Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесінен
Кіріспе
I . тарау
Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиетін қалыптастырудың педагогика теориясындағы жайы
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттері жайлы түсініктің дамуы
1.2 Қазіргі ресми құжаттардағы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесі және оны қалыптастырудың жолдары
II . тарау
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесінен
2.1 Бастауыш мектеп білім мазмұнының оқушылардың тұлғалық қасиетін қалыптастыруға ықпалы
2.2. Сыныптан тыс жұмыстардың және қосымша білім беру мекемелердің бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жолдарынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I . тарау
Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиетін қалыптастырудың педагогика теориясындағы жайы
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттері жайлы түсініктің дамуы
1.2 Қазіргі ресми құжаттардағы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесі және оны қалыптастырудың жолдары
II . тарау
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесінен
2.1 Бастауыш мектеп білім мазмұнының оқушылардың тұлғалық қасиетін қалыптастыруға ықпалы
2.2. Сыныптан тыс жұмыстардың және қосымша білім беру мекемелердің бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жолдарынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жоспары
Жалпы бастауыш білім беру деңгейінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
дамытудың жолдары
Кіріспе
I – тарау
Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиетін қалыптастырудың педагогика
теориясындағы жайы
1. Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттері жайлы түсініктің
дамуы
2. Қазіргі ресми құжаттардағы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесі және
оны қалыптастырудың жолдары
II – тарау
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
тәжірибесінен
2.1 Бастауыш мектеп білім мазмұнының оқушылардың тұлғалық қасиетін
қалыптастыруға ықпалы
2.2. Сыныптан тыс жұмыстардың және қосымша білім беру мекемелердің
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
жолдарынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі.Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік –
экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам
басқалы тұр.Осы негізде Қазақстан Республикасының Президенті 2004 жылғы 14
қазандағы № 1459 Жарлығымен “Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын”
бекітті.Бағдарламаның мақсаты адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіктерін қанағаттандыру керектігін атап
көрсетті.Себебі қоғамдағы тәртіп нормаларын жүзеге асыратын – жеке тұлға.
Адамның құқықтық санасы мен мәдениеті неғұрлым жоғары болса, соғұрлым қоғам
дами түспек.Ол өзінің тыныс – тіршілігі, өмірге араласуы арқылы қоғамды
елеулі, тіпті шешуші өзгерістерге ұшыратады.
Осы арада, адам және оның еңбегі, көзқарасы, болашақ ұрпақтың тәлім-
тәрбиесінің маңызы қай қоғам мен кезеңде болмасын тарих беттерінен ешқашан
түскен емес.Ежелгі дәуірлерден жеткен әдебиеті мен тарихында, мәдениетінде,
ғасырлардан-ғасырларға жеткен ғұлама ойшылдардың даналық ойларында, қазақ
ақын-жырауларының өлең-жыр, толғауларында адам әлемі, жас ұрпақ тәрбиесі
айрықша орын алып келді.Сондай-ақ Әл-Фараби фәлсапаларынан бастап,
М.Қашқари, Ж.Баласағұн, М.Х.Дулати кеңестерінде, Абай әлемінде,
Ы.Алтынсарин, Шәкәрім шындықтарында, Алаш зиялылары М.Дулатов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтың қоғамдық ой-пікірлері мен тәлім-тәрбиелік
еңбектерінде табиғи жалғасын тапқан адам баласының тәрбиесі бүгінде өзіне
басты назарды аудартуда.Осы көкейтесті мәселе шеңберінде кейінгі жылдардағы
отандас ғалым, ағартушылардың зерттеу жұмыстарының өзінде Уманов Г. [2],
Жарықбаев Қ. [6], Әбиев Ж. [2], Қалиев С. [16], Сабыров Т.С. [5], Қоянбаев
Р.М. [13], Нұрғалиев Қ.Н. [2], Жатқанбаев Ж.Ж. [6], т.б. педагогикалық –
психологиялық еңбектерінде, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жан-жақты
қарастырылып, оқушылардың елжандылық, ізгілік, ұжымшылдық, еңбекке деген
сүйіспеншілік, адалдық, шыншылдық, кішіпейілділік, тәртіптілік, қоғам
мүлкіне ұқыптылықпен қарау сияқты моральдық қасиеттерін тәрбиелеуге тиіс
деп тұжырымдалған. Сондай-ақ Әбдіқадырова Т.Р. Жүсіпбек Аймауытұлының
психологиялық-педагогикалық мұраларындағы тұлғаны қалыптастыру мәселесі,
Оразбекова К.А. жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми- педагогикалық
негіздері, Игенбаева Б.Қ. Ана тілі сабағында жеке тұлғаның рухани –
адамгершілігін дамыта оқыту әдістемесі, Қойшыбаева Н.И. Қазақстан
оқушыларының әлеуметтік – азаматтық көзқарастарының қалыптасуы,
Сайдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге
тәрбиелеудің дамуы атты диссертациялық ғылыми еңбектері зерттеу
жұмысымызға негіз болды.
Ата заңымызда мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы – адам және оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары түпкі мақсат-мұрат ретінде атап
көрсетіліп, бұл көзқарас Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
[17] көрініс тапқан. Онда: ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға
қажетті жағдайлар жасау – дей келе, Білім беру жүйесінің басты міндеттері
мыналар болып табылатындығы көрсетілген:
- жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту;
- азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге тәрбиелеу; қажеттілігі жазылса, ал бұл жөнінде Қазақстан
Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің Тәрбие тұжырымдамасында:
“бала бастауыш мектепті бітірген кезде төңірегіндегі оқиғалар жайындағы
әсерін қисынды да жүйелі баяндап, жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз
белсене қарым – қатынас жасауды үйренуге, алған білімін түсініп,өмірде
қолдана білуді талап ететін дағдыларды толық игеруге тиіс” [19] делінсе,
ал Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 – 2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында: “Қазақстандықтарды
патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адам құқықтары мен
бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу” көзделген [20]. Көрсетілген
нұсқаулардан біз көтеріп отырған мәселенің қоғам талабынан туындап
отырғандығына дәлел болмақ.
Осы негізде жеке тұлғаны қалыптастыру бастауыш білім сатысынан
жүргізілуі қажет.Себебі І-ІҮ сынып (7-10 жас) оқушылары педагогикалық
тұрғыдан ерекше көңіл бөлуді талап етеді, себебі бұл төменгі сынып
оқушыларының өмірін жаңа жағдаймен толықтырады.Бұл тұлғаның психологиялық
даму деңгейі мен үнемі өсіп отыратын талаптар арасындағы қайшылықтардың
тууына себепкер болады.Сондықтан оларды оқыту үрдісімен және сабақтан тыс
кездегі бірлестікте өткізілетін тартымды жұмыстармен қызықтыра білудің
маңызы зор.Егер оқу-тәрбие жұмыстары педагогикалық тұрғыда сауатты
ұйымдастырылған болса, онда оқушылардың бойында еңбексүйгіштік, ұқыптылық,
шыдамдылық, ұлтжандылық, азаматтық, қиындықты жеңе білушілік сияқты ерік
сапалары мен адамгершілік қасиеттерін дамытуға болады.
Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігімен бірден дүниеге
келмейді.Әрбір жеке тұлғаны қалыптастру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.Демек
аталмыш мәселенің қазіргі кездегі қажеттілігі анық байқалады.Осы қажеттілік
шешімін табу бізге зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты “Жалпы бастауыш
білім беру деңгейінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың жолдары”
деп таңдап алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты.Жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін дамыту жолдарын айқындай отырып, оны оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану мүмкінділігін ашу.
Зерттеу міндеттері:
- жеке тұлға қасиеттерін дамытудың ғылыми-педагогикалық негізін
анықтау.Атап айтсақ: “жеке тұлға”, “тұлғалық ерекшелік”, “жеке тұлғаны
жан-жақты дамыту” ұғымдарының анықтамаларын нақтылау;
- тарих кезеңдеріндегі ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
еңбектеріндегі жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеу туралы ой-пікірлерін
жүйеге келтіру;
- қазіргі ресми құжаттардағы тұлға қалыптастыру тәрбиесінің маңыздылығын
айқындау;
- тұлғалық қасиеттер, оның педагогика ғылымында алатын орны, мақсат-
міндеттерін және жеке тұлғаны тәрбиелеудегі ерекшеліктер мен
мүмкіндіктерін анықтау;
- жеке тұлға тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін тәрбиеші-
педагогтар қауымына насихаттауды әдістемелік тұрғыда қамтамасыз ету
жұмысының жүйесін сипаттау жолдары;
Зерттеу нысаны.Жалпы бастауыш білім беру жүйесінде тұлға қасиетін
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні.Жалпы бастауыш білім беру оқу пәндері арқылы оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы.Егер жеке тұлғалық қасиеттерге ғылыми-
педагогикалық тұрғыда жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасалып,
тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілсе,
онда бастауыш сынып оқушыларының сана-сезімі мен мінез-құлқын өзіндік дара,
табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, жеке тұлға қалыптастырудың тиімді
жолын жасауға мүмкіндік кеңейеді.
Зерттеудің жетекші идеясы.Жалпы бастауыш білім беру жүйесіндегі
оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.Жеке тұлғаның
әлеуметтік мәнімен жеке тұлғаны дамытудағы шығармашылық-әрекеттік қатынас
туралы қазіргі педагогикалық, психологиялық қағидалар: табиғат, қоғам,
адамның өзара байланысымен диалектикалық бірлігі туралы ілімдерді қамтып
көрсететін таным теориясы, психология мен педагогика ғылымдарының дамуына
үлес қосқан ғалымдар мұралары және қазіргі кездегі ғалымдардың зерттеу
жұмысы бойынша жазылған ғылыми еңбектері негізге алынды.
Зерттеу көздері.Педагогика-психологиялық негіздегі ғылыми еңбектері
мен ресми құжаттары: Қазақстан Республикасының конституциясы, Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңы, “Қазақстан - 2030” стратегиясы,
Қазақстан Республикасының “Білім мемлекеттік бағдарламасы”, “Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасы”, т.б.
Зерттеу әдістері.Материалды теориялық жағынан өңдеу, жүйелеу, зерттеу
нәтижелерін мақұлдаудан өткізу, диссертацияны әдеби жағынан редакциялап
өңдеу.Теориялық деңгей әдістерін (байқап-бақылау, оқушылардың жазбаша және
шығармашылық жұмыстарын зерттеу) қолдана отырып, оқу-тәрбие жұмысының
нәтижесін есепке алу мен бағалау.
Зерттеу базасы.Алматы қаласы № 136 М.Дулатов атындағы орта мектебі мен
№ 147 бастауыш мектептерінің оқушылары, олардың сынып жетекшілерімен
бірлесе жүргізілген жұмыс және Абай атындағы ҚазҰПУ-дегі факультеттік іс-
тәжірибе.
Зертеудің негізгі кезеңдері.Бірінші кезеңде (2005-2006) диссертациялық
зерттеу жұмысының тақырыбы анықталып, педагогикалық-психологиялық
зерттеулерге арналған әдебиеттер мен оқулықтарға талдау жұмысы
жүргізілді.Мақсат-міндеттерін, зерттеу әдістерін қарастырып, зерттеу
жұмысының өзектілігі анықталып, зерттеу жұмысының жоспары
бекітілді.Университет кешенінде өтетін ғылыми-педагогикалық конференцияға
зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша баяндама дайындалып, ғылыми басылым
беттеріне мақалалар жазылды.
Екінші кезеңде (2006-2007) зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша
жинақталған теориялық бөлімінің ұғымдары жүйеленді.Қажетті зерттеу
материалы жинақталып, тарихтың даму кезеңдеріндегі қоғам қайраткерлерінің
тәлім-тәрбиелік мұраларындағы тұлғаны қалыптастыру мәселесін зерттеуге,
дамытуға бағытталған әдістердің тиімді жолдары ұсынылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Жалпы бастауыш білім беру жүйесіндегі
оқушылардың тұлғалық қасиеттеріне қойылатын Республикамыздың ресми
құжаттарының талаптары мен жеке тұлғаның тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
жөніндегі педагогикалық теориясымен тәжірибесіндегі деректерге сүйене
отырып, зерттеуші тұрғысынан бұл мәселенің шешілуі жөніндегі
ықпалдастырылып алынған – “қоршаған ортасына шапағаты мол, жан-жақ
жетілген, дене мен эмоциялық тұрғыдан дамыған, адамгершілігі мол, жүйелі
ойлай білетін тұлғаны қалыптастыру” ұстанымы, тұлғаның, ғылыми-білім
жүйесін өрістетуде, қоғамдық сананы қалыптастыруда алар орнының дәлелденуі
зерттеу жұмысымыздың ғылыми-теориялық жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің тәрбиелік мәні. Зерттеу нәтижесі бакалавриат дәрежесінде
білім алып жатқан студенттер, студент-магистранттар, жалпы бастауыш білім
беру деңгейіндегі мұғалімдеріне, ЖОО оқытушылары үшін педагогикалық
тәжірибеде пайдалануға болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының дәйектілігі мен сенімділігі.Әдіснамалық және ғылыми
әдістемелік негіздерге сүйеніп айқындалған теориялық негізі, теориялық
тұжырымдарға практикалық зерттеулер жүргізуі және оның жарияланған ғылыми
еңбектерінің мақұлданып жүзеге асырылуы арқылы дәйектеледі.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар.
- тарих тағылымындағы жеке тұлғаны тәрбиелеу негіздерін қалайтын ой-
тұжырымдар жүйесі және олардың өзара сабақтастығы мен өзіндік
ерекшеліктері.
- тұлғалық қасиеттерді тәрбиелеудің мәні, мазмұндық сипаты және
функционалдық мүмкіндіктері.
- жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыру жолдарының тиімділігін арттыруға ықпал ететін тәжірибе
мазмұны.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы. Зерттеу
материалдары мен нәтижелері курстық жұмыс түрінде және ғылыми баяндама
түрінде Абай атындағы ҚазҰПУ-де (2006) халықаралық конференцияда және жыл
сайын өткізілетін ғылыми конференцияда талқыланды. Сондай-ақ ғылыми
мақалалар негізінде Абай атындағы Қаз ҰПУ-нің “Хабаршы” ғылыми басылымының
“Бастауыш мектеп және дене мәдениеті” сериясының №2 (11) 2006 жылғы санында
“Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың маңызы”
атты тақырыпта және “12 жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ
мұғалімдерді дайындау мәселелері” жинағында “Білім беруді дамыта отырып
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиетін қалыптастыру” тақырыбында
материалдар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: зерттеу жұмсы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиетттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, міндеттері, нысаны,
пәні, ғылыми болжамы, жетекші идеясы мен тәжірибелік мәні, зерттеу
нәтижелерінің дәлелдігі, оның мақұлдануы қарастырылады.
І тарау бойынша, Жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың
тұлғалық қасиетін қалыптастыруда педагогика теориясындағы оқушы тұлғасын
қалыптастыру мәселесіне талдау жасалып, сондай-ақ қазіргі ресми
құжаттардағы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінің маңыздылығы
педагогикалық негізде талданады.
ІІ тарау бойынша, Жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесіндегі білім мазмұнының ықпалы
және сыныптан тыс жұмыстардың қосымша білім беру мекемелерінің тәлім-
тәрбиелік негіздеріне талдау жасалады.
Қорытынды бөлімінде диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны
тұжырымдалады.
I-ТАРАУ
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКА
ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ЖАЙЫ
1. .Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттері жайлы түсініктің
дамуы
Кескін-келбеті мен болмыс-бітімі сан құбылып, қилы өзгерістерді
басынан кешіріп отырған осынау алмағайып заманда көш соңында қалып қоймай,
өзгелермен терезесі тең іргелі ел болу үшін білімді де білікті, әрі іскер
жастардың бірнеше ұрпағы өсіп жетілсе, солар ғана еліміздің елдігін сақтай
алады.Кемелденген, қуатты қоғам орнатамыз десек, ең алдымен сол қоғамның
басты байлығы ұрпақ тәрбиесіне мән беруіміз қажет.
Адам бола білу – ең биік қасиет.Оған тек жаны, тәні сау ұрпақтың ғана
қолы жетеді.Сондықтан адамды адам ете түсетін қасиеттерді ашып көрсету,
яғни тұлғаны дамыту заман талабына айналып отыр.
Жаңа туған нәресте “адам” деп аталғанымен, “тұлға” деген атқа көпке
дейін ие бола алмайды.Өйткені кісі болып ержету үшін бала оңы мен солын,
өзінің “менін” басқа “мендерден”, яғни басқа адамдардан ажырата білуі
тиіс.Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту
қиын.Есейіп, ержетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не
тұлға деуге болады.Себебі қандайда болмасын бір іспен айналысатын, азды-
көпті өмір тәжірибесі, білім мен дағдысы, икемі, дүниетанымы, сенімі мен
талғам-мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады.
Тұлға – адамдар арасындағы өзінің ұстанымын, орнын, еркін және
жауапкершілігін анықтайтын, қоғамның өкілі ретіндегі адам, ол қоршаған
ортамен, қоғамдағы адамдармен қарым-қатынастар жүйесімен, мәдениетпен өзара
әрекеттестікте қалыптасып, әлеуметтену процесінде тұлға болып шығады.
Психологияда жеке тұлға деген ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар,
бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға (личность) –
дербес әрекет ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам болмысының
қайталанбас, ерекше әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара нысаны немесе
әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі
индивид.Жеке тұлғаның ең басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және
оның әлеуметтік функцияларды (болмысқа, адамдарға, өзіне, еңбекке, жалпы
қоғамға қатысты) атқаруы.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы.Даралық бір адамның басқа бір адамнан,
бір тұлғаның басқа бір тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын,
өзіне тән ерекшелігі бар екенін сипаттайды.Даралық, әдетте, адамның мінезі
мен темпераментінің ерекше белгілері (мысалы, салмақты-жігерлі және
мақсатты адам), шығармашылық қызмет әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі
арқылы ерекшеленеді.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз – ол оның өзіне тән мінез-
құлқындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болуы мүмкін.Ал олардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемдік,
қабілеті бірдей болмайды.Сондықтан әр адамды өзінше дараланған жеке тұлға
деп қараймыз.Бір қоғамда өмір сүрушілерге ортақ әлеуметтік, моральдық-
этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан, жеке тұлғалардың әлеуметтік
қарым-қатынаста айна қатесіз бірдей болуы да мүмкін емес.
Адам тұлға болып, өзіндік ерекшелігімен бірден дүниеге келмейді.Әрбір
жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.Адамның жеке
қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан жеке тұлғаның
“дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды
мәселе болып табылады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның “қалыптасуы” термині жиі
қолданылады.Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда
болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
білдіреді.Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз – бір нәрсеге пішін (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру.Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәні өте зор – баланың ата-анасынан немесе ата-бабаларынан
қалған биологиялық ерекшеліктердің жиынтығы.Тұқым қуалаушылықтың жер
бетіндегі тіршіліктің тарихы және белгілі бір түрдің (біздің жағдайымызда –
адамның) өмірінің тарихын анықтайды.
Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған орта да әсер
етеді: адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, тарихи
қалыптасқан жағдайлар.Қоршаған орта макро және микро болып бөлінеді.Макро
орта дегеніміз – адамға әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы
(өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы
жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құралдары).Микро
орта дегеніміз – баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол адамды әрдайым
қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар, құбылыстар
мен адамдар әлемі.Сонымен бірге жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына,
белгілі бір мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта (климат),табиғат
жағдайлары да әсер етеді.Қай кезде де адам өзі өмір сүрген ортада қызмет
етіп, іс-әрекет жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып,
сол арқылы көксеген мұратына ұмтылады.Бұл – адамның тарихи дамуын
көрсететін жағдай.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі.Жеке адам дамуы өз мүмкіндіктерін
үздіксіз кеңітіп, қажеттіліктерін арттырып отырумен байланысты.Осы даму
деңгейі нақты адамға тән болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді.Даму
дәрежесі мардымсыз тұлғаның адамаралық қатынастары да өте жай күнделікті
тіршілік күйбеңінен аспайды.Ал даму деңгейі жоғары болған адам өзінің
рухани мәртебелігімен, қоғамдық мәнді құндылықтарымен ерекшеленеді.Адам
дене жағынан үлкейеді, яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі
өседі.Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды.Бала көптеген әлеуметтік-
тұрмыстық және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие
болады.Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамудағы ең бастысы – оның
бойында болып жатқан сапалық өзгерістер (танымдық, сезім, моральдық-
жігерлік т.б.).Мінез-құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып
келе жатқан іс-әрекеттілікке айналады, дербестік пен өз мінез-құлқын билей
алу қабілеттілігі артады.Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға
ретінде даму процесін сипаттайды.
Жеке тұлғаның қалыптасып, дамуына әсер ететін факторлардың арасында
тәрбие ең маңызды орын алады.Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік
қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет (ұрпақтан
ұрпаққа берілетін әлеуметтік тәжірибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б.), ал
тар педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз - өсіп келе жатқан ұрпаққа
жалпы адамзаттық құндылықтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар
мен ата-аналар арасындағы педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын азамат етіп
тәрбиелеу деп қарастырады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы
бар.Ол көп аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады.Жеке
тұлғаны жан-жақты дамыту идеясы ертедегі Грек мемлекетінде пайда болып,
өткен дәуірдегі алдыңғы қатарлы прогресшіл ойшылдарды терең толғантты.
Педагогикалық және философиялық еңбектерден жан-жақты дамыту идеясы
туралы көзқарастар қайта өрлеу дәуірінен бастау алғанын байқаймыз.Олардың
негізінде дене және рухани сұлулықтың үйлесімді дамуын айта келе, оған жету
тек адамдардың өнермен, гимнастикамен айналысуы жағдайында ғана жүзеге
асады деп дәлелдейді. Бұндай көзқарас еңбек қызметінің маңызы
қарастырылмаған. Себебі, еңбек қызметі тек құлдарға ғана тәуелді болған.
Рухани мұралары арқылы есімі әлемге танымал данышпан, ежелгі грек
философы Аристотельдің (б.з.д.384-322) көзқарасында дене, адамгершілік және
ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуы ретінде қарастырады.Дене
тәрбиесінің мақсаты - әдемі тұлғалы, күшті мығым адам
тәрбиелеу.Адамгершілік (нравтық) тәрбиесінің мақсаты - бала белсенділігін
қоса дамыту, еркінің ұстамдылығын жетілдіру қажет екендігін атап көрсетті.
Аристотельдің педагогикалық жүйесі жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіру
және дамыту.Бұл ойы ежелгі дәуір заманында ең үздік педагогикалық ой-пікір
болып табылады.
Адамның өзін зерттеу, оның тұлғалық және танымдық ерекшелігін
анықтауда Афина философы Сократ (б.з.д.469-399) ерекше орын алады.Жеке
тұлға дамуын жақтай отырып эстетикалық тәрбиені, этикалық парасаттылық,
инабаттылық, қайырымдылық, ұждағаттылық, тағымдылық, талғампаздық – адам
болмысының жүйелі дамуын көрсетеді деді.Ол өзінің “Саясаттану” еңбегінде
былай деп жазды: “Мейірбандылық пен зұлымдылық, әділеттілік пен
әділетсіздік т.б. отбасы мен мемлекеттің негізін қалайтын ұғымдарды сезім
тұрғысынан қабылдау адамның қолынан келеді” – дей келе, адамның әділетті,
жігерлі болуы, оның ішінде игілікті ісімен тығыз байланысты болып
келетіндігін айта келіп, адам бойында осы қасиетерді қалыптастыруды
көздеді.
Шығыс ойшылы Әл-Фарабидің (870-950) қаланы ізгі деп атауы жай нәрсе
емес.Ізгілік – адамның өзін-өзі тануынан, өзіне баға беруінен
басталады.Педагогикалық тұрғыдан ізгілік адамдар арасындағы қатынастардың
сүйіспеншілікке негізделуі, адамдық ар-намысын, абыройын, ар-ожданын
құрметтеу, жоғары адамгершілік, парасаттылық қасиетпен қамқорлық жасау,
адамды сүйе білу, қадірлеу деп анықталады.Ол адам баласын жаратылыстың,
бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу,
қастерлеу керек деп түсінді.Оның ойынша бақытқа жету басы – таза еңбек,
адал еңбек, (ой толғаныс) болып есептеледі.Фарабидің гуманистік идеясының
басты түйіні – білім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірлігінде болуы, ол
өзінің “Философияны үйрену үшін не білу керек” деген еңбегінде ғылымды, оқу-
ағартуды меңгеру, білім-тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны меңгеруді
қуаттайды.
Түрік және парсы мәдениетінің нәрлі ұйытқысында туындаған Баласағұн
(1011-1075) – философ ретінде және тәрбиелік тағлымға толы педагог, өз
шығармаларында адамның жетіліп қалыптасуы, оның ішінде жастар тәрбиесі –
қоғамдық жағдайлардың, айнала ортаның ықпалымен, оң әсерімен тәрбие арқылы
және адам табиғатынан туысынан, дүниеге келуімен бірге болатын қасиеттер
арқылы қалыптасады.
“Құтты білік” дастанында үйленудің, ұл-қыз өсірудің қиыншылығы көркем
суреттелген.Қараханидтер дәуірінде отанды қорғау, елді басқару, жұмыстың ең
ауырын атқару, отбасын асырау, бала-шаға мен ата-анаға қамқорлық жасау,
т.б. негізгі жұмыстар ерлердің еншісінде болған.Сондықтан білімді де
білікті, ізетті де жүректі ұл өсіру әкенің назарынан тыс қалмағандығын
көрсете отырып, ұл баланы ағайын-туыстарға, ата-анаға,іні-қарындастарға
қолғабыс жасауға үйретіп, оның бойына ерлік, батылдық, тәуекелшілдік сияқты
ер адамға тән қасиеттерді сіңірту қажетілігін айтып педагогикалық ой
түйеді.Оқу-тәрбие ісінде балғын жастық табиғатын түсінуге жетелейді.Баланың
ақыл-есінің, мінез-құлқының ерекшеліктерін еске алмайтын, олардың бәрін
бір қалыпқа сыйғызу тәжірибесінен аулақ болуға шақырады.
Орта ғасырдағы қазақтың ғұлама ғалымы Қадырғали Жалайридің (1530-
1605) үйретуі бойынша, адамның қалыптасуында еңбек тәрбиесі шешуші рөл
атқарады – деп мойындады.Ол үлкендердің кішілерге, жастарға беретін
тәрбиесін “үлкендер ұлағаттылығы” – деп атады.Жастарға тәрбиенің мәнін
түсіндірді.Оны ақындық жырға қосты:
Жалындаған ұл өссін,
Тәрбиелі қыз өссін.
Екеуі де өсіп дамысын,
Бермесін жауға намысын.
Қадырғали жастарға арналған осы бір ғұламалық, ақындық шумағы оны
ғалымның бүгінгі жастарға берген батасы, ұстаздық үлгісі, артына қалдырған
тәрбиелік нақылы деуге болады.
Омар Хайям өмір сүрген дәуірде айнала ортаны, халықты, оның ұлы
адамдарын өз өлеңдерінде және рубайларында жырға қосып мадақтады.Адамның
ұлылығы тәрбие мен білімге байланысты – деген ой түйді.Еңбек, еңбек
тәрбиесі, білім, жалпы тәрбие адамды ұлы етеді деді.
Оның өлеңдерін, бүгінгі педагогикалық тұрғыдан қарасақ адамды жан-
жақты жетілдіру сарыны басым.Аз сөзбен көп мағына беру, бір шумақ өлең
арқылы тәрбиелеу, тәрбиенің бірнеше түрін бір адам бойына енгізу идеясы
көрініп тұрады.Мұнысы бейнелеп салыстыру арқылы адамдық, адамгершілік,
ақылдылық, парасаттылық, мейірбандық элементтері ұштасып жатады.Бұларды
молайтып, толтырып, жеке адам бойына, тәрбиенің әсіресе еңбек,
адамгершілік, ақыл-ой, дене, патриоттық тәрбиені батыл енгізуді ұсынды.Ол
философиялық көзқарастарында тәрбиені, еңбек тәрбиесін, тұлғаның
адамгершілік сапаларын қалыптастыратын тағылым артық туынды делінген.
XV-XVIII ғасырларда қазақ топырағында ғұмыр кешкен ғұламалардың
қатарында суырыпсалма шешендік өнерімен ерекше көзге түскен Жиренше шешен,
Қазтуған, Асан қайғы, Шалкиіз және Сыпыра жырау сынды ұлы дала ойшылдары
шоғырын да атап өтуге болады.Аталған ғұламалардың шығармаларында жастарды
өнерге,білім алуға, атамекенді сүюге, имандылыққа, батырлыққа баулыған
тәлім-тәрбиелік идеялар көптеп кездеседі.
Қазақ философиялық ой-пікірлерінде адамның белсенді тұлға екендігін
бірінші атап көрсеткендердің бірі – Бұқар жырау.Адамды адам ететін – оның
ортасы, тәлім-тәрбиесі деп көрсетті.Оның ойынша, адал, белсенді тұлға -
таланты зор, ерен қабілетті адамдар әлеуметтік өмірде елеулі рөл
атқарады.Соның бір мысалы ретінде жырау толғауында өз кезегінде Абылай
ханның елбасылық қасиетін бейнелейді.
Ғұлама-ғалым, ұстаз Өтебойдақ Тілеуқабылұлы (1388-1483) – баланы
қаршадайынан өнерге тәрбиелеу арқылы оны белгілі бір еңбек түрінің
майталманы етіп шығаруға болады дейді, яғни жақсы іскерлігімен көзге түсіп,
ысылып алғандар басқаға үйретпек, басқалар одан үйренбек, кімнің ісі ел
қалауына ілінсе, содан жаман істейтіндер үлгі алмақ.Үйрететін, ысылған
ісмерлерді жұрт мақтап, өнерпаз деспек.Жақсы ісімен көзге түспек.Ісмерлік -
өнер.Осы атқа ие болғандар өнерпаз атанбақ [2].
Өтебойдақ ұстаз ретінде жастарды сұлулық, әдемілік пен әсемдікті
түсініп білуге тәрбиелеудің маңызына да тоқталады.Сондай-ақ, адамның жеке
дара ерекшеліктерінің болатындығына да арнайы тоқталады.Ол адам дүниеге
келгенде Аллатағаланың жазуымен біреуі асқан дана, талғамы талғар кемеңгер,
енді бірі ел іші береке бірлігін сақтап жауынан қорғану үшін қол сайлаған
батыр, білікті, білгішті ақылғойлар құрмағы шарт болмақ – деп
түйіндейді.Оның осынау пікірлеріне талдау жасайтын болсақ, кейбіреулерінің
ерекше қасиетпен өмірге келетінін аңғарамыз.
Ө.Тілеуқабылұлы жеке адам қасиеттері жөнінде кейбір ойларын айта
келіп, жастардан ұстамдылықты, аз сөйлеп, көп тыңдауды, іскер де ісмер
болуды талап етеді.Ол адамның жақсы мінездерінің қатарына батырлықты,
батылдықты жатқызады.Ғұлама ғалым ешнәрсеге қызықпайтын енжар адамның
ешкімге шапағаты болмайды, ол да бір мал да бір деп, олардың атына қатты
сын айтады.Адам өмір сүруге, сегіз қырлы бір сырлы болуға ұмтылуы тиіс
деген тұжырым аталмыш еңбектің өн бойынан аз кездеспейді.
ХIV-XVIғғ.Қайта өрлеу дәуірінде сауданың, қаланың дамуымен бірге
тоқыма өндірісі өркендеді, капиталистік өндіріс кәсібі дамыды, буржуазия
табы туды.Бұл өзгерістер ғылымның дамуын талап етті.Қайта өрлеу дәуірінде
математика, астрономия, механика, география, жаратылыс ғылымдары дамып,
ғылымның әр саласынан жаңалықтар ашылды.Гуманист педагогтар балаларға дене
тәрбиесін, эстетикалық тәрбие, математика, астрономия, механика, жаратылыс
ғылымдарын оқыту арқылы білім беруді талап етті.Сондай-ақ, гуманистер
Витторино да Фельтре, Ф.Рабле, М.Мантень, Э.Роттердамский жан-жақты идеясын
дамыта отырып, тұлғаның эстетикалық дамуы қажеттілігіне назар аударды.
Кейінен жеке тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуы жайында пікірлер социал-
утопистер Томас-Мор, Т.Кампанелла, Р.Оуен, Сен-Симон еңбектерінде де дұрыс
көзқарасқа әрі толық мазмұнға ие болды. Олар қоғамның барлық мүшелері
қатысқан еңбек пен оқытудың бірлігін жан-жақты даму деп қарастырды.
XVII ғасырда педагогика статус алып, өзінше ғылым болып шыға бастаған
кезеңде, Ян Амос Коменский (1592-1670) батыл түрде педагогикаға жаңа бағыт,
жаңа жол сала білді, сондықтан да ол тәрбиенің Галилейі деген әділ атаққа
ие болды.Ол заманындағы білім беру жүйесіне, мектеп құрылысына мектептің
жаңа түрі жөніндегі идеяны қарсы қойды.“Ұлы дидактиканың” негізгі
тарауларында реалистік позицияда екендігін, педагогиканың маңызды
мәселелерін шешуді өмір тілегіне, өз қоғамының демократиялық топтарының
мұқтажына бағындыратынын көрсетті.Ол өмірге пайдалы, іске қажетті
білімдерді оқытуды талап етті.Сондықтан мектептің мақсаты – ақылды адамды
тәрбиелеу.Тек ақылды адамды тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей дамыту
оқытудың ең басты міндеті – деп есептеді.Тәрбиенің рөлін жоғары бағалаған
педагог “Адам тек тәрбие арқылы адам болады”, “Адам болу үшін ол білім алуы
тиіс” – деді.Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу,
кіші пейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап
етті.
Бүкіл тәрбие ісі Коменскийше табиғатқа тән, жалпы заңдылықтарға сәйкес
болуға тиіс.Ол адамды табиғаттың бір бөлігі ретінде алып қарап, тәрбие ісін
адамның табиғатына сәйкес, оның табиғи қабілеті мен қасиеттерін дамытуға
бағыттап жүргізу керек деп кеңес береді.Егер егістікті отамайтын болса,
егіске қауіп төндіретін арамшөп өседі.Егер ағаш бұтақтары кесіліп
отырылмаса, жабайыланады.Бұл пікірден мұғалімдер де, оқушылар да бірін-бірі
қадірлеп отыратын болсын, тәртіптің үлгісін мұғалімнің өзі көрсетіп
отырсын дейді.Коменский балаларға тәлім-тәрбие беріп, ұстаздық көрсететін
мұғалімді өте жоғары бағалайды.
Ағылшын философы және педагогі Джон Локк (1712-1778) адамның туысымен
бірге бітетін идеяларға қарсы шыға отыра, адамды қалыптастырудағы, оның
көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші
мәнін мойындайды.Он адамның тоғызы тәрбие арқылы жетіледі деген қорытындыға
келген.Ол баланың туа пайда болатын сапасын жоққа шығарды, ол баланы “Таза
тақтаға” (tadula zasa) теңеді, оған жазуға да сызуға да болады.Алайда оған
тәрбиенің күшін пайдалану тиімді деді.
Локктың ұсынған тәрбиесінің мақсаты - өз ісін ойластыра отырып
сақтықпен жүргізе алатын, өз мүдделерінің реттілігін қамтамасыз ете алатын
үстем таптың жасөспірімдерін тәрбиелеу.Ол, жасөспірімге дене және
адамгершілік тәрбиелері берілуге тиіс дей келе, Локк дене тәрбиесін басқа
тәрбиелердің негізі деп есептеп, оның мәнін жоғары көтерді.Ол мықты денеде
мықты рух, - болады дей отыра, Локк адамгершілік тәрбиесін кеңірек
қарастырды.Ол адамгершілік қасиеттер мен сапалар ретінде адамдардағы
кішіпейілділікке, ұстамдылыққа, сақтыққа және әділеттілікке ерекше мән
берді.Осы қасиеттер мен сапалардың барлығы ақылға бағындырылуы қажеттігін
айтты.Сондай-ақ, адамға қажетті тағы бір сапа – мінез-құлықтағы
мәдениеттілік.Дөрекілік, мысқылшылдық, әдепсіздік, кекшілдік – мінез-құлық
мәдениеттілігіне сыйыспайтын қасиеттер деп есептеді.
Локк іріктеп ұсынған тәрбиенің жолдары мен құралдары:1) үлгі өнеге
көрсету; 2) әдеттендіру; 3) балалармен пікір алысу және олардың
әуестенушілік ынталарын қанағаттандыру; 4) намыс және теріс ұғымдарына
назар аудару.
Сонымен, Локк баланың дұрыс мінез-құлқын қалыптастыру, қабілеттерімен
өздігінше ойлауын дамыту, оның рухани және дене шынықтыру жөніндегі тәрбие
жүйесін зерттеді.Ол өзінің “Тәрбие туралы ойлар” атты еңбегінде іскерлік
сапасы кең, ауқымды біліммен ұштастыра білген, өзіне-өзі сенген адамның
бейнесін жасаған.Манері сыпайы, адамгершілік жағынан сенімді көрегендер,
оның педагогикасының кейіпкерлері осылар.
Атақты француз жазушысы, ағартушы-философ және педагогі, XVIII
ғасырдағы революция қарсаңындағы буржуазиялық интеллигенцияның тамаша
өкілдерінің бірі – Жан Жак Руссоның педагогикалық теориясы негізінен көркем
шығармасы Эмиль атты романында баяндалады, өз өмірінде гуманистік бағытты
берік ұстаған ағартушы-педагог Руссо жаңа қоғамды аңсауына байланысты
феодалдық салт-сананы түбірімен жою үшін, жаңа қоғамды орнату үшін кімді
қалай тәрбиелеу қажет деген сұрақпен тәрбиенің міндеті мен өзгешеліктері
жөніндегі мәселені зор педагогикалық проблема ретінде ұсынды.Руссоның
педагогикалық концепциясының негізіне феодалдық әдет-ғұрыптардан арылған,
бостандықтағы, толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады.Осындай
келелі міндеттерді шешудің жолдарын қарастыра келе бала тәрбиесінде,
баланың дамуын ескеріп, оның жас ерекшеліктеріне лайықтап жүргізілуі тиіс
дейді Руссо. Сөйтіп, Руссоның суреттеуінше және педагогикалық жағынан
қорытуы арқылы қиялындағы жаңа адамның идеалды образы құрылды.Оның сипаты:
Эмиль еңбек үстінде шыныққан, әртүрлі қолөнерін үйренген, өздігінше тұрмыс
құруға үйренген, еңбек адамын сыйлайтын, еңбекті, еңбекке негізделген
демалысты бағалауға дағдыланған, адамгершілігі мол, отанын сүйетін, ақылды,
қайратты нағыз адам.
Жан Жак Руссоның “Эмиль” және “Қоғамдық шарт” атты еңбектері Иоганн
Генрих Песталоцииге (1746-1827) үлкен әсер етті.Песталоциидің дүниеге
көзқарасы демократиялық сипатта болды.Ол барлық адамдардың, қажетті тәрбие
алуын жақтай отырып, адамды дамытудың, тәрбиелеудің басты құралы еңбек деп
санады.Дұрыс ұйымдастырылған еңбек балалардың ақыл-ойын дамытады, моральдық
қасиеттерін қалыптастырады.Тәрбиенің негізгі мақсаты – қоғам өміріне
белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру десе, тәрбиенің
міндеті – адамның барлық табиғи күштерін, қабілетін дамытуда дұрыс бағыт
беруі тиіс, дұрыс бағытталған тәрбие ғана баланың жан-жақты дамуына негіз
болады деп көрсетті.Ал мұғалімнің міндеті – баланың айналасындағы
адамдарға, жалпы адамзатқа сүйіспеншілікпен қарайтын етіп
тәрбиелеу.Песталоции балаға дене тәрбиесін, еңбекке тәрбиелеуді, моральдық,
эстетикалық және ақыл-ой тәрбиесін беруді көздейді.Тәрбиенің бұл салалары
өзара байланысты түрде берілуге тиіс, сонда ғана олар адамды жан-жақты
тәрбиелей алады деді.
Маркстік философияның негізін қалаушылар К.Маркс (1818-1883) пен
Ф.Энгельс (1820-1859) тұлғаны дамыту жайлы пікірлерінде ақыл-ой тәрбиесімен
дене тәрбиесін бірлікте қарастырып, жастардың практикалық қызметін
техникалық оқумен ұштастырады. Тәрбиенің мақсатын қоғам дамуымен бірлікте
қарастырып, қоғамдағы өндіріс күштерінің даму заңдылықтарына терең талдау
жасады.
Қазақстанның Россияға қосылуының әлеуметтік-экономикалық және мәдени
нәтижесінің де терең мәнді прогрестік маңызы болды.Қоғамдық-мәдени
байланыстар және олардың қазақ елінің рухани өміріне тигізген прогрестік
ықпалы кедергі-тосқауылсыз болып жатпады.Ол даму процесі еді, сондықтан да
ол прогресс ұзақ және қиын кезеңдерден өтті.Оның үстіне XIX ғасырдың 60-
жылдары Россияның өзі үшін ірі әлеуметтік-экономикалық қозғалыс кезеңі
болды.Педагогикалық қозғалыс сол кездегі қоғамдық қозғалыстың бір бөлігі
болып табылды.
Крепостниктік тәрбиені қатты сынау, сословиелік мектеп пен ерте
мамандандыруға қарсы күрес, жалпы білім, азаматтық тәрбие, әйелдерге білім
беру, ескі діни оқуға, құрғақ жаттаудан айығу мен баланың жеке басын
сыйлау, халық мектептерін көптеп ашуды талап ету, жоғары мектеп
автономиясы, міне прогресшіл педагогиканың көтерген негізгі мәселелері
осылар болатын.
XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Россияның алдыңғы қатарлы қоғамдық-
педагогикалық ой-пікірінің дамуында осы кезіңнің екі ұлы ойшылы болған
Виссарион Григорьевич Белинскийдің (1811-1848) және Александр Иванович
Герцен (1812-1870)нің алатын орны аса ерекше.Бұл қайраткерлердің өмірі
Россияның революцияшыл-азаттық қозғалысымен тығыз байланысты, олар
классикалық философияның және революцияшыл-демократиялық педагогикасының
негізін салушылар болып есептеледі.
Революцияшыл-демократиялық педагогикасының негізін салушылар
адамгершілік тәрбиесінің негізгі мәні – адамның адамгершілік қадірі мен
абыройына, жоғары міндетіне табанды сенім, отаны мен халқына адал қызмет
ету, шындық пен ақиқатты сүйе білу, әділетсіздік атаулыға терең
жиіркеніштілік сезім, онымен күресу деп дәлелдеді.Адамгершіліктің осындай
мәніне сәйкес Белинский мен Герцен балаларда ең алдымен патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, сөзді іспен байланыстыру қасиеттері мен
сапаларын тәрбиелеуді көздеді.
Белинский мен Герценнің үйретуінше, нағыз адамгершіліктің өлшемі мен
көрсеткіші сөз жүзінде емес, практикалық іс-әрекет үстінде байқалады,
сондықтан адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу үшін – адамгершілік жөніндегі
жүйелерді, өсиет сөздерді оқып, үйреніп қана қоймай, дұрыс адамгершілік
қасиеттерді практикалық іс пен өмір үстінде қалыптастыру керек.Балаға
айналасын қоршаған дүние мен өмірді табиғи түрінде іс-әрекет және адам
еңбегі арқылы көрсету керек.Кіші жастағы балаларға адамгершілік тәрбиесін
сіңіру үшін олардың мінезін теріс бағыттардан тазарту қажет, ал ол үшін
олардың көз алдына ұнамды үлгілер көрсетілуі тиіс.Осы мәселеге байланысты
Белинский “Тәрие жөніндегі ойларында” жақсы оқытушылар мен тәрбиешілер
үлгісін суреттеді, ұлы адамдардың өмірін оқудың пайдалы екендігін
дәлелдеді, ұлы ғалым Ломоносов өмірін зор тәрбиелік үлгі тұтты.
Белинский мен Герцен өз заманындағы және онан кейінгі орыс қоғамының
педагогикалық ойының дамуына күшті әсер етті.Добролюбов пен
Чернышевскийдің, Пирогов пен Ушинскийдің педагогикалық теориялары Белинский
мен Герценнің идеяларынан нәр алды.
Орыстың ұлы сыншысы, революцияшыл-демократ, жазушы Николай Гаврилович
Чернышевскийдің (1828-1889) көрсетуінше, адамның рухани бейнесін
сипаттайтын мінез-құлқының, адамгершілігінің, басқа да қасиеттерінің
өзгешелігі оның тұқымынан емес, адамның еңбегі мен өмір жағдайлары және
тәрбиенің әсерінен болады деп, тәрбиені адамның қалыптасуындағы негізгі
факторлардың бірі деп дәлелдей алды.Оның ойынша, тәрбиенің мақсаты –
қоғамдық идея жағынан ұстамды күрес адамын тәрбиелеу, халық мүддесін
ойлайтын, “азаматтық істерге” араласа алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу
болды.
Н.Г.Чернышевский жасөспірімдерге, болашақ белсенді қоғам
қайраткерлеріне, шын халық мүддесін қорғаушыларға мынадай негізгі
адамгершілік сапалар мен қасиеттер қажет деп есептеген: патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, адалдық, сөзді іспен байланыстыра білу,
кішіпейілділік, әдептілік т.б. Патриотизм, Чернышевскийдің көрсетуінше,
адамгершіліктің басқа бір саласы гуманизммен тығыз байланысты. Оның
пікірінше, шын гуманист адам айналасындағы адамдарға зор сүйіспеншілік және
құрмет сезіммен қарауы, қайырымды болуы, зиянды әрекеттер мен істерге қарсы
шығуы, адам баласының мұң-мұқтажын біліп отыруы, жамандық атаулының бәріне
келіспес, мейірімсіз күрес жүргізе білуі тиіс. Ол жастарға М.В.Ломоносов
пен Н.В.Гоголь патриотизмін үлгі етті.
Орыс халқының ұлы ойшылы, педагог Николай Александрович Добролюбовтың
(1836-1861) ойынша, балалардың ішкі дүниесінде рухани күштер емін-еркін
жарыққа шыға алмай жасырын жатады, сондықтан мұғалімдер мен тәрбиешілер
мұндай шәкірттерді “жалқау”, “мисыз”, “топас” деп жазғыра бермей, олармен
шыдамды түрде педагогикалық жұмыс жүргізе білуі тиіс. Балалардың мұндай
тобымен жұмыс жүргізудегі ең қажетті бір шарт – оқу материалына оқушылардың
ықыласы мен ынтасын тудырып отыру. “Ынтамен жұмыс істейтін болса, - деген
Добролюбов, - онда жұмыс анағұрлым жеңіл және нәтижелі болады” [2]. Осы
мәселелерге баланысты оқу процесінде баланың ойлауына , сезіміне,
елестеулеріне әсер ету, жөніндегі берілетін білім материалдарының көрнекі,
нақтылы, және түсінікті болуы жөніндегі Добролюбов ойларының педагогикалық
зор мәні болды.Ол өзінің педагогикалық пікірлерінде бүкіл халықтың қамы
үшін, жалпы істің тағдыры үшін азаматтық борыш болып есептелетін жоғары
адамгершіліктің үстем болуын арман етті.Оның түсінігі бойынша жаңа мектеп
тәрбиелейтін жоғары адамгершілік қасиеттерге: отанға, еңбекке деген
сүйіспеншілік, ортақ іс жолындағы күреске деген тұрақтылық пен табандылық
жатады.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы халық ағарту ісінің көрнекті
қайраткері, педагог Константин Дмитриевич Ушинский (1824-1870)
педагогикалық жүйесінде, егер ол адамға бақыт сыйлағысы келсе, онда ол
бақыт үшін тәрбиелемей, өмірге және еңбекке баулу керек. “Тәрбиені
жетілдіре отырып, адамдардың дене, ақыл-ой, нравтық күшін белгілі деңгейден
әрі жалғастырып, көтеріп тастауы мүмкін” - деп жазды [2].Ол тәрбиенің
белгілі мақсатқа негізделген процесс екені сөзінің “Ана тілі”, “Балалар
әлемі” атты кітабында дәлелдеп берді. Ең бастысы, ақыл-ой, адамгершілік,
эстетиалық және дене, еңбек тәрбиесі жеке тұлғаны қалыптастырудың құралы
деген тұжырым жасады.
Тәрбиенің басты мақсаты - адамды өмірге даярлау екенін педагогикалық
деңгейде дәлелдей келе, ол үшін бала денесі жетілген, денсаулығы таза,
дамгершілік рухы жоғары, эстетикалық талғамы болуын жақтады. Жеке тұлғаның
немесе бала басындағы бұл сапалық белгі деп көрсетті.Ал тәрбиенің
халықтығы, оның отанын сүю, халқын қадірлеу, осыған негізделе отырып бүкіл
халық, қамын ойлайтын, патриоттар, халықтың арасынан шыққан қажымас
қайраткерлер өсіріп тәрбиелеу, білімділікке үйрету – оның негізгі мұрасы
осы болуы тиіс – деді Ушинский.
Кеңестік орыс педагогі, коммунистік партияның ірі қайраткері, Надежда
Константиновна Крупская (1869-1939) өзінің еңбектерінде, жас ұрпақты
тәрбиелеу мәселесі зор маңыз алады деп санады.“Мектептің мақсаты туралы
мәселеге” деген мақаласында мектеп ісінде алдына қоятын мақсаты - әр
баланың жеке басын дамыту, оның білімін тереңдету, санасын өсіру деп
көрсетті.
Барлық әдістерді пайдалана отырып, совет мектебі оқушыларды
патриотизм, гуманизм, интернационализм, коллективизм, еңбекке деген
сүйіспеншілік, адалдық, шыншылдық, кішіпейілділік, тәртіптілік, қоғам
мүлкіне ұқыптылық сияқты мораль қасиеттерін тәрбиелеуге тиіс деп
есептеді.Қарапайымдылық пен кішіпейілділік қасиеттерін Надежда
Константиновна өте жоғары бағалады, оларды адамның көркі деп санады.
Кеңестік дәуірдің аса көрнекті өкілдерінің бірі Антон Семенович
Макаренконың (1888-1939) “Ата-аналар үшін кітап” және “Балаларды тәрбиелеу
туралы лекциялар” деген шығармаларынан тәрбие, тәрбие процесінің
заңдылықтарын, адамгершілік туралы, адамның қоғамдық табиғаты жөнінде
негізгі мәселелерді зертегенін байқаймыз.
А.С.Макаренконың шығармасында кеңес адамы үшін намыс сезімі, адам
баласын сыйлау, оған сүйіспеншілік білдіру, адамның жоғары санасына сенім
білдіру мәселелері кең орын алады.Оның ойынша, жеке тұлғаны дамытудың
жолдары – ұжымшылдық, еңбек сүйгіштік, жоғары адамгершілік, биік саналылық,
осыларды тұтас, жиынтық негізінде жүргізу.
XIX ғасырдың аяғында отар аймақтарда халықтарды бір-біріне қарсы
қойып, ұлттық ала ауыздық күшейді.Осыған қарамастан, орыс пен қазақ
еңбекшілерінің қарым-қатынастары, мәдениет саласындағы, атап айтқанда,
ғылым мен оқу-ағартудағы достық байланысы кеңейіп беки түсті.
Ы.Алтынсарин қазақ педагогикасының негізін салушы, педагог-ағартушысы,
өз заманының прогресшіл ағымының жаршысы, орыс пен қазақ халықтарының
достығы жолында қажымай күрес жүргізуші.Ағартушы халқына егін егіп күн
көретін отырықшылықтың артықтығын дәлелдеуге ерекше зер сала отырып
тәрбиелеуді көздейді.Мысалы, “Қыпшақ Сейітқұл”, “Киіз үй мен ағаш үй”,
“Аурудан аяған күштірек”, “Асыл шөп”, “Малды пайдаға жарату” атты
әңгімелері қайырымдылық пен бауырмалдық, сабырлық пен шыдамдылық секілді
қасиеттерді тәрбиелеуге арналған.
Ыбырай әңгімелерінің негізгі түйіні: жас буынды өнер-білімге үндеу,
адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу болып келеді.Ол ел-жұртқа қажет білім
мен өнерді игерудің төте жолы тұрақты мектептер арқылы іске асады деп
санады.
Ағартушы-демократтық тұрғыдан орыс пен қазақ халықтарының арасындағы
мәдени-ағартушылық байланыстардың жалынды қайраткерлерінің бірі Абай
арманы, орыс және қазақ халықтарының арасындағы достық қатынасты күшейту,
қазақ жастарын жоғары адамгершілікке тәрбиелеу болды.
Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге байланысты ойларын
бірнеше өлеңдерінде (“Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат”, “Мен жазбаймын
өлеңді ермек үшін” т.б.) айқын білдіреді.Ол жастар бойына дарытылуға тиісті
жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде туған елге деген сүйіспеншілік пен
ерлік, табандылық пен адалдық, парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға
қайырымдылықпен қарау, еңбек сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап
айтты.Оны мына өлең шумақтарынан көруге болады:
Қайрат пен ақыл жол табар
Қашқанға да қуғанға.
Әділет, шапқан кімде бар
Сол жарасар туғанға.
Абай өз шығармаларында бір адамға қажет болатын жақсы қасиеттерді
тізіп береді.Ол қасиеттер: адалдық, ақылды іс, батылдық, өжеттік, білмекке
құмарлық, ғылымға құштарлық, қайрат-жігер, пікір-ой мен дүние танудың
өрістілігі.“Досқа – жылы көктемдей, жауға – суық аяздай” - міне Абай ұраны
осындай.
Ахмет Байтұрсынов – қазақ мәдениетінің тарихында үлкен, бір дәуірді
алып жатқан алып тұлға.Ақынның өлеңдер топтамасы Маса деген атпен Орынборда
1911жылы басылған.Жинаққа қойған атына ол едәуір ой, салмақты жүк артқан
деуге болады.Осы жолдардан ызыңдап ұшқан мынау біздің маса – сергектікті
қозғалыс күйді, серпіліс пен ізденісті сәулелейтін астарлы бейне екені
көрінеді.Ол ұйықтағанның үстінде айнала ұшып, қоғамның енжар, жалқау,
ұйқыдағы күйден оянуына қызмет етеді.Осы ағартушылық ойды ақын басқа да
шығармаларында әрі қарай дамыта түседі.Масаның негізгі идеялық қазығы –
жұртшылықты оқуға, өнер-білімге, рухани көтерілуге шақыру, адамгершілікті,
мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу.
С.Торайғыров – Абайдан кейінгі жаңа тарихи кезеңде қазақ
педагогикасында адамгершілік проблемасының өзекті мәселелерін қозғаған
демократ ағартушы.Шығармаларында жоғары адамгершілік қасиеттер болып
саналатын адамдағы білімділік, әділеттілік, еңбек сүйгіштік, мейірімділік,
игі достық пен адал махаббат кең орын алып, қастерленеді.Оның ойынша
адамгершілік тәрбиесінің жоғары мақсаты Отанға, туған жер мен елге деген
ыстық сезім мен сүійпеншілік, жаны дарқан, адамгершілігі мол, тәні мен жаны
сұлу, дені сау жас ұрпақтарды тәрбиелеп өсіру болып саналды. Педагог ақын
оқу-ағартудың өмірлік түпкі мақсаттарын түсіне білді.Ол білімді меңгеруге
адам баласын бақытты болуға бастады, надандықтан арылтады, өмір сүруді
жеңілдетеді деп есептеді.Ағарту мен білім қара бастың қамы үшін емес, ел
қамы, халықтың қамқоршысы болу үшін жұмсалуы керектігін уағыздады.
М.Жұмабаев баланы тәрбиелеу оның жас ерекшелігіне тәуелді
болатындығын айта келе, жаратылыстың құшағында, меруерт себілген қос
шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде күнмен бірге күліп, түнмен
бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары
сайран далада тұрып, өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең
болуға тиіс дейді.Сұлулық сезімдері – адамның дұрыс, сұлу ләззат іздеуіне,
сұлу нәрсені сүйсіне, көріксіз нәрседен жиіркене, жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан тиылуы деп адам бойында болуы қажет қасиеттерді ашып көрсетеді.
Қорыта айтқанда, тұлғаның жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы бастауыш білім беру деңгейінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
дамытудың жолдары
Кіріспе
I – тарау
Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиетін қалыптастырудың педагогика
теориясындағы жайы
1. Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттері жайлы түсініктің
дамуы
2. Қазіргі ресми құжаттардағы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесі және
оны қалыптастырудың жолдары
II – тарау
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
тәжірибесінен
2.1 Бастауыш мектеп білім мазмұнының оқушылардың тұлғалық қасиетін
қалыптастыруға ықпалы
2.2. Сыныптан тыс жұмыстардың және қосымша білім беру мекемелердің
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
жолдарынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі.Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік –
экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам
басқалы тұр.Осы негізде Қазақстан Республикасының Президенті 2004 жылғы 14
қазандағы № 1459 Жарлығымен “Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын”
бекітті.Бағдарламаның мақсаты адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіктерін қанағаттандыру керектігін атап
көрсетті.Себебі қоғамдағы тәртіп нормаларын жүзеге асыратын – жеке тұлға.
Адамның құқықтық санасы мен мәдениеті неғұрлым жоғары болса, соғұрлым қоғам
дами түспек.Ол өзінің тыныс – тіршілігі, өмірге араласуы арқылы қоғамды
елеулі, тіпті шешуші өзгерістерге ұшыратады.
Осы арада, адам және оның еңбегі, көзқарасы, болашақ ұрпақтың тәлім-
тәрбиесінің маңызы қай қоғам мен кезеңде болмасын тарих беттерінен ешқашан
түскен емес.Ежелгі дәуірлерден жеткен әдебиеті мен тарихында, мәдениетінде,
ғасырлардан-ғасырларға жеткен ғұлама ойшылдардың даналық ойларында, қазақ
ақын-жырауларының өлең-жыр, толғауларында адам әлемі, жас ұрпақ тәрбиесі
айрықша орын алып келді.Сондай-ақ Әл-Фараби фәлсапаларынан бастап,
М.Қашқари, Ж.Баласағұн, М.Х.Дулати кеңестерінде, Абай әлемінде,
Ы.Алтынсарин, Шәкәрім шындықтарында, Алаш зиялылары М.Дулатов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтың қоғамдық ой-пікірлері мен тәлім-тәрбиелік
еңбектерінде табиғи жалғасын тапқан адам баласының тәрбиесі бүгінде өзіне
басты назарды аудартуда.Осы көкейтесті мәселе шеңберінде кейінгі жылдардағы
отандас ғалым, ағартушылардың зерттеу жұмыстарының өзінде Уманов Г. [2],
Жарықбаев Қ. [6], Әбиев Ж. [2], Қалиев С. [16], Сабыров Т.С. [5], Қоянбаев
Р.М. [13], Нұрғалиев Қ.Н. [2], Жатқанбаев Ж.Ж. [6], т.б. педагогикалық –
психологиялық еңбектерінде, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жан-жақты
қарастырылып, оқушылардың елжандылық, ізгілік, ұжымшылдық, еңбекке деген
сүйіспеншілік, адалдық, шыншылдық, кішіпейілділік, тәртіптілік, қоғам
мүлкіне ұқыптылықпен қарау сияқты моральдық қасиеттерін тәрбиелеуге тиіс
деп тұжырымдалған. Сондай-ақ Әбдіқадырова Т.Р. Жүсіпбек Аймауытұлының
психологиялық-педагогикалық мұраларындағы тұлғаны қалыптастыру мәселесі,
Оразбекова К.А. жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми- педагогикалық
негіздері, Игенбаева Б.Қ. Ана тілі сабағында жеке тұлғаның рухани –
адамгершілігін дамыта оқыту әдістемесі, Қойшыбаева Н.И. Қазақстан
оқушыларының әлеуметтік – азаматтық көзқарастарының қалыптасуы,
Сайдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге
тәрбиелеудің дамуы атты диссертациялық ғылыми еңбектері зерттеу
жұмысымызға негіз болды.
Ата заңымызда мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы – адам және оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары түпкі мақсат-мұрат ретінде атап
көрсетіліп, бұл көзқарас Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
[17] көрініс тапқан. Онда: ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға
қажетті жағдайлар жасау – дей келе, Білім беру жүйесінің басты міндеттері
мыналар болып табылатындығы көрсетілген:
- жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту;
- азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге тәрбиелеу; қажеттілігі жазылса, ал бұл жөнінде Қазақстан
Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің Тәрбие тұжырымдамасында:
“бала бастауыш мектепті бітірген кезде төңірегіндегі оқиғалар жайындағы
әсерін қисынды да жүйелі баяндап, жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз
белсене қарым – қатынас жасауды үйренуге, алған білімін түсініп,өмірде
қолдана білуді талап ететін дағдыларды толық игеруге тиіс” [19] делінсе,
ал Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 – 2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында: “Қазақстандықтарды
патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адам құқықтары мен
бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу” көзделген [20]. Көрсетілген
нұсқаулардан біз көтеріп отырған мәселенің қоғам талабынан туындап
отырғандығына дәлел болмақ.
Осы негізде жеке тұлғаны қалыптастыру бастауыш білім сатысынан
жүргізілуі қажет.Себебі І-ІҮ сынып (7-10 жас) оқушылары педагогикалық
тұрғыдан ерекше көңіл бөлуді талап етеді, себебі бұл төменгі сынып
оқушыларының өмірін жаңа жағдаймен толықтырады.Бұл тұлғаның психологиялық
даму деңгейі мен үнемі өсіп отыратын талаптар арасындағы қайшылықтардың
тууына себепкер болады.Сондықтан оларды оқыту үрдісімен және сабақтан тыс
кездегі бірлестікте өткізілетін тартымды жұмыстармен қызықтыра білудің
маңызы зор.Егер оқу-тәрбие жұмыстары педагогикалық тұрғыда сауатты
ұйымдастырылған болса, онда оқушылардың бойында еңбексүйгіштік, ұқыптылық,
шыдамдылық, ұлтжандылық, азаматтық, қиындықты жеңе білушілік сияқты ерік
сапалары мен адамгершілік қасиеттерін дамытуға болады.
Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігімен бірден дүниеге
келмейді.Әрбір жеке тұлғаны қалыптастру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.Демек
аталмыш мәселенің қазіргі кездегі қажеттілігі анық байқалады.Осы қажеттілік
шешімін табу бізге зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты “Жалпы бастауыш
білім беру деңгейінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың жолдары”
деп таңдап алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты.Жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін дамыту жолдарын айқындай отырып, оны оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану мүмкінділігін ашу.
Зерттеу міндеттері:
- жеке тұлға қасиеттерін дамытудың ғылыми-педагогикалық негізін
анықтау.Атап айтсақ: “жеке тұлға”, “тұлғалық ерекшелік”, “жеке тұлғаны
жан-жақты дамыту” ұғымдарының анықтамаларын нақтылау;
- тарих кезеңдеріндегі ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
еңбектеріндегі жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеу туралы ой-пікірлерін
жүйеге келтіру;
- қазіргі ресми құжаттардағы тұлға қалыптастыру тәрбиесінің маңыздылығын
айқындау;
- тұлғалық қасиеттер, оның педагогика ғылымында алатын орны, мақсат-
міндеттерін және жеке тұлғаны тәрбиелеудегі ерекшеліктер мен
мүмкіндіктерін анықтау;
- жеке тұлға тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін тәрбиеші-
педагогтар қауымына насихаттауды әдістемелік тұрғыда қамтамасыз ету
жұмысының жүйесін сипаттау жолдары;
Зерттеу нысаны.Жалпы бастауыш білім беру жүйесінде тұлға қасиетін
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні.Жалпы бастауыш білім беру оқу пәндері арқылы оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы.Егер жеке тұлғалық қасиеттерге ғылыми-
педагогикалық тұрғыда жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасалып,
тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілсе,
онда бастауыш сынып оқушыларының сана-сезімі мен мінез-құлқын өзіндік дара,
табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, жеке тұлға қалыптастырудың тиімді
жолын жасауға мүмкіндік кеңейеді.
Зерттеудің жетекші идеясы.Жалпы бастауыш білім беру жүйесіндегі
оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.Жеке тұлғаның
әлеуметтік мәнімен жеке тұлғаны дамытудағы шығармашылық-әрекеттік қатынас
туралы қазіргі педагогикалық, психологиялық қағидалар: табиғат, қоғам,
адамның өзара байланысымен диалектикалық бірлігі туралы ілімдерді қамтып
көрсететін таным теориясы, психология мен педагогика ғылымдарының дамуына
үлес қосқан ғалымдар мұралары және қазіргі кездегі ғалымдардың зерттеу
жұмысы бойынша жазылған ғылыми еңбектері негізге алынды.
Зерттеу көздері.Педагогика-психологиялық негіздегі ғылыми еңбектері
мен ресми құжаттары: Қазақстан Республикасының конституциясы, Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңы, “Қазақстан - 2030” стратегиясы,
Қазақстан Республикасының “Білім мемлекеттік бағдарламасы”, “Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасы”, т.б.
Зерттеу әдістері.Материалды теориялық жағынан өңдеу, жүйелеу, зерттеу
нәтижелерін мақұлдаудан өткізу, диссертацияны әдеби жағынан редакциялап
өңдеу.Теориялық деңгей әдістерін (байқап-бақылау, оқушылардың жазбаша және
шығармашылық жұмыстарын зерттеу) қолдана отырып, оқу-тәрбие жұмысының
нәтижесін есепке алу мен бағалау.
Зерттеу базасы.Алматы қаласы № 136 М.Дулатов атындағы орта мектебі мен
№ 147 бастауыш мектептерінің оқушылары, олардың сынып жетекшілерімен
бірлесе жүргізілген жұмыс және Абай атындағы ҚазҰПУ-дегі факультеттік іс-
тәжірибе.
Зертеудің негізгі кезеңдері.Бірінші кезеңде (2005-2006) диссертациялық
зерттеу жұмысының тақырыбы анықталып, педагогикалық-психологиялық
зерттеулерге арналған әдебиеттер мен оқулықтарға талдау жұмысы
жүргізілді.Мақсат-міндеттерін, зерттеу әдістерін қарастырып, зерттеу
жұмысының өзектілігі анықталып, зерттеу жұмысының жоспары
бекітілді.Университет кешенінде өтетін ғылыми-педагогикалық конференцияға
зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша баяндама дайындалып, ғылыми басылым
беттеріне мақалалар жазылды.
Екінші кезеңде (2006-2007) зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша
жинақталған теориялық бөлімінің ұғымдары жүйеленді.Қажетті зерттеу
материалы жинақталып, тарихтың даму кезеңдеріндегі қоғам қайраткерлерінің
тәлім-тәрбиелік мұраларындағы тұлғаны қалыптастыру мәселесін зерттеуге,
дамытуға бағытталған әдістердің тиімді жолдары ұсынылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Жалпы бастауыш білім беру жүйесіндегі
оқушылардың тұлғалық қасиеттеріне қойылатын Республикамыздың ресми
құжаттарының талаптары мен жеке тұлғаның тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
жөніндегі педагогикалық теориясымен тәжірибесіндегі деректерге сүйене
отырып, зерттеуші тұрғысынан бұл мәселенің шешілуі жөніндегі
ықпалдастырылып алынған – “қоршаған ортасына шапағаты мол, жан-жақ
жетілген, дене мен эмоциялық тұрғыдан дамыған, адамгершілігі мол, жүйелі
ойлай білетін тұлғаны қалыптастыру” ұстанымы, тұлғаның, ғылыми-білім
жүйесін өрістетуде, қоғамдық сананы қалыптастыруда алар орнының дәлелденуі
зерттеу жұмысымыздың ғылыми-теориялық жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің тәрбиелік мәні. Зерттеу нәтижесі бакалавриат дәрежесінде
білім алып жатқан студенттер, студент-магистранттар, жалпы бастауыш білім
беру деңгейіндегі мұғалімдеріне, ЖОО оқытушылары үшін педагогикалық
тәжірибеде пайдалануға болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының дәйектілігі мен сенімділігі.Әдіснамалық және ғылыми
әдістемелік негіздерге сүйеніп айқындалған теориялық негізі, теориялық
тұжырымдарға практикалық зерттеулер жүргізуі және оның жарияланған ғылыми
еңбектерінің мақұлданып жүзеге асырылуы арқылы дәйектеледі.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар.
- тарих тағылымындағы жеке тұлғаны тәрбиелеу негіздерін қалайтын ой-
тұжырымдар жүйесі және олардың өзара сабақтастығы мен өзіндік
ерекшеліктері.
- тұлғалық қасиеттерді тәрбиелеудің мәні, мазмұндық сипаты және
функционалдық мүмкіндіктері.
- жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыру жолдарының тиімділігін арттыруға ықпал ететін тәжірибе
мазмұны.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы. Зерттеу
материалдары мен нәтижелері курстық жұмыс түрінде және ғылыми баяндама
түрінде Абай атындағы ҚазҰПУ-де (2006) халықаралық конференцияда және жыл
сайын өткізілетін ғылыми конференцияда талқыланды. Сондай-ақ ғылыми
мақалалар негізінде Абай атындағы Қаз ҰПУ-нің “Хабаршы” ғылыми басылымының
“Бастауыш мектеп және дене мәдениеті” сериясының №2 (11) 2006 жылғы санында
“Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың маңызы”
атты тақырыпта және “12 жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ
мұғалімдерді дайындау мәселелері” жинағында “Білім беруді дамыта отырып
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиетін қалыптастыру” тақырыбында
материалдар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: зерттеу жұмсы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиетттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, міндеттері, нысаны,
пәні, ғылыми болжамы, жетекші идеясы мен тәжірибелік мәні, зерттеу
нәтижелерінің дәлелдігі, оның мақұлдануы қарастырылады.
І тарау бойынша, Жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың
тұлғалық қасиетін қалыптастыруда педагогика теориясындағы оқушы тұлғасын
қалыптастыру мәселесіне талдау жасалып, сондай-ақ қазіргі ресми
құжаттардағы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінің маңыздылығы
педагогикалық негізде талданады.
ІІ тарау бойынша, Жалпы бастауыш білім беру деңгейіндегі оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесіндегі білім мазмұнының ықпалы
және сыныптан тыс жұмыстардың қосымша білім беру мекемелерінің тәлім-
тәрбиелік негіздеріне талдау жасалады.
Қорытынды бөлімінде диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны
тұжырымдалады.
I-ТАРАУ
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКА
ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ЖАЙЫ
1. .Бастауыш мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттері жайлы түсініктің
дамуы
Кескін-келбеті мен болмыс-бітімі сан құбылып, қилы өзгерістерді
басынан кешіріп отырған осынау алмағайып заманда көш соңында қалып қоймай,
өзгелермен терезесі тең іргелі ел болу үшін білімді де білікті, әрі іскер
жастардың бірнеше ұрпағы өсіп жетілсе, солар ғана еліміздің елдігін сақтай
алады.Кемелденген, қуатты қоғам орнатамыз десек, ең алдымен сол қоғамның
басты байлығы ұрпақ тәрбиесіне мән беруіміз қажет.
Адам бола білу – ең биік қасиет.Оған тек жаны, тәні сау ұрпақтың ғана
қолы жетеді.Сондықтан адамды адам ете түсетін қасиеттерді ашып көрсету,
яғни тұлғаны дамыту заман талабына айналып отыр.
Жаңа туған нәресте “адам” деп аталғанымен, “тұлға” деген атқа көпке
дейін ие бола алмайды.Өйткені кісі болып ержету үшін бала оңы мен солын,
өзінің “менін” басқа “мендерден”, яғни басқа адамдардан ажырата білуі
тиіс.Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту
қиын.Есейіп, ержетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не
тұлға деуге болады.Себебі қандайда болмасын бір іспен айналысатын, азды-
көпті өмір тәжірибесі, білім мен дағдысы, икемі, дүниетанымы, сенімі мен
талғам-мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады.
Тұлға – адамдар арасындағы өзінің ұстанымын, орнын, еркін және
жауапкершілігін анықтайтын, қоғамның өкілі ретіндегі адам, ол қоршаған
ортамен, қоғамдағы адамдармен қарым-қатынастар жүйесімен, мәдениетпен өзара
әрекеттестікте қалыптасып, әлеуметтену процесінде тұлға болып шығады.
Психологияда жеке тұлға деген ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар,
бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға (личность) –
дербес әрекет ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам болмысының
қайталанбас, ерекше әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара нысаны немесе
әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі
индивид.Жеке тұлғаның ең басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және
оның әлеуметтік функцияларды (болмысқа, адамдарға, өзіне, еңбекке, жалпы
қоғамға қатысты) атқаруы.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы.Даралық бір адамның басқа бір адамнан,
бір тұлғаның басқа бір тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын,
өзіне тән ерекшелігі бар екенін сипаттайды.Даралық, әдетте, адамның мінезі
мен темпераментінің ерекше белгілері (мысалы, салмақты-жігерлі және
мақсатты адам), шығармашылық қызмет әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі
арқылы ерекшеленеді.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз – ол оның өзіне тән мінез-
құлқындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болуы мүмкін.Ал олардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемдік,
қабілеті бірдей болмайды.Сондықтан әр адамды өзінше дараланған жеке тұлға
деп қараймыз.Бір қоғамда өмір сүрушілерге ортақ әлеуметтік, моральдық-
этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан, жеке тұлғалардың әлеуметтік
қарым-қатынаста айна қатесіз бірдей болуы да мүмкін емес.
Адам тұлға болып, өзіндік ерекшелігімен бірден дүниеге келмейді.Әрбір
жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.Адамның жеке
қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан жеке тұлғаның
“дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды
мәселе болып табылады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның “қалыптасуы” термині жиі
қолданылады.Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда
болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
білдіреді.Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз – бір нәрсеге пішін (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру.Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәні өте зор – баланың ата-анасынан немесе ата-бабаларынан
қалған биологиялық ерекшеліктердің жиынтығы.Тұқым қуалаушылықтың жер
бетіндегі тіршіліктің тарихы және белгілі бір түрдің (біздің жағдайымызда –
адамның) өмірінің тарихын анықтайды.
Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған орта да әсер
етеді: адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, тарихи
қалыптасқан жағдайлар.Қоршаған орта макро және микро болып бөлінеді.Макро
орта дегеніміз – адамға әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы
(өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы
жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құралдары).Микро
орта дегеніміз – баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол адамды әрдайым
қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар, құбылыстар
мен адамдар әлемі.Сонымен бірге жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына,
белгілі бір мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта (климат),табиғат
жағдайлары да әсер етеді.Қай кезде де адам өзі өмір сүрген ортада қызмет
етіп, іс-әрекет жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып,
сол арқылы көксеген мұратына ұмтылады.Бұл – адамның тарихи дамуын
көрсететін жағдай.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі.Жеке адам дамуы өз мүмкіндіктерін
үздіксіз кеңітіп, қажеттіліктерін арттырып отырумен байланысты.Осы даму
деңгейі нақты адамға тән болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді.Даму
дәрежесі мардымсыз тұлғаның адамаралық қатынастары да өте жай күнделікті
тіршілік күйбеңінен аспайды.Ал даму деңгейі жоғары болған адам өзінің
рухани мәртебелігімен, қоғамдық мәнді құндылықтарымен ерекшеленеді.Адам
дене жағынан үлкейеді, яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі
өседі.Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды.Бала көптеген әлеуметтік-
тұрмыстық және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие
болады.Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамудағы ең бастысы – оның
бойында болып жатқан сапалық өзгерістер (танымдық, сезім, моральдық-
жігерлік т.б.).Мінез-құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып
келе жатқан іс-әрекеттілікке айналады, дербестік пен өз мінез-құлқын билей
алу қабілеттілігі артады.Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға
ретінде даму процесін сипаттайды.
Жеке тұлғаның қалыптасып, дамуына әсер ететін факторлардың арасында
тәрбие ең маңызды орын алады.Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік
қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет (ұрпақтан
ұрпаққа берілетін әлеуметтік тәжірибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б.), ал
тар педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз - өсіп келе жатқан ұрпаққа
жалпы адамзаттық құндылықтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар
мен ата-аналар арасындағы педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын азамат етіп
тәрбиелеу деп қарастырады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы
бар.Ол көп аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады.Жеке
тұлғаны жан-жақты дамыту идеясы ертедегі Грек мемлекетінде пайда болып,
өткен дәуірдегі алдыңғы қатарлы прогресшіл ойшылдарды терең толғантты.
Педагогикалық және философиялық еңбектерден жан-жақты дамыту идеясы
туралы көзқарастар қайта өрлеу дәуірінен бастау алғанын байқаймыз.Олардың
негізінде дене және рухани сұлулықтың үйлесімді дамуын айта келе, оған жету
тек адамдардың өнермен, гимнастикамен айналысуы жағдайында ғана жүзеге
асады деп дәлелдейді. Бұндай көзқарас еңбек қызметінің маңызы
қарастырылмаған. Себебі, еңбек қызметі тек құлдарға ғана тәуелді болған.
Рухани мұралары арқылы есімі әлемге танымал данышпан, ежелгі грек
философы Аристотельдің (б.з.д.384-322) көзқарасында дене, адамгершілік және
ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуы ретінде қарастырады.Дене
тәрбиесінің мақсаты - әдемі тұлғалы, күшті мығым адам
тәрбиелеу.Адамгершілік (нравтық) тәрбиесінің мақсаты - бала белсенділігін
қоса дамыту, еркінің ұстамдылығын жетілдіру қажет екендігін атап көрсетті.
Аристотельдің педагогикалық жүйесі жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіру
және дамыту.Бұл ойы ежелгі дәуір заманында ең үздік педагогикалық ой-пікір
болып табылады.
Адамның өзін зерттеу, оның тұлғалық және танымдық ерекшелігін
анықтауда Афина философы Сократ (б.з.д.469-399) ерекше орын алады.Жеке
тұлға дамуын жақтай отырып эстетикалық тәрбиені, этикалық парасаттылық,
инабаттылық, қайырымдылық, ұждағаттылық, тағымдылық, талғампаздық – адам
болмысының жүйелі дамуын көрсетеді деді.Ол өзінің “Саясаттану” еңбегінде
былай деп жазды: “Мейірбандылық пен зұлымдылық, әділеттілік пен
әділетсіздік т.б. отбасы мен мемлекеттің негізін қалайтын ұғымдарды сезім
тұрғысынан қабылдау адамның қолынан келеді” – дей келе, адамның әділетті,
жігерлі болуы, оның ішінде игілікті ісімен тығыз байланысты болып
келетіндігін айта келіп, адам бойында осы қасиетерді қалыптастыруды
көздеді.
Шығыс ойшылы Әл-Фарабидің (870-950) қаланы ізгі деп атауы жай нәрсе
емес.Ізгілік – адамның өзін-өзі тануынан, өзіне баға беруінен
басталады.Педагогикалық тұрғыдан ізгілік адамдар арасындағы қатынастардың
сүйіспеншілікке негізделуі, адамдық ар-намысын, абыройын, ар-ожданын
құрметтеу, жоғары адамгершілік, парасаттылық қасиетпен қамқорлық жасау,
адамды сүйе білу, қадірлеу деп анықталады.Ол адам баласын жаратылыстың,
бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу,
қастерлеу керек деп түсінді.Оның ойынша бақытқа жету басы – таза еңбек,
адал еңбек, (ой толғаныс) болып есептеледі.Фарабидің гуманистік идеясының
басты түйіні – білім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірлігінде болуы, ол
өзінің “Философияны үйрену үшін не білу керек” деген еңбегінде ғылымды, оқу-
ағартуды меңгеру, білім-тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны меңгеруді
қуаттайды.
Түрік және парсы мәдениетінің нәрлі ұйытқысында туындаған Баласағұн
(1011-1075) – философ ретінде және тәрбиелік тағлымға толы педагог, өз
шығармаларында адамның жетіліп қалыптасуы, оның ішінде жастар тәрбиесі –
қоғамдық жағдайлардың, айнала ортаның ықпалымен, оң әсерімен тәрбие арқылы
және адам табиғатынан туысынан, дүниеге келуімен бірге болатын қасиеттер
арқылы қалыптасады.
“Құтты білік” дастанында үйленудің, ұл-қыз өсірудің қиыншылығы көркем
суреттелген.Қараханидтер дәуірінде отанды қорғау, елді басқару, жұмыстың ең
ауырын атқару, отбасын асырау, бала-шаға мен ата-анаға қамқорлық жасау,
т.б. негізгі жұмыстар ерлердің еншісінде болған.Сондықтан білімді де
білікті, ізетті де жүректі ұл өсіру әкенің назарынан тыс қалмағандығын
көрсете отырып, ұл баланы ағайын-туыстарға, ата-анаға,іні-қарындастарға
қолғабыс жасауға үйретіп, оның бойына ерлік, батылдық, тәуекелшілдік сияқты
ер адамға тән қасиеттерді сіңірту қажетілігін айтып педагогикалық ой
түйеді.Оқу-тәрбие ісінде балғын жастық табиғатын түсінуге жетелейді.Баланың
ақыл-есінің, мінез-құлқының ерекшеліктерін еске алмайтын, олардың бәрін
бір қалыпқа сыйғызу тәжірибесінен аулақ болуға шақырады.
Орта ғасырдағы қазақтың ғұлама ғалымы Қадырғали Жалайридің (1530-
1605) үйретуі бойынша, адамның қалыптасуында еңбек тәрбиесі шешуші рөл
атқарады – деп мойындады.Ол үлкендердің кішілерге, жастарға беретін
тәрбиесін “үлкендер ұлағаттылығы” – деп атады.Жастарға тәрбиенің мәнін
түсіндірді.Оны ақындық жырға қосты:
Жалындаған ұл өссін,
Тәрбиелі қыз өссін.
Екеуі де өсіп дамысын,
Бермесін жауға намысын.
Қадырғали жастарға арналған осы бір ғұламалық, ақындық шумағы оны
ғалымның бүгінгі жастарға берген батасы, ұстаздық үлгісі, артына қалдырған
тәрбиелік нақылы деуге болады.
Омар Хайям өмір сүрген дәуірде айнала ортаны, халықты, оның ұлы
адамдарын өз өлеңдерінде және рубайларында жырға қосып мадақтады.Адамның
ұлылығы тәрбие мен білімге байланысты – деген ой түйді.Еңбек, еңбек
тәрбиесі, білім, жалпы тәрбие адамды ұлы етеді деді.
Оның өлеңдерін, бүгінгі педагогикалық тұрғыдан қарасақ адамды жан-
жақты жетілдіру сарыны басым.Аз сөзбен көп мағына беру, бір шумақ өлең
арқылы тәрбиелеу, тәрбиенің бірнеше түрін бір адам бойына енгізу идеясы
көрініп тұрады.Мұнысы бейнелеп салыстыру арқылы адамдық, адамгершілік,
ақылдылық, парасаттылық, мейірбандық элементтері ұштасып жатады.Бұларды
молайтып, толтырып, жеке адам бойына, тәрбиенің әсіресе еңбек,
адамгершілік, ақыл-ой, дене, патриоттық тәрбиені батыл енгізуді ұсынды.Ол
философиялық көзқарастарында тәрбиені, еңбек тәрбиесін, тұлғаның
адамгершілік сапаларын қалыптастыратын тағылым артық туынды делінген.
XV-XVIII ғасырларда қазақ топырағында ғұмыр кешкен ғұламалардың
қатарында суырыпсалма шешендік өнерімен ерекше көзге түскен Жиренше шешен,
Қазтуған, Асан қайғы, Шалкиіз және Сыпыра жырау сынды ұлы дала ойшылдары
шоғырын да атап өтуге болады.Аталған ғұламалардың шығармаларында жастарды
өнерге,білім алуға, атамекенді сүюге, имандылыққа, батырлыққа баулыған
тәлім-тәрбиелік идеялар көптеп кездеседі.
Қазақ философиялық ой-пікірлерінде адамның белсенді тұлға екендігін
бірінші атап көрсеткендердің бірі – Бұқар жырау.Адамды адам ететін – оның
ортасы, тәлім-тәрбиесі деп көрсетті.Оның ойынша, адал, белсенді тұлға -
таланты зор, ерен қабілетті адамдар әлеуметтік өмірде елеулі рөл
атқарады.Соның бір мысалы ретінде жырау толғауында өз кезегінде Абылай
ханның елбасылық қасиетін бейнелейді.
Ғұлама-ғалым, ұстаз Өтебойдақ Тілеуқабылұлы (1388-1483) – баланы
қаршадайынан өнерге тәрбиелеу арқылы оны белгілі бір еңбек түрінің
майталманы етіп шығаруға болады дейді, яғни жақсы іскерлігімен көзге түсіп,
ысылып алғандар басқаға үйретпек, басқалар одан үйренбек, кімнің ісі ел
қалауына ілінсе, содан жаман істейтіндер үлгі алмақ.Үйрететін, ысылған
ісмерлерді жұрт мақтап, өнерпаз деспек.Жақсы ісімен көзге түспек.Ісмерлік -
өнер.Осы атқа ие болғандар өнерпаз атанбақ [2].
Өтебойдақ ұстаз ретінде жастарды сұлулық, әдемілік пен әсемдікті
түсініп білуге тәрбиелеудің маңызына да тоқталады.Сондай-ақ, адамның жеке
дара ерекшеліктерінің болатындығына да арнайы тоқталады.Ол адам дүниеге
келгенде Аллатағаланың жазуымен біреуі асқан дана, талғамы талғар кемеңгер,
енді бірі ел іші береке бірлігін сақтап жауынан қорғану үшін қол сайлаған
батыр, білікті, білгішті ақылғойлар құрмағы шарт болмақ – деп
түйіндейді.Оның осынау пікірлеріне талдау жасайтын болсақ, кейбіреулерінің
ерекше қасиетпен өмірге келетінін аңғарамыз.
Ө.Тілеуқабылұлы жеке адам қасиеттері жөнінде кейбір ойларын айта
келіп, жастардан ұстамдылықты, аз сөйлеп, көп тыңдауды, іскер де ісмер
болуды талап етеді.Ол адамның жақсы мінездерінің қатарына батырлықты,
батылдықты жатқызады.Ғұлама ғалым ешнәрсеге қызықпайтын енжар адамның
ешкімге шапағаты болмайды, ол да бір мал да бір деп, олардың атына қатты
сын айтады.Адам өмір сүруге, сегіз қырлы бір сырлы болуға ұмтылуы тиіс
деген тұжырым аталмыш еңбектің өн бойынан аз кездеспейді.
ХIV-XVIғғ.Қайта өрлеу дәуірінде сауданың, қаланың дамуымен бірге
тоқыма өндірісі өркендеді, капиталистік өндіріс кәсібі дамыды, буржуазия
табы туды.Бұл өзгерістер ғылымның дамуын талап етті.Қайта өрлеу дәуірінде
математика, астрономия, механика, география, жаратылыс ғылымдары дамып,
ғылымның әр саласынан жаңалықтар ашылды.Гуманист педагогтар балаларға дене
тәрбиесін, эстетикалық тәрбие, математика, астрономия, механика, жаратылыс
ғылымдарын оқыту арқылы білім беруді талап етті.Сондай-ақ, гуманистер
Витторино да Фельтре, Ф.Рабле, М.Мантень, Э.Роттердамский жан-жақты идеясын
дамыта отырып, тұлғаның эстетикалық дамуы қажеттілігіне назар аударды.
Кейінен жеке тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуы жайында пікірлер социал-
утопистер Томас-Мор, Т.Кампанелла, Р.Оуен, Сен-Симон еңбектерінде де дұрыс
көзқарасқа әрі толық мазмұнға ие болды. Олар қоғамның барлық мүшелері
қатысқан еңбек пен оқытудың бірлігін жан-жақты даму деп қарастырды.
XVII ғасырда педагогика статус алып, өзінше ғылым болып шыға бастаған
кезеңде, Ян Амос Коменский (1592-1670) батыл түрде педагогикаға жаңа бағыт,
жаңа жол сала білді, сондықтан да ол тәрбиенің Галилейі деген әділ атаққа
ие болды.Ол заманындағы білім беру жүйесіне, мектеп құрылысына мектептің
жаңа түрі жөніндегі идеяны қарсы қойды.“Ұлы дидактиканың” негізгі
тарауларында реалистік позицияда екендігін, педагогиканың маңызды
мәселелерін шешуді өмір тілегіне, өз қоғамының демократиялық топтарының
мұқтажына бағындыратынын көрсетті.Ол өмірге пайдалы, іске қажетті
білімдерді оқытуды талап етті.Сондықтан мектептің мақсаты – ақылды адамды
тәрбиелеу.Тек ақылды адамды тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей дамыту
оқытудың ең басты міндеті – деп есептеді.Тәрбиенің рөлін жоғары бағалаған
педагог “Адам тек тәрбие арқылы адам болады”, “Адам болу үшін ол білім алуы
тиіс” – деді.Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу,
кіші пейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап
етті.
Бүкіл тәрбие ісі Коменскийше табиғатқа тән, жалпы заңдылықтарға сәйкес
болуға тиіс.Ол адамды табиғаттың бір бөлігі ретінде алып қарап, тәрбие ісін
адамның табиғатына сәйкес, оның табиғи қабілеті мен қасиеттерін дамытуға
бағыттап жүргізу керек деп кеңес береді.Егер егістікті отамайтын болса,
егіске қауіп төндіретін арамшөп өседі.Егер ағаш бұтақтары кесіліп
отырылмаса, жабайыланады.Бұл пікірден мұғалімдер де, оқушылар да бірін-бірі
қадірлеп отыратын болсын, тәртіптің үлгісін мұғалімнің өзі көрсетіп
отырсын дейді.Коменский балаларға тәлім-тәрбие беріп, ұстаздық көрсететін
мұғалімді өте жоғары бағалайды.
Ағылшын философы және педагогі Джон Локк (1712-1778) адамның туысымен
бірге бітетін идеяларға қарсы шыға отыра, адамды қалыптастырудағы, оның
көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші
мәнін мойындайды.Он адамның тоғызы тәрбие арқылы жетіледі деген қорытындыға
келген.Ол баланың туа пайда болатын сапасын жоққа шығарды, ол баланы “Таза
тақтаға” (tadula zasa) теңеді, оған жазуға да сызуға да болады.Алайда оған
тәрбиенің күшін пайдалану тиімді деді.
Локктың ұсынған тәрбиесінің мақсаты - өз ісін ойластыра отырып
сақтықпен жүргізе алатын, өз мүдделерінің реттілігін қамтамасыз ете алатын
үстем таптың жасөспірімдерін тәрбиелеу.Ол, жасөспірімге дене және
адамгершілік тәрбиелері берілуге тиіс дей келе, Локк дене тәрбиесін басқа
тәрбиелердің негізі деп есептеп, оның мәнін жоғары көтерді.Ол мықты денеде
мықты рух, - болады дей отыра, Локк адамгершілік тәрбиесін кеңірек
қарастырды.Ол адамгершілік қасиеттер мен сапалар ретінде адамдардағы
кішіпейілділікке, ұстамдылыққа, сақтыққа және әділеттілікке ерекше мән
берді.Осы қасиеттер мен сапалардың барлығы ақылға бағындырылуы қажеттігін
айтты.Сондай-ақ, адамға қажетті тағы бір сапа – мінез-құлықтағы
мәдениеттілік.Дөрекілік, мысқылшылдық, әдепсіздік, кекшілдік – мінез-құлық
мәдениеттілігіне сыйыспайтын қасиеттер деп есептеді.
Локк іріктеп ұсынған тәрбиенің жолдары мен құралдары:1) үлгі өнеге
көрсету; 2) әдеттендіру; 3) балалармен пікір алысу және олардың
әуестенушілік ынталарын қанағаттандыру; 4) намыс және теріс ұғымдарына
назар аудару.
Сонымен, Локк баланың дұрыс мінез-құлқын қалыптастыру, қабілеттерімен
өздігінше ойлауын дамыту, оның рухани және дене шынықтыру жөніндегі тәрбие
жүйесін зерттеді.Ол өзінің “Тәрбие туралы ойлар” атты еңбегінде іскерлік
сапасы кең, ауқымды біліммен ұштастыра білген, өзіне-өзі сенген адамның
бейнесін жасаған.Манері сыпайы, адамгершілік жағынан сенімді көрегендер,
оның педагогикасының кейіпкерлері осылар.
Атақты француз жазушысы, ағартушы-философ және педагогі, XVIII
ғасырдағы революция қарсаңындағы буржуазиялық интеллигенцияның тамаша
өкілдерінің бірі – Жан Жак Руссоның педагогикалық теориясы негізінен көркем
шығармасы Эмиль атты романында баяндалады, өз өмірінде гуманистік бағытты
берік ұстаған ағартушы-педагог Руссо жаңа қоғамды аңсауына байланысты
феодалдық салт-сананы түбірімен жою үшін, жаңа қоғамды орнату үшін кімді
қалай тәрбиелеу қажет деген сұрақпен тәрбиенің міндеті мен өзгешеліктері
жөніндегі мәселені зор педагогикалық проблема ретінде ұсынды.Руссоның
педагогикалық концепциясының негізіне феодалдық әдет-ғұрыптардан арылған,
бостандықтағы, толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады.Осындай
келелі міндеттерді шешудің жолдарын қарастыра келе бала тәрбиесінде,
баланың дамуын ескеріп, оның жас ерекшеліктеріне лайықтап жүргізілуі тиіс
дейді Руссо. Сөйтіп, Руссоның суреттеуінше және педагогикалық жағынан
қорытуы арқылы қиялындағы жаңа адамның идеалды образы құрылды.Оның сипаты:
Эмиль еңбек үстінде шыныққан, әртүрлі қолөнерін үйренген, өздігінше тұрмыс
құруға үйренген, еңбек адамын сыйлайтын, еңбекті, еңбекке негізделген
демалысты бағалауға дағдыланған, адамгершілігі мол, отанын сүйетін, ақылды,
қайратты нағыз адам.
Жан Жак Руссоның “Эмиль” және “Қоғамдық шарт” атты еңбектері Иоганн
Генрих Песталоцииге (1746-1827) үлкен әсер етті.Песталоциидің дүниеге
көзқарасы демократиялық сипатта болды.Ол барлық адамдардың, қажетті тәрбие
алуын жақтай отырып, адамды дамытудың, тәрбиелеудің басты құралы еңбек деп
санады.Дұрыс ұйымдастырылған еңбек балалардың ақыл-ойын дамытады, моральдық
қасиеттерін қалыптастырады.Тәрбиенің негізгі мақсаты – қоғам өміріне
белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру десе, тәрбиенің
міндеті – адамның барлық табиғи күштерін, қабілетін дамытуда дұрыс бағыт
беруі тиіс, дұрыс бағытталған тәрбие ғана баланың жан-жақты дамуына негіз
болады деп көрсетті.Ал мұғалімнің міндеті – баланың айналасындағы
адамдарға, жалпы адамзатқа сүйіспеншілікпен қарайтын етіп
тәрбиелеу.Песталоции балаға дене тәрбиесін, еңбекке тәрбиелеуді, моральдық,
эстетикалық және ақыл-ой тәрбиесін беруді көздейді.Тәрбиенің бұл салалары
өзара байланысты түрде берілуге тиіс, сонда ғана олар адамды жан-жақты
тәрбиелей алады деді.
Маркстік философияның негізін қалаушылар К.Маркс (1818-1883) пен
Ф.Энгельс (1820-1859) тұлғаны дамыту жайлы пікірлерінде ақыл-ой тәрбиесімен
дене тәрбиесін бірлікте қарастырып, жастардың практикалық қызметін
техникалық оқумен ұштастырады. Тәрбиенің мақсатын қоғам дамуымен бірлікте
қарастырып, қоғамдағы өндіріс күштерінің даму заңдылықтарына терең талдау
жасады.
Қазақстанның Россияға қосылуының әлеуметтік-экономикалық және мәдени
нәтижесінің де терең мәнді прогрестік маңызы болды.Қоғамдық-мәдени
байланыстар және олардың қазақ елінің рухани өміріне тигізген прогрестік
ықпалы кедергі-тосқауылсыз болып жатпады.Ол даму процесі еді, сондықтан да
ол прогресс ұзақ және қиын кезеңдерден өтті.Оның үстіне XIX ғасырдың 60-
жылдары Россияның өзі үшін ірі әлеуметтік-экономикалық қозғалыс кезеңі
болды.Педагогикалық қозғалыс сол кездегі қоғамдық қозғалыстың бір бөлігі
болып табылды.
Крепостниктік тәрбиені қатты сынау, сословиелік мектеп пен ерте
мамандандыруға қарсы күрес, жалпы білім, азаматтық тәрбие, әйелдерге білім
беру, ескі діни оқуға, құрғақ жаттаудан айығу мен баланың жеке басын
сыйлау, халық мектептерін көптеп ашуды талап ету, жоғары мектеп
автономиясы, міне прогресшіл педагогиканың көтерген негізгі мәселелері
осылар болатын.
XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Россияның алдыңғы қатарлы қоғамдық-
педагогикалық ой-пікірінің дамуында осы кезіңнің екі ұлы ойшылы болған
Виссарион Григорьевич Белинскийдің (1811-1848) және Александр Иванович
Герцен (1812-1870)нің алатын орны аса ерекше.Бұл қайраткерлердің өмірі
Россияның революцияшыл-азаттық қозғалысымен тығыз байланысты, олар
классикалық философияның және революцияшыл-демократиялық педагогикасының
негізін салушылар болып есептеледі.
Революцияшыл-демократиялық педагогикасының негізін салушылар
адамгершілік тәрбиесінің негізгі мәні – адамның адамгершілік қадірі мен
абыройына, жоғары міндетіне табанды сенім, отаны мен халқына адал қызмет
ету, шындық пен ақиқатты сүйе білу, әділетсіздік атаулыға терең
жиіркеніштілік сезім, онымен күресу деп дәлелдеді.Адамгершіліктің осындай
мәніне сәйкес Белинский мен Герцен балаларда ең алдымен патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, сөзді іспен байланыстыру қасиеттері мен
сапаларын тәрбиелеуді көздеді.
Белинский мен Герценнің үйретуінше, нағыз адамгершіліктің өлшемі мен
көрсеткіші сөз жүзінде емес, практикалық іс-әрекет үстінде байқалады,
сондықтан адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу үшін – адамгершілік жөніндегі
жүйелерді, өсиет сөздерді оқып, үйреніп қана қоймай, дұрыс адамгершілік
қасиеттерді практикалық іс пен өмір үстінде қалыптастыру керек.Балаға
айналасын қоршаған дүние мен өмірді табиғи түрінде іс-әрекет және адам
еңбегі арқылы көрсету керек.Кіші жастағы балаларға адамгершілік тәрбиесін
сіңіру үшін олардың мінезін теріс бағыттардан тазарту қажет, ал ол үшін
олардың көз алдына ұнамды үлгілер көрсетілуі тиіс.Осы мәселеге байланысты
Белинский “Тәрие жөніндегі ойларында” жақсы оқытушылар мен тәрбиешілер
үлгісін суреттеді, ұлы адамдардың өмірін оқудың пайдалы екендігін
дәлелдеді, ұлы ғалым Ломоносов өмірін зор тәрбиелік үлгі тұтты.
Белинский мен Герцен өз заманындағы және онан кейінгі орыс қоғамының
педагогикалық ойының дамуына күшті әсер етті.Добролюбов пен
Чернышевскийдің, Пирогов пен Ушинскийдің педагогикалық теориялары Белинский
мен Герценнің идеяларынан нәр алды.
Орыстың ұлы сыншысы, революцияшыл-демократ, жазушы Николай Гаврилович
Чернышевскийдің (1828-1889) көрсетуінше, адамның рухани бейнесін
сипаттайтын мінез-құлқының, адамгершілігінің, басқа да қасиеттерінің
өзгешелігі оның тұқымынан емес, адамның еңбегі мен өмір жағдайлары және
тәрбиенің әсерінен болады деп, тәрбиені адамның қалыптасуындағы негізгі
факторлардың бірі деп дәлелдей алды.Оның ойынша, тәрбиенің мақсаты –
қоғамдық идея жағынан ұстамды күрес адамын тәрбиелеу, халық мүддесін
ойлайтын, “азаматтық істерге” араласа алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу
болды.
Н.Г.Чернышевский жасөспірімдерге, болашақ белсенді қоғам
қайраткерлеріне, шын халық мүддесін қорғаушыларға мынадай негізгі
адамгершілік сапалар мен қасиеттер қажет деп есептеген: патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, адалдық, сөзді іспен байланыстыра білу,
кішіпейілділік, әдептілік т.б. Патриотизм, Чернышевскийдің көрсетуінше,
адамгершіліктің басқа бір саласы гуманизммен тығыз байланысты. Оның
пікірінше, шын гуманист адам айналасындағы адамдарға зор сүйіспеншілік және
құрмет сезіммен қарауы, қайырымды болуы, зиянды әрекеттер мен істерге қарсы
шығуы, адам баласының мұң-мұқтажын біліп отыруы, жамандық атаулының бәріне
келіспес, мейірімсіз күрес жүргізе білуі тиіс. Ол жастарға М.В.Ломоносов
пен Н.В.Гоголь патриотизмін үлгі етті.
Орыс халқының ұлы ойшылы, педагог Николай Александрович Добролюбовтың
(1836-1861) ойынша, балалардың ішкі дүниесінде рухани күштер емін-еркін
жарыққа шыға алмай жасырын жатады, сондықтан мұғалімдер мен тәрбиешілер
мұндай шәкірттерді “жалқау”, “мисыз”, “топас” деп жазғыра бермей, олармен
шыдамды түрде педагогикалық жұмыс жүргізе білуі тиіс. Балалардың мұндай
тобымен жұмыс жүргізудегі ең қажетті бір шарт – оқу материалына оқушылардың
ықыласы мен ынтасын тудырып отыру. “Ынтамен жұмыс істейтін болса, - деген
Добролюбов, - онда жұмыс анағұрлым жеңіл және нәтижелі болады” [2]. Осы
мәселелерге баланысты оқу процесінде баланың ойлауына , сезіміне,
елестеулеріне әсер ету, жөніндегі берілетін білім материалдарының көрнекі,
нақтылы, және түсінікті болуы жөніндегі Добролюбов ойларының педагогикалық
зор мәні болды.Ол өзінің педагогикалық пікірлерінде бүкіл халықтың қамы
үшін, жалпы істің тағдыры үшін азаматтық борыш болып есептелетін жоғары
адамгершіліктің үстем болуын арман етті.Оның түсінігі бойынша жаңа мектеп
тәрбиелейтін жоғары адамгершілік қасиеттерге: отанға, еңбекке деген
сүйіспеншілік, ортақ іс жолындағы күреске деген тұрақтылық пен табандылық
жатады.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы халық ағарту ісінің көрнекті
қайраткері, педагог Константин Дмитриевич Ушинский (1824-1870)
педагогикалық жүйесінде, егер ол адамға бақыт сыйлағысы келсе, онда ол
бақыт үшін тәрбиелемей, өмірге және еңбекке баулу керек. “Тәрбиені
жетілдіре отырып, адамдардың дене, ақыл-ой, нравтық күшін белгілі деңгейден
әрі жалғастырып, көтеріп тастауы мүмкін” - деп жазды [2].Ол тәрбиенің
белгілі мақсатқа негізделген процесс екені сөзінің “Ана тілі”, “Балалар
әлемі” атты кітабында дәлелдеп берді. Ең бастысы, ақыл-ой, адамгершілік,
эстетиалық және дене, еңбек тәрбиесі жеке тұлғаны қалыптастырудың құралы
деген тұжырым жасады.
Тәрбиенің басты мақсаты - адамды өмірге даярлау екенін педагогикалық
деңгейде дәлелдей келе, ол үшін бала денесі жетілген, денсаулығы таза,
дамгершілік рухы жоғары, эстетикалық талғамы болуын жақтады. Жеке тұлғаның
немесе бала басындағы бұл сапалық белгі деп көрсетті.Ал тәрбиенің
халықтығы, оның отанын сүю, халқын қадірлеу, осыған негізделе отырып бүкіл
халық, қамын ойлайтын, патриоттар, халықтың арасынан шыққан қажымас
қайраткерлер өсіріп тәрбиелеу, білімділікке үйрету – оның негізгі мұрасы
осы болуы тиіс – деді Ушинский.
Кеңестік орыс педагогі, коммунистік партияның ірі қайраткері, Надежда
Константиновна Крупская (1869-1939) өзінің еңбектерінде, жас ұрпақты
тәрбиелеу мәселесі зор маңыз алады деп санады.“Мектептің мақсаты туралы
мәселеге” деген мақаласында мектеп ісінде алдына қоятын мақсаты - әр
баланың жеке басын дамыту, оның білімін тереңдету, санасын өсіру деп
көрсетті.
Барлық әдістерді пайдалана отырып, совет мектебі оқушыларды
патриотизм, гуманизм, интернационализм, коллективизм, еңбекке деген
сүйіспеншілік, адалдық, шыншылдық, кішіпейілділік, тәртіптілік, қоғам
мүлкіне ұқыптылық сияқты мораль қасиеттерін тәрбиелеуге тиіс деп
есептеді.Қарапайымдылық пен кішіпейілділік қасиеттерін Надежда
Константиновна өте жоғары бағалады, оларды адамның көркі деп санады.
Кеңестік дәуірдің аса көрнекті өкілдерінің бірі Антон Семенович
Макаренконың (1888-1939) “Ата-аналар үшін кітап” және “Балаларды тәрбиелеу
туралы лекциялар” деген шығармаларынан тәрбие, тәрбие процесінің
заңдылықтарын, адамгершілік туралы, адамның қоғамдық табиғаты жөнінде
негізгі мәселелерді зертегенін байқаймыз.
А.С.Макаренконың шығармасында кеңес адамы үшін намыс сезімі, адам
баласын сыйлау, оған сүйіспеншілік білдіру, адамның жоғары санасына сенім
білдіру мәселелері кең орын алады.Оның ойынша, жеке тұлғаны дамытудың
жолдары – ұжымшылдық, еңбек сүйгіштік, жоғары адамгершілік, биік саналылық,
осыларды тұтас, жиынтық негізінде жүргізу.
XIX ғасырдың аяғында отар аймақтарда халықтарды бір-біріне қарсы
қойып, ұлттық ала ауыздық күшейді.Осыған қарамастан, орыс пен қазақ
еңбекшілерінің қарым-қатынастары, мәдениет саласындағы, атап айтқанда,
ғылым мен оқу-ағартудағы достық байланысы кеңейіп беки түсті.
Ы.Алтынсарин қазақ педагогикасының негізін салушы, педагог-ағартушысы,
өз заманының прогресшіл ағымының жаршысы, орыс пен қазақ халықтарының
достығы жолында қажымай күрес жүргізуші.Ағартушы халқына егін егіп күн
көретін отырықшылықтың артықтығын дәлелдеуге ерекше зер сала отырып
тәрбиелеуді көздейді.Мысалы, “Қыпшақ Сейітқұл”, “Киіз үй мен ағаш үй”,
“Аурудан аяған күштірек”, “Асыл шөп”, “Малды пайдаға жарату” атты
әңгімелері қайырымдылық пен бауырмалдық, сабырлық пен шыдамдылық секілді
қасиеттерді тәрбиелеуге арналған.
Ыбырай әңгімелерінің негізгі түйіні: жас буынды өнер-білімге үндеу,
адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу болып келеді.Ол ел-жұртқа қажет білім
мен өнерді игерудің төте жолы тұрақты мектептер арқылы іске асады деп
санады.
Ағартушы-демократтық тұрғыдан орыс пен қазақ халықтарының арасындағы
мәдени-ағартушылық байланыстардың жалынды қайраткерлерінің бірі Абай
арманы, орыс және қазақ халықтарының арасындағы достық қатынасты күшейту,
қазақ жастарын жоғары адамгершілікке тәрбиелеу болды.
Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге байланысты ойларын
бірнеше өлеңдерінде (“Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат”, “Мен жазбаймын
өлеңді ермек үшін” т.б.) айқын білдіреді.Ол жастар бойына дарытылуға тиісті
жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде туған елге деген сүйіспеншілік пен
ерлік, табандылық пен адалдық, парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға
қайырымдылықпен қарау, еңбек сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап
айтты.Оны мына өлең шумақтарынан көруге болады:
Қайрат пен ақыл жол табар
Қашқанға да қуғанға.
Әділет, шапқан кімде бар
Сол жарасар туғанға.
Абай өз шығармаларында бір адамға қажет болатын жақсы қасиеттерді
тізіп береді.Ол қасиеттер: адалдық, ақылды іс, батылдық, өжеттік, білмекке
құмарлық, ғылымға құштарлық, қайрат-жігер, пікір-ой мен дүние танудың
өрістілігі.“Досқа – жылы көктемдей, жауға – суық аяздай” - міне Абай ұраны
осындай.
Ахмет Байтұрсынов – қазақ мәдениетінің тарихында үлкен, бір дәуірді
алып жатқан алып тұлға.Ақынның өлеңдер топтамасы Маса деген атпен Орынборда
1911жылы басылған.Жинаққа қойған атына ол едәуір ой, салмақты жүк артқан
деуге болады.Осы жолдардан ызыңдап ұшқан мынау біздің маса – сергектікті
қозғалыс күйді, серпіліс пен ізденісті сәулелейтін астарлы бейне екені
көрінеді.Ол ұйықтағанның үстінде айнала ұшып, қоғамның енжар, жалқау,
ұйқыдағы күйден оянуына қызмет етеді.Осы ағартушылық ойды ақын басқа да
шығармаларында әрі қарай дамыта түседі.Масаның негізгі идеялық қазығы –
жұртшылықты оқуға, өнер-білімге, рухани көтерілуге шақыру, адамгершілікті,
мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу.
С.Торайғыров – Абайдан кейінгі жаңа тарихи кезеңде қазақ
педагогикасында адамгершілік проблемасының өзекті мәселелерін қозғаған
демократ ағартушы.Шығармаларында жоғары адамгершілік қасиеттер болып
саналатын адамдағы білімділік, әділеттілік, еңбек сүйгіштік, мейірімділік,
игі достық пен адал махаббат кең орын алып, қастерленеді.Оның ойынша
адамгершілік тәрбиесінің жоғары мақсаты Отанға, туған жер мен елге деген
ыстық сезім мен сүійпеншілік, жаны дарқан, адамгершілігі мол, тәні мен жаны
сұлу, дені сау жас ұрпақтарды тәрбиелеп өсіру болып саналды. Педагог ақын
оқу-ағартудың өмірлік түпкі мақсаттарын түсіне білді.Ол білімді меңгеруге
адам баласын бақытты болуға бастады, надандықтан арылтады, өмір сүруді
жеңілдетеді деп есептеді.Ағарту мен білім қара бастың қамы үшін емес, ел
қамы, халықтың қамқоршысы болу үшін жұмсалуы керектігін уағыздады.
М.Жұмабаев баланы тәрбиелеу оның жас ерекшелігіне тәуелді
болатындығын айта келе, жаратылыстың құшағында, меруерт себілген қос
шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде күнмен бірге күліп, түнмен
бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары
сайран далада тұрып, өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең
болуға тиіс дейді.Сұлулық сезімдері – адамның дұрыс, сұлу ләззат іздеуіне,
сұлу нәрсені сүйсіне, көріксіз нәрседен жиіркене, жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан тиылуы деп адам бойында болуы қажет қасиеттерді ашып көрсетеді.
Қорыта айтқанда, тұлғаның жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz