Көлбай Тоғысовтың қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.8
1. К. Тоғысовтың қоғамдық.саяси көзқарасының қалыптасуы ...9.25
1.1. ХХ.ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік.саяси жағдайы және қазақ зиялылары ... ... ... . 9.15
1.2. К. Тоғысовтың қоғамдық қызметінің алғашқы кезеңдері және оның саяси көзқарастарының қалыптасуы ..16.25
2. Қазақстанның қоғамдық.саяси өмірі және «Үш жүз» партиясының қызметі. (1917 ж) ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.39
2.1. Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық.саяси жағдай (1917 жылғы ақпан.қазан) ... ... ... .26.30
2.2. «Үш жүз» партиясының құрылуы және ондағы К. Тоғысовтың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31.39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.45
1. К. Тоғысовтың қоғамдық.саяси көзқарасының қалыптасуы ...9.25
1.1. ХХ.ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік.саяси жағдайы және қазақ зиялылары ... ... ... . 9.15
1.2. К. Тоғысовтың қоғамдық қызметінің алғашқы кезеңдері және оның саяси көзқарастарының қалыптасуы ..16.25
2. Қазақстанның қоғамдық.саяси өмірі және «Үш жүз» партиясының қызметі. (1917 ж) ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.39
2.1. Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық.саяси жағдай (1917 жылғы ақпан.қазан) ... ... ... .26.30
2.2. «Үш жүз» партиясының құрылуы және ондағы К. Тоғысовтың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31.39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.45
Тақырыбы: Көлбай Тоғысовтың қызметі
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------
-------------- 3-8
1. К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы ---9-25
1. ХХ-ғасырдың басындағы Қазақстанның
әлеуметтік-саяси жағдайы және қазақ зиялылары ------------- 9-
15
2. К. Тоғысовтың қоғамдық қызметінің алғашқы
кезеңдері және оның саяси көзқарастарының қалыптасуы --16-25
2. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі және Үш жүз
партиясының қызметі. (1917 ж) -----------------------------
------26-39
1. Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық-саяси жағдай
(1917 жылғы ақпан-қазан) ----------------------------------- ----
----26-30
2. Үш жүз партиясының құрылуы және ондағы К. Тоғысовтың
қызметі ----------------------------------- -------------------------
-------31-39
Қорытынды ----------------------------------- -----------------------------
---- 40-42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----
43-45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың кейбір кезеңдерінде қоғамның өзінің
өткенге деген қызығушылығы арта түседі. Онда ол негізгі проблемаларға сұрақ-
жауап іздейді.
Көп жылдар бойы тарихымыз билік етушілердің идеологиясына негізделіп
жазылып келді. Бүгінде біз Қазақстан тәуелсіздігіне 15 жыл толып отырғанда
тарихымызды ашық жаза аламыз. Еліміздегі демократиялық қайта құрулар
тарихымыздың кей қыр - сырларын қайта қарауға мүмкіндіктер жасауда.
Республикамыздың тарихын оңды-солды зерттеу үшін Қазақстанның демократиялық
қозғалысы тарихындағы қазақ ұлттық интелегенциясының рөлі мен қызметін
қарастыру өте маңызды.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық интеллигенцияның рөлін зерттеудің
өзектілігі айдан анық.
Біріншіден, осы кезде қоғамдық- саяси процесстер туындайды.
Екіншіден, бұрынғы КСРО құрамындағы елдердің тарихы біржақты, идеологиялық
тоқырау салдарынан көптеген қоғамдық-саяси процесстердің, фактілердің,
оқиғалардың зерттеулеріндегі қайшылықтарға алып келді.
Үшіншіден, осы кезеңде тарихи аренаға ұлттық интеллигенцияның өкілдері
шығады. Бұлар өз халқын отарлық қанаудан босатуды, тәуелсіздік үшін
күрестің жолын іздестірді. Бұл жолдар өз кезегінде түрлі ойлар мен
көзқарастарды туғызды.
ХХ ғасырдың басындағы қазақтың ұлт-азаттық қозғалысы үшін қазақ халқы
бар күшін, өз өмірлерін арнады. Ұлт-азаттық, демократиялық қозғалыстардың
лидерлерінің әрқайсысының қызметін толық обьективті зерттеу ғылымның өзекті
мәселесі. Бүгінде біздің қазақ интеллигенциясы туралы тарихи шындықты
жазуға мүмкіндігіміз мол. Осы ретте ұмытылған қайраткерлер мен қатар Көлбай
Тоғысовтың есімін айтуға болады.
Көлбай Тоғысов өз халқының мұң-мұқтажын ойлаған, өз өмірін халқына
арнаған адамдардың бірі. Оның негізгі мақсаты қазақ халқын ағартушылық
жолына бағыт-бағдар беріп, тәуелсіздік алып беру болды.
Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы аумалы-төкпелі аласапыран заманда ел
теңдігі үшін атқа қонған, партия құрған, газет шығарған, қуғын-сүргінге
ұшыраған, ақыр соңында жат қолынан қаза тапқан Алаш қайраткері, қаламгер –
Көлбай Тоғысұлының қызметі кең көлемде зерттелді 1.
Бұл жұмыстың өзектілігі ұлт-азаттық қозғалысы тарихындағы Көлбай Тоғысовтың
есімін қайта жаңғырту, оның демократиялық процестерінің дамуындағы рөлін
көрсету, қоғамдық-саяси қызметін айқындау маңызды. Қазіргі таңда жаңа
мұрағаттық материалдардың шығуына байланысты К. Тоғысовты жеке тұлға
ретінде зерттеу, оның атқарған қызметіне жаңа көзқараспен қарап объективті
зерттеудің мәні өте зор. Көлбай Тоғысов жеке тұлға ретіндегі біртектілігі
оның қызметі мен публицистикалық мұраларын зерттеу үшін қызығушылық
туғызады. Бұл тақырыптың өзектілігі саяси ұйымдастырушылық, публицистикалық
қызметінің осы күнге дейін толық зерттелмегендігі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ-ғасырдың басындағы Қазақстан тарихына
байланысты зерттеулерде қырғыз (қазақ) Үш жүз социалистік партиясы
(кейіннен қазақ социалистік партиясы) және Көлбай Тоғысовтың есімі партияны
құрушылардың бірі екендігі айтылады. Бұл партияның қызметіне, сондай-ақ К.
Тоғысовқа байланысты көзқарастар, пікірлер әртүрлі. Бұған себеп
біріншіден, Үш жүз партиясы марксистік ұғымда болмады және К. Тоғысов
большевиктер қатарында болмады.
Екіншіден, Үш жүз партиясы және оның лидері басынан бастап Алаш
партиясымен текетіресте болды. Осыдан кейін Үш жүз партиясы Алаш
партиясының қарсыласуына тап болғандықтан Үш жүз партиясының қызметін
зерттеу ұзақ уақыт зерттеушілердің аса қызығушылығын тудыра қойған жоқ.
Үшіншіден, ұлт-азаттық қозғалысы тарихында Үш жүз партиясының орны мен
рөлі және оның лидері К. Тоғысовтың қызметі толыққанды зерттелмеген және
жан-жақты дұрыс баға берілмеген.
Соңғы кездері жас ғалымдар тарапынан Алаш партиясының қызметі мен
басшыларына байланысты зерттеуге қызығушылықтың арта түсуі көңіл қуантады.
Алаш партиясы өкілдерінің ұлт-азаттық және Қазақстанның
демократиялық қозғалысының дамуына қосқан үлестерін бүгінде біз барлық
жағынан жан-жақты бағалай аламыз. Жаңадан шыққан басылымдарда К.
Тоғысовтың қоғамдық-саяси қызметі және оның құрған Үш жүз партиясы туралы
қысқаша ғана зерттеулер жасалған. Оның өзінде де екі партияның бір-бірімен
қарсыластығы айтылады. Бұл партиялардың бір-бірімен күресіне байланысты
қайсыбіріне күнә артуға болмайды. Партия арасындағы күрес билік үшін
емес, қазақ халқының тәуелсіздігі, азаттығы үшін болғандығын айтпасада
белгілі. Сондықтан әрқайсысының тарихын обьективті зерттеу қажет. Сол
кезеңде Қазақстандағы екі саяси-ұлттық партияның тарихи болуы елдегі
демократиялық бастаулардың тууына, көппартиялық жүйені құру
мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді.
Ғылыми тұрғыдан қарағанда Көлбай Тоғысов туралы С. Сейфуллин өзінің
Тернистый путь атты еңбегінде біраз мәселелер айтады 2. Бұл жұмысында
ол алашордалықтар мен үшжүздіктер арасындағы кикілжіңдерді, Үш жүз
партиясының әлеуметтік құрамын ашады. Қазақ социалистік партиясының мәнін
аша отырып, ол бұл партияны ұсақ буржуазиялық демократтардан құралған деді.
С. Сейфуллиннің өз кезегінде Үш жүз партиясына деген көзқарасы
өзгеше болғанымен ол былай дейді: Нет. Мне не нужна ни партия Алаш, ни
партия Үш жүз! Ни стой, ни сдругой программой я не могу согласиться
полностью. Но мои симпатии больше на стороне Үш жүз.
С. Сейфуллин Үш жүз партиясы қызметінің қателіктерін көрсетіп, ол
бұл саяси күрестегі болып тұратын кемшіліктер деді. Осыған байланысты ол
былай деді: Конечно, в то время многие спотыкались, шли на ощупь.
Сотрудники Үш жүз явно не понимали своих задач, допускали большие ошибки
. Өз жұмысын қорытындылай келе ол: Для революции Алаш была опаснее и
вреднее, чем Үш жүз. Хорошо ли, плохо ли начинали организаторы Трех
сотен; по в 1917-1918 г.г. в решающие исторические дни они выступили на
стороне красных, поддержали революцию 2.
Үш жүз партиясының қызметі туралы Т. Елеуовтың Қазан революциясы
және азамат соғысы еңбегінен қарауға болады. Бұл партияның саяси
маңыздылығын айқындай отырып ол Үш жүздіктер революцияның жол серігі,
жаппай халықтың қысымымен большевиктерді қолдады дейді. Сонымен қатар
олар солшыл эсерлердің бағдарламасын толық қолдады 3.
Автор өз жұмысында Үш жүз партиясының негативті жақтарын қарастырып
оны ұлтшыл және антисоветтік партия ретінде қарастырады.
Мұнда автордың Үш жүз партиясы байларды қолдап, кеңес өкіметіне
қарсы шықты деген пікірмен келісуге болмайды.
Үш жүз партиясына байланысты пікірді Очерки историй
Коммунистической партии Казакстана еңбегінің авторлары да көрсетеді.
Кітапта Үш жүз партиясы Алаш ұлттық-буржуазиялық партиясына қарсы шығып
қазақ халқының әртүрлі жіктерін өз жақтарына тартуға тырысты делінген.
Партияның идеологиялық платформасы пантюркизм, панисламизм, эсерлерді,
анархизмді және ұлтшыл буржуазияны көрсетті 4.
Үш жүз партиясының идеологиялық позициясына байланысты қарама-қарсы
көзқарасын С. Зиманов былай дейді: Үш жүз партиясы сонау бастан
социалистік позицияда болды және барлық жағынан большевиктер партиясын
қолдады.
Олар социалистік бағытқа икемделіп кеңес өкіметінің декреттері мен
жарлықтарын толық қабылдап жергілікті кеңестердің жұмыстарына белсене
қатысып отырды. Бұл ұйым буржуазиялық ағымдармен шешуші күрес жүргізе
отырып ұлтаралық келісімді сақтауды талап етті 5.
Автор Үш жүз партиясының Кеңестермен, большевиктермен біріккен
жұмысын ғана көрсетіп, бұл партияның ерекшелігін және саяси позициясының
эволюциясына көңіл бөлмеген.
Бұл проблема жайлы өз ойын атақты тарихшы Г. Д. Дахшлейгер өзінің
В. И. Ленин проблемы Казахстанской историографии атты еңбегінде
көрсетеді.
Г. Д. Дахшлейгер үш жүздіктердің түрік-татар федерациясын құру
туралы мәселелеріне көңіл аударады. Автор үш жүздіктер өздерінің
идеологиялық жағынан эсерлермен-мұсылман фракцияларының бағдарламасына
жақын деген тұжырым айтады.
Бұл жұмыста автор үш жүздіктердің эволюциялық іс-әрекетін олардың
барлық мұсылмандарды біріктіруге тырысқандығын көрсетуге тырысады 6.
Үш жүз партиясы туралы қызықты мағлұматтарды П. Пахмурный мен В.
Григорьевтің Октябрь в Казакстане атты біріккен еңбектерінен байқауға
болады. Бұл еңбекте авторлар партияның құрылуы туралы проблеманы
қарастырады.
Сондай-ақ олар Үш жүз партиясы мен оның лидерлерін біржақты
қарастыруға болмайтындығын айтады. П. Пахмурный және В. Григорьев Үш жүз
партиясы бағдарламаларының кейбір әлсіз жақтарына көңіл бөледі. Яғни Үш
жүз партиясы ауыл жұмысшыларына қажетті аграрлық бағдарламаны ұсына алмады
дейді. Керісінше қазақ қоғамының өмірінде дінді күшейтуге атсалысты деген
ойды айтады 7. Авторлар бұл партияның қарама-қайшы идеялық позициясының
күрделілігіне көңіл аударады.
П. Пахмурный Большевики Казахстана в революции 1905-1907 г.г.
атты еңбегінде Үш жүз партиясының лидері К. Тоғысовтың эволюциялық
көзқарасына көңіл аударады . Ол К. Тоғысовтың Ресейдегі революциялық
дамудың әсерінен біртіндеп революциялық-демократиялық позицияға өткендігін
айтады 8.
Үш жүз партиясының идеологиялық мәселесі және оның басшысы
К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарастары К. Б. Бейсембиевтің Очерки
истории общественно-политической и философской мысли Казакстана
монографиясында қаралады. К. Бейсембиев Үш жүз партиясына бір жақты
қарауға болмайды дейді. Олардың әрқайсысының көзқарасын ескере отырып,
партияның іс-әрекетін тарихи тұрғыда бағалау керектігін айтады. К.
Бейсембиев былай жазады: В чрезвычайно сложных политических условиях
которыми характеризуются первые месяцы установления Советской власти, К.
Тогусов и его сторонники, как выразители настроения мелкобуржуазных слоев
неселения, проявляли колебания непоследовательность, идейно-политическую
незрелость. Однако под влиянием революции, ожесточенных классовых баев,
местных большевиков в деятельность партии Үш жүз обнаружились признаки
сдвига в сторону рабочего класса .
Автор Үш жүз партиясының құрылуының себебін аша отырып былай
жазады: Оброзавание Үш жүз явилось своеобразной реакцией определенной
части трудящихся масса аула на контрреволюционные действия баев, феодалов и
их идеологов в лице Алаш.
Автор К. Тоғысовтың дала байларын қырғыз буржуазиясы деп
атағандығын, оның дала феодалдары мен қала байларының арасындағы
айырмашылықты түсінбегендігін айтады 9.
Үш жүз партиясының қызметі туралы қызықты мәліметтерді М. С.
Бурабаевтың Общественная мысль Казакстана в 1917-1940 г.г.
монографиясында қарауға болады. Монографияда партияның құрылу себептері
айтылады. Мұнда партия қызметінің кезеңін екіге бөліп қарастырады.
Біріншісі, немесе ұйымдастырылуы 1917 жылдың қараша айының соңы және
желтоқсан айлары. Екінші кезең 1917 жылдың қаңтарынан 1918 жылдың ортасына
дейінгі аралық. Бұл кезең К. Тоғысов басқарған партияның толық кеңес
өкіметінің платформасында тұрды 1,44.
Б. Елькеевтің Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в
период установления Советской власти атты ғылыми зерттеуі Үш жүз
партиясының қызметі мен құрылуы мәселелеріне байланысты арнайы жазылған
еңбек. Зерттеуде қазақ ұсақ буржуазиясының Қазақстанда кеңес өкіметінің
құрылуына, большевиктердің саяси-идеялық позициясына қолдау көрсеткендігі
айтылады 10.
Атақты тарихшы-ғалым К. Нүрпейісов өзінің Алаш һәм Алашорда
еңбегінде Үш жүз партиясының көптеген қыр-сырларын жаңа көзқарастармен
айқындайды. Автор Алаш және Үш жүз партияларының арасындағы кейбір
мәселелердің қарама-қайшылығына қарамастан олардың түпкі ойлары бір
болғанын айтады.
Ол Көп ұлтты Қазақстанның автономия болудағы Үш жүз партиясының
пікірін кейбір қайшылықтарға қарамастан, Ә. Бөкейханов ойларымен сабақтас
екендігін көрсетеді 11.
Профессор М. Қойгелдиев өзінің Алаш қозғалысы еңбегінде де Үш жүз
партиясының құрылуының себептеріне көңіл аударады. Ол Біздің пікірімізше
Үш жүз аталатын саяси ұйым өзінің пайда болу тарихы жағынан да,
әлеуметтік базасы жағынан да терең табиғи қоғамдық сұраныстан гөрі, сол
тарихи кезеңдегі саяси дүрмек ағымында, әлеуметтік саяси айқындамасы толық
қалыптасып үлгірмеген, бірақ ықпалды саяси күшке айналу ниеті бар саяси
ұйым құру болып табылады 12.
Алаш газеті туралы мағлұматтар Қ. Атабаевтың Қазақ баспасөзі
Қазақстанның дерек көзі (1870-1918) еңбегінде айтылады 13. Автор Айқап
журналымен Алаш газеті қызметінің арасындағы байланысты көрсетеді. Үш
жүз партиясы туралы қызықты материалдар Р. М. Рахимованың Омбы қаласына
байланысты жазған ғылыми еңбегінде де орын алады. Рахимова былай дейді:
партия қызметінің және оның басшыларының кейбір кемшіліктеріне қарамастан
Үш жүз партиясы Омбы қаласының саяси өміріне біршама әсерін тигізді
14.
Жалпы қазіргі кезеңдегі мерзімді басылым беттерінде Үш жүз партиясы
оның лидері К. Тоғысов туралы түрлі мақалалар жарық көргенімен де, бұл
мәселе әлі де зертеуді қажет етеді.
Қазіргі кезеңге дейін Үш жүз партиясы мен К. Тоғысовтың өмірі мен
қызметі туралы толыққанды зерттеулер әлі де ізденісті қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты ХХ
ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси тұлға Көлбай Тоғысовтың қызметін,
Қазақстанның саяси және демократиялық қозғалысы тарихындағы рөлін
айқындау.
Сонымен қатар келесі міндеттер алдыға қойылды:
- К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарастарының пайда болуының
кезеңдерін анықтау;
- К. Тоғысовтың Үш жүз партиясын құрудағы қызметін көрсету;
- Үш жүз Қазақ социалистік партиясының негізгі кезеңдеріне тоқталу
және К. Тоғысовтың рөлі;
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеудің хронологиялық шеңбері ХІХ
ғасырдың аяғымен 1919 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл К. Тоғысовтың ХХ-
ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси қызметі белсенділігінің артқан шағы.
Зерттеу тақырыбының дерек көздері. Зерттеу жұмысының дерек көздері
жарияланған құжаттар жинағы, зерттеу еңбектері, монографиялар, мақалалар,
публикациялар, диссертациядан тұрады.
Бұл тақырыпты зерттеу барысында К. Тоғысовтың мақалалары мен
публикациялары, Айқап журналы және Қазақ, Алаш, Үш жүз
газеттеріндегі мақалалары қолданылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Жұмыстың методологиялық мәнінің
негізі болып заманға сай концептуальды жақындау және жалпы ғылыми
зерттеудің методтары болып табылады. Бұл - историзм, объективтілік пен
тарихи процестерді ұғынудың басқа да ғылыми принциптері, сондай-ақ
теоретикалық мәселелері және атақты зерттеушілердің пікірлері.
Жұмыстың барысында ғылыми теория, методология және зерттеу
методтарының өзара тығыз байланыстығын қамтамасыз етуге әрекеттер жасалған.
Осыған байланысты зерттеу жұмысында мынадай ғылыми зерттеу методтары;
Тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық методтар
қолданылған.
1. К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы
1. ХХ- ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-саяси жағдайы және
қазақ зиялылары.
1867-1868 жылғы реформалар Қазақстанның Ресейге қосылуын толығымен
аяқтады. Ресей экономикасының күлт дамуы ХІХ- ғасырдың аяғы мен ХХ-
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етпей
қоймады. Бұл өз кезегінде Қазақстанда отарлық қанауды күшейтті. Қазақстан
орыс буржуазияларын өзінің табиғи байлықтарымен, арзан жұмыс күштерімен
қызықтырды.
Күрделі өзгерістер қазақ халқының саяси өмірінде де орын алды. Елді
басқару жалпы империялық басқару жүйесімен жүргізілді. Бүкіл билік генерал-
губернаторлардың қолына берілді. Сондықтан да тұрғындардың өмір сүруі
жаппай генерал-губернаторлардың билігінде болды.
Бұрынғы басқару жүйелері қиратылып оның орнына бөліп алда билік ет
принциптеріне сай жаңа басқарулар енгізілді. Патша өкіметі қазақ халқының
шаруашылығын ғана емес, бүкіл қазақ халқын жойып отырды 15.
Патша өкіметі отарлау саясатын күшейтуде қоныс аудару саясатын
қолданған еді. Жаппай орыс, украин шаруаларын қоныстандыру ХІХ – ғасырдың
аяғынан басталды. Осы кезеңде қоныстанушылардың экономикалық жағдайын, жер
нормаларын анықтауда Қазақстанға экспедициялар дайындалды. Бұл
экспедициялар Половцев (1895-1896), Щербин экспедициялары (1896-1901) еді.
Патшаның қоныстандыру саясаты жергілікті халықты қанауға бағытталды.
Жергілікті тұрғындардан ең жақсы деген жайылым жерлер заңсыз және қатаң
түрде тартылып алынды. Жергілікті халық тасты, тақыр жерлерге ысырылып
тасталды. Патша өкіметінің қоныс аудару саясатының кең көлемде іске
асырылуы Столыпиннің аграрлық реформалары кезінде болды. Столыпинның
аграрлық саясатының негізгі мәні шаруаларды жаппай Сібір мен Қазақстанға
қоныс аудару еді.
Қоныс аударудың ерекше басымдылығы 1906-1910 және 1912-1914 жылдары
аралығында байқалды. Қазақ жеріне 1870-1914 жылдар аралығында 1678836 адам
қоныс аударып, тұрғындардың жалпы санының 25,3 пайызын құрады 16.
Шаруалардың жалпы қоныс аударылуы қазақ халқына ауыр тиді. Нәтижесінде
қазақтар жерлерінен айырылып, кедейленді. Патша өкіметінің аграрлық
саясатының отаршылдық бағыты елдегі отырықшы және көшпелі тұрғындардың
санының өзгеруіне алып келді.
Ресейдің экономикалық факторларының әсерінен көшпелі шаруашылықтар
күрделі өзгерістерді басынан өткерді.
Отырықшы малшаруашылығымен отырықшы жер шаруашылығының жаңа түрлері
пайда болып, көшпелілердің отырықшылану процестері жылдамдатылды.
Капиталистік өндірістер мен капиталистік қатынастардың енуі
патриархалды-феодалдық құрылыстың, аймақтағы экономиканы түп-тамырымен
өзгертті. Бұл өз кезегінде қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының өзгеруіне
әсер етті.
Көшпелі мал шаруашылығы жүйесінің, патриархалды-феодалдық
қатынастардың ыдырауы, қазақ ауылдарында капиталистік қатынастардың дамуына
алып келді. Елде жаңа өндіріс орындары мен жалдамалы жұмысшылар пайда бола
бастады. Жергілікті шаруашылықтар ыдырап, қазақ кедейлері ақша табу
көздерін іздеді. Кедейленген адамдар бір үзім нан үшін өз туған жерлерін
тастап батрақтарға, кулактарға, байлармен феодалдарға жалданды. Ақша
табудың негізгі көзі темір жол құрылысы мен өндіріс орындары болды.
Қазақтар жұмысышы тап деңгейінің ең арзан күш қолы болды және де қазақ
жұмысшы кадрлары жетіспеді. Сондықтан да Қзақстандағы кадрлардың көбісін
орыс жұмысшылары құрады 16, 267.
Жұмыс істеу барысындағы ауыр жағдайлар, төменгі жалақы, көптеген
айыптар жұмысшылардың қарсылығын тудырды. Бірақ Қазақстан тұрғындарының көп
бөлігін шаруалар құрады. Қазақстан тұрғындарының 90 пайызынан астамы
ауылдық жерлерде тұрды 17. Қоныстанушы деревнялар мен қазақ ауылдарындағы
экономикалық факторлардың әсерінен шаруалардың жіктерге бөлінуі күшейеді.
ХХ-ғасырдың басында материалдық және саяси жағынан аймақтағы қазақ
байлары , яғни ұлттық буржуазияның өкілдері біршама күшті болды. Байлар
екіге бөлінді: ірі феодалдар мен ұсақ және орта бай-феодалдар.
Жергілікті байлар нарықтық-тауар қатынастарының арқасында байып,
Ресейдің басқару жүйесін қолдап қана қоймай, соның іске асырылуына белсенді
араласты.
Ұлттық буржуазияның қоғамдағы өз белсенділігін арттыруға
экономикалық базасымен саяси тірегінің болмауы қатты әсер етті.
Патшаның қоныс аудару саясаты жергілікті байлардың мүддесіне де өз әсерін
тигізбей қоймады. Сондықтан да қазақ буржуазиясы патша өкіметіне қарсы
тұрды. Осының нәтижесінде олар дамыған елдердің экономикалық жетістіктерін
, мәдени дамуын қабылдауға тырысты.
Қазақ буржуазиясының өкілдері біртіндеп либералды-демократиялық
позицияға өтіп, мерзімді басылымдарда жер мәселесін, ағартушылықты, мәдени
дамудың проблемарын және тағы басқа да мәселелерді қарастырды.
Қазақ буржуазия өкілдері ұлттық интеллигенцияның қатарларын
толықтырып отырды.
ХХ-ғасырдың басы қазақ халқының сана-сезімінің ояну кезеңі ретінде
сипатталады. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде ұлттық интеллигенция
алдыңғы қатарда тұрды. Олардың құрамы чиновниктермен банк қызметкерлерінен,
фельдшерлерден, мұғалімдер, аудармашылар, инжинерлер тағы басқаларды
құрады.
Интеллигенция өкілдері негізінен ірі облыстар мен уезд
орталықтарында; Омбы, Петропавловск, Ақмола, Семейде өз жұмыстарын
жүргізді. Қазақ интеллигенциясы құрамы жағынан әртүрлі болды.
Бірақ түпкі мақсаттары бір болғандықтан олар патша өкіметінің
отаршылдық саясатын бірден түсінді. Материалдық, әлеуметтік мәселелердің
саяси көзқарастардың әртүрлі сипатта болуы Қазақстандағы ұлт- азаттық
қозғалыстың біртекті еместігін алдын-ала анықтады.
ХХ-ғасырдың басында қазақ қоғамында интеллигенцияның құрамы 700-ге
тарта адам санын құрап , беделдері арта түсті 18.
Қазақ интеллигенциясының бетке ұстар өкілдері қазақ халқының
бүгінгісі мен ертеңіне байланысты көзқарастарын мемлекеттік думада
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялады 19. Алдыңғы қатарлы қазақ
интелегенциясы өзінің саяси қызметінің ең негізгі мәселесі ұлттық және
жалпы адамдық құндылықтарды қорғау деп есептеді. Олар халықты отарлық
қанаудан босатуға, тәуелсіздік үшін күресуге шақыруға талпынды. Осындай
күрделі мәселелерді шеше отырып қазақ интеллигенттері күресудің жаңа
жолдарын қарастырады. Қазақстандағы қоғамдық-саяси күрестердің дамуына
1905-1907 ж. ж. бірінші орыс революциясы өз әсерін тигізді. Бұл кезең ұлт-
азаттық қозғалыстардың, жұмысшы, аграрлық және тағы басқа қозғалыс
түрлерінің өсуімен байланыстырылады.
Қазақстан тұрғындарының 1905 жылғы оқиғаларға деген көзқарастары
әртүрлі болды. Осы жылдары өндіріс орындарының жұмысшылары мен
теміржолшылардың белсенділігі артады.
Қазақстандағы қоғамдық қозғалыстар 1905 жылдың қазаны мен қарашасында
кең көлемде етек жаяды. Бірінші орыс революциясы кезіндегі аймақтағы
қоғамдық толқулар қазақ интеллигенциясын жандандырды. Дәл осы кезеңде қазақ
интеллигенциясының саяси көзқарастарының екіге бөлінуі басталады. Оны Ә.
Бөкейханов өз кезегінде батыстықтар және түрікшілдер деп екіге бөліп, өзін
батыстықтарға жатқызып, К. Тоғысовты түркі тілдес халықтар мемлекетін
құрушы ретінде түрікшілдерге жатқызады. Осы кезеңде патшаның 1905 жылғы 17-
қазандағы Манифесіне байланысты көптеген демонстрациялар, митингілер
өтеді.
1905 жылы 15-қарашада атақты Қарқаралы оқиғасы басталады. Бір
митингіде 400 адам қатысып, К. Тоғысов сөз сөйлейді.
Мұнда Ресей губернияларымен орыс шаруаларын қоныстандыруды тоқтату,
іс-қағаздарын ресми түрде қазақ тілінде енгізуді Мемлекеттік Думаға қазақ
депутаттарының қатысуын талап еткен петиция қабылданады.
Ұлт-азаттық күресіне тек жұмысшылар ғана емес, шаруалар, солдаттар,
оқушы жастар және т. б. тартылды. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың
дамуы, аграрлық қозғалыстардың ұлттық қазақ интелегенциясының арқасында
болды. Біршама ұлттық интеллигенция Ресейдегі революциялық оқиғалардың
арқасында тәуелсіздік, бостандық үшін шешуші күрестер жүргізіп, халықты
ғасырлық ұйқыдан оятты.
Қазақ интеллигенциясы бірінші орыс революциясы кезіндегі саяси-
әлеуметтік бостандықтарды пайдаланды. Олардың негізгі мақсаттары халықты
патша езгісінен босату, тәуелсіздікке қол жеткізу болды.
ХХ-ғасырдың басындағы әлеуметтік-саяси жағдайлардың кезеңі өте
күрделі болғандықтан олар саяси көзқарастарын іс-әрекеттерін анық, нақты
іске асыра алмады. Ұлттық толқулардың екінші кезеңі 1916 жылғы
қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі жаппай халықтың кедейленуі,
бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесіндегі аштық халықтың наразылығын
күшейтті.
Патша өкіметінің қазақтарды тыл жұмыстарына алуына байланысты ірі
көтерілістер өтті. Бұл толқулар жаппай жұмысшылардың жұмыс орындарын тастап
кетуіне алып келді. Қазақстан мен Орта Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыстар
Ресейдің саяси-әлеуметтік дағдарысын одан әрі өршітті. Қазақ жеріне енген
капиталистік қатынастар дәстүрлі шаруашылыққа қарама-қайшы келді. Қазақ
қоғамының өміріндегі тауар-ақша қатынасының, өндіріс орындарының, басқа да
өзгерістер патриархалды-феодалдық құрылыстың негізін жойды. Басқа жағынан
қарағанда бұл құрылыс капиталистік қатынастардың дамуын тежеді. Осыған
байланысты Қазақстанда отарлық саясатқа, жергілікті билікке деген
қарсылықтар күннен-күнге шиеленісе түсті.
Қазақстанның Ресейге толық қосылуы қазақ қоғамының әлеуметтік-
экономикалық дамуына ғана әсер етпей оның мәдениетіне де күрделі өзгерістер
енгізді.
ХХ-ғасырдың басында жас қазақ интеллигенттері алғашқы қазақ
ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтардың идеяларын
жалғастырып халықтың рухани-мәдени және ағартушылық ойларын жандандыруға
әрекет етті. Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дамулар
ағартушылықтың дамуына әсерін тигізді. Осыған байланысты ғалым О. А.
Сегізбаев Қазақстандағы ағартушылық күрделі тарихи құбылыс деді. Сондықтан
да осы қоғамдық-саяси мәселелерді түсіну қиын 20.
Патша самодержавиесінің жүргізген саясаты Қазақстандағы қоғамдық-
саяси ойлардың дамуына да ықпал етті. Патша өкіметі Қазақстандағы білім
беру мәселесінде орыстандыру саясатын ұстанды. Бұл саясаттың негізгі бағыты
қазақтар мен орыстарды біртұтас саяси мемлекеттік организмге айналдыру
еді. Бірақ та орыстандыру саясатына қарамастан орыс-қазақ мектептері
өлкенің дамуына оңды ықпал етті. Дәл осы жерде олар алдыңғы қатарлы Еуропа
мәдениетімен танысты. Қазақ ұлттық интеллигенциясы осы мектептердің
арқасында білім алды.
ХІХ-ғасырдың екінші жартысы ХХ-ғасырдың басында Қазақстанда дәстүрлі
діни білім беру жүйесі басым болды. Діни оқу орындары, мектеп, медреселер
дәріс берді. Бұл мектептер дінді насихаттаумен қатар ұлттық дәстүрді,
әдебиетті насихаттады.
Көптеген ұлттық интеллигенцияның өкілдері дәл осындай мектеп-
медреселерде дәріс алып, өздерінің саяси көзқарастарын осындай ортада
қалыптастырғанын ұмытуға болмайды.
Патша өкіметі қазақтарды бастауыш біліммен шектегендіктен раволюцияға
дейінгі Қазақстанда орта және жоғары оқу орындары болмады. Бұл әрине
қазақтардың өз балаларын орыс мектептеріне беруіне итермеледі. Патша
өкіметінің жан-жақты шектеулеріне қарамастан болашақ ұлттық интеллигенция
мамандарын даярлауда халықтық білім зор әсер етті.
Шығыс, орыс және Еуропа мәдениеттерімен танысу ХХ-ғасырдың басындағы
ұлт-азаттық идеологияны қалыптастырды. Қазақстанның ғасырлық артта қалғанын
түсінген ұлттық интеллигенция қазақ қоғамын демократизациялаудың жаңа
жолдарын іздеді.
Ұлт-азаттық қозғалыстың жаңа кезеңі ұлттық басылымдардың дамуымен
байланыстырылады. Капитализмнің тауар-ақша қатынасының дамуы Қазақстан
аумағында мерзімді басылымдардың құрылуына ықпал етті. Алғашқы қазақ
тіліндегі мерзімді басылым Түркістан уалаяты газеті болды. Бұл басылымдар
қоғамның санасын дамытуға өз әсерлерін тигізді.
ХХ-ғасырдың басында қазақ халқының білімді ойшылдары дүниежүзілік
мәдениеттің ұлы жетістіктерін, ғылыми-техникалық дамудың көз жетпейтін
шыңдарын түсінген олар елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдени артта
қалуын қазақ халқының дүниежүзілік өркениеттен аластатылып қалатынын
түсінді.
Елдің бетке ұстар зиялы қауымы халықтың санасын ояту үшін барлығын
жасады. Соның негізінде қазақ мерзімді баспаларын құруға көп көңіл бөлді
21.
1907 жылы Петерборда Серке газеті шықты. Бірнеше басылымдардан
кейін патшаның бұйрығымен жабылды. 1907 жылдың наурыз айында Троицкіде
Қазақ газеті шықты. Оның бірінші нөмірінен кейін-ақ шығуына тыйым салынды
22. Газетке қазақ халқының тарихындағы алғашқы жалпы ұлттық қазақ
тіліндегі басылым Айқап журналы шықты. Ол 1911 жылы М. Сералиннің
редакциясымен шықты. Журналда патша өкіметінің отарлық мәселелері, қоғамдық-
саяси, ағартушылық, ана тілін оқытуға, аграрлық сала, әйел мәселесі, тағы
басқа көптеген проблемалар талқыға алынды.
Журналда аграрлық мәселеге көп көңіл бөлінді. Аграрлық мәселені
талқылай отырып мақалалардың авторлары қазақ қоғамына патша өкіметінің
жерге байланысты заңдарын, мақсаттарын, жоспарларын жеткізуге тырысты.
Журнал айналасында Б. Майлин, С. Дөнентаев, Б. Қаратаев, С.
Торайғыров, К. Тоғысов сынды танымал қазақ интеллигенциясының өкілдері
жиналды. 1911-1915 жылдар аралығында журналдың 88 номері шығарылды. Бес жыл
ішінде Айқап қазақ даласының санасына қозғау салды 9, 304.
Революцияға дейінгі Қазақстанда шыққан келесі басылым Қазақ газеті
ұлттың көзі, құлағы, тілі болды. 1913-1918 жылдар аралығында 265
тиражбен 3000 дана шығарылды 23.
Бұл газеттің беттерінде Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Жұмабаев, Б. Майлин сияқты белсенділердің ойлары жазылды. Газеттің негізгі
мақсаты қазақ халқын тәуелсіздік үшін күресуге, қазақ тілін дамытуға тағы
басқа мәселелерді қозғауға арналды. 1916 жылы шыққан Алаш газеті Айқап
журналының саяси-идеясын жалғастырушы болды. Бұл газетте қазақ халқының
тағдыры үшін қызмет жасады.
Алаш газетінің ұйымдастырушысы Көлбай Тоғысов болды. К. Тоғысов
қоғамдық-саяси және публицистикалық қызметі жағынан ағартушылық бағыттағы
интеллигенттер қатарына жатты. К. Тоғысов көптеген жас қазақ
интеллигенциясының өкілі ретінде өз тағдырын халқына арнады. Алаш
газетінің қызметі туралы зерттеу жұмысының келесі бөлімінде қарастырылады.
Әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуға байланысты
пікірлердің әртүрлілігіне қарамастан мерзімді басылымдар өз беттерінде
қазақ халқының мұң-мұқтажын насихаттады. Қазақ интеллигенттері жалпы
демократиялық талаптарды ұсына отырып ұлт-азаттық күрес идеясын халықтың
санасына сіңдіруге ықпал етті.
Қазақ интеллигенциясының қоғамдық-саяси қызметіне орыс
интеллигенциясының өкілдері және саяси жер аударылғандар да өз ықпалдарын
тигізді. Орыс интеллигенциясы да біртекті болмады. Олардың көзқарасы да
әртүрлі болды. Мысалы І Мемлекеттік Думаға сайлау кезеңінде орыс
интеллигенциясының бір тобы қазақтардан депутат сайлауды қолдаса, ал
екінші бір тобы оған қарсы тұрды. Осылайша ХХ-ғасырдың басы қазақ қоғамының
қоғамдық өміріндегі жан-жақты қарама-қайшылықтарды көрсетеді.
Сол кезеңдегі түрлі ағымдарға қарамастан Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстың екі негізгі бағыттарын бөліп қарауға болады.
Бір жағынан мұсылман қозғалысымен тығыз байланысқан дәстүрлі ағымды
айтсақ, екінші бағыт батыстық демократияның идеясымен дамыту болды. Бұл
екі бағыт сол кезеңде прогрессивті және халықтың жағдайын жақсартуға
бағытталды.
Қазақстандағы әртүрлі ұғымдар мен қоғамдық ойлардың ықпалымен К.
Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарасы қалыптасып, одан әрі қарай дамыды. К.
Тоғысов өз елінің жан ашыры ретінде алғашқы қазақ ағартушыларының дәстүрін
жалғастырды.
К. Тоғысов дәстүрлі ислам ағымының негізінде халықты кедейшіліктен
және көптен күткен бостандыққа өз халқын шығаруға тырысты. Сонымен ХХ-
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік саяси және қоғамдық өміріндегі
өзгерістер қазақ халқының рухани өміріне аса зор әсерін тигізді.
Экономикадағы түбегейлі өзгерістер ұлттық сана-сезімнің оянуына ықпал етті.
Жаңа идеялар мен көзқарастардың қалыптасуын айқындады.
2. К. Тоғысовтың қоғамдық қызметінің алғашқы кезеңдері және оның саяси
көзқарастарының қалыптасуы.
ХХ-ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ зиялыларының саяси
қозғалыстарының басты талап-мақсаты қазақ елін отарлау жүйесінен құтқарып,
езуші топ өкілдерінен азат ету, ұлттық тең құқылықты орнату, оқу-ағарту
ісін жетілдіріп, өркениетті елдер қатарына қосылу еді.
Осындай талаптарды жүзеге асыру барысында зиялыларымыз Әлихан, Ахмет,
Міржақып, Жаһанша, Райымжандар мен бірге саяси аренаға шығып, тұңғыш
социалистік Үш жүз партиясын құрған, Алаш, Үш жүз газеттерін
ұйымдастырып шығарған, заң, әдебиет, тарих салаларына маңызды мақалаларымен
үлес қосқан азаматтарымыздың бірі-ағартушы, драматург, публицист Көлбай
Тоғысов.
К. Тоғысовтың өмірбаянына үңілсек, ол 1879 жылы Семей облысы (қазіргі
Шығыс Қазақстан облысы) Зайсан уезінің Шорға болысында дәулетті жанұяда
дүниеге келген. Найманның Қаракерей руының ішіндегі Байжігіттен тараған
арғы аталары Сарыарқаға әйгілі болған Ұлтарақ би, Тобықты Бөжейдің нағашы
атасы Бөжей, Сара ақын өлеңіне қосқан құт Шаянбай, Абаймен араласқан Төгіс
пен Бөгіс. Шаянбай ұрпақтарынан сегіз адам қажылыққа Меккеге барған. Осы
қажылыққа барғандар: ағайынды Бөгіс пен Төгіс, Иса (қажы апа Тоқабай елінің
атақты болысы Молдабайдың қарындасы, Төгістің бәйбішесі), Құсайын Бөгісұлы,
Айдос, Андабай Төгіс ұлдары, Бөжейден Әділ мен Қайран. Төгіс осы қажылық
сапарында қайтыс болып, ұлы Айдос әкесін Семейге әкеліп, Ертістің шығыс
жағалауындағы зиратқа жерлеген. Төгістен Тобықты, Айдос, Андабай,
Әбділдәбек, Солтан, Көлбай туған.
Көлбай Зайсан ауылшаруашылық мектебін бітірген. Орыс тіліне жетік
болғаннан кейін жергілікті үкімет орны оны Зайсан уезінің бітімгерлік
сотының тілмашы қылып алады. Жалпы Көлбайдың жоғарғы заң оқу орнында
оқығандығы туралы дерек жоқ. Сондықтан оның заң саласына келіп, кейіннен
адвокаттық іске араласуының бірден-бір себебі орысша білуінде болса керек.
Ал Төгіс ұрпақтарының айтуынша ол Петербург университетін экстерн жолмен
бітірсе керек.
Көлбай Тоғысовтың өмір жолы ХХ-ғасырдың басындағы революциялық күрес
жолдарымен тығыз байланыста. Сондықтан оның саяси қайраткер болып
шыңдалуына елде болып жатқан өзгерістер әсер етпей қоймады. Оның
публицистикалық қызметінің де оянуы осы кезеңге тап келеді.
1905-1907 жылдары қазақ зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов,
Ж. Ақбаевтармен бірге патша үкіметінің қазақ жеріне жүргізіп отырған
саясатына қарсы шығады. 1905 жылдың 15-қарашасында Қарқаралыда патша
манифесіне қатысты болған толқуға қатысады. Ол осы Манифестация кезінде ол
Жақып Ақбаевпен танысып, пікірлес болады. Қазақ-орыс зиялыларымен бірлесе
патша үкіметінің әділетсіз заңына қарсы шығып, өзін ел арасында күрескер
ретінде таныта біледі.
Жергілікті үкімет орындары Қарқарылыда өткен манифестацияны бүлік
деп жоғарғы жаққа хабарлап, көмек сұраған кезінде Әлихан Бөкейхановқа
болған мән-жайды түсіндіріп бүлік еместігін дәлелдеп, қол қойып, жеделхат
жіберген қазақ-орыс зиялыларының арасында Көлбай да бар еді. Осы жағдайдан
кейін ол Семипалатинский листок газетіне Қарқаралыдағы болған оқиғаның
жайын түсіндірп, уезд басшысы Оссовскийдің мәліметінің жалғандығын айтып
Қарқаралы уезінің 21 болысының өкілдері патша ағзамға жеделхат жібергендігі
жөнінде хабарлама жариялайды.
К. Тоғысов қазақ даласындағы болып жатқан өзгерістерді бақылап қана
қоймай оған қызу араласты. Семипалатинский листок газетіне патша
өкіметінің қазақ өлкесіне жүргізіп отырған отаршылдық саясатын әшкерелеп
бірнеше мақала жариялайды. 1906 жылы маусымда Семей қаласындағы халықтар
үйінде болған қазақ сайлаушыларының жиналысына ол да қатысады. Жиналыс
төрағасы болып Зайсан уезінің қазағы Отыншы Әлжанов, ал хатшылығына
Көлбай сайланады. Жиылысқа Семей өңірінен 180-нен астам қазақ қатысады.
Әскерлік міндеткерлік, земство ісі, жер мен дін мәселелеріне қатысты қазақ
зиялыларының көрнекті өкілдері Отыншы Әлжанов, Өмірбек Жамулов, Шәкәрім
Құдайбердиев, Сәдуақас Шорманов, Қызырмолла Қоңызов, Әбубәкір Құрмановтар
мен бірге Көлбай Тоғысовта сөз сөйлеп, өз пікірін білдіреді. Жиналыс шешімі
бойынша қазақ зиялылары бір ауыздан Орынбордағы мұсылман жиылысымен
қосылып, бірлесе жұмыс жүргізу қажет деп табады. Осы жиналыстың шешімін ол
Санкт-Петербургтегі Наша жизнь, Речь сынды газеттеріне хабарлама
ретінде жариялайды.
Қазақ даласында Мемлекеттік Думаға депутат сайлау барысында түрлі
келеңсіз жағдайлар орын алғаны белгілі. Көлбай І-Мемлекеттік Думаға
қазақтың мұң-мұқтажын шеше алатын депутаттардың сайлануы қажет екендігін
баспасөз беттінде жарияланған мақаласында баса көрсетеді. Ақмола облысынан
Думаға Ш. Қосшығұловтың депутат болып сайлануын құп көреді. Молла
Дәуітбай, Құсайын Күленов, Көкбай Жантаевтармен бірге оған қазақтың
мұқтажын қорғайтынына сенім білдіріп жеделхат жолдайды. Патша шенеуніктері
сайлаушыларға қысымшылық көрсетіп, кей кездері қорлау фактілері де кездесіп
жатты.
Көлбай осындай бір жәйттың Зайсан уезінде орын алғандығын
Семипалатинский листок газетінің бетінде қынжыла жазып, әділдік күн
туса деген ойын ашық білдіреді. 1906 жылы 21 шілдеде Семей облыстық
басқармасында Семей облысын земстволық мекемеге енгізу мәселесіне
байланысты мәжіліс өткізіп, оған осы облыстың уақытша генерал-губернаторы
А. С. Галкин мен вице-губернаторы А. Ф. Ницкевич қатысады. Патша
шенуніктері орыс шаруалары мен қазақтар мекен етіп жатқан жерлерді облыстық
земствоға енгізу мәселесін қолға алуға айрықша тоқталады. Осы мәжіліс
жөнінде хабарлама Степной пионер газетіне жарияланады.
К. Тоғысов земство мәселесіне қатысты генерал-губернатордың
басшылығымен өткізілген мәжіліске облыстық басқармадан 5-6-ақ қадам жерде
тұрып жатқан қазақ өкілдерін мәжіліске шақырылмауын басты кемшілік дейді.
Жалпы, жергілікті шенеуніктердің отырықшы орыс жұртшылығының қызығушылығын
тудыратын ережелерге ғана тоқталып, ал тұрғылықты халықтың 85%-ін құрайтын
қазақтарға патша әкімшілігінің жабайы, саяси және экономикалық өмір сүруге
әлі лайықты емес деген пікірді ұстанып отырғандығы оның ызасын туғызды.
Сондықтан Көлбай земство ісіне зиялы қауым өкілдерінің тікелей араласып,
жеті миллиондай қазақ халқының атынан ұлтымыздың мәдени дамуына жұмыла
кірісіп, еңбек етуге шақыратынын 1906 жылғы Семипалатинский листок
газетіне жариялаған мақаласында ашық жазды 24. Ол жер басқармасының
жергілікті халыққа көрсетіп отырған қысымдылығына ендігі жерде көне беруге
болмайтынын, сондай-ақ ескі әкімшілік апараты өз орнында қалса қазақ
халқының сол бұрынғы қалыппен басқарыла беретіні сөзсіз екенін баса
көрсетеді. Кейін осындай ниетте жазылған мақалалары оның тұтқындалған
кезінде үлкен айып болып, алдынан көлдең тартылады.
Шындығында земство мәселесі қазақ зиялыларының ғасыр басында көтерген
өзекті мәселелерінің бірі еді. Көлбай Тоғысов земствоның қазақ жұртына
тигізетін пайдасының зор екенін, земство жүйесін тек отырықшы аудандарда
ғана емес, көшпелі жұртқа да енгізу қажеттігін баса айтқан.
Патша әкімшілігінің жергілікті қазақ халқына жүргізіп отырған
әділетсіз билігіне арашашы болу мақсатында Көлбай 1908 жылдан адвокаттық
қызметпен айналыса бастайды. Орыс үкіметінің тарапынан қысымшылық көрген
қазақтардың істі мәселелеріне араласып, көпшілік жағдайда әділетті шешім
табуына себепкер болды. Көлбай 1905 жылғы ереуілге қатысқаны, революциялық
пиғылдағы әрекеттері мен жергілікті әкімшілік басшыларын сынай жазған
мақалалары үшін патша үкіметі оны 1909 және 1910 жылдары екі рет
тұтқындайды. Көлбайдың жазықсыздан қамауға алынып, түрмеде отырғандығын
айтып зайыбы Батима Дала генерал-губернаторына еш кінәсіз қамауда
отырғандығын айтып бірнеше рет шағымданған 25. Осылайша К. Тоғысов 1909-
1912 жылдар аралығында патшалық әкімшілік тарапынан қуғын-сүргінге ұшырады.
ХХ-ғасырдың бас кезінде демократиялық бағыт ұстанған қазақ тіліндегі
газет-журналдар дүниеге келе бастады. Ел басшылығына алаңдаған қазақ
интеллигенттерінің басым көпшілігі осы баспасөз төңірегіне топтасты.
Олардың қаламынан шыққан пікірлер бір мақсатқа тоғысып, ортақ қоғамдық
ойдың арнасына құйылып жатты. Қазақ зиялыларын толғантқан басты мәселе
тәуелсіз мемлекеттікке қол жеткізу еді.
Ағартушы, журналист, драматург Көлбай Тоғысовтың публицистикалық
жолының басталуы осы мақсатта туындады. Оның мақалалары әртүрлі
тақырыптарға арналды. Оның патша өкіметінің қазақ халқына жүргізіп отырған
отаршылдық саясатын әшкерелейтін, елдің әлеуметтік саяси жағдайы туралы
мақалалары ең алғаш Семейде шығып тұрған Семипалатинский листок газетінде
жарияланды.
К. Тоғысов қазақ жастары оқу-білімге ұмтылып, көзі ашық ел азаматы
атанса деген үмітте болды. Ол үшін ел арасында оқу білімді, ғылымды,
мәдениетті насихаттайтын газет-журналдарымыздың қатары көбейсе деген ойын
Айқап журналы арқылы көпшілікке білдіреді.
Егер газет шығарылатын болса бес жүз сомды өз мойнына алатынын
мәлімдей отырып Бұл газетіміз шыға қалса маһурлыққа (редакторлыққа)
Жаһанша мырза Сейдалин, Бақытжан мырза Қаратаев, Әлихан Мырза Бөкейхановтар
сияқты білімділерімізден, біреуден тиісті заявлениесін беріп қойсақ,
ғылымға жүйрік зиялы жігіттеріміздің Һәр уақыт сөз жазып тұрсаңдар қалайша
бір газета – дуам еткізе алмаймыз - дейді.
Ал қазақтың тұңғыш газеті Қазақққа қатысты ойын 1914 жылы
Мусульманская газетаға жарияланған К годовщине киргизской газеты
казах мақаласында білдіреді. Осы газеттің бастамасымен ұлттық
мектептер ашылып жатқандығын қуана жазып игілігі үшін жан аянбай қызмет
еткен қазақ зиялылары Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып
Дулатов, Әбубәкір Алдияровтың ерен еңбектерін атап өтеді. Қазақ
газетінен қазақ халқының саяси өмірі, тұрмыс жайы, білім, өнер, ғылым
салаларынан мағлұмат алып қана қоймай, өздері де пікірлес болып, газетке
ойларын білдіргендігін газет басылымдары қазақ даласына кең тарап, оны
жаздырып алушылар қатарының көбейе түскендігін, тіпті көршілес Қытайдан да
газетті жаздырып алушылардың бар екендігін жазады 25, 18.
Көлбай Тоғысовтің ағартушылық бағыттағы ұсыныстарын, әсіресе газет-
журналдарды көбірек шығаруға қатысты көтерген мәселесін қазақ зиялылары мен
байлары құп алды. Көлбай ауқаттыларды алыс жерлерде білім алып жатқан қазақ
балаларына ақшалай көмек беруге шақырады. Аягөз қаласына бір барған
сапарында осы мәселе бойынша қазақ байларының арасында жиналыс өткізіп
мұқтаж студенттер мен шәкірттерге жәрдем беру қажеттілігін түсіндіреді.
Патша өкіметінің жүргізіп отырған қоныстандыру саясаты кең етек жайып,
қазақ халқының атақонысы мемлекет меншігі деп жарияланып, ең шұрайлы
жерлерге қоныстанушылар орнықты. Әкімшілік жүйе, орыс шенеуніктері
қарапайым халыққа зорлық-зомбылық көрсетіп өтірік жала жауып, бас көтерер
ер- азаматтарды істі қылып түрмеге жауып жатты. Мұндай жағдай Көлбайдың
қаламынан тыс қалған жоқ.
Аягөзде аз ғана тұрғанымда бір кулак атаман Соколовтың өз қолымен Аягөздің
атақты адамы Қамал Мақаутовты ұрғанын көрдім. Мұнан бұрын Аягөз имамы Шәріп
әпендіні базар ортасында приставтың стражнигі ұрып, әскери сотқа түскен
екен. Базар ортасында аударып, бүйтіп риза қылған соң артынан қайырып
беріп жатқандарын көзімменен көрдім
- деп жазды
Сондықтан ол арнайы заң оқу орнында оқымаса да қарапайым халыққа арашашы
(адвокат) бола білді. Оның қатысуымен бірнеше сотты істер қаралып,
жазықсыздан – жазықсыз жазалы болған адамдар ақталды.
Қамаудағы үш жыл мерзімі біткеннен кейін Көлбай 1915 жылы Наманған
қаласында болған, ол 1916 жылы Ташкентке келіп, 26 қарашадан бастап
Туркестанский курьер баспаханасынан Мәриям Тоғысовамен бірлесіп Алаш
газетін аптасына бір рет шығара бастады. Патша үкіметі Алаш газетінің
шығуына бірден көңіл аударып, оның қандай мақсат ұстанғандығын анықтауда
Түркістан өлкелік қорғау бөлімінің бастығына жүктеген. Газетке жан-жақты
талдау жасалып, оның мақсаты туралы Түркістан генерал-губернаторына арнайы
хат түскен. Хатта сол жылдың 16 шілдесінде Сырдария облысының әскери
губернаторының Мәриям Тоғысоваға Түркістан өлкесінде қазақ тіліндегі
бірінші бейресми Алаш газетін шығаруға №21339 күәлік берілгендігі
айтылады 25, 19.
Патша өкіметі Алаш газетін өз мақсатында пайдаланып қалуға тырысты.
Бұл жөнінде Қ. Атабаевтың Қазақ баспасөзі. Қазақстан тарихының дерек көзі
(1870-1918) атты кітабында жарияланған бір деректік хатта мынадай жолдар
бар: Необходимо не только следить, чтобы в газете не было ничего
противного интересам русского правительство, но и воспользоваться ею как
средством проведения в туземную среду взглядов полезных русскому делу в
крае. Сырдария әскери губернаторы газеттің әр санына көңіл аударып, оның
мазмұнын өзіне баяндап тұруын бұйырған. Әрине мұндай қатаң бақылау
жағдайында халық мүддесін қорғау оңай шаруа емес еді 13, 58.
Алаш газетін шығаруға Түркістан өлкесінің барлық оқыған саналы
азаматтары тартылды. Олар үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, газеттің қазақ
даласына кең таралуына, жазылушылардың қатарының көбеюіне ат салысты.
Газеттің шығуы мен таралуына К. Тоғысовтың туған-туысқандарының да көп
көмектері тиді. Ағасы Әбілдабек Тоғысов Шорға баспасының Алаш газетіне
жазылушылар үшін 92 сом ақшалай көмек көрсеткен. Газет бетінде күнделікті
болып жатқан оқиғалар жөнінде хабарлар, жер, оқу-ағарту істеріне қатысты
мақалалар жарияланып тұрды. Алаш газеті демократиялық бағыт ұстанды.
Алғашқы сандарынан-ақ өзінің шығу мақсатын: Алаштың бар мақсатын қолдан
келгенше қызмет қылып, қазақ халқын түркі жолымен алға жіберу, саяси
жағынан да хабар беріп қазақтың көзін ашпақ, дүниеде болып жатқан әңгімемен
таныстырмақ, қазақтың қатын-қыздарының аяныш халін жазып, солардың жолын
ашпақ – деп түсіндіріп қазақ зиялыларын мақсат-мұратына жету үшін бірлесе,
барлық күш-жігерімен қызмет жасауға шақырады 25, 21.
Ғалым Т. Елеуов Алаш газеті алашордашылардың қазақ газетінен еш
өзгешелігі болған жоқ, қазақтардың қоғамдық және саяси өміріне қатысты
негізгі мәселелерде екеуінің көзқарастары бір-біріне сәйкес келді деп
есептеді 26.
Ең алғашқы санында газет оқу ісіне, отырықшылық немесе көшпелі өмір
сүру, әскери міндеткерлік, земство, сот ісі, жер, экономикалық күш-қуатты
арттыру, әйелдердің жағдайы және тағы басқа мәселелерге тоқталатынын айтып,
осы істерді шешуде көзі ашық азаматтарының ат салысып, көкейлеріндегі
ойларын білдірулерін өтінді.
Алаш газетін қазақ халқы қуанышпен қарсы алды. Газет
ұйымдастырушыларына ризашылықтарын білдірген хаттар күннен-күнге редакцияға
ағылып түсіп жатты. Алаш газетінің жарық көруіне басқа ұлт өкілдері де
тілектес болды. Газета Алаш-тың қазақ даласында туған жұлдыз екенін
біліп қатты қуандым. Қандай жақсы дегендей ниет білдірген хаттардың саны
көбейе түсті 25, 21. Айқап журналының редакторы Мұхаметжан Сералин де
Алаштың көргеніне қуанышты екендігін білдіріп, арнайы құттықтау
телеграммасын жібереді.
Газеттің шығуына қазақтың қыз-келіншектері де көп атсалысты. Бұл
жайында Көлбай бір мақаласында газетке қолдарынан келгенінше қызмет жасаған
3 апа-қарындастарымыз Нұрғали достардың жамиғаты Зейнеп ханымға, Жорабек
төренің жамағаты Үдірагүл ханымға, Семипалатта тұрушы Нәзипа ханымға
ризашылығын білдіріп, келешекте де қазақтың қыз-келіншектерінің газет
бетінде белсенді түрде бірте-бірте ой-пікірлерін білдіріп тұруларын өтінеді
27.
Алаш газетін жаздырып алушылардың саны көбейе түсті. Қазақ өмірінің
шындығын бейнелейтін белгілі ақын-жазушылар Б. Майлиннің, Ж. Аймауытовтың,
І. Жансүгіровтың, М. Әуезовтың өлеңдері мен әңгімелері жарияланды.
К. Тоғысов Алаш газетіне елдік боларлық журнал шығаруды да көздеді.
Жаңа шығатын журналды Бабамыз Алаш атап, айына бір рет шығарып тұрмақшы
болды. Бұл жайында Алаш газетінде хабарлама да басылды 28. Алайда
түрлі себептермен журнал дүниеге келе алмады.
Алаш газетінің шығарушысы Көлбай Тоғысов болғанымен алғашқы
сандарында оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------
-------------- 3-8
1. К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы ---9-25
1. ХХ-ғасырдың басындағы Қазақстанның
әлеуметтік-саяси жағдайы және қазақ зиялылары ------------- 9-
15
2. К. Тоғысовтың қоғамдық қызметінің алғашқы
кезеңдері және оның саяси көзқарастарының қалыптасуы --16-25
2. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі және Үш жүз
партиясының қызметі. (1917 ж) -----------------------------
------26-39
1. Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық-саяси жағдай
(1917 жылғы ақпан-қазан) ----------------------------------- ----
----26-30
2. Үш жүз партиясының құрылуы және ондағы К. Тоғысовтың
қызметі ----------------------------------- -------------------------
-------31-39
Қорытынды ----------------------------------- -----------------------------
---- 40-42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----
43-45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың кейбір кезеңдерінде қоғамның өзінің
өткенге деген қызығушылығы арта түседі. Онда ол негізгі проблемаларға сұрақ-
жауап іздейді.
Көп жылдар бойы тарихымыз билік етушілердің идеологиясына негізделіп
жазылып келді. Бүгінде біз Қазақстан тәуелсіздігіне 15 жыл толып отырғанда
тарихымызды ашық жаза аламыз. Еліміздегі демократиялық қайта құрулар
тарихымыздың кей қыр - сырларын қайта қарауға мүмкіндіктер жасауда.
Республикамыздың тарихын оңды-солды зерттеу үшін Қазақстанның демократиялық
қозғалысы тарихындағы қазақ ұлттық интелегенциясының рөлі мен қызметін
қарастыру өте маңызды.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық интеллигенцияның рөлін зерттеудің
өзектілігі айдан анық.
Біріншіден, осы кезде қоғамдық- саяси процесстер туындайды.
Екіншіден, бұрынғы КСРО құрамындағы елдердің тарихы біржақты, идеологиялық
тоқырау салдарынан көптеген қоғамдық-саяси процесстердің, фактілердің,
оқиғалардың зерттеулеріндегі қайшылықтарға алып келді.
Үшіншіден, осы кезеңде тарихи аренаға ұлттық интеллигенцияның өкілдері
шығады. Бұлар өз халқын отарлық қанаудан босатуды, тәуелсіздік үшін
күрестің жолын іздестірді. Бұл жолдар өз кезегінде түрлі ойлар мен
көзқарастарды туғызды.
ХХ ғасырдың басындағы қазақтың ұлт-азаттық қозғалысы үшін қазақ халқы
бар күшін, өз өмірлерін арнады. Ұлт-азаттық, демократиялық қозғалыстардың
лидерлерінің әрқайсысының қызметін толық обьективті зерттеу ғылымның өзекті
мәселесі. Бүгінде біздің қазақ интеллигенциясы туралы тарихи шындықты
жазуға мүмкіндігіміз мол. Осы ретте ұмытылған қайраткерлер мен қатар Көлбай
Тоғысовтың есімін айтуға болады.
Көлбай Тоғысов өз халқының мұң-мұқтажын ойлаған, өз өмірін халқына
арнаған адамдардың бірі. Оның негізгі мақсаты қазақ халқын ағартушылық
жолына бағыт-бағдар беріп, тәуелсіздік алып беру болды.
Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы аумалы-төкпелі аласапыран заманда ел
теңдігі үшін атқа қонған, партия құрған, газет шығарған, қуғын-сүргінге
ұшыраған, ақыр соңында жат қолынан қаза тапқан Алаш қайраткері, қаламгер –
Көлбай Тоғысұлының қызметі кең көлемде зерттелді 1.
Бұл жұмыстың өзектілігі ұлт-азаттық қозғалысы тарихындағы Көлбай Тоғысовтың
есімін қайта жаңғырту, оның демократиялық процестерінің дамуындағы рөлін
көрсету, қоғамдық-саяси қызметін айқындау маңызды. Қазіргі таңда жаңа
мұрағаттық материалдардың шығуына байланысты К. Тоғысовты жеке тұлға
ретінде зерттеу, оның атқарған қызметіне жаңа көзқараспен қарап объективті
зерттеудің мәні өте зор. Көлбай Тоғысов жеке тұлға ретіндегі біртектілігі
оның қызметі мен публицистикалық мұраларын зерттеу үшін қызығушылық
туғызады. Бұл тақырыптың өзектілігі саяси ұйымдастырушылық, публицистикалық
қызметінің осы күнге дейін толық зерттелмегендігі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ-ғасырдың басындағы Қазақстан тарихына
байланысты зерттеулерде қырғыз (қазақ) Үш жүз социалистік партиясы
(кейіннен қазақ социалистік партиясы) және Көлбай Тоғысовтың есімі партияны
құрушылардың бірі екендігі айтылады. Бұл партияның қызметіне, сондай-ақ К.
Тоғысовқа байланысты көзқарастар, пікірлер әртүрлі. Бұған себеп
біріншіден, Үш жүз партиясы марксистік ұғымда болмады және К. Тоғысов
большевиктер қатарында болмады.
Екіншіден, Үш жүз партиясы және оның лидері басынан бастап Алаш
партиясымен текетіресте болды. Осыдан кейін Үш жүз партиясы Алаш
партиясының қарсыласуына тап болғандықтан Үш жүз партиясының қызметін
зерттеу ұзақ уақыт зерттеушілердің аса қызығушылығын тудыра қойған жоқ.
Үшіншіден, ұлт-азаттық қозғалысы тарихында Үш жүз партиясының орны мен
рөлі және оның лидері К. Тоғысовтың қызметі толыққанды зерттелмеген және
жан-жақты дұрыс баға берілмеген.
Соңғы кездері жас ғалымдар тарапынан Алаш партиясының қызметі мен
басшыларына байланысты зерттеуге қызығушылықтың арта түсуі көңіл қуантады.
Алаш партиясы өкілдерінің ұлт-азаттық және Қазақстанның
демократиялық қозғалысының дамуына қосқан үлестерін бүгінде біз барлық
жағынан жан-жақты бағалай аламыз. Жаңадан шыққан басылымдарда К.
Тоғысовтың қоғамдық-саяси қызметі және оның құрған Үш жүз партиясы туралы
қысқаша ғана зерттеулер жасалған. Оның өзінде де екі партияның бір-бірімен
қарсыластығы айтылады. Бұл партиялардың бір-бірімен күресіне байланысты
қайсыбіріне күнә артуға болмайды. Партия арасындағы күрес билік үшін
емес, қазақ халқының тәуелсіздігі, азаттығы үшін болғандығын айтпасада
белгілі. Сондықтан әрқайсысының тарихын обьективті зерттеу қажет. Сол
кезеңде Қазақстандағы екі саяси-ұлттық партияның тарихи болуы елдегі
демократиялық бастаулардың тууына, көппартиялық жүйені құру
мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді.
Ғылыми тұрғыдан қарағанда Көлбай Тоғысов туралы С. Сейфуллин өзінің
Тернистый путь атты еңбегінде біраз мәселелер айтады 2. Бұл жұмысында
ол алашордалықтар мен үшжүздіктер арасындағы кикілжіңдерді, Үш жүз
партиясының әлеуметтік құрамын ашады. Қазақ социалистік партиясының мәнін
аша отырып, ол бұл партияны ұсақ буржуазиялық демократтардан құралған деді.
С. Сейфуллиннің өз кезегінде Үш жүз партиясына деген көзқарасы
өзгеше болғанымен ол былай дейді: Нет. Мне не нужна ни партия Алаш, ни
партия Үш жүз! Ни стой, ни сдругой программой я не могу согласиться
полностью. Но мои симпатии больше на стороне Үш жүз.
С. Сейфуллин Үш жүз партиясы қызметінің қателіктерін көрсетіп, ол
бұл саяси күрестегі болып тұратын кемшіліктер деді. Осыған байланысты ол
былай деді: Конечно, в то время многие спотыкались, шли на ощупь.
Сотрудники Үш жүз явно не понимали своих задач, допускали большие ошибки
. Өз жұмысын қорытындылай келе ол: Для революции Алаш была опаснее и
вреднее, чем Үш жүз. Хорошо ли, плохо ли начинали организаторы Трех
сотен; по в 1917-1918 г.г. в решающие исторические дни они выступили на
стороне красных, поддержали революцию 2.
Үш жүз партиясының қызметі туралы Т. Елеуовтың Қазан революциясы
және азамат соғысы еңбегінен қарауға болады. Бұл партияның саяси
маңыздылығын айқындай отырып ол Үш жүздіктер революцияның жол серігі,
жаппай халықтың қысымымен большевиктерді қолдады дейді. Сонымен қатар
олар солшыл эсерлердің бағдарламасын толық қолдады 3.
Автор өз жұмысында Үш жүз партиясының негативті жақтарын қарастырып
оны ұлтшыл және антисоветтік партия ретінде қарастырады.
Мұнда автордың Үш жүз партиясы байларды қолдап, кеңес өкіметіне
қарсы шықты деген пікірмен келісуге болмайды.
Үш жүз партиясына байланысты пікірді Очерки историй
Коммунистической партии Казакстана еңбегінің авторлары да көрсетеді.
Кітапта Үш жүз партиясы Алаш ұлттық-буржуазиялық партиясына қарсы шығып
қазақ халқының әртүрлі жіктерін өз жақтарына тартуға тырысты делінген.
Партияның идеологиялық платформасы пантюркизм, панисламизм, эсерлерді,
анархизмді және ұлтшыл буржуазияны көрсетті 4.
Үш жүз партиясының идеологиялық позициясына байланысты қарама-қарсы
көзқарасын С. Зиманов былай дейді: Үш жүз партиясы сонау бастан
социалистік позицияда болды және барлық жағынан большевиктер партиясын
қолдады.
Олар социалистік бағытқа икемделіп кеңес өкіметінің декреттері мен
жарлықтарын толық қабылдап жергілікті кеңестердің жұмыстарына белсене
қатысып отырды. Бұл ұйым буржуазиялық ағымдармен шешуші күрес жүргізе
отырып ұлтаралық келісімді сақтауды талап етті 5.
Автор Үш жүз партиясының Кеңестермен, большевиктермен біріккен
жұмысын ғана көрсетіп, бұл партияның ерекшелігін және саяси позициясының
эволюциясына көңіл бөлмеген.
Бұл проблема жайлы өз ойын атақты тарихшы Г. Д. Дахшлейгер өзінің
В. И. Ленин проблемы Казахстанской историографии атты еңбегінде
көрсетеді.
Г. Д. Дахшлейгер үш жүздіктердің түрік-татар федерациясын құру
туралы мәселелеріне көңіл аударады. Автор үш жүздіктер өздерінің
идеологиялық жағынан эсерлермен-мұсылман фракцияларының бағдарламасына
жақын деген тұжырым айтады.
Бұл жұмыста автор үш жүздіктердің эволюциялық іс-әрекетін олардың
барлық мұсылмандарды біріктіруге тырысқандығын көрсетуге тырысады 6.
Үш жүз партиясы туралы қызықты мағлұматтарды П. Пахмурный мен В.
Григорьевтің Октябрь в Казакстане атты біріккен еңбектерінен байқауға
болады. Бұл еңбекте авторлар партияның құрылуы туралы проблеманы
қарастырады.
Сондай-ақ олар Үш жүз партиясы мен оның лидерлерін біржақты
қарастыруға болмайтындығын айтады. П. Пахмурный және В. Григорьев Үш жүз
партиясы бағдарламаларының кейбір әлсіз жақтарына көңіл бөледі. Яғни Үш
жүз партиясы ауыл жұмысшыларына қажетті аграрлық бағдарламаны ұсына алмады
дейді. Керісінше қазақ қоғамының өмірінде дінді күшейтуге атсалысты деген
ойды айтады 7. Авторлар бұл партияның қарама-қайшы идеялық позициясының
күрделілігіне көңіл аударады.
П. Пахмурный Большевики Казахстана в революции 1905-1907 г.г.
атты еңбегінде Үш жүз партиясының лидері К. Тоғысовтың эволюциялық
көзқарасына көңіл аударады . Ол К. Тоғысовтың Ресейдегі революциялық
дамудың әсерінен біртіндеп революциялық-демократиялық позицияға өткендігін
айтады 8.
Үш жүз партиясының идеологиялық мәселесі және оның басшысы
К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарастары К. Б. Бейсембиевтің Очерки
истории общественно-политической и философской мысли Казакстана
монографиясында қаралады. К. Бейсембиев Үш жүз партиясына бір жақты
қарауға болмайды дейді. Олардың әрқайсысының көзқарасын ескере отырып,
партияның іс-әрекетін тарихи тұрғыда бағалау керектігін айтады. К.
Бейсембиев былай жазады: В чрезвычайно сложных политических условиях
которыми характеризуются первые месяцы установления Советской власти, К.
Тогусов и его сторонники, как выразители настроения мелкобуржуазных слоев
неселения, проявляли колебания непоследовательность, идейно-политическую
незрелость. Однако под влиянием революции, ожесточенных классовых баев,
местных большевиков в деятельность партии Үш жүз обнаружились признаки
сдвига в сторону рабочего класса .
Автор Үш жүз партиясының құрылуының себебін аша отырып былай
жазады: Оброзавание Үш жүз явилось своеобразной реакцией определенной
части трудящихся масса аула на контрреволюционные действия баев, феодалов и
их идеологов в лице Алаш.
Автор К. Тоғысовтың дала байларын қырғыз буржуазиясы деп
атағандығын, оның дала феодалдары мен қала байларының арасындағы
айырмашылықты түсінбегендігін айтады 9.
Үш жүз партиясының қызметі туралы қызықты мәліметтерді М. С.
Бурабаевтың Общественная мысль Казакстана в 1917-1940 г.г.
монографиясында қарауға болады. Монографияда партияның құрылу себептері
айтылады. Мұнда партия қызметінің кезеңін екіге бөліп қарастырады.
Біріншісі, немесе ұйымдастырылуы 1917 жылдың қараша айының соңы және
желтоқсан айлары. Екінші кезең 1917 жылдың қаңтарынан 1918 жылдың ортасына
дейінгі аралық. Бұл кезең К. Тоғысов басқарған партияның толық кеңес
өкіметінің платформасында тұрды 1,44.
Б. Елькеевтің Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в
период установления Советской власти атты ғылыми зерттеуі Үш жүз
партиясының қызметі мен құрылуы мәселелеріне байланысты арнайы жазылған
еңбек. Зерттеуде қазақ ұсақ буржуазиясының Қазақстанда кеңес өкіметінің
құрылуына, большевиктердің саяси-идеялық позициясына қолдау көрсеткендігі
айтылады 10.
Атақты тарихшы-ғалым К. Нүрпейісов өзінің Алаш һәм Алашорда
еңбегінде Үш жүз партиясының көптеген қыр-сырларын жаңа көзқарастармен
айқындайды. Автор Алаш және Үш жүз партияларының арасындағы кейбір
мәселелердің қарама-қайшылығына қарамастан олардың түпкі ойлары бір
болғанын айтады.
Ол Көп ұлтты Қазақстанның автономия болудағы Үш жүз партиясының
пікірін кейбір қайшылықтарға қарамастан, Ә. Бөкейханов ойларымен сабақтас
екендігін көрсетеді 11.
Профессор М. Қойгелдиев өзінің Алаш қозғалысы еңбегінде де Үш жүз
партиясының құрылуының себептеріне көңіл аударады. Ол Біздің пікірімізше
Үш жүз аталатын саяси ұйым өзінің пайда болу тарихы жағынан да,
әлеуметтік базасы жағынан да терең табиғи қоғамдық сұраныстан гөрі, сол
тарихи кезеңдегі саяси дүрмек ағымында, әлеуметтік саяси айқындамасы толық
қалыптасып үлгірмеген, бірақ ықпалды саяси күшке айналу ниеті бар саяси
ұйым құру болып табылады 12.
Алаш газеті туралы мағлұматтар Қ. Атабаевтың Қазақ баспасөзі
Қазақстанның дерек көзі (1870-1918) еңбегінде айтылады 13. Автор Айқап
журналымен Алаш газеті қызметінің арасындағы байланысты көрсетеді. Үш
жүз партиясы туралы қызықты материалдар Р. М. Рахимованың Омбы қаласына
байланысты жазған ғылыми еңбегінде де орын алады. Рахимова былай дейді:
партия қызметінің және оның басшыларының кейбір кемшіліктеріне қарамастан
Үш жүз партиясы Омбы қаласының саяси өміріне біршама әсерін тигізді
14.
Жалпы қазіргі кезеңдегі мерзімді басылым беттерінде Үш жүз партиясы
оның лидері К. Тоғысов туралы түрлі мақалалар жарық көргенімен де, бұл
мәселе әлі де зертеуді қажет етеді.
Қазіргі кезеңге дейін Үш жүз партиясы мен К. Тоғысовтың өмірі мен
қызметі туралы толыққанды зерттеулер әлі де ізденісті қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты ХХ
ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси тұлға Көлбай Тоғысовтың қызметін,
Қазақстанның саяси және демократиялық қозғалысы тарихындағы рөлін
айқындау.
Сонымен қатар келесі міндеттер алдыға қойылды:
- К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарастарының пайда болуының
кезеңдерін анықтау;
- К. Тоғысовтың Үш жүз партиясын құрудағы қызметін көрсету;
- Үш жүз Қазақ социалистік партиясының негізгі кезеңдеріне тоқталу
және К. Тоғысовтың рөлі;
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеудің хронологиялық шеңбері ХІХ
ғасырдың аяғымен 1919 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл К. Тоғысовтың ХХ-
ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси қызметі белсенділігінің артқан шағы.
Зерттеу тақырыбының дерек көздері. Зерттеу жұмысының дерек көздері
жарияланған құжаттар жинағы, зерттеу еңбектері, монографиялар, мақалалар,
публикациялар, диссертациядан тұрады.
Бұл тақырыпты зерттеу барысында К. Тоғысовтың мақалалары мен
публикациялары, Айқап журналы және Қазақ, Алаш, Үш жүз
газеттеріндегі мақалалары қолданылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Жұмыстың методологиялық мәнінің
негізі болып заманға сай концептуальды жақындау және жалпы ғылыми
зерттеудің методтары болып табылады. Бұл - историзм, объективтілік пен
тарихи процестерді ұғынудың басқа да ғылыми принциптері, сондай-ақ
теоретикалық мәселелері және атақты зерттеушілердің пікірлері.
Жұмыстың барысында ғылыми теория, методология және зерттеу
методтарының өзара тығыз байланыстығын қамтамасыз етуге әрекеттер жасалған.
Осыған байланысты зерттеу жұмысында мынадай ғылыми зерттеу методтары;
Тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық методтар
қолданылған.
1. К. Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы
1. ХХ- ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-саяси жағдайы және
қазақ зиялылары.
1867-1868 жылғы реформалар Қазақстанның Ресейге қосылуын толығымен
аяқтады. Ресей экономикасының күлт дамуы ХІХ- ғасырдың аяғы мен ХХ-
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етпей
қоймады. Бұл өз кезегінде Қазақстанда отарлық қанауды күшейтті. Қазақстан
орыс буржуазияларын өзінің табиғи байлықтарымен, арзан жұмыс күштерімен
қызықтырды.
Күрделі өзгерістер қазақ халқының саяси өмірінде де орын алды. Елді
басқару жалпы империялық басқару жүйесімен жүргізілді. Бүкіл билік генерал-
губернаторлардың қолына берілді. Сондықтан да тұрғындардың өмір сүруі
жаппай генерал-губернаторлардың билігінде болды.
Бұрынғы басқару жүйелері қиратылып оның орнына бөліп алда билік ет
принциптеріне сай жаңа басқарулар енгізілді. Патша өкіметі қазақ халқының
шаруашылығын ғана емес, бүкіл қазақ халқын жойып отырды 15.
Патша өкіметі отарлау саясатын күшейтуде қоныс аудару саясатын
қолданған еді. Жаппай орыс, украин шаруаларын қоныстандыру ХІХ – ғасырдың
аяғынан басталды. Осы кезеңде қоныстанушылардың экономикалық жағдайын, жер
нормаларын анықтауда Қазақстанға экспедициялар дайындалды. Бұл
экспедициялар Половцев (1895-1896), Щербин экспедициялары (1896-1901) еді.
Патшаның қоныстандыру саясаты жергілікті халықты қанауға бағытталды.
Жергілікті тұрғындардан ең жақсы деген жайылым жерлер заңсыз және қатаң
түрде тартылып алынды. Жергілікті халық тасты, тақыр жерлерге ысырылып
тасталды. Патша өкіметінің қоныс аудару саясатының кең көлемде іске
асырылуы Столыпиннің аграрлық реформалары кезінде болды. Столыпинның
аграрлық саясатының негізгі мәні шаруаларды жаппай Сібір мен Қазақстанға
қоныс аудару еді.
Қоныс аударудың ерекше басымдылығы 1906-1910 және 1912-1914 жылдары
аралығында байқалды. Қазақ жеріне 1870-1914 жылдар аралығында 1678836 адам
қоныс аударып, тұрғындардың жалпы санының 25,3 пайызын құрады 16.
Шаруалардың жалпы қоныс аударылуы қазақ халқына ауыр тиді. Нәтижесінде
қазақтар жерлерінен айырылып, кедейленді. Патша өкіметінің аграрлық
саясатының отаршылдық бағыты елдегі отырықшы және көшпелі тұрғындардың
санының өзгеруіне алып келді.
Ресейдің экономикалық факторларының әсерінен көшпелі шаруашылықтар
күрделі өзгерістерді басынан өткерді.
Отырықшы малшаруашылығымен отырықшы жер шаруашылығының жаңа түрлері
пайда болып, көшпелілердің отырықшылану процестері жылдамдатылды.
Капиталистік өндірістер мен капиталистік қатынастардың енуі
патриархалды-феодалдық құрылыстың, аймақтағы экономиканы түп-тамырымен
өзгертті. Бұл өз кезегінде қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының өзгеруіне
әсер етті.
Көшпелі мал шаруашылығы жүйесінің, патриархалды-феодалдық
қатынастардың ыдырауы, қазақ ауылдарында капиталистік қатынастардың дамуына
алып келді. Елде жаңа өндіріс орындары мен жалдамалы жұмысшылар пайда бола
бастады. Жергілікті шаруашылықтар ыдырап, қазақ кедейлері ақша табу
көздерін іздеді. Кедейленген адамдар бір үзім нан үшін өз туған жерлерін
тастап батрақтарға, кулактарға, байлармен феодалдарға жалданды. Ақша
табудың негізгі көзі темір жол құрылысы мен өндіріс орындары болды.
Қазақтар жұмысышы тап деңгейінің ең арзан күш қолы болды және де қазақ
жұмысшы кадрлары жетіспеді. Сондықтан да Қзақстандағы кадрлардың көбісін
орыс жұмысшылары құрады 16, 267.
Жұмыс істеу барысындағы ауыр жағдайлар, төменгі жалақы, көптеген
айыптар жұмысшылардың қарсылығын тудырды. Бірақ Қазақстан тұрғындарының көп
бөлігін шаруалар құрады. Қазақстан тұрғындарының 90 пайызынан астамы
ауылдық жерлерде тұрды 17. Қоныстанушы деревнялар мен қазақ ауылдарындағы
экономикалық факторлардың әсерінен шаруалардың жіктерге бөлінуі күшейеді.
ХХ-ғасырдың басында материалдық және саяси жағынан аймақтағы қазақ
байлары , яғни ұлттық буржуазияның өкілдері біршама күшті болды. Байлар
екіге бөлінді: ірі феодалдар мен ұсақ және орта бай-феодалдар.
Жергілікті байлар нарықтық-тауар қатынастарының арқасында байып,
Ресейдің басқару жүйесін қолдап қана қоймай, соның іске асырылуына белсенді
араласты.
Ұлттық буржуазияның қоғамдағы өз белсенділігін арттыруға
экономикалық базасымен саяси тірегінің болмауы қатты әсер етті.
Патшаның қоныс аудару саясаты жергілікті байлардың мүддесіне де өз әсерін
тигізбей қоймады. Сондықтан да қазақ буржуазиясы патша өкіметіне қарсы
тұрды. Осының нәтижесінде олар дамыған елдердің экономикалық жетістіктерін
, мәдени дамуын қабылдауға тырысты.
Қазақ буржуазиясының өкілдері біртіндеп либералды-демократиялық
позицияға өтіп, мерзімді басылымдарда жер мәселесін, ағартушылықты, мәдени
дамудың проблемарын және тағы басқа да мәселелерді қарастырды.
Қазақ буржуазия өкілдері ұлттық интеллигенцияның қатарларын
толықтырып отырды.
ХХ-ғасырдың басы қазақ халқының сана-сезімінің ояну кезеңі ретінде
сипатталады. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде ұлттық интеллигенция
алдыңғы қатарда тұрды. Олардың құрамы чиновниктермен банк қызметкерлерінен,
фельдшерлерден, мұғалімдер, аудармашылар, инжинерлер тағы басқаларды
құрады.
Интеллигенция өкілдері негізінен ірі облыстар мен уезд
орталықтарында; Омбы, Петропавловск, Ақмола, Семейде өз жұмыстарын
жүргізді. Қазақ интеллигенциясы құрамы жағынан әртүрлі болды.
Бірақ түпкі мақсаттары бір болғандықтан олар патша өкіметінің
отаршылдық саясатын бірден түсінді. Материалдық, әлеуметтік мәселелердің
саяси көзқарастардың әртүрлі сипатта болуы Қазақстандағы ұлт- азаттық
қозғалыстың біртекті еместігін алдын-ала анықтады.
ХХ-ғасырдың басында қазақ қоғамында интеллигенцияның құрамы 700-ге
тарта адам санын құрап , беделдері арта түсті 18.
Қазақ интеллигенциясының бетке ұстар өкілдері қазақ халқының
бүгінгісі мен ертеңіне байланысты көзқарастарын мемлекеттік думада
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялады 19. Алдыңғы қатарлы қазақ
интелегенциясы өзінің саяси қызметінің ең негізгі мәселесі ұлттық және
жалпы адамдық құндылықтарды қорғау деп есептеді. Олар халықты отарлық
қанаудан босатуға, тәуелсіздік үшін күресуге шақыруға талпынды. Осындай
күрделі мәселелерді шеше отырып қазақ интеллигенттері күресудің жаңа
жолдарын қарастырады. Қазақстандағы қоғамдық-саяси күрестердің дамуына
1905-1907 ж. ж. бірінші орыс революциясы өз әсерін тигізді. Бұл кезең ұлт-
азаттық қозғалыстардың, жұмысшы, аграрлық және тағы басқа қозғалыс
түрлерінің өсуімен байланыстырылады.
Қазақстан тұрғындарының 1905 жылғы оқиғаларға деген көзқарастары
әртүрлі болды. Осы жылдары өндіріс орындарының жұмысшылары мен
теміржолшылардың белсенділігі артады.
Қазақстандағы қоғамдық қозғалыстар 1905 жылдың қазаны мен қарашасында
кең көлемде етек жаяды. Бірінші орыс революциясы кезіндегі аймақтағы
қоғамдық толқулар қазақ интеллигенциясын жандандырды. Дәл осы кезеңде қазақ
интеллигенциясының саяси көзқарастарының екіге бөлінуі басталады. Оны Ә.
Бөкейханов өз кезегінде батыстықтар және түрікшілдер деп екіге бөліп, өзін
батыстықтарға жатқызып, К. Тоғысовты түркі тілдес халықтар мемлекетін
құрушы ретінде түрікшілдерге жатқызады. Осы кезеңде патшаның 1905 жылғы 17-
қазандағы Манифесіне байланысты көптеген демонстрациялар, митингілер
өтеді.
1905 жылы 15-қарашада атақты Қарқаралы оқиғасы басталады. Бір
митингіде 400 адам қатысып, К. Тоғысов сөз сөйлейді.
Мұнда Ресей губернияларымен орыс шаруаларын қоныстандыруды тоқтату,
іс-қағаздарын ресми түрде қазақ тілінде енгізуді Мемлекеттік Думаға қазақ
депутаттарының қатысуын талап еткен петиция қабылданады.
Ұлт-азаттық күресіне тек жұмысшылар ғана емес, шаруалар, солдаттар,
оқушы жастар және т. б. тартылды. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың
дамуы, аграрлық қозғалыстардың ұлттық қазақ интелегенциясының арқасында
болды. Біршама ұлттық интеллигенция Ресейдегі революциялық оқиғалардың
арқасында тәуелсіздік, бостандық үшін шешуші күрестер жүргізіп, халықты
ғасырлық ұйқыдан оятты.
Қазақ интеллигенциясы бірінші орыс революциясы кезіндегі саяси-
әлеуметтік бостандықтарды пайдаланды. Олардың негізгі мақсаттары халықты
патша езгісінен босату, тәуелсіздікке қол жеткізу болды.
ХХ-ғасырдың басындағы әлеуметтік-саяси жағдайлардың кезеңі өте
күрделі болғандықтан олар саяси көзқарастарын іс-әрекеттерін анық, нақты
іске асыра алмады. Ұлттық толқулардың екінші кезеңі 1916 жылғы
қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі жаппай халықтың кедейленуі,
бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесіндегі аштық халықтың наразылығын
күшейтті.
Патша өкіметінің қазақтарды тыл жұмыстарына алуына байланысты ірі
көтерілістер өтті. Бұл толқулар жаппай жұмысшылардың жұмыс орындарын тастап
кетуіне алып келді. Қазақстан мен Орта Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыстар
Ресейдің саяси-әлеуметтік дағдарысын одан әрі өршітті. Қазақ жеріне енген
капиталистік қатынастар дәстүрлі шаруашылыққа қарама-қайшы келді. Қазақ
қоғамының өміріндегі тауар-ақша қатынасының, өндіріс орындарының, басқа да
өзгерістер патриархалды-феодалдық құрылыстың негізін жойды. Басқа жағынан
қарағанда бұл құрылыс капиталистік қатынастардың дамуын тежеді. Осыған
байланысты Қазақстанда отарлық саясатқа, жергілікті билікке деген
қарсылықтар күннен-күнге шиеленісе түсті.
Қазақстанның Ресейге толық қосылуы қазақ қоғамының әлеуметтік-
экономикалық дамуына ғана әсер етпей оның мәдениетіне де күрделі өзгерістер
енгізді.
ХХ-ғасырдың басында жас қазақ интеллигенттері алғашқы қазақ
ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтардың идеяларын
жалғастырып халықтың рухани-мәдени және ағартушылық ойларын жандандыруға
әрекет етті. Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дамулар
ағартушылықтың дамуына әсерін тигізді. Осыған байланысты ғалым О. А.
Сегізбаев Қазақстандағы ағартушылық күрделі тарихи құбылыс деді. Сондықтан
да осы қоғамдық-саяси мәселелерді түсіну қиын 20.
Патша самодержавиесінің жүргізген саясаты Қазақстандағы қоғамдық-
саяси ойлардың дамуына да ықпал етті. Патша өкіметі Қазақстандағы білім
беру мәселесінде орыстандыру саясатын ұстанды. Бұл саясаттың негізгі бағыты
қазақтар мен орыстарды біртұтас саяси мемлекеттік организмге айналдыру
еді. Бірақ та орыстандыру саясатына қарамастан орыс-қазақ мектептері
өлкенің дамуына оңды ықпал етті. Дәл осы жерде олар алдыңғы қатарлы Еуропа
мәдениетімен танысты. Қазақ ұлттық интеллигенциясы осы мектептердің
арқасында білім алды.
ХІХ-ғасырдың екінші жартысы ХХ-ғасырдың басында Қазақстанда дәстүрлі
діни білім беру жүйесі басым болды. Діни оқу орындары, мектеп, медреселер
дәріс берді. Бұл мектептер дінді насихаттаумен қатар ұлттық дәстүрді,
әдебиетті насихаттады.
Көптеген ұлттық интеллигенцияның өкілдері дәл осындай мектеп-
медреселерде дәріс алып, өздерінің саяси көзқарастарын осындай ортада
қалыптастырғанын ұмытуға болмайды.
Патша өкіметі қазақтарды бастауыш біліммен шектегендіктен раволюцияға
дейінгі Қазақстанда орта және жоғары оқу орындары болмады. Бұл әрине
қазақтардың өз балаларын орыс мектептеріне беруіне итермеледі. Патша
өкіметінің жан-жақты шектеулеріне қарамастан болашақ ұлттық интеллигенция
мамандарын даярлауда халықтық білім зор әсер етті.
Шығыс, орыс және Еуропа мәдениеттерімен танысу ХХ-ғасырдың басындағы
ұлт-азаттық идеологияны қалыптастырды. Қазақстанның ғасырлық артта қалғанын
түсінген ұлттық интеллигенция қазақ қоғамын демократизациялаудың жаңа
жолдарын іздеді.
Ұлт-азаттық қозғалыстың жаңа кезеңі ұлттық басылымдардың дамуымен
байланыстырылады. Капитализмнің тауар-ақша қатынасының дамуы Қазақстан
аумағында мерзімді басылымдардың құрылуына ықпал етті. Алғашқы қазақ
тіліндегі мерзімді басылым Түркістан уалаяты газеті болды. Бұл басылымдар
қоғамның санасын дамытуға өз әсерлерін тигізді.
ХХ-ғасырдың басында қазақ халқының білімді ойшылдары дүниежүзілік
мәдениеттің ұлы жетістіктерін, ғылыми-техникалық дамудың көз жетпейтін
шыңдарын түсінген олар елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдени артта
қалуын қазақ халқының дүниежүзілік өркениеттен аластатылып қалатынын
түсінді.
Елдің бетке ұстар зиялы қауымы халықтың санасын ояту үшін барлығын
жасады. Соның негізінде қазақ мерзімді баспаларын құруға көп көңіл бөлді
21.
1907 жылы Петерборда Серке газеті шықты. Бірнеше басылымдардан
кейін патшаның бұйрығымен жабылды. 1907 жылдың наурыз айында Троицкіде
Қазақ газеті шықты. Оның бірінші нөмірінен кейін-ақ шығуына тыйым салынды
22. Газетке қазақ халқының тарихындағы алғашқы жалпы ұлттық қазақ
тіліндегі басылым Айқап журналы шықты. Ол 1911 жылы М. Сералиннің
редакциясымен шықты. Журналда патша өкіметінің отарлық мәселелері, қоғамдық-
саяси, ағартушылық, ана тілін оқытуға, аграрлық сала, әйел мәселесі, тағы
басқа көптеген проблемалар талқыға алынды.
Журналда аграрлық мәселеге көп көңіл бөлінді. Аграрлық мәселені
талқылай отырып мақалалардың авторлары қазақ қоғамына патша өкіметінің
жерге байланысты заңдарын, мақсаттарын, жоспарларын жеткізуге тырысты.
Журнал айналасында Б. Майлин, С. Дөнентаев, Б. Қаратаев, С.
Торайғыров, К. Тоғысов сынды танымал қазақ интеллигенциясының өкілдері
жиналды. 1911-1915 жылдар аралығында журналдың 88 номері шығарылды. Бес жыл
ішінде Айқап қазақ даласының санасына қозғау салды 9, 304.
Революцияға дейінгі Қазақстанда шыққан келесі басылым Қазақ газеті
ұлттың көзі, құлағы, тілі болды. 1913-1918 жылдар аралығында 265
тиражбен 3000 дана шығарылды 23.
Бұл газеттің беттерінде Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Жұмабаев, Б. Майлин сияқты белсенділердің ойлары жазылды. Газеттің негізгі
мақсаты қазақ халқын тәуелсіздік үшін күресуге, қазақ тілін дамытуға тағы
басқа мәселелерді қозғауға арналды. 1916 жылы шыққан Алаш газеті Айқап
журналының саяси-идеясын жалғастырушы болды. Бұл газетте қазақ халқының
тағдыры үшін қызмет жасады.
Алаш газетінің ұйымдастырушысы Көлбай Тоғысов болды. К. Тоғысов
қоғамдық-саяси және публицистикалық қызметі жағынан ағартушылық бағыттағы
интеллигенттер қатарына жатты. К. Тоғысов көптеген жас қазақ
интеллигенциясының өкілі ретінде өз тағдырын халқына арнады. Алаш
газетінің қызметі туралы зерттеу жұмысының келесі бөлімінде қарастырылады.
Әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуға байланысты
пікірлердің әртүрлілігіне қарамастан мерзімді басылымдар өз беттерінде
қазақ халқының мұң-мұқтажын насихаттады. Қазақ интеллигенттері жалпы
демократиялық талаптарды ұсына отырып ұлт-азаттық күрес идеясын халықтың
санасына сіңдіруге ықпал етті.
Қазақ интеллигенциясының қоғамдық-саяси қызметіне орыс
интеллигенциясының өкілдері және саяси жер аударылғандар да өз ықпалдарын
тигізді. Орыс интеллигенциясы да біртекті болмады. Олардың көзқарасы да
әртүрлі болды. Мысалы І Мемлекеттік Думаға сайлау кезеңінде орыс
интеллигенциясының бір тобы қазақтардан депутат сайлауды қолдаса, ал
екінші бір тобы оған қарсы тұрды. Осылайша ХХ-ғасырдың басы қазақ қоғамының
қоғамдық өміріндегі жан-жақты қарама-қайшылықтарды көрсетеді.
Сол кезеңдегі түрлі ағымдарға қарамастан Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстың екі негізгі бағыттарын бөліп қарауға болады.
Бір жағынан мұсылман қозғалысымен тығыз байланысқан дәстүрлі ағымды
айтсақ, екінші бағыт батыстық демократияның идеясымен дамыту болды. Бұл
екі бағыт сол кезеңде прогрессивті және халықтың жағдайын жақсартуға
бағытталды.
Қазақстандағы әртүрлі ұғымдар мен қоғамдық ойлардың ықпалымен К.
Тоғысовтың қоғамдық-саяси көзқарасы қалыптасып, одан әрі қарай дамыды. К.
Тоғысов өз елінің жан ашыры ретінде алғашқы қазақ ағартушыларының дәстүрін
жалғастырды.
К. Тоғысов дәстүрлі ислам ағымының негізінде халықты кедейшіліктен
және көптен күткен бостандыққа өз халқын шығаруға тырысты. Сонымен ХХ-
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік саяси және қоғамдық өміріндегі
өзгерістер қазақ халқының рухани өміріне аса зор әсерін тигізді.
Экономикадағы түбегейлі өзгерістер ұлттық сана-сезімнің оянуына ықпал етті.
Жаңа идеялар мен көзқарастардың қалыптасуын айқындады.
2. К. Тоғысовтың қоғамдық қызметінің алғашқы кезеңдері және оның саяси
көзқарастарының қалыптасуы.
ХХ-ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ зиялыларының саяси
қозғалыстарының басты талап-мақсаты қазақ елін отарлау жүйесінен құтқарып,
езуші топ өкілдерінен азат ету, ұлттық тең құқылықты орнату, оқу-ағарту
ісін жетілдіріп, өркениетті елдер қатарына қосылу еді.
Осындай талаптарды жүзеге асыру барысында зиялыларымыз Әлихан, Ахмет,
Міржақып, Жаһанша, Райымжандар мен бірге саяси аренаға шығып, тұңғыш
социалистік Үш жүз партиясын құрған, Алаш, Үш жүз газеттерін
ұйымдастырып шығарған, заң, әдебиет, тарих салаларына маңызды мақалаларымен
үлес қосқан азаматтарымыздың бірі-ағартушы, драматург, публицист Көлбай
Тоғысов.
К. Тоғысовтың өмірбаянына үңілсек, ол 1879 жылы Семей облысы (қазіргі
Шығыс Қазақстан облысы) Зайсан уезінің Шорға болысында дәулетті жанұяда
дүниеге келген. Найманның Қаракерей руының ішіндегі Байжігіттен тараған
арғы аталары Сарыарқаға әйгілі болған Ұлтарақ би, Тобықты Бөжейдің нағашы
атасы Бөжей, Сара ақын өлеңіне қосқан құт Шаянбай, Абаймен араласқан Төгіс
пен Бөгіс. Шаянбай ұрпақтарынан сегіз адам қажылыққа Меккеге барған. Осы
қажылыққа барғандар: ағайынды Бөгіс пен Төгіс, Иса (қажы апа Тоқабай елінің
атақты болысы Молдабайдың қарындасы, Төгістің бәйбішесі), Құсайын Бөгісұлы,
Айдос, Андабай Төгіс ұлдары, Бөжейден Әділ мен Қайран. Төгіс осы қажылық
сапарында қайтыс болып, ұлы Айдос әкесін Семейге әкеліп, Ертістің шығыс
жағалауындағы зиратқа жерлеген. Төгістен Тобықты, Айдос, Андабай,
Әбділдәбек, Солтан, Көлбай туған.
Көлбай Зайсан ауылшаруашылық мектебін бітірген. Орыс тіліне жетік
болғаннан кейін жергілікті үкімет орны оны Зайсан уезінің бітімгерлік
сотының тілмашы қылып алады. Жалпы Көлбайдың жоғарғы заң оқу орнында
оқығандығы туралы дерек жоқ. Сондықтан оның заң саласына келіп, кейіннен
адвокаттық іске араласуының бірден-бір себебі орысша білуінде болса керек.
Ал Төгіс ұрпақтарының айтуынша ол Петербург университетін экстерн жолмен
бітірсе керек.
Көлбай Тоғысовтың өмір жолы ХХ-ғасырдың басындағы революциялық күрес
жолдарымен тығыз байланыста. Сондықтан оның саяси қайраткер болып
шыңдалуына елде болып жатқан өзгерістер әсер етпей қоймады. Оның
публицистикалық қызметінің де оянуы осы кезеңге тап келеді.
1905-1907 жылдары қазақ зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов,
Ж. Ақбаевтармен бірге патша үкіметінің қазақ жеріне жүргізіп отырған
саясатына қарсы шығады. 1905 жылдың 15-қарашасында Қарқаралыда патша
манифесіне қатысты болған толқуға қатысады. Ол осы Манифестация кезінде ол
Жақып Ақбаевпен танысып, пікірлес болады. Қазақ-орыс зиялыларымен бірлесе
патша үкіметінің әділетсіз заңына қарсы шығып, өзін ел арасында күрескер
ретінде таныта біледі.
Жергілікті үкімет орындары Қарқарылыда өткен манифестацияны бүлік
деп жоғарғы жаққа хабарлап, көмек сұраған кезінде Әлихан Бөкейхановқа
болған мән-жайды түсіндіріп бүлік еместігін дәлелдеп, қол қойып, жеделхат
жіберген қазақ-орыс зиялыларының арасында Көлбай да бар еді. Осы жағдайдан
кейін ол Семипалатинский листок газетіне Қарқаралыдағы болған оқиғаның
жайын түсіндірп, уезд басшысы Оссовскийдің мәліметінің жалғандығын айтып
Қарқаралы уезінің 21 болысының өкілдері патша ағзамға жеделхат жібергендігі
жөнінде хабарлама жариялайды.
К. Тоғысов қазақ даласындағы болып жатқан өзгерістерді бақылап қана
қоймай оған қызу араласты. Семипалатинский листок газетіне патша
өкіметінің қазақ өлкесіне жүргізіп отырған отаршылдық саясатын әшкерелеп
бірнеше мақала жариялайды. 1906 жылы маусымда Семей қаласындағы халықтар
үйінде болған қазақ сайлаушыларының жиналысына ол да қатысады. Жиналыс
төрағасы болып Зайсан уезінің қазағы Отыншы Әлжанов, ал хатшылығына
Көлбай сайланады. Жиылысқа Семей өңірінен 180-нен астам қазақ қатысады.
Әскерлік міндеткерлік, земство ісі, жер мен дін мәселелеріне қатысты қазақ
зиялыларының көрнекті өкілдері Отыншы Әлжанов, Өмірбек Жамулов, Шәкәрім
Құдайбердиев, Сәдуақас Шорманов, Қызырмолла Қоңызов, Әбубәкір Құрмановтар
мен бірге Көлбай Тоғысовта сөз сөйлеп, өз пікірін білдіреді. Жиналыс шешімі
бойынша қазақ зиялылары бір ауыздан Орынбордағы мұсылман жиылысымен
қосылып, бірлесе жұмыс жүргізу қажет деп табады. Осы жиналыстың шешімін ол
Санкт-Петербургтегі Наша жизнь, Речь сынды газеттеріне хабарлама
ретінде жариялайды.
Қазақ даласында Мемлекеттік Думаға депутат сайлау барысында түрлі
келеңсіз жағдайлар орын алғаны белгілі. Көлбай І-Мемлекеттік Думаға
қазақтың мұң-мұқтажын шеше алатын депутаттардың сайлануы қажет екендігін
баспасөз беттінде жарияланған мақаласында баса көрсетеді. Ақмола облысынан
Думаға Ш. Қосшығұловтың депутат болып сайлануын құп көреді. Молла
Дәуітбай, Құсайын Күленов, Көкбай Жантаевтармен бірге оған қазақтың
мұқтажын қорғайтынына сенім білдіріп жеделхат жолдайды. Патша шенеуніктері
сайлаушыларға қысымшылық көрсетіп, кей кездері қорлау фактілері де кездесіп
жатты.
Көлбай осындай бір жәйттың Зайсан уезінде орын алғандығын
Семипалатинский листок газетінің бетінде қынжыла жазып, әділдік күн
туса деген ойын ашық білдіреді. 1906 жылы 21 шілдеде Семей облыстық
басқармасында Семей облысын земстволық мекемеге енгізу мәселесіне
байланысты мәжіліс өткізіп, оған осы облыстың уақытша генерал-губернаторы
А. С. Галкин мен вице-губернаторы А. Ф. Ницкевич қатысады. Патша
шенуніктері орыс шаруалары мен қазақтар мекен етіп жатқан жерлерді облыстық
земствоға енгізу мәселесін қолға алуға айрықша тоқталады. Осы мәжіліс
жөнінде хабарлама Степной пионер газетіне жарияланады.
К. Тоғысов земство мәселесіне қатысты генерал-губернатордың
басшылығымен өткізілген мәжіліске облыстық басқармадан 5-6-ақ қадам жерде
тұрып жатқан қазақ өкілдерін мәжіліске шақырылмауын басты кемшілік дейді.
Жалпы, жергілікті шенеуніктердің отырықшы орыс жұртшылығының қызығушылығын
тудыратын ережелерге ғана тоқталып, ал тұрғылықты халықтың 85%-ін құрайтын
қазақтарға патша әкімшілігінің жабайы, саяси және экономикалық өмір сүруге
әлі лайықты емес деген пікірді ұстанып отырғандығы оның ызасын туғызды.
Сондықтан Көлбай земство ісіне зиялы қауым өкілдерінің тікелей араласып,
жеті миллиондай қазақ халқының атынан ұлтымыздың мәдени дамуына жұмыла
кірісіп, еңбек етуге шақыратынын 1906 жылғы Семипалатинский листок
газетіне жариялаған мақаласында ашық жазды 24. Ол жер басқармасының
жергілікті халыққа көрсетіп отырған қысымдылығына ендігі жерде көне беруге
болмайтынын, сондай-ақ ескі әкімшілік апараты өз орнында қалса қазақ
халқының сол бұрынғы қалыппен басқарыла беретіні сөзсіз екенін баса
көрсетеді. Кейін осындай ниетте жазылған мақалалары оның тұтқындалған
кезінде үлкен айып болып, алдынан көлдең тартылады.
Шындығында земство мәселесі қазақ зиялыларының ғасыр басында көтерген
өзекті мәселелерінің бірі еді. Көлбай Тоғысов земствоның қазақ жұртына
тигізетін пайдасының зор екенін, земство жүйесін тек отырықшы аудандарда
ғана емес, көшпелі жұртқа да енгізу қажеттігін баса айтқан.
Патша әкімшілігінің жергілікті қазақ халқына жүргізіп отырған
әділетсіз билігіне арашашы болу мақсатында Көлбай 1908 жылдан адвокаттық
қызметпен айналыса бастайды. Орыс үкіметінің тарапынан қысымшылық көрген
қазақтардың істі мәселелеріне араласып, көпшілік жағдайда әділетті шешім
табуына себепкер болды. Көлбай 1905 жылғы ереуілге қатысқаны, революциялық
пиғылдағы әрекеттері мен жергілікті әкімшілік басшыларын сынай жазған
мақалалары үшін патша үкіметі оны 1909 және 1910 жылдары екі рет
тұтқындайды. Көлбайдың жазықсыздан қамауға алынып, түрмеде отырғандығын
айтып зайыбы Батима Дала генерал-губернаторына еш кінәсіз қамауда
отырғандығын айтып бірнеше рет шағымданған 25. Осылайша К. Тоғысов 1909-
1912 жылдар аралығында патшалық әкімшілік тарапынан қуғын-сүргінге ұшырады.
ХХ-ғасырдың бас кезінде демократиялық бағыт ұстанған қазақ тіліндегі
газет-журналдар дүниеге келе бастады. Ел басшылығына алаңдаған қазақ
интеллигенттерінің басым көпшілігі осы баспасөз төңірегіне топтасты.
Олардың қаламынан шыққан пікірлер бір мақсатқа тоғысып, ортақ қоғамдық
ойдың арнасына құйылып жатты. Қазақ зиялыларын толғантқан басты мәселе
тәуелсіз мемлекеттікке қол жеткізу еді.
Ағартушы, журналист, драматург Көлбай Тоғысовтың публицистикалық
жолының басталуы осы мақсатта туындады. Оның мақалалары әртүрлі
тақырыптарға арналды. Оның патша өкіметінің қазақ халқына жүргізіп отырған
отаршылдық саясатын әшкерелейтін, елдің әлеуметтік саяси жағдайы туралы
мақалалары ең алғаш Семейде шығып тұрған Семипалатинский листок газетінде
жарияланды.
К. Тоғысов қазақ жастары оқу-білімге ұмтылып, көзі ашық ел азаматы
атанса деген үмітте болды. Ол үшін ел арасында оқу білімді, ғылымды,
мәдениетті насихаттайтын газет-журналдарымыздың қатары көбейсе деген ойын
Айқап журналы арқылы көпшілікке білдіреді.
Егер газет шығарылатын болса бес жүз сомды өз мойнына алатынын
мәлімдей отырып Бұл газетіміз шыға қалса маһурлыққа (редакторлыққа)
Жаһанша мырза Сейдалин, Бақытжан мырза Қаратаев, Әлихан Мырза Бөкейхановтар
сияқты білімділерімізден, біреуден тиісті заявлениесін беріп қойсақ,
ғылымға жүйрік зиялы жігіттеріміздің Һәр уақыт сөз жазып тұрсаңдар қалайша
бір газета – дуам еткізе алмаймыз - дейді.
Ал қазақтың тұңғыш газеті Қазақққа қатысты ойын 1914 жылы
Мусульманская газетаға жарияланған К годовщине киргизской газеты
казах мақаласында білдіреді. Осы газеттің бастамасымен ұлттық
мектептер ашылып жатқандығын қуана жазып игілігі үшін жан аянбай қызмет
еткен қазақ зиялылары Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып
Дулатов, Әбубәкір Алдияровтың ерен еңбектерін атап өтеді. Қазақ
газетінен қазақ халқының саяси өмірі, тұрмыс жайы, білім, өнер, ғылым
салаларынан мағлұмат алып қана қоймай, өздері де пікірлес болып, газетке
ойларын білдіргендігін газет басылымдары қазақ даласына кең тарап, оны
жаздырып алушылар қатарының көбейе түскендігін, тіпті көршілес Қытайдан да
газетті жаздырып алушылардың бар екендігін жазады 25, 18.
Көлбай Тоғысовтің ағартушылық бағыттағы ұсыныстарын, әсіресе газет-
журналдарды көбірек шығаруға қатысты көтерген мәселесін қазақ зиялылары мен
байлары құп алды. Көлбай ауқаттыларды алыс жерлерде білім алып жатқан қазақ
балаларына ақшалай көмек беруге шақырады. Аягөз қаласына бір барған
сапарында осы мәселе бойынша қазақ байларының арасында жиналыс өткізіп
мұқтаж студенттер мен шәкірттерге жәрдем беру қажеттілігін түсіндіреді.
Патша өкіметінің жүргізіп отырған қоныстандыру саясаты кең етек жайып,
қазақ халқының атақонысы мемлекет меншігі деп жарияланып, ең шұрайлы
жерлерге қоныстанушылар орнықты. Әкімшілік жүйе, орыс шенеуніктері
қарапайым халыққа зорлық-зомбылық көрсетіп өтірік жала жауып, бас көтерер
ер- азаматтарды істі қылып түрмеге жауып жатты. Мұндай жағдай Көлбайдың
қаламынан тыс қалған жоқ.
Аягөзде аз ғана тұрғанымда бір кулак атаман Соколовтың өз қолымен Аягөздің
атақты адамы Қамал Мақаутовты ұрғанын көрдім. Мұнан бұрын Аягөз имамы Шәріп
әпендіні базар ортасында приставтың стражнигі ұрып, әскери сотқа түскен
екен. Базар ортасында аударып, бүйтіп риза қылған соң артынан қайырып
беріп жатқандарын көзімменен көрдім
- деп жазды
Сондықтан ол арнайы заң оқу орнында оқымаса да қарапайым халыққа арашашы
(адвокат) бола білді. Оның қатысуымен бірнеше сотты істер қаралып,
жазықсыздан – жазықсыз жазалы болған адамдар ақталды.
Қамаудағы үш жыл мерзімі біткеннен кейін Көлбай 1915 жылы Наманған
қаласында болған, ол 1916 жылы Ташкентке келіп, 26 қарашадан бастап
Туркестанский курьер баспаханасынан Мәриям Тоғысовамен бірлесіп Алаш
газетін аптасына бір рет шығара бастады. Патша үкіметі Алаш газетінің
шығуына бірден көңіл аударып, оның қандай мақсат ұстанғандығын анықтауда
Түркістан өлкелік қорғау бөлімінің бастығына жүктеген. Газетке жан-жақты
талдау жасалып, оның мақсаты туралы Түркістан генерал-губернаторына арнайы
хат түскен. Хатта сол жылдың 16 шілдесінде Сырдария облысының әскери
губернаторының Мәриям Тоғысоваға Түркістан өлкесінде қазақ тіліндегі
бірінші бейресми Алаш газетін шығаруға №21339 күәлік берілгендігі
айтылады 25, 19.
Патша өкіметі Алаш газетін өз мақсатында пайдаланып қалуға тырысты.
Бұл жөнінде Қ. Атабаевтың Қазақ баспасөзі. Қазақстан тарихының дерек көзі
(1870-1918) атты кітабында жарияланған бір деректік хатта мынадай жолдар
бар: Необходимо не только следить, чтобы в газете не было ничего
противного интересам русского правительство, но и воспользоваться ею как
средством проведения в туземную среду взглядов полезных русскому делу в
крае. Сырдария әскери губернаторы газеттің әр санына көңіл аударып, оның
мазмұнын өзіне баяндап тұруын бұйырған. Әрине мұндай қатаң бақылау
жағдайында халық мүддесін қорғау оңай шаруа емес еді 13, 58.
Алаш газетін шығаруға Түркістан өлкесінің барлық оқыған саналы
азаматтары тартылды. Олар үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, газеттің қазақ
даласына кең таралуына, жазылушылардың қатарының көбеюіне ат салысты.
Газеттің шығуы мен таралуына К. Тоғысовтың туған-туысқандарының да көп
көмектері тиді. Ағасы Әбілдабек Тоғысов Шорға баспасының Алаш газетіне
жазылушылар үшін 92 сом ақшалай көмек көрсеткен. Газет бетінде күнделікті
болып жатқан оқиғалар жөнінде хабарлар, жер, оқу-ағарту істеріне қатысты
мақалалар жарияланып тұрды. Алаш газеті демократиялық бағыт ұстанды.
Алғашқы сандарынан-ақ өзінің шығу мақсатын: Алаштың бар мақсатын қолдан
келгенше қызмет қылып, қазақ халқын түркі жолымен алға жіберу, саяси
жағынан да хабар беріп қазақтың көзін ашпақ, дүниеде болып жатқан әңгімемен
таныстырмақ, қазақтың қатын-қыздарының аяныш халін жазып, солардың жолын
ашпақ – деп түсіндіріп қазақ зиялыларын мақсат-мұратына жету үшін бірлесе,
барлық күш-жігерімен қызмет жасауға шақырады 25, 21.
Ғалым Т. Елеуов Алаш газеті алашордашылардың қазақ газетінен еш
өзгешелігі болған жоқ, қазақтардың қоғамдық және саяси өміріне қатысты
негізгі мәселелерде екеуінің көзқарастары бір-біріне сәйкес келді деп
есептеді 26.
Ең алғашқы санында газет оқу ісіне, отырықшылық немесе көшпелі өмір
сүру, әскери міндеткерлік, земство, сот ісі, жер, экономикалық күш-қуатты
арттыру, әйелдердің жағдайы және тағы басқа мәселелерге тоқталатынын айтып,
осы істерді шешуде көзі ашық азаматтарының ат салысып, көкейлеріндегі
ойларын білдірулерін өтінді.
Алаш газетін қазақ халқы қуанышпен қарсы алды. Газет
ұйымдастырушыларына ризашылықтарын білдірген хаттар күннен-күнге редакцияға
ағылып түсіп жатты. Алаш газетінің жарық көруіне басқа ұлт өкілдері де
тілектес болды. Газета Алаш-тың қазақ даласында туған жұлдыз екенін
біліп қатты қуандым. Қандай жақсы дегендей ниет білдірген хаттардың саны
көбейе түсті 25, 21. Айқап журналының редакторы Мұхаметжан Сералин де
Алаштың көргеніне қуанышты екендігін білдіріп, арнайы құттықтау
телеграммасын жібереді.
Газеттің шығуына қазақтың қыз-келіншектері де көп атсалысты. Бұл
жайында Көлбай бір мақаласында газетке қолдарынан келгенінше қызмет жасаған
3 апа-қарындастарымыз Нұрғали достардың жамиғаты Зейнеп ханымға, Жорабек
төренің жамағаты Үдірагүл ханымға, Семипалатта тұрушы Нәзипа ханымға
ризашылығын білдіріп, келешекте де қазақтың қыз-келіншектерінің газет
бетінде белсенді түрде бірте-бірте ой-пікірлерін білдіріп тұруларын өтінеді
27.
Алаш газетін жаздырып алушылардың саны көбейе түсті. Қазақ өмірінің
шындығын бейнелейтін белгілі ақын-жазушылар Б. Майлиннің, Ж. Аймауытовтың,
І. Жансүгіровтың, М. Әуезовтың өлеңдері мен әңгімелері жарияланды.
К. Тоғысов Алаш газетіне елдік боларлық журнал шығаруды да көздеді.
Жаңа шығатын журналды Бабамыз Алаш атап, айына бір рет шығарып тұрмақшы
болды. Бұл жайында Алаш газетінде хабарлама да басылды 28. Алайда
түрлі себептермен журнал дүниеге келе алмады.
Алаш газетінің шығарушысы Көлбай Тоғысов болғанымен алғашқы
сандарында оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz