажет.
Әрі қарай инвестицияларды қолдау және өзара қорғау туралы келісімдерде
кездесетін "инвестор" терминіне тоқталып өтейік. Қазақстан Республикасы мен
Финляндия арасындағы келісімде "инвестор" термині келесі мағынаны
білдіреді: өз елінің заңына сәйкес басқа келісіп жатқан тараптың
территориясына инвестицияларды жүзеге асыруға өздерінің үлттық заңцарына
сәйкес Қазақстан Республикасы немесе Финляндия азаматы болып табылатын жеке
түлға немесе Қазақстан Республикасы немесе Финляндия заңдарына сәйкес
құрылған заңды тұлға құқылы[10].
Қазақстан Республикасы мен Польша Республикасы арасындағы келісімде
"инвестор" терминіне екі заңды тұлға кіреді:
Келісіп жатқан тараптардың біреунің заңына сәйкес құрылған заңды тұлға;
Келісіп жатқан тараптардың біреунің заңына сәйкес құрылмаған заңды тұлға,
бірақ та келісіп жатқан тараптың жеке және заңды тұлғасымен тікелей немесе
жанама бақыланып отыратын заңды тұлға. Ол өз қызметінде бұл екіжақты
келісімнің ережелеріне бағынады[11].
Қазақстан Республикасы мен Малайзия арасындағы келісімде "инвестор"
анықтамасы кішкене басқаша:
1) "Инвестор" деп - келісіп жатқан тараптың территориясында оның
заңдарында сәйкес тұрақты тұрып жатқан немесе азаматтығы бар кез-келген
жеке тұлға;
2) Келісіп жатқан тараптың заңына сәйкес құрылған кез-келген
корпорация, серіктестік, трест, бірлескен кәсіпорын, ұйым, ассоциация
немесе кәсіпорын[12].
Қазақстан Республикасы мен Алмания Федеративті Республикасы арасындағы
шартта ерекшелік бар. Алмания Федеративті Республикада "компания" термині
келесі мағынаны білдіреді: қызмет бабы пайда алуға не алмауға
бағытталғанына қарамастан Алмания Федеративті Республикасының
территориясында мекен-жайы бар кез-келген заңды тұлға немесе саудалық
қоғам, компаниялар немесе бірлестіктер.
Инвестор термині заңды тұлғалардың қай мемлекетке жатқызылатындығын
анықтауда үлкен роль атқарады. Негізінде, тәжірибеде заңды тұлғаның қай
мемлекетке жатқызылатындығын біліп алу қажет. Ол өте маңызды, себебі
Қазақстан Республикасы белгілі бір шетел мемлекетімен шетел инвесторларына
жеңілдетілген режим беретін сауда шарттарына және инвестицияларды қолдау
және өзара қорғау туралы келісімдерге қол қойды. Шетел заңцы және жеке
тұлғаларына салық салу мәселелері бойынша да ол маңызды.
Қаралып жатқан шарттардың, келісімдердің қолданылу аясы мәселесі де
біз үшін маңызды. Қазақстан Республикасының Индия мен Финляндия арасындағы
келісімдердің 2-ші бабында келісім барлық инвестицияларға колданылады, егер
де инвестициялар кез-келген келісіп жатқан тараптың біреунің
инвесторларының басқа келісіп тараптың территориясында жүзеге асырылса деп
жазылған. Тағы да айта кету керек, олар қолданылады, егер де сол келісіп
жатқан тараптың зандары мен нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес болса.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
келісімнің 7 - ші бабында келісім 1985 жылдың 1-ші қаңтарынан кейін жүзеге
асырылған инвестицияларға қолданылады деп жазылған. Қазақстан Республикасы
мен Грузия арасындағы келісімде 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейін жүзеге
асырылған инвестицияларға бұл келісімнің ережелері қолданбайтындығы
жазылған.
Барлық қазақстандық екіжақты инвестициялық шарттар мен келісімдерде
ұлттық режим мен қолайлы жағдайлар туғызатын режим туралы ережелер бар.
Мысалға, Қазақстан Республикасының Ұлыбританиямен келісімнің 3 -ші бабын
айтуға болады. Бұл бапта келісіп жатқан тараптардың ешқайсысы өзінің
территориясында инвестицияларды үшінші мемлекетке берілетін
инвестициялармен салыстырғанда аса қолайлы емес режимде бермеуге тиіс.
Қазақстан Республикасы мен Иран арасындағы келісімде аса қолайлы
жағдайлар туралы арнайы 5- ші бап енгізілді. Нақты айтып кететін болсақ,
келісімде көрсетілген жағдайларға қарамастан келісіп жатқан екі тараптың
өзара келісімімен сай қолайлы жағдайлар да қолданылуы мүмкін.
Шетел инвесторларын меншік құқығынан айыру және шектеу мәселелері де
ойландырып отыр. Бұл мәселеге Қазақстан Республикасының екіжақты
инвестициялық келісімдерде көп көңіл бөлініп отыр. Бұл мәселе Қазақстан
Республикасы мен Финляндия арасындағы келісімде толық көрсетіліп тұр.
Келісімнің 5- ші бабында кез-келген келісіп жатқан тараптың инвесторының
басқа келісіп жатқан тараптың территориясында жүзеге асырылып жатқан
инвестициялары ұлттандырылмайды, бірақ та кей жағдайда инвестициялар
ұлттандырылады, егер ондай шаралар қоғам мүдделеріне байланысты болса[13].
Егер мұндай шаралар жүргізілсе, онда сол территорияның заңдарына
сәйкес тәртіппен жүргізіледі және компенсация төленеді. Компенсация төлемі
жүргізілген күнгі ресми валюталық бағам бойынша төленеді. Компенсация
сомасы мүндай жағдайда, қажетті құжаттарды толтыруға кететін мерзім ішінде
төленуі тиіс.
Инвестицияларға мен табыстарға байланысты төлем аударымдары мәселесі
де шетел инвесторлары үшін маңызды. Қазақстан Республикасының Венгриямен,
Испаниямен, Польшамен, Монғолиямен, Грузиямен, Өзбекістанмен келісімдерде
бұл баптар "аударымдар" немес "инвестициялармен байланысты төлем
аударымдар" деп аталады. Қазақстан Республикасының Индиямен,
Ұлыбританиямен, Кореямен келісімдерде бұл бап "инвестициялар мен
табыстардың репатриациясы", ал Малайзиямен келісімде "инвестициялардың
репатриациясы" деп аталады. Қазақстан Республикасының Түркиямен келісімінде
бұл бап "репатриация және аударымдар" деп аталады.
Қазақстан Республикасының АҚШ пен Түркия арасындағы шарттарда
аударымдарға инвестициялық даудан шығатын төлемдер жатады.
Қазақстан Республикасы мен Өзбекістан арасындағы келісімнің ерекшелігі
- келісіп жатқан тарап аударманы мына жағдайларда шектеу мүмкін:
несие беруші банкрот болса;
әкімшілік қүқық бүзушылықтар немесе қылмыстар болса[14].
Қазақстан Республикасының барлық екіжақты инвестициялык келісімдері
болашақта туындауы мүмкін даулармен байланысты мәселелерді нақты
реттейді.
Келісімдер даулардың екі түрін бөледі:
а) келісіп жатқан тарап пен басқа келісіп жатқан тараптың инвесторы
арасындағы инвестициялауға байланысты даулар;
б) келісіп жатқан тараптардың арасындағы даулар.
Барлық екіжақты инвестициялық келісім-шарттардың қорытындыларында
олардың күшіне енуі, әрекет ету мерзімі және өзгертулер негізу туралы
жазылған.
Қазақстан Республикасы мен Финляндия арасындағы келісімде екі жақтың
келісіп жатқан тараптардың дипломаттары бір-бірімен келіскеннен кейін 30
күннен кейін күшіне енетіндігі айтылған. Бүған ұқсас келісімдер Малайзия
және Румыниямен арасындағы келісімдерде де бар.
Айта кету керек, Қазақстан Республикасының екіжақты келісімдерінің
мерзімдері әртүрлі: 5 жылдан 15 жылға дейін. Қазақстан Республикасының
Финляндия мен Корея арасындағы келісім 15 жылға, ал Испаниямен,
Ұлыбританиямен, АҚШ-пен, Индиямен, Польшамен, Алманиямен, Чехиямен,
Иранмен, Түркиямен, Румыниямен, Венгриямен, Малайзиямен, Монғолиямен,
Өзбекістанмен, Қырғызстанмен, Грузиямен, Әзірбайжанмен 10 жылға жасалған.
Тек Қытаймен жасалған келісімде 5 жылға дейін мерзім көрсетілген. Келісімде
маңызды мәселе – ол келісімнің тоқталуы. Келісімдерде жиі қолданылатын
формулировкалардың ішінен Малайзиямен жасасқан келісімдердегі түсінікті
алуға болады. Бұл келісімде кез-келген келісіп жатқан тарап жүзеге асырылып
жатқан келісімнің іс-әрекетін басқа келісіп жатқан тарапқа жазбаша хат жазу
арқылы тоқтата алады. Бірақ та ол жазбаша хатты келісімнің мерзімінің
бітуіне 1 жыл қалғанда ғана беруге құқылы[15].
2. Инвестициялардың құқықтық және институттық реттелуі.
2.1 Инвестициялардың шет елдердің және Қазақстан Республикасының ішкі
заңдары бойынша құқықтық реттелуі.
1990 жылдың желтоқсанынан бастап бұрынғы КСРО республикаларында шетел
инвестицияларына байлансты арнайы заңдар қабылдана бастады.
Айтып кету керек, ТМД-ң кейбір мемлекеттерінде соңғы жылдары шетел
инвестициялары туралы заңдардың екінші буыны қабылданды. Мысалға, Ресей
Федерациясындағы шетел инвестициялары туралы 1999 жылдың 9-шы шілдесіндегі
Ресей Федерациясының Федералды Заңы және әрине біздің 2003 жылдың 8-ші
қантарындағы Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы Заңы.
Шетел инвесторлары және шетел инвестициялары түсініктерінің
анықтамасы маңызды тәжірибелі мағынаға ие. Шетел инвесторына толық
анықтама Ресей Федерациясының шетел инвестициялары туралы заңының екінші
бабында берілген. Дәл сондай анықтама 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы Заңында, 1994
жылдың 31 шілдесіндегі Армения Республикасының Шетел инвестициялары
туралы Заңында және 1994 жылдың 5 мамырындағы Өзбекістан Республикасының
Шетел инвестициялары және шетел инвесторлары қызметінің кепілдіктері
туралы Заңында берілген.
Қырғызстан Республикасының заңнамасы бойынша шетел инвесторларына тек
шетел мемлекетін ғана емес, оның экономикалық қызметті атқаратын әкімшілік
- аумақтық бірлігін, мемлекетаралық шарт немесе келісім негізінде күрылған
заңды тұлғасын да жатқызуға болады.
1995 жылдың 30 шілдесіндегі Грузия Республикасының Шетел
инвестициялары туралы Заңының ерекшелігі - шетел инвесторлары түсінігіне:
инвестициялауды жүзеге асыратын органдар ретінде шетел мемлекеттері,
халықаралық үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардың жатуы.
Тәжірибеде мынадай сауал туындайды, ТМД мемлекеттерінің заңды және
жеке тұлғаларын шетел инвесторларына жатқызуға бола ма? Бүл сауалға жауап
1992 жылдың 9-шы қазанында Бішкекте ТМД мемлекеттерімен қол қойылған меншік
қатынастарының қүқықтарын өзара тану және реттеу туралы Келісімінің 16-шы
бабында көруге болады. Бір - бірінің территориясында инвестицияларды жүзеге
асырып жатқан заңды және жеке тұлғалар шетел инвесторлары ретінде
қарастырылатындығын тараптар мойындайды. Инвестицияларды жүзеге асырып
жатқан әр тараптың территориясында олардың кызметтері сол тараптың
инвестициялар туралы заңымен және келісіп жатқан тараптар катысатын
халықаралық келісімдермен реттеледі. 1996 жылдың 24-ші қантарындағы
Қазақстан Республикасы Президенті Қаулысымен бүл келісім
ратификацияланды[16].
Келесі өте маңызды шетел инвестициялары түсінігін қарастырып өтейік.
Бүл түсініктің мазмүнын ашатын пәнге байланысты бүрынғы КСРО
республикаларының инвестициялар туралы заңнамаларындағы бар барлық
анықтамаларын үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топ. Армения Республикасының (1-ші бап), Эстония
Республикасының (2-ші бап), Түркменістан Республикасының (1-ші бап),
Әзірбайжан Республикасының (3-ші бап) заңдарында шетел инвестицияларының
пәні болып мүліктің барлық түрлері мен мүліктік кұқықтар атанған.
Мысалға, Әзірбайжан Республикасының инвестициялар туралы заңының 3-ші
бабында шетел инвестицияларына мүліктің барлық түрлері мен мүліктік
құқықтар, сонымен қатар интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне құқыктар
және заттық құқықтарға жатпайтын шетел инвесторларымен пайда алу мақсатында
кәсіпкерлік қызмет және қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне
салынатын құқықтар жатады.
Екінші топ. Украина Республикасының (1-ші бап), Грузия Республикасының
(1-ші бап), Тәжікістан Республикасының (1-ші бап), Өзбекістан
Республикасының (2-ші бап) заңдарында шетел инвестицияларының пәні болып
құндылықтар атанған.
Мысалға, Өзбекістан Республикасының инвестициялар туралы заңының 2-ші
бабында шетел инвестицияларына мүліктік құндылықтардың барлық түрлері мен
оған құқықтар, сонымен қатар шетел инвесторларымен пайда алу мақсатында
кәсіпкерлік қызмет және қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне
салынатын интеллектуалдық меншік қүқықтары жатады.
Үшінші топ. Литва Республикасының (2-ші бап), Қырғызстан
Республикасының (1-ші бап) заңдарында шетел инвестицияларының пәні болып
салымдар атанған.
Мысалға, Литва Республикасының инвестициялар туралы заңының 2-ші
бабында шетел инвестициясы - бүл Литва Республикасында шетел инвесторының
қызмет аясына ақшалай және материалды түрде салымы, сонымен қатар Литва
Республикасының заңды және жеке түлғаларына интеллектуалдық немесе
өнеркәсіптік меншікке құқықтың ауысуы болып табылады.
Қырғызстан Республикасының инвестициялар туралы заңының 1-ші бабында
шетел инвестициясы - бүл пайда алу мақсатында Қырғызстан Республикасының
территориясында шетел инвесторларының экономикалык қызмет объектілеріне
салынатын салымдары ретінде қатысатын инвестициялар.
Тәжірибеде мынадай сауал туындауы мүмкін, банктермен немесе
халықаралық қаржы ұйымдармен берілетін несиелер шетел инвестицияларына жата
ма, жатпай ма? Біздің ойымызша, қарастырып жатқан ТМД және Балтия
мемлекеттерінің заңнамаларының ішінде Украинаның инвестициялар туралы
заңының 3-ші бабында шетел инвестицияларының түрлері толық көрсетілді.
Онда, шетел инвесторлары өздерінің инвестицияларын Украина территориясында
мынадай түрлері арқылы жүзеге асырады:
1. Шетел валютасы, басқа да валюталық құндылықтар және Украина
территориясындағы валюта;
5-ші тармағында шетел инвесторларына қосымша жеңілдіктер берілген.
Яғни, Молдованың мемлекеттік басқару және жергілікті өзін - өзі басқару
органдары өздерінің құзыреттілік шегінде шетел инвесторларына мемлекеттік
және муниципалды жерлердің пайдалынбаған жер учаскілерін жеңілдіктермен
беруге құқығы бар.
Әзірбайжан Республикасы (5-ші бап), Беларусь Республикасы (34-ші бап.
1-ші тармақ), Литва Республикасы (7-ші бап), Ресей Федерациясы (4-ші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz