Тіл саясатының республикадағы ұлтаралық қарым-қатынастарға ықпалы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ ТІЛДІҢ ЖӘНЕ ТІЛДІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 8

1. 1Тіл мәселелерін зерттеудің кейбір теориялық және методологиялық негіздері . . . 8

1. 2Тілдің саясатқа байланысты рөлі . . . 11

1. 3 Қазақстан Республикасының тіл туралы Заңы . . . 19

2. ТІЛ САЯСАТЫНЫҢ РЕСПУБЛИКАДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРҒА ЫҚПАЛЫ . . . 26

2. 1 Мемлекеттік тіл-қазақ тілінің ұлтаралық қарым-қатынастардағы интегративтік рөлі . . . 26

2. 2 Әкімшіліктермен мекемелердің тіл саясатын жүзеге асырудағы міндеттері . . . 30

2. 3 Республикадағы аз ұлт тілдерін дамыту саясаты . . . 35

2. 4 Тіл тазалығын және мәдениетін сақтау сааясаты . . . 43

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 49

Сілтемелер . . . 55

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 57

КIРIСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Көпұлтты мемлекеттерде этностардың қалыпты өмiр сүруi, тұрақты және бейбiт карым-қатынас жасауы, әлемдiк тәжiрибе көрсеткеніндей, ең алдымен, тiл саясатына байланысты. Полиэтникалық Қазақстанның да егемендi мемлекет ретiндегi тұрақтылығы демократиялық жаңа принциптер негiзiнде жүргiзiлетiн тiл саясатымен шарттас. Бiрақ бұл өзiнен-өзi ешқандай қиыншылықсыз жүзеге асып кететiн мәселе емес. Оның көп кырлары бар және жеткiлiктi зерттелмеген. Курстық жұмыстың такырыбы осы күрделi мәселелердiң бiр бөлiгiн - Казакстандағы тiл саясатының аралық карым-катынастарға ықпалын зерттеуге арналған. Ал, бүгінге дейiн тiл мәселесi өз алдына, ұлтаралық қарым-қатынастар мәселесi өз алдына жеке-жеке, бiр-бiрiне байланыссыз зерттеліп келдi. қазiргi кезде бұл мәселелердi тұтастай карастырмай болмайды. Президент Н. Ә. Назарбаев атап көрсеткенiндей: “Этникалық тұтастықтың түп негiзi тiл болса, ондай тiлсiз ұлттық тұтастықтың да болуы мүмкiн емес. Бүгiнгi аз ғана шоғыр қазақ қажет деңгейде ана тiлiн бiлмегенi үшiн жазықты емес. Қазіргi оралымдылыққа, ақпараттық мүмкiндiкке көп ретте орыс тiлi қолғанат болып отырды. Былайша айтканда, бұл артта калған тiлдiк саясат дәуiрiнiң iздерi. Ал бүгiнгi таңда ана тiлiн бiлу әрбiр қазақтың парасаттылық және ұлттық қажеттiлiгi болып отыр” [1] .

Ұлттық процестерге тең түрлi этникалық-тiлдiк өзiндiк қасиеттер болады. Соның бiрi - ұлттық аса қажет атрибуты - тiл. Әр ұлттық материалдық, рухани құндылығы өзiндiк ұлттык ерекшелiгiмен дараланатьш болса, оп сол ұлттың тiлi аркылы жасалады, әрi нығая түседi. Ұлт мәдениетiнiң ерекшелiгi озiн тугызган тiлде сақталады. Тiл - ұлттық сана-сезiмдi қоздыратын, өршiтетiн фактор.

Кез-келген тiлдiң дамуына немесе жойылуына тiл саясатының тигiзетiн ыкпалы өте күштi. Дүниежүзiндегi әр елдiң тiл саясаты өзiнiң ұстанған идеологиясына орай әр түрлi сипатта болып келедi. Демократиялық қоғам құруға талпынып отырған тәуелсiз Қазақстан үшiн ұлт саясатындағы аса бiр нәзiк мәселе - тiл саясатының дұрыс өмір сүргiзiлуi өте маңызды. Бұл орайда, мемлекеттiк тiл саясатын түбегейлi демократияландыруды қажет етедi.

Бүгiнгi күнi Қазақстанда iс жүзiнде тiлдердiң сан алуандылығы орын алып отыр. Бұл тiлдердiң әрқайсысын дамыту былай тұрсын, олардың сақтап калудың өзi аса күрделi мәселе.

Әрбiр қоғам өз дамуында жаңа мәселелердi шешу iсiмен бетпе-бет келедi. Тәуелсiздiк алған Қазақстан да өтпелi кезең деп аталатын соңғы он жылдан астам уақыт беделiнде басқа да мәселелермен катар ұлтаралық қарым-қатынастардың тiл саясатының орны мен қызметiн және оның басым бағыттарын анықтауда көптеген нәтижелерге қол жеткiздi. Тiл туралы Заң қабылданып, ол жүзеге асырылу үстiнде. Тiл саясатын жүзеге асыру бағытында Республикада атқарылып жатқан оң тәжірибелердi, бiздiңше, жоққа шығаруға болмайды.

Мемлекеттiк тiл саясаты тiлдердi қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы негiзiнде жүзеге асырылып келедi. Қазiр елімiздiң 4 облысында iс кағаздары қазақ тiлiнде жүргiзiледi. Орталық басқару органдарында мемлекеттiк тiлде жүргiзiлетiн кұжат айналымы орта есеппен 17 %-тi кұрайды. 2006 жылы 110 мың бала қазақ тiлiнде, 53 мың ұл мен қыз орыс тiлiнде мектеп бiтiрдi. Қазақ тiлiн оқып үйрену төңiрегiнде бiрқатар шаралар атқарылуда. Мемлекеттiк тiлдi дамыту, оның қолдану аясын кеңейту жолында жылына бiр мәрте тiл фестивалi, өзге ұлт елдерiнiң арасында қазақ тiлiнiң сайысын өткiзiлiп келедi. Бiрақ, осыған қарамастан өмiрдегi өзгерiстер бұл саладағы күн тәртiбiне жаңа әрi күрделi мақсаттар мен мiндеттер қоюда.

Тiл саясатының ұлтаралық қарым-қатынаспен байланысын жою ғана бiлiп қою жеткiлiксiз. Тiл саясатының ұлттық және ұлтаралық қатынастарға ықпалы әлдеқайда терең және салдарлы. Олардың деформациялануы күткендегiден әлдеқайда ауыр зардаптарға ұшырауы мүмкiн. Мiне, осыны ғылыми анытап алмай өз дәрежесiндегi тiл саясатына, тiлдердiң дамуына қол жеткiзу мүмкiн емес.

Бітіру жұмысының өзектілігі:

Қазақ тiлi әлi де болса коғамдық өмiрдiң барлық салаларында қолданылмай, ұлтаралық қарым-қатынас тiлiне толық айналмай келедi. Мемлекеттiк тiлдiң мемлекеттiк басқару тiлi ретiнде қолданылуы толық қамтамасыз етiлмей отыр. Қоғамдық өмiрдiң барлық саласында мемлекеттiк тiлдi жаппай қолданысқа енгiзу, оның үйрету, ұлттық тiлдегi терминологияны калыптастыру, ономастикалық жұмыстарды жандандыру - осы турасында шешiмiн таппаған мәселелер жеткiлiктi.

Қазақ тiлiн мемлекеттiк тiл деп бекiткен он жылдан аса уакыт iшiнде жоғары деңгейге әлi жеткен жоқ, оның ел iшiндегi және халықаралық жағдайдағы орны мен рөлi төмен. Бұл ренс, Қазақстандағы тiл саясатының алдында күрделi мiндеттер тұр. Турасын айтканда, бұл салада бiраз оң шаралар жузеге асырылғанымен, жағдай қанағаттанарлыктай емес. Мемлекеттiк тiл саясатының алдында бiрнеше мiндеттер тұр. Бiрiншiден, қазақ ұлтының өзiн ұлт ретiнде топтастыру (консолидациялау) ; екiншiден, қазақ тiлiн мемлекеттiк тiл ретiнде республикадағы ұлтаралық қарым-қатынастардың құралына айналдыру; үшiншiден, оның халықаралық қарым - қатынастардағы рөлiн арттыру.

Республикада колданылатын тiлдер арасында қазақ тiлiмен қатар орыс тiлi үлкен орын алады. Қазақ тiлi мемлекеттiк тiл болғанына қарамастан, бұрынғы кеңестiк дәуiрден қалған дағды бойынша орыс тiлi өмiрдiң көптеген саласында басымдық бағытқа ие. Бұл екi тiлдiң арасындағы бәсекелестiк жағдай көптеген пiкiрталастардың объектiсiне айналып отыр. Қазақстандағы этникалық орыстардың және аз ұлт өкiлдерiнiң өз тiлдерiмен қатар мемлекеттiк тiлдi игеруi өз алдына күрделi мәселе күйiнде қалуда Республикадағы орыс ұлты өкiлдерiнiң мемлекеттiк тiл - қазақ тiлiн бiлу дәрежесi өте төмен. Соңғы санақ бойынша олардың 14, 9%-i ғана қазақ тiлiн бiледi. Аз ұлт өкiлдерiнің 30, 6%-i орыс тiлiн ана тiлiм деп есептейдi.

Қазақстанның тәуелсiздiгi жағдайында қазақ тiлiнiң мемлекеттiк тiл ретiнде қоғамды ықпалдастырушы (интеграциялаушы) қызметi елi де жете зерттелмеген. Басқаша айтқанда, қазақ тiлiнiң Қазақстандағы 130 ұлт өкiлдерiн саяси және ұлттық біріктірудегі рөлiн ашып көрсету өте өзектi.

Мемлекеттiк ресми тiл саясатын ғана зерттеп қоймай, қайта, сонымен қатар қоғамымымызда орын алып отырған басқа да балама бағыттарды да зерттеу актуальды.

Қазiргi жағдайда тiл саласында әлiпбидi өзгерту мәселесi актуальды сипат алып отыр. Бұл жөнiндегi әртүрлi пiкiрлер тиiсiнше зерттелiп, өз бағасын әлi ала алған жоқ. Мәселе бұл жерде тiл саясатының әлiпбиге қатысты жақтарын және оның ұлтаралық қарым-қатынастарға тигiзетiн ыкпалын аныктап алуда болып отыр.

Қорытып айтқанда Қазақстанда тiл мәселелерi бүгінге дейiн тек лингвистикалық немесе тiл саясаты немесе ұлт саясаты тұрғысында жеке дара қаралып келдi. Ал жоғарыда атап көрсеткен өзектi мәселелер әлi де жеткiлiктi зерттелмей келедi. Сондықтан қазiр Қазақстандағы тiл саясатын және оның ұлтаралық қарым-қатынастарға ықпалын тереңiрек зерттеу кажеттiгi туып отыр.

Тақырыптық зерттелу деңгейi. Осы бітіру жұмысының тақырыбына байланысты Тiл саясаты мәселелерiне Қазақстан Республикасының Президентi Н. Ә. Назарбаевтың еңбектерiнде ерекше көңiл бөлiнген [3] . Олар теоретикалық-методологиялық және қолданбалы жағынан маңызды.

Қазақ тiлiн дамыту жолында Л. Ә. Байділдинов, А. Байтұрсынов, М. Шаханов, М. Әуезов, С. Аманжолов, I. Кеңесбаев, М. Балакаев, М. Қабдуллин, Е. Мусабаев, М. Қаратаев, Т. Дүйсенбаев, М. Базарбаев, О. Шәрiпов т. б. үлкен еңбек сiңiрген. Ол дәстүрдi кейiннен Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев, Е. Жанпейiсов, Т. Жанұзақов, Е. Жүнiсбеков және т. б. жалғастырды. Олардың еңбектерiнде қазақ тiлiн дамыту мәселесi қозғалған. .

Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Бітіру жұмысының негiзгi мақсаты Қазақстандағы тiл саясатымен қазақ тiлi мен орыс тiлiне және басқа да аз ұлт тiлдерiне катысты кырларын кешендi түрде зерттей отырып, оның этносаралык карым-катынастарға ыкпалын аныктау болып табылады.

Бұл максатка жету үшiн төмендегiдей мiндеттер айкындалады:

-тiлдердiң және тiл саясатьның ұлтаралык қарым-катынастардағы ролi мен кызметiн зерттеудiң теориялық және методологиялык принциптерiн анықтау, тiл кызметiнiң саяси күрес құралы ретiндегi ерекшелiктерiн талдау;

- Қазакстан Республикасының тiл туралы саяси-құқықтык құжаттарының жетiстiгi мен кемшiлiктерiн талдау және оны жетiлдiрудiң жолдарын аныктау;

- казак тiлiнiң мемлекеттiк тiл ретiндегi жетiстiктерi мен кемшiлiктерiн талдап, оны жетiлдiрудiң жолдарын аныктау;

- орыс тiлiнде ресми тiл ретiндегi Казакстандағы аз ұлт тiлдерiнiң жай-күйiн және оның ұлтаралык карым-катынаска ыкпалын анықтау, оның ұлтаралык келiсiм кепiлiне айналдыру мәселелерiн қарастыру;

Зерттеу жұмысының нысаны. Казакстан тарихындағы кейiнгi тәуелсiздiк алған жылдардағы тiл саясатының жетiстiктерi мен кемшiлiктерi оның ұлтаралык карым-катынастарға ьқпалы.

Зерттеу жұмысының пәнi . Казакстандағы тiл саясатының қазақ, орыс және өзге ұлт тiлдерiне катысты кырларын зерттеу.

Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы :

Жұмыстың ғылыми жаңалығы-Қазақстандағы тіл саясатының және оның ұлттық, тіл қызметінің саяси күрес құралы ретіндегі ернкшеліктері талданған;

Орыс тілінің ресми тіл ретіндегі Қазақстандағы қолданысының мәні мен ерекшеліктері қаралып, ол жөніндегі саясатты жетілдірудің жолдары қарастырылған;

Қазақстандағы аз ұлт тілдерінің жай-күйі және оның ұлтаралық келісім кепіліне айналддыру мәселелері қарастырылған;

Қорғауға ұсынылатын негiзгi тұжырымдар:

Мемлекет тарапынан тiлдер жөнiндегi саясат пен Тiлдер туралы Заңының ұлтаралык қарым-катынастарды реттеуге үлкен ыкпалы болды. Бiрақ Казакстанда бiрыңғай тiл саясаты мықтап орын тептi деп айту қиын. Тiл жөнiнде ресми саясаттан басқа да әртүрлi тiл саясаты орын алып отыр. Мысалы, кейбiр саясаткерлер орыс тiлiне ресми мәртебе берiлдi, сондықтан ол мемлекеттiк тiл - қазақ тiлiнен жоғары тұр деп ресми өкiмет, президенттi бiр жағынан сынға алады.

Кейбiр зерттеушiлер қостiлдiлiктi “зиянды құбылыс, казак тiлiнiң дамуына кедергi келтiрiп отыр” деген пiкiрде. Ал, орыстар және орыстiлдiлер өз тарапынан “бiз Казакстанда аз емеспiз, орыс тiлiне мемлекеттiк мәртебе берiлмеуi кемсiтушiлiк” деп өкiметтi екi жағынан сынға алып, саясат жүргiзбекшi болады.

Ендi бiреулер ағылшын тiлiн мыктап игерiп, орыс тiлiн ығыстыра түсу керек деген саясатты ұстанады.

Қазiргi казак тiлiнiң жағдайы патшалы Ресей мен кеңестiк дәуiрден алшақ карастырылады. Ал кейде оған дейiнгi қазак тiлi дамуының мыңдаған жылғы тарихы тiл саясаты тұрғысынан қарастырылмай келедi. Бұл, бiздiңше, дұрыс емес. Қазақ халқының дамьш, өзiнiң тiлiнiң қалыптасу барысында небiр ауыртпалыктарды басынан кешiрсе де өзiнiң бай мазмұнын сақтап қалған.

Тiлдердiң және ол жөнiндегi саясаттың көпұлтты Қазақстан қоғамын біріктірудегі ролi ерекше. Бұл жолда бұрыннан қордаланып калган қателiктер мен келеңсiздiктердi жою үшiн тiл саясатының жаңа принциптiк негіздерін жүзеге асыру қажет.

Қазақстан халықтары Ассамблеясының 2007 жылға дейiнгi стратегиясы мен “Казакстан халыктары туралы” Ережесiнде азаматтык бiртұтастық, қазақстандық патриотизм, рухани-мәдени өзара iс-қимыл мен ұлтаралык катынастардың қалыптастыра нығайту, мемлекеттiк тiлге қолдау көрсету кажеттiлігi атап көрсетiлген. Бұның бәрiнiң негiзi халықтың ең жоғарғы құндылығы, асыл мұрасы - тiлiнде жатыр. Қай елде болса да ең басым бағыт болып сол елдiң төл ұлтының тiлi мен құндылықтары саналатын. Қандай заң, мейлi экономикалык, мейлi рухани, мейлi “БАК туралы” Заңы қабылдағанда қазак тiлiнiң дамуына баса мән беру керек. Әрбiр азаматтың бейбiт өмiр сүруi мен еңбек етуiнiң толық кепiлi, мемлекет тұтастығы мен игiлiгiнiң бастауының негiздерiнiң бiрi де бiрегейi болып табылатын мемлекеттiк тiлдi бiлуге әр азаматты құлшындыру - тiл саясатының басты мiндетi. Әрбiр қазақстандық өз ана тiлiмен қатар қазак тiлiн меңгеруi қажеттiлiк.

Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемi. Бітіру жұмысының құрылымы мәселені ашудың iшкi қисыны мен алға қойылған мiндеттердiң сипатымен байланыстырылған. Бітіру жұмысы :кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

1. ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ ТІЛДІҢ ЖәНЕ ТІЛДІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖәНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1. Тiл проблемаларын зерттеудiң кейбiр теориялық және

методологиялық негiздерi

Планетамызда 6 миллиардтан астам адам мыңдаған ұлт, этникалык қауымдастық құрылымына енедi. Олардың ұзын саны 4 - 5 мыңға дейiн жетедi. Олар 230 дай мемлекетте мекендейдi. Қазiргi кезде әлемде 2500 - 3000 - га жуық тiлдер бар. Мысалы, ғалымдар жер бетiнде өмiр сүрiп отырған

2676 тiлдi есепке алған. Осыларды зерттеудiң теориялық және методологиялык негiздерi бар. Н. Ә. Назарбаев атап көрсеткендей “Ұлтты күшейтудiң бiрiншi тетiгi, әрине, тiл. Өйткенi толыққанды тiлсiз толыққанды ұлт болуы мүмкiн емес” [8] . Сонымен, тiл дегенiмiз - нақтылы әлеуметiк өмiр тәжиiрибесi, адамдар қарым - қатынасының маңызды құралы. Ол тарихи, мәдени, ғылыми, әдеби және т. б. ақпараттардың өте бай қоры. Осы ретте оны қоғам өмiрiнiң айнасы деуге болады. Тiл қарым-катынас, информацияны жинақтау мен сақтаудың құралы ретiнде қоғамға қызмет етедi. Жалпы сақталуы да, жоғалуы да тiлге байланысты. “Сөзi жоғалған ұлттың өзi де жоғалады” деп тегiнге айтылмаған. Қазiргi кезде ұлтты күшейтудiң бiрiншi тетiгi тiл. Тiлсiз ұлт болуы мүмкiн емес.

Тiлдiк саясат терминi алғашында “ұлттык саясат”, "саясат” терминдерiмен қатар пайда болып, өзiнiң мазмұны жағынан партиялык және мемлекеттік саясаттың ұлт мәселесiндегi тiлге қатысты жағын бiлдiрген. Ал кейiнiрек бұл терминнiң мазмұны кеңейтiлiп, әлеуметтiк сөйлеу дәстүрiн саналы бiр бағытта басқару деп түсiндiрдi. Баскаша айтканда тiлдiк даму процесiн және оның баскарудың стихиялығына жол бермеудi көздеген саясат болды. Толығырақ В. П. Григорьевтің сөзiмен айтканда, “Тiл саясаты”

- тiлдiк дамуға қоғамның саналы ықпал етуiнiң теориясы мен практикасы, яғни қолданыстағы тiлдердi белгiлi бiр мақсатта және ғылыми негiзде басқару және тiлдiк жаңа қарым-қатынас құралдарын жасау больш табылады” [9] .

Қазiргi кезде ұлт тiлдерi мәселесi ерекше өткiр қойылуда. Адамзат тарихында жүздеген тiлдер жойылып, “өлi тiлдерге” айналып кеттi. Бәрiнiң де жойылуының бiр себебi - одан зор тiлдiң шығуы больш табылады. Ал оның өзi әдiлетсiз тiл саясатының салдары. Әйтсе де, қазiргi уақытта ата - баба тiлiн жоғалту ұшырасып жатады. Қазір өз тiлдерiн жаңғырту үшiн күресiп жатқандары баршылық. Мәселен, еврейлер - иврит тiлiн, мексикандықтар майя, үндiстер хинд тiлiн, перулiктер - адтек тілін т. б. тiрiлтуге әрекет жасауда.

Тiл мен саясат тығыз байланысты: тiл - саясатының әрi нысанасы (объектiсi), әрi құралы. Тiл саясаты - тiл тағдырын белгiлейтiн мемлекетгiк шаралар жүйесi. Осы ретте тiл мәселесi әлеуметтiк лингвистика шеңберiнен шығып, саясатқа айналады.

Тiл - ұлтаралык қатынастардың жүйелi әлеуметтiк танымының құралы ретiнде мемлекеттiк саясаттың күрделi мәселелерiнiң бiрi болып табылады. Ал, оньщ ерекшелiгi сол ылғи да ұлттык қатынастардағы демократиялык элементтерге сүйене бермейдi. Оның қайшылықты жағы да осында. Екiншi жағынан, ол ғасырлар бойы қалыптасқан әдет- ғұрыптардың, салт - дәстүрлердiң, мiнез - құлык ережелерiнiң, тұрмыс қалпының, саяси құкықтық, адамгершiлiк көзкарастардың бейнесi, айнасы больш табылады. “Тiл, - профессор Т. Кәкiшев айткандай, - бүкiл тұрмыс- тiршiлiктiң, адами арман-тiлектiң тiрегi, халыктың рухы, қаны” [10] . Оны қысқартып айтсак ана тiлi - ұлттың ең басты белгiсi. Тiл үшiн күрес - жеке адамның, бүкiл бiр ұлттың өмiрлiк мәнiн, менталитетiн, ақыл-ойын, парасатын бiлдiретiн саясат.

Тiл бiлiмi қоғамдық ғылым саласының бiр бөлiгi бола отырып, онда ерекше орын алады. Себебi сөзсiз ешнәрсенi айтып жеткiзе алмайсың. Көрнектi ғалым К. Леви - Строс тiл бiлiмi, оның қоғамдагы орны жөнiнде былай дейдi: “жаратылыстану ғылымдарында ядролык физика кандай роль атқарса, қоғамдық ғылымдарда тiл бiлiмi соншалыкты жаңартушылық роль аткара алады” [11] . Ал ол жөнiндегi саясат, бiздiңше, тiлдiң өзiндiк лингвистикалык мағынасынан артык болмаса, кем емес. Бiздiң бұдан былайғы зерттеулерiмiздiң мақсаты - тiл саясатының ұлт пен ұлтаралык қарым-қатынастарға қаншалықты ыкпал ететiнiн көрсету. Ал тiл кұдiретi туралы О. Сулейменов былай деп жазды: “Адам кiшкентайынан сөз аясына түседi. Сөз оны емiрiнiң соңына шейiн үнемi жаншиды, биiкке көтередi, жылытады, күйдiредi немесе мұздатады. Сөз оның табиғатка, өз-өзiне деген щығармашылык қөзқарасын, дүниетанымын, сана-сезiмiн калыптастыруда үлкен роль аткарады. Жазбаша және ауызша сөз, ана сөзі достық етсе жаудың сөзi, дарынды немесе дарынсыз сөз адамды не енжар күйге тусiрiп,

көңiлшек кылып, оның жан - дүниесi мен санасын өсіртпейдi, немесе оның қарсылығын күшейтiп, мiнезiнiң қырларын айкындап, бекемдiгiн күшейте түседi” [12] . Бейнелеп айтылган автордың бұл пiкiрiне косыла отырып, сөздiң оймен байланысты екенiн айтпай кетуге болмайды. Ой мен сөз бiрiне бiрi байланысты. Ойды да сөзден бiлу керек. Адам не нәрсенi белгiлi бiр тiлде ойлайды. Ал тiл дегенiмiз - сөз. Сөз ұйыктап жаткан небiр Ойды түрткiлеп оятады. Ой максатка жетуге деген сенiмдi бекiтуге мүмкiндiк туғызады. Ал тастүйiн беки алган сенiм адам бойына тылсым күш құюға құдiреттi. “Тiл тас жарады, тас жармаса бас жарады” деп қазақ мақалында тегiннен-тегiн айтылмаған. Мұнда көп мағына жатыр.

Көптеген сөздер, ұғымдар, терминдер бiр мағынада түсiнiле бермейдi. Бұл жөнiнде Т. Гоббс былай дейдi: “Бiр адамның данышпандық деп түсiнгенiн екiншi бiр адам қоркыныш дейдi, бiр адамның қатыгездiк деп түсiнгенiн, екiншi бiреу әдiлеттiлiк деп санайды, бiреудiң шыншылдығын екiншi бiреу дархандык десе, бiреудiң байсалдылығын екiншi бiреу топастык деп санайды” [13] . Осының бәрi, бiздiңше, ана тiлiнiң қуатында, оның тазалығында, оның психологиялық нәзiктiлiгiнде. Мысалы, сөздiң’ психологиялық әсерлерiн Ж. Аймаутов былай түсiндiредi: құбылыистың өзiн әр адам әртүрлi түйсiктеуi анық; өйткенi әркiмнің тәжiрибесi әртүрлi. Бiр үйден өрт шыққанда, шешесiнiң қолында отырған жас бала жаркылдаған жалыңға қарап мәз болған. Қоңыраулары қаңғыр - күңгiр етiп, өрт сөндiрушiлер келгенде, қоңырау дауысынан шошып, бала үрейленiп, талып қалған. Ұғымсыз дыбыстың баланы қатты қорқытқандығы мәлiм. Баланың әке- шешесi, үй iшiнiң өрт шыққандағы сезiмi, өрт сөндiрушiнi естiгендегi сезiмi баланың сезiмiне қарсы болатынын мәлiм. Түйе көрмеген орыстың баласы да түйе даусын естiгенде ? жылап жiбередi, ал поездың даусын естiсе дәнеңе етпейдi. Қазақтың баласы қалаға келсе, көргеннiң бәрiн “құбыжық” көрмей ме? Ол түгiлi, бiр кiсiнiң өзi бiр түрлi әсердi әр кезде әртүрлi түйсiктейдi. Ол неден болады десеңiз, әр уақытта ойдың ағымы, көңiлдiң күйi әр түрлi болғандықтан” [14] . Бұл да, бiздiңше, ана тiлiмен келетiн түйсiктер. Ал тiл мен тiл саясатының байланысы өз алдына мәселе.

Н. Ә. Назарбаев «Тарих толкынында» деген кiтабында дауға алмастай қиған, сезiмге салса қырандай қалқыған, өмiрдiң кез - келген орайында әрi қару, әрi қалқан болған, әрi байырғы, әрi мәңгi ) жас, отты да ойнақы Ана тiлiнен артық қазақ үшiн бұл дүниеде қымбат не бар екен?” [1, 61- б] деп туган тiлдiң құдiретiн асқақтата көрсетедi.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.