Аспан денелері атауларының концептуалды өрістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
1.КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.9
1.1. КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ...9.28
1.2. КОНЦЕПТТІҢ ӨЗГЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ..28.31
1.3. КОНЦЕПТІЛІК ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН СТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... 32.34
1.4. “КОНЦЕПТ ӨРІСІ” ЖӘНЕ “КОНЦЕПТІЛІК ЖҰП” ҰҒЫМДАРЫ ... ... ... 34.39
2. АСПАН ДЕНЕЛЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ ӨРІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.42
2.1. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ АЙ КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ... ..42.48
2.2. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ КҮН КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ...48.51
2.3. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ ЖҰЛДЫЗ КОНЦЕПТІСІ ... ..51.55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.60
1.КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.9
1.1. КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ...9.28
1.2. КОНЦЕПТТІҢ ӨЗГЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ..28.31
1.3. КОНЦЕПТІЛІК ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН СТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... 32.34
1.4. “КОНЦЕПТ ӨРІСІ” ЖӘНЕ “КОНЦЕПТІЛІК ЖҰП” ҰҒЫМДАРЫ ... ... ... 34.39
2. АСПАН ДЕНЕЛЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ ӨРІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.42
2.1. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ АЙ КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ... ..42.48
2.2. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ КҮН КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ...48.51
2.3. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ ЖҰЛДЫЗ КОНЦЕПТІСІ ... ..51.55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.60
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5
1.КОГНИТИВТІК ТІЛ
БІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6- 9
1. КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-28
2. КОНЦЕПТТІҢ ӨЗГЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯЛАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-31
3. КОНЦЕПТІЛІК ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН
ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...32-3 4
4. “КОНЦЕПТ ӨРІСІ” ЖӘНЕ “КОНЦЕПТІЛІК ЖҰП”
ҰҒЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34-39
1. АСПАН ДЕНЕЛЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ
ӨРІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0-42
1. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ АЙ КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ... ..42-48
2. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ КҮН КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ...48-51
3. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ ЖҰЛДЫЗ КОНЦЕПТІСІ ... ..51-55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 56-57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .58-60
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын оның таным-білімі, ой-өрісі арта
түсетіні заңды құбылыс. Осымен байланысты санада қалыптасқан ұғымды таныту
деңгейі де кеңейе түсетіні белгілі. Ақиқат дүниенің кез келген үзігінің
(объектісінің) денотаты мен ситуациялары тіл арқылы санада таңбаланып
сақталады және сол дүниені таныту үшін жұмсалады. Ал суреткер танымында
ақиқат дүние үзігінің тілдік қолданыста кездеспейтін, яғни тіл арқылы
санада “тіркелмеген” (фиксацияланбаған) ерекше денотаттар, ситуациялар
кездесіп отырады. Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың
басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің
ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін қарастыру, екіншіден, логикалық-
позитивті және эстетикалық таным-білімнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден
өткен ақпараттарды тіл арқылы іздеп айқындау. Бұл мәселе жан-жақты зертеуді
қажет етеді. Осыған орай, тіл арқылы көрініс тапқан санадағы дүниелер
бейнесін анықтау, яғни тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеу әлемдік тіл
білімінде үлкен бағытқа айналды. Когнитолог-ғалымдар М.Минский, Г.Филлмор,
Дж.Лакофф, Э.Кассирер, Б.С.Мейлах, В.А.Маслова, Е.С.Кубрякова,
Р.И.Павиленис, В.К.Нишанов, М.Холодная еңбектерінде талдаудың негізгі әдіс-
тәсілдері ұсынылған. Осы бағыт қазақстандық лингвист ғалымдардың
зерттеулерінде де кеңінен қарқын ала бастады.
Проф.Э.Д.Сулейменова тілдік таңбаның мағыналық, мазмұндық мәні арқылы
ақиқат дүниені тану жағын қарастырса, Н.Ж.Жарқынбекова адамзаттың
этноментальды дүниесінің тіл арқылы берілуін көрсетеді. Сонымен қатар ғалым
Қ.Жаманбаева эмоция, гештальт-құрылым түріндегі концептілердің көрінісін
талдайды. Г.Г.Гиздатов сөз әрекетіндегі когнитивтік модельдердің
типологиясын, С.Сүгірбекова прозадағы концептілердің тілдік көрінісін,
М.Күштаева жеке лексемалар арқылы концепт мазмұнының берілуін, Г.Снасапова
“Ұлпан” романындағы концептілердің ұлттық-мәдени компоненттерін, С.Жапақов
эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік сипатын, Ш.Елемесова байырғы
ұлттық танымның көркем прозадағы тілдік бейнеленуін, Н.Аитова түр-түс
атауларының когнитивтік семантикасын, А.Сыбанбаева концептуалдық
метафоралардың табиғатын, Ж.Уматова Жандуша концептісін талдау үлгісін,
Ж.Б.Саткенова көркем шығармадағы кейіпкер тілінің когнитивтік мәнін, тілдік
тұлға мәселесін тереңінен зерттеп, айқындап берді.
Мәдениеттің, өркениеттің әр қилы кезеңдері мен дәуірлерінен өткен сайын
тілдік ұжым мүшелерінің таным-білімі, сондай-ақ белгілі бір ақиқат дүниені
тек логикалық-позитивтік ғана емес, эстетикалық түрде де тани біледі және
таныта алады. Сол ақиқат дүниенің сәулесін, ол туралы түсінік, ұғымды
санада тұрақты таңбаланып қалыптасқан тілдік құралдардан басқа эстетикалық
мақсатта қолданылатын бейнелі құралдармен де таныту жағдайлары кездеседі.
Осындай адам санасындағы ақиқат дүниені, сондай-ақ идеалды дүниені
эстетикалық көркем негізде таныту әсіресе өнермен тікелей байланысты
шығармашылық таланты бар дарынды тұлғалардың ой жүйесінде туындайды.
Дегенмен, дүниенің бейнесін танытудағы тұлғалық не ұжымдық санада
жинақталған біліми, мәдени ақпараттардың құрлымын,оның жүйелену, топтасу
механизмін анықтау, бұнымен қоса басты когнитивтік бірлік-концептіні
ұғымнан ажырату, оның санадағы бейнесі мен тілдік көрінісі мәселелерін
айқындау, бір тұжырымға келу терең зерттеуді талап етеді.
Жоғарыда аталғандай, жеке лексемаларды, фразеологизмдерді, прозалық
мәтінді когнитивтік тұрғыдан зерттеген ғылыми еңбектер бар. Ал аспан
денелері атауларын концептілік тұрғыдан анықтау мәселелері когнитивтік
лингвистикада зерттеліне қойған жоқ. Сондықтан концептілік құрылымдардың
аспан денелері атауларының тілдегі көрінісін, концептілердің берілуін, бір
концептінің әртүрлі тілдік құралдар арқылы вербалданудағы ерекшелігін
айқындау жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны мен дереккөздері ретінде аспан денелері атауларына
әртүрлі концептілік құрылымға салынған концептілердің тілдік көрінісі, яғни
көркем әдебиет, метафора, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер алынды.
Зерттеудің негізгі әдістері мен тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен
тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, ассоциативтік әдістері, концептілік талдау, жүйелеу және оны
түсіндіру, тікелей байқау, аналитикалық талдау әдістері қолданылады
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Концептілік құрылымдардың аспан
денелері атаулары түрлері мен типтерін, олардың денотатының, стереотиптік
немесе стереотиптік емес ситуацияларының вербалдану ерекшеліктерін, әртүрлі
тілдік құралдар арқылы эстетикалық мақсатқа бағынған ерекшеліктерін
айқындау. Осы мақсаттарды орындау барысында мынадай міндеттерді шешу
көзделеді:
- жұмысымызға негіз болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды
айқындау және зерттеу барысында сүйенген теориялық
тұжырымдарын негіздеу;
- когнитивтік тіл білімі аспектісі тұрғысында бұрын
зерттелген еңбектер мен тақырыпқа қатысы бар мәселелерге
шолу жасап, оларды ой елегінен өткізу;
- аспан денелері атаулары арқылы көрініс тапқан концептілерді
құрайтын тілдік таңбалар мен бірліктерді анықтау;
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Жұмыста ұсынылған тұжырымдар
мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерімен, ұстанымдарын нақтылай түсуге,
айқындауға өз деңгейінде үлесін қосады. Аспан денелері атауларын зерттеудің
негіздерін іздестіруге жәрдемін тигізуі ықтимал.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау жасалған
тілдік деректер мен үлгі модельдер көркем шығармаға стилистикалық-
лингвистикалық талдау жүргізу барысында ассоциативтік, түсіндірме сөздік
құрастыру жұмыстарында, бейнелі сөздер сөздігін жасауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарында “Когнитивтік лингвистика”,
“Стилистика” пәндерінен дәріс беруде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
Зерттеу жұмысында осы уақытқа дейін аспан денелері атаулары
концептілік тұрғыдан зерттелмеген. Аспан денелері атауларын
этнолингвистикалық тұрғыдан Аронов Ғ.Қ. “Қазақ тіліндегі халықтық
космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты” атты диссертациясында
зерттеген. Мұнда ғалым аспан денелері атауларының қазақ танымындағы
символдық мәнін қазақи дүниетаным тұрғысынан терең зерттеген. Сондықтан
зерттеу жұмысымыздың жаңалығы аспан денелері атауларының когнитологиялық,
яғни концептілік тұрғыдан зерттелуі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- аспан денелері атауларының тілдік құраладар арқылы көрініс тапқан
концепт құрылымдары өз бейнелілігімен, бағалауыш, экспрессивті, коннотаттық
мәнімен құнды;
- концепт санада белгілі бір концептілік жүйе арқылы қалыптасады.
Концептілік жүйе иерархиялық (сатылы) құрылымнан тұрады: 1) дүниенің
қасиеті, белгілері (сенсорлы, перцептивті қабылдау); 2) когнитивтік модель
(ассоциация, бейне, символ, этикет, эталон, стереотип формаға ие болуы); 3)
концепт типтері (фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойсурет формасына
салынуы); 4) дүниенің тілдік бейнесі (метофара, фразеологизм, сөз, сөйлем,
көркем мәтін);
- аспан денелері атауларын ақиқат дүниені мынадай концепт типтері арқылы
тану тиімді деп танимыз: фрейм - қарапайым форма, скрипт – күрделі форма,
сценарий – оқиғалы форма, схема – сызбалы форма, ойсурет – бейнелі форма.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІ
Қазіргі тіл білімінде тілге деген көзқарас, оны танудың жолдары
өзгерді. Тіл – біз тануға ұмтылатын бүтін бір болмыстың кішкене бөлшегі.
Сондықтан тіл мәселелерін тануды сан-салалы факторлардың көмегі қажет.
Мысалы, субъектінің ұғыну, ойлау қабілеті, санадағы танымы, өңдеу
механизмі, тіл арқылы танылған ақпараттардың семасы, этимологиясы, уәжденуі
т.б. әрекеттер тіл білімінде адамзаттың танымдық деңгейін зерттеуге
бағытталады.
Тіл – ой жеткізу құралы. Ойлау әрекеті – мида болатын құбылыс, сана
әрекеті. Ал, тіл санадағы бұл процессті “мағына” түріндегі формаға
енгізеді. Демек, ойлау – логикалық механизмнің ақиқат көрінісі. Оның тілмен
шартты байланысынан ұғым қалыптасады. Ұғым бірнеше ойдың сұрыпталуынан өтіп
сөз арқылы таңбаланады. Осы тұжырымды мынадай сызба арқылы айқындауға
болады: ой – ұғым – тіл.
Ойды жеткізу барысында адамның мынадай қабілеттері айқындалады: дүние
туралы танымы, стереотипі, ассоциативтік қоры, жадыдағы ақпараттары т.б.
Әрине бұл мәселелер антрополингвистиканың “тіл және сана”, “тіл және адам
психикасы”, “тіл және адам құндылықтары”, “тіл және мәдениет”, “тіл және
философия” бағыттары бойынша қарастырылады. Соның ішінде адамның танымдық
әрекеті мен тілдің өзара қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің
қызметі ерекше. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымынан тарайды.
Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен ментальды әрекеттері
және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның білімі мен танымы
туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм
адамның ойлау әрекетін тереңінен танытатын “өндірістік”, “жүйелі” ғылыми
әдістер ұсынады 1,17-33б.
Адамның интллект, ойлау заңдылығы мәселесі мен логика, философия,
физиология, психология ғылымдары айналысып келеді. Мәселен, философия
ғылымында гносеология делінетін бүтін тарау таным теориясын қарастырады.
Бірақ когнитивистика бағытында ескі атаулар жаңа мазмұнға ие болды. Мысалы
әрбір ақиқат дүниенің (зат, оқиға, жағдаят) өзіндік болмысы когнитивизмде
былай танылады: Біріншіден – заттық көрнекі бейнеде, екіншіден – қарапайым
бейнеде, үшіншіден символ түрінде.
Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны – адамзаттық когниция. Оны тек
байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын
(ішкі танымын), білімнің негізін қалыптастырған символдармен адамның
стратегиялық таңбалары айқындау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі
оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін
танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған
ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал 2.
Когнитивтік әрекеттің нәтижесінде адамның дүние туралы танымын
көрсететін ой жүйесі қалыптасады. Адамның қабылдаған ақпараттары
сұрыпталып, категорияланған, жүйеленген ойға шоғырланады, ол тілдік формада
көрініс табады: “тілдік сана, жалпы сөз мағынасы – адамның қоғамдық
тәжірибесінің құрылымдық формасы; дүние туралы білімі – индивидуалды
санадағы білімінің өзекті көздері мен белгілерінің формасы (А.Н.Леонтьев).
“Когнитивтік әрекеттер тілмен тікелей қатысты және олар тілге қатысты
әрекеттердің формасын тудырады” (Е.С.Кубрякова).
Когнитивтік тіл білімінде жаңа ақпаратты қабылдау және өңдеу құралы
ретінде мына терминдер қолданылады: Фреймдер (стереотиптік жағдаяттар мен
сценарийлер); концептілер (тіл арқылы көрініс тапқан жан-жақты білімнің
ойдағы жиынтығы); гештальт (дүние фрагменттерінің ұғымға дейінгі бүтін
бейнесі). Когнитивтік тіл білімінің қызметі – тілдегі бейнеленген мазмұнның
санада қандай ақпараттар негізінде қалыптасқанын, қандай ғылыми шеңберінде,
қандай психикалық қабілет негізінде қабылданғанын анықтау. Сондықтан бұны
когнитивтік бағыттың басты нысаны болып табылатын ұғынудың ерекшеліктерін
қарастыратын фундаментальды аспектіде және дұрыс ұғынуға күш салатын
қолданбалы аспектіде шешу көзделген.
Когнитивтік ғылымның зерттеу нысаны – санада бейнеленген ақпараттар
мен білім 3,180б. Санада бейнеленген білім когнитивтік тіл білімінде
мынадай зерттеулер негізінде танылады.
1. Таңбаның (семиотика) түр мен типтері.
2. Таңбада бейнеленген мазмұн мен білімнің түрлері және сол білімді
таңбадан тану және ажырату механизмі, яғни интерпретация тәртібі.
3. Таңбаның қалыптасуы мен дамуының шарттары (семиотикалық онтогенез)
4,5б.
Тілдің когнитивтік аспектісі білімді қабылдау, ұғыну концептілеу
топтастыру, конструкциялау, тілде бейнелеу мәселелерін қарастырады. Адамзат
үшін дүниені танудың ең бірінші кілті – ұғымның сезімдік негіздерден нәр
алған сана әрекеті, ал тілдік белгі – танымның сыртқы формасы.
Б.А.Серебренников: “Тіл мен ойлау екі түрлі сала болғанмен әрқашан өзара
қарым-қатынаста болады 5, 16б - дей келіп, олардың қатынасынан “дүние
бейнесі ” танылатындығын айтады. Оның бірі – концептілік бейне, екіншісі –
тілдік бейне. Мұның біріншісі – ұғынуға қатысты, екіншісі тілде
бейнеленуіне қатысты. “Дүниенің бейнесі” деп ақиқат немесе бейақиқат
болмыстың санадағы көрінісі деп түсінген дұрыс.”
Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – дүниенің бейнесі белгілі бір
жүйеде репрезентациялау. Репрезентация – алғашқы түсініктен бастап, дамыған
бай концептілік жүйедегі түсінікке дейінгі санадағы білімінің көрінісі 5,
19б. Демек, когнитивтік тіл білімі – ақиқат дүние туралы санада
қалыптасқан білімді репрезентациялау әдісін, заңдылығын, теориясын
зерттейтін ғылым. Сонымен қатар когнитивтік тіл білімі дүние бейнесін
модельдеуге, тілдік сананың құрылымын модельдеуге бағытталады. Дүние туралы
түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара
қатынасынан туындаған нәтижесіне байланысты: біріншісі – сезімдік қабылдау
(көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәм сезу, т.б.) деңгейі; екіншісі –
түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стереотиптер, ассоциациялар,
эталондық таңбалар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне, санадағы ойсуреттер,
абстракция); үшіншісі – ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл
операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады. Осы жиынтық
концепт жүйесін құрайды.
Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның
эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады. Онымен қоса, дүниенің онтологиялық
фрагменттері тілде көрініс табатын дүниенің қарапайым бейнесінде туындайды.
Мысалы, ойдың метафоралануы – негізгі ментальды әрекет, дүниені тану және
таныту тәсілі. Және ол жаңа білімді “ескінің көзімен” бейнелеп түсіндіруге
бейім тұрады. Ойдағы нәтижені тіл арқылы тани аламыз. Себебі тіл – барлық
коммуникативтік жүйенің ірі семиотикалық көрінісі. Американ тілші-ғалымы
У.Чейф: “тілдің қызметі дайын концептілерді кодтау”, деп түсіндіреді.
В.А.Звегинцев: “білімнің мәнділігі оның дискреттік сипатында, ал тіл одан
туындайтын мынадай үш қызметі арқылы көрініс табады: біріншіден, білімді
дискреттеу құралы ретінде; екіншіден, оның обекътивтенуі ретінде;
үшіншіден, интерпретациялануы барысында көрінеді”, деп таниды 6, 195б.
Демек, тілсіз адамның интеллектуалдық және рухани дүниесін анықтау
мүмкін емес. Дегенмен, дүниені тану тілден тыс санадағы таңбалар мен
жағдаяттардың сол дүниенің табиғатын толық аша алу деңгейіне байланысты.
Санадағы кейбір жағдаяттар тілде көрініс таппай тек ойда таным ретінде
сақталуы мүмкін. Бұндай дүниенің табиғатын дәл әрі нақты таныта алатын
ситуациялар стереотиптік, яғни жиі қайталану барысында ғана тілдік сипатқа
ие бола алады.
Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімінің негізгі эпицентрі –санадағы
дүниенің бейнесі (таңба), оның тірегі – концептілік құрылымдар. Дүниенің
бейнесі – жан-жақты ақпарат, бұл ақпараттарды біріктіретін орта –
концептілік жүйе. Сондықтан тілдің когнитивтік бағыты тілдегі ұғымды
кешенді таныту мәселесін қарастырады.
Г.Гиздатов тұжырымында да когнитивтік бағыттың басты мәселесі – санадағы
білімді жүйелеу. Ғалым зерттеулерінде: “Когнитивтік бағыттың негізгі
қызметі – санада әмбебап модель қалыптастру” 7 - деп беріледі. Санадағы
ұғымның әмбебаптық көрінісі тіл арқылы танылады. Ал тілдің кешенді қызметі
бұған дейін зерттелген болатын. Л.С.Выготский: “Тіл табиғат феномені, тіл –
ақпаратты таратушы” деп айқындайды 8. Тілдің когнитивтік бағыты мынадай
екі мәселені шешуге негізделеді:
1Санадағы кешенді білімнің танымдық құрылымын анықтау;
2 Оның концептілік жүйелену тәсілін, тілдік көрінісін айқындайды;
Проф Е.Д.Сүлейменованың зерттеуінде тілдің когнитивтік аспектіде
көрінуі ондағы мазмұнның жан-жақты танылуы мен дүниені бүтіндей меңгеруден
байқалады. Бірақ тіл жеке тұрып ақиқат дүниені бүтіндей таныта алмайды
9,127б. А.А.Кибриктің пікірінше: “Тілдік формалар когнитивтік
құрылымдарды таныта алған жағдайда ғана тіл когнитивтік қырынан көрінеді”.
10,126б. Ғалым Ж.Манкееваның зерттеулерінде: “Тілдегі мазмұнның сақталуы
оның кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау,
ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланысты болып, тұтас
күйіндегі когнитивтік парадигма құрайды” 11, деп тұжырым жасайды.
Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімі бағытының қызметі:
- тілге дейінгі санада қалыптасқан дүние туралы ақпараттарды жинақтау
және тұжырымдау (концептілеу);
- оларды бір жүйеге топтастыру (категориялау);
- дүниенің санада бейнелену көрінісін анықтау;
- тілдегі бейнеленуін анықтау.
1. Когнитивтік тіл біліміндегі концепт мәселесі
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын, адамның
танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс.Санада қалыптасқан
ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі. Сондықтан қазіргі
тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі санада тілге дейінгі
бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін табу. Бұл
процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті жүзеге асыратын
когнитивтік бірлік-концепт.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде ХХ ғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп рухани мәдениетті
танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау
қарастырылды.(Н.Д.Арутюнова, А.Н.Мороховский, Д.С.Лихачев, В.В.Колесов т.б
). Н.Д.Арутюнова:”Мәдени концептілер - бұл ең алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл
бірліктері ғылыми философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға
ортақ күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады”,-деп
түсіндіреді.\12,117б\. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр,
ақиқат, ар,ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дифиниция арқылы таныта
алмайды. Сондықтан бұл сөздер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан
басым түссе, сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл
бірліктері арқылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субъектінің жеке өмірлік
тәжірбиесі, жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктері арқылы көрініс
табады. А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы
тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді үш түрлі
семантикалық топқа ажыратады:1.Мәдени сөздер; 2.Ғылыми сөздер;
3.Идеологиялық сөздер; Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, олардың
мағынасы белгілі бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың әрқайсысының
қалыптастырушы иелері бар, үшіншіден, олардың қолданылу орны ,аясы бар.
Мәселен, ғылыми терминдерді жеке тұлғалар қалыптастырады, мақсаты-жаңа
идеялар мен концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер-әлеуметтік ортада
қалыптасады, мақсаты- социумда мазмұндық сипат алған концептілерді рухани
санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық сөздер жеке тұлғалар
санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады, мақсаты-үгіт, насихат,
нұсқау. Бұл сөздер иллюзорлы (бұлдыр) санадағы бейнелерді танытуда айқын
көрінеді.13,55б. Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінде
А.Вежбицкая: ”Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып,
субъектінің дүние туралы түсінігінде қалыптасады”,- деген тұжырым
жасаған.14,79б. А.Вежбицкаяның бұл пікірі С.А.Аскольдов-Алексеевтің:
”Концепт санадағы актілердің мазмұны” 15,29б-деген пікірімен сабақтас.
Демек, концепт тілге дейінгі санадағы ой әрекеті арқылы пайда болып, ондағы
мазмұнды танытатын бірлік ретінде ұғыныла бастады.
Бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова,
Р.И.Павиленис т.б.) концептіні ментальды түсінік ретінде тани бастады.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды “концептосфера” деп атап көрсетеді 16,7б. Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт-1 (алғашқы ментальды түсінік және
концепт-2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың
тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н.К.Рябцева
концепт қасиеттерін былай айқындайды:
- адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы
арқылы толығып, өзгеріп отырады;
- концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның
базистік элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары –
көмекші элементтер болып саналады;
- көмекші элементтер болып саналады;
- концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады 17,74б.
Концепт – лигвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болады. Концепт когнитивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдарды ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді. Ю.Степанов “Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады”, - деп көрсетеді. С.Аскольдов-Алексеев “концепт -
лексикалық мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние”, - деп таниды.
“Концепт” пен “ұғым” терминдері ішкі формасына қарай бірдей: концепт
латынның “conceptus - ұғым” сөзінің калькалық аудармасы 2. Бірақ қазіргі
таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым танылатын
обьектінің мәнді , мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал концепт ұлттық
болмысқа негізделген ментальды білім жиынтығы. Оның мазмұн межесі – обьект
туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар шоғыры болса,
тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі (лексикалық,
фразеологиялық, паремиологиялық т.б.). Концептіні таныту мақсатында кез-
келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал
концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір мәдениетті
тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын күрделі
ұғымдарды, ең бастысы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық
құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін
киіз үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.б.
сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық мәдени концепт деп таныла алады.
Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени
концепт деп танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік
құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді (В.А.Маслова). Яғни концепт
бойынан адамның обьект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері,
эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А.Б.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни “ұғымды” ығыстырып шығаруды ұсынады. “Қазіргі
таңда тілші-ғалымдар “ұғым” терминін классикалық мәнде қолдана бермейді,
оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн
көреді” 18,14б. Н.Н.Болдырев, керісінше екі терминнің де қолданылу аясы
бар деп есептеп, оларды былай ажыратады: “Егер ғылыми танымда ұғымның
көлемі (берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы)
және мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше обьекті белгілерінің біріккен
жиынтығы) болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде “концепт” ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді.
Сонымен концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика мен
философия термині, ал концепт - математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Дегенмен, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз 2. Концепт
обьектінің семасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде
автоматты сақталған форма. Концепт сөзден туындайтын идеялардың санада
өңделіп, болжам ұсыну бірлігі. Концепт бұл жалпы мағына емес, ол жалпы
түсінік. Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол
бірде бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен, сөздің
мағынасы концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан
да концепт термині түсінік беруде санадағы ментальды бейнелерден бұрын
сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. В.Виноградов зерттеулерінде
сөз мағынасы ұғым белгілерімен сәйкестендіріліп, “ақиқаттың үзігі
формасында танылған” 19,16б. Г.В.Колшанский, Б.А.Серебренниковтардың
зерттеулерінде де сөз мағынасын санадағы мазмұнның бейнеленуі мен таныту
басым көрінеді 20,193б. Демек, сөз мағынасы санадағы ұғымның мазмұнына
қызмет етеді. Сөз мағынасын сана әрекеті арқылы танылатын ойлау
субстратының бір элементі деп тануға болады.
Тілдің семантикалық аспектісінде танылатын сема – “денотат” ұғымы
когнитивтік аспектіде “обьектінің идеалды бейнесі”, яғни танудың заттық
көрінісі ретінде ажыратылады. Демек, тілдің семантикалық деңгейі ақиқат
дүние туралы санадағы түсінікпен сәйкес болуы әбден мүмкін. М.В.Никитин
концепт терминіне “таңба арқылы танылған ұғым” деп анықтама береді
21,150б. Ғалым тілдің таңбалық сипатының санадағы қызметін айқындау
арқылы когнитивтік құрылымдағы ұғымның бейнелену модусын (түрін) ажыратады:
интенсионал, импликационал, логикалық ұғым, ұғым-бейне, ұғым-символ, ұғым-
стереотип, прототип, ұғымның эмотивті модусы. Концептіні тілдік мағынаның
мазмұны ретінде танып, ұғымдық компоненттер: денотат, десегнат, референт,
сигнификат, коннотат шеңберінде зерттеу концепт туралы алғашқы, тар түсінік
деп танылады. Концептіге осындай түсінік беру ұғымға семантикалық және
концептілік талдау нәтижесінде анықталды. Семантикалық талдау зат немесе
құбылыс атауының денотаттық, сигнификаттық, конаттатық және түрлі семалық
құрылымын түсіндіруді көздесе, концептілік талдау бір таңба аясына
жинақталған белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек, лексемаға -
мағына тән болса, концептіге - мазмұн тән.
Когнитивтік ғылым базасында терең зерттеулердің нәтижесінде концептінің
санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальды қабілеттер
негізінде танылатыны айқындалады. Кең ұғымда концепт – санадағы ментальды
бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің тәжірибесі мен
білімін танытатын ақпараттық құрылым 22,90б. Концепт ұғымына берілген
тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен
танылуының мынандай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.
1.Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А.Аскольдов-
Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова) . “Концепт – бұл сөз бен оның ұғымы
арасындағы делдал . Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальды сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады” 15,28б. “Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-
қатынасы қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген
мәселелерді айқындайтын ментальды репрезентация 23. “Концепт – бұл өзінше
бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни
ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі” 24. Е.С.Кубрякова: “Концептіні
адам санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады”, - деп таниды.
2.Концепт-адамның өмірлік тәжірбиесі мен ұлттық тәжірбиедегі бейнелер
(таңбалар) жиынтығы.(Чубраян, Р.И.Павиленнис, А.П.Бабушкин) “Концепт –
ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы
белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі концепт
қалыптастыруға негіз болды”. “Концепт – белгілеуге болатын таңбасы бар
ұжымдық сананың дискреттік бірлігі” 18. “Концепт – бұл белгілі бір сөзді
айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры” 19.
3.Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек, белгілі бір ұлттың не
адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды 23.
А.Н.Арутюнова, М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы
белгілі бір мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт
бола алады. 13. Д.С.Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2,
топтарына сүйену арқылы айқындайды. Концепт-1 – алғашқы ментальды түсінік;
концепт-2 – рухани мәдениетті танытатын тірек сөздер 15. Дегенмен,
қазіргі таңда тіл білімінде концепт терминін анықтайтын үш бағыт
қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. “Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептлердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,” – деп
түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев) Концептіні тану
үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құралы – тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек, бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан
тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген білген ақпараттары, танымдық
дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт – ақиқат дүние мен сол дүниені
таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы. Бұл
зерттеулерден шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім. Ол
ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың
қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.
Тіл білімінде концепт кешенді қолданыстағы ұғым болғандықтан, әр қырынан
қарастырылады.
1. Лингвомәдениеттанымдық аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санадағы
мәдени, рухани, этникалық, әлеуметтік танымын айқындайтын бірлік ретінде
танылады (Н.Д. Арутюнова, А.М.Мороховский, Д.С.Лихачев т.б.).
2.Психолингвистикалық аспектіде концепт – ақиқат дүние туралы психикалық
қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезіну) арқылы
қабылданған алғашқы ментальды түсініктер ретінде танылады (Р.И.Павеленис,
Дж.Келли, Дж.Каган).
3.Лингвомәдениеттік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Әрбір концепт тіл арқылы көрініс
табады, концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады (Е.Н.Кубрякова,
А.Вежбицкая) дүниені танытатын әрбір сема санада фрейм, сценарий, ойсурет,
схема секілді фонға салынған ситуациялар мен бейнелер арқылы таңбаланады.
Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні
танытатын критерийлерді ұсынуға негіз болды:
-концепт дүниенің құндылықтарын танытады;
-концепт санадағы дүниенің мәнін бейнелейді;
-тіл арқылы обьективтенеді;
-субьектінің біліми деңгейі мен менталитетін көрсетеді;
-әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады. Мысалы: қазақ
халқында танылған “шаңыраққа қара ту тігу” фреймі өлім концептісін
танытады.
-тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды;
-концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі;
-концепт – білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі;
-концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы.
Бүгінгі таңда тұрақты анықтамаға ие бола алмай отырған концептінің
негізгі себебі: ол дүниенің әлеуметтік-психомәдени жағын қатар қамти
отырып, күрделі көп қырлы құрылымнан қалануда. Бұл құрылым сол тілде
сөйлеушінің ойлау, түйсіну әрекеті арқылы жүзеге асып қоймай, мәңгілік
толығу, талқылау үстінде жүреді. Дегенмен, “концепт” ұғымын жан-жақты
таныту үшін мынадай тұжырымдардың өзі жеткілікті: “Концепт – бұл белгілі
бір этномәдениетті сақтаушыларды сипаттайтын немесе ондағы лингвомәдени
ерекшеліктерді айқындайтын семантикалық білім. Концепт этникалық
дүниетанымды бейнелей отырып, этникалық дүниенің тілдік бейнесін уәждейді.
Бұнымен қоса “үй” құруға арналған кірпіш ретінде түсініледі (М.Хайдеггер).
Концепт – адам әрекетінің әрбір болмысын, мәнін айқындайтын білім кванты.
Ол сөз мағынасынан туындамайды, керісінше, адамның өзіндік жеке және
ұжымдық (халықтық) тәжірибесінен туындайды (Д.С.Лихачев бойынша). Концепт
бағалауыш, эмоционалды-экспрессивті әсермен толығып отырады (В.А.Маслова).
Концепт ұғымымен байланысты әлем бейнесі және әлемнің тілдік көрінісі
қазіргі тіл білімінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Әлем бейнесін
ұлт, әр адам, әр ұжым мүшесі өз дүниетанымына, мәдениетіне ментальдық
ерекшелігіне, ұлттық психологиясына, жеке психикасына, т.б. байланысты
түрлі қабылдайды.
Әлемнің тұтас бейнесін тілдік бірліктер арқылы танымдық аспектіде
айқындауда “концепт” термині маңызды рөл атқарады.
Концепт адам санасындағы ұлттық бірліктерді, психикалық ресурстарды,
адам білімі мен тәжірбиесі арқылы жинақталған ақпараттық құрылымды,
ментальдық лексиконның, концептуалдық жүйенің, адамзат психикасында
бейнеленген барлық әлем бейнесінің оперативті мазмұндық бірліктерін
түсіндіреді. Концепт ұғымы адамзат іс-әрекеті нәтижесінің мазмұны
бейнелейтін ұғымдар, әлемді тану процессі туралы танымдарға жауап береді.
Ол белгілі бір нысандар мен олардың қасиеттері туралы ақпараттардың құрылу
процесінде пайда болады.
Тіл қызметінің танымдық (когнитивтік) негізін айқындаудың үш принципін
Ж.Манкеева “Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері” атты мақаласында
айқындап берді:
1.Қоғамдық тәжірбиеге негізделу, танымның қазыналық сипаты.
2.Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі –ақпарат
беру емес, бейнелеуге мүмкіншілік жасау. Яғни тіл арқылы бейнелілік пен
дүниедегі объективті шындықты субъективті түрде символдар арқылы беру.
4. Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол – таным
моделінің құрылымдарының тұтасуынан тұратынын сипаттайды. 11,41б
Бұл принциптерден әлем бейнесін тану тәжірбиеге, танымға, мәдениетке
байланысты екендігін көруге болады. Халық мәдениетінің, салт-дәстүрінің,
дүниетанымының тілге тигізетін әсері мол. Жалпы халық мәдениетін шартты
түрде екіге бөлуге болады: материалдық және рухани мәдениет. Осы тұрғыда
базалық материалдық мәдениетті танытатын атауларды концепт түрінде тануға
болады. Әсіресе, ұлттық ерекшелігін, таным-түсінігін, ой-өрісін, яғни бір
сөзбен айтқанда мәдени болмысын танытатын лексемаларды(атауларды) “мәдени
концепт” ретінде когнитивті тұрғыда қарау қажет.50
Ұлттық мәдениеттің барлық түрлері тілде өз көрінісін табады. Сол
себепті, материалдық, рухани мәдениеттің барлық концептілері тілде
жинақталған. Ұлттық мәдениеттің белгісі жеке сөздің семантикасынан, яғни,
ұлттың мәдени болмысын танытатын лексикалық бірліктерден, жер-су
атауларынан, кісі есімдерінен, фразеологизмдерден, мақал-мәтелдерден анық
байқалады.
Мәдени концептілердің беретін ұғымын, семантикалық қырларын талдау
арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың
ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктерін айқындауға болады. Бұл сөздер
рухани мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай
отырып, олардың мән-мағынасын да қамтиды. Рухани мәдени лексемалардың
лексикалық, семантикалық қырларын анықтау жаңа үстем мән-мағынаның ашылуына
септігін тигізеді. Бұл бұрын жасалған тұжырымдарды, түсіндірмелерді жаңа
қырынан бағалауға әкеледі.
Концептілердің санада танылу деңгейіне қарай, ақиқат дүниенің болмысы
мен өзіндік ерекшелігіне қарай метафизикалық концептілер деп шартты түрде
жіктеуге болады.
Метафизикалық концепт – (жан, өмір, өлім, тағдыр, жалғыздық, махаббат)
ақиқат немесе бейақиқат дүниедегі абстракцияның, жоғары дәрежедегі
құндылықтарын танытатын ментальді мазмұн 25,49б. Метафизикалық
концептілер перцептивтік, сенсорлық қабылдау, яғни сезіну әрекеті арқылы
рухани құндылықтарды тану нәтижесінде ғана хабарланады. Адам тәжірбиесі
арқылы ғана танып білуге болатын, құбылысты даму барысында ғана түсінуге
болатын ұғымдарды нақты тұрақталған дифинициялармен танытуға болмайды. Оны
адам қалай сезінеді, қалай басынан өткереді,сол әсері арқылы танытады.
Мысалы ұжым не тұлға санасындағы адамзат құндылығын танытатын “өмір”
метафизикалық концептісінің қазақ поэзиясында алма кезек жарысып жатқан
жақсы мен жаманның, бақыт пен қайғының арпалысқан күшті динамикалық
қозғалысы ретінде танылуы басым көрінеді. Өмір солай күйзеліс, жұлқыс көп.
Болсын мейлі, дінің түз, тұрмыс тоқ.(М.Шаханов);Өмір деген өректіген бір
ағын.(М.Шаханов);Өмір-жарыс, жасық жандар ұтар ма?(К.Ахметова); Өмір деген
буырқанған дария (Т.Молдағалиев). Қазақ поэзиясында өмір концептісінің
қозғалыс, арпалыс ситуациясында таныту үшін бәйге, бәйгеге салынған аттың
әрекеті, ағын су, өзен, теңіз дариясы, теңіз толқыны, майдандағы
фрагменттер “Өмір “ұғымын танытатын қарапайым түсініктердің көрінісі
ретінде алынған.
Ұлттық-мәдени концептілер тек ұлттық танымда ғана жан-жақты ақпаратымен
жүйеленіп, сол ұлттың мәдени құндылығын көрсететін концептілер (дала, көш,
домбыра, қамшы, тары). Мысалы, “дала” концептісі қазақтың өмірін, жайлауын,
мал шаруашылығын, дарқан кеңдікті, жазықтықты объективтендіреді. Автор
танымында дала кеңдік эталоны ретінде алынып, қазақтың кең байтақ жеріндегі
ұлттық-мәдени өмірді, яғни қазақ даласындағы жырмен оянған еркіндікті
сүйетін халықтың болмысын сипаттайды. Мысалы ойсурет құрлымында танылуы:
Қазақ жері – алып бір қара қазан, қазанда қайран жұртым қуырылды. Мұндағы
лингвомәдени бірлік - қара қазан. Сценарийлік құрылымда танылу: Қашаннан
жерік қара Жер, жесірдің қайғы-мұңына. Дала, дала... Сал дала селеулеген,
Жырмен ұйықтап оянған өлеңменен. Дала деген күйсандық бұл қазаққа, Абай
десе құлағы елеңдеген. Уһ, дала! Дала толған көл-көсір жыр, Дала-қобыз,
тұтпайды пернесін кір.
Эмоционалды концептілер. (қуаныш,қайғы,бақыт,мұң). Кейбір ақиқат
дүниелер адам санасындағы эмоционалды, аффективті көңіл-күй арқылы, ішкі
сезімі арқылы танылады. Мысалы уайым ұғымы жағымсыз мағында танылатыны,
оның “сары уайымға салыну, күйзелу, көңіл-күйі болмау” деп объективтенетіні
белгілі. Бірақ оны нақты денотатпен көрсете алмаймыз.
Концептілердің әртүрлі ассоциативтік түсінікте танылу деңгейіне қарай
контраст концептілер және калейдаскоптық концептілер деп топтастыруға
болады.
Контраст концептілер – бірінсіз бірі болмайтын, бірін екіншісі
толықтырып отыратын немесе бірінен кейін бірі жүретін, тіпті бір-біріне
қарама-қарсы тұратын ақиқат дүниелердің жұптасып қана танылуы.(Өмірөлім,
қала,дала, бақытқайғы). Поэтикалық мәтінде Өмірөлім контраст концептілері
“бұл дүниеге кірдім де қайта шықтым” ситуациясы арқылы танытады. Қаладала
контраст концептілері “Мотордың дауысын есіте шаршадым, жамырап жатқан жас
төлдің үнін аңсадым” деген денотатты ситуациялар арқылы танылып тұр.
Калейдоскоптық концептілер - бір ғана ақиқат дүниенің санада әралуан
концептілік құрылымдарға салынып бірнеше концепт типтерінде
(ойсурет,сценарий,схема, фрейм) көрініс табуы. Ақиқат дүниенің әрбір үзігін
(фрагментін) қалыптасқан (стереотиптік) таным шеңберінде емес,
қалыптаспаған(стереотиптік емес) танымда ұғыну сол дүниені алуан түрлі
жағдайда объективтендіруге мүмкіндік береді.
Тұлға не ұжымның концептіні тілдік таңбалармен объективтендіру
шеберлігіне қарай эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер
және логикалық-позитивті танымда объективтенген концептілер деп шартты
түрде бөлуге болады. Концепт теориясында эстетикалық-көркем танымда
объективтенген концептілер маңызды болып саналады. Себебі, оның бойынан
ұғым тудыру, атау беру, түсінік қалыптастыру, бейнелеу, ассоциативті,
эмотивті модусын анықтау сияқты қасиеттерді көруге болады. Эстетикалық-
көркем танымда объективтенген концептілер әрқашан индивидуалды. Мұнда
логикалық ойлау заңдылығы мен шектілігі сақталмайды. Логикалық танымда
объективтенген концептілерге жалпыадамзаттық, әлеуметтік идеялар тән. Ал
эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілерге-жеке тұлғаның
фантазиялық немесе қиялдан туған бейнелері тән. Логикалық-позитивтік
концептілерде сезімдік, иррационалдық қабылдаулардан бұрын, логикалық ойлау
механизмі мен ой модельдерін құру әрекеттері басым. Эстетикалық-көркем
концептілерді объективтендіруде сезімдік бейнелеу әрекеттері басым.
Эстетикалық көркем концептілерді объективтендіруде сезімдік бейнелеу
әрекеттері белсенді қызмет атқарады. Мысалы: “АЙ”-түнде жерге жарық сәуле
беріп тұратын планета. (логикалық танымда объективтенген концепт). “Ай”-
жарты ай тұр шар аспанда-тозған таға, Үскірік үрлей ме әлде қозғалта ма?
(эстетикалық-көркем танымда объективтенген концепт). Логикалық танымдағы
концептілер ақиқатқа негізделеді және логика (ойлау) заңдылығына сүйенеді.
Ал эстетикалық-көркем танымдағы концептілерде ассоциация, фиксация, жұмбақ,
жалған ойлау әрекеттері басым болады. Бірақ мұндай танымда заңдылық
болмайды түсінбеу керек. Онда автордың өз заңы мен өз жүйесі болады.
Дегенмен, қай концепт болсын санадағы ақиқат дүниенің бөлшегін танытуға
бағытталады.
Концептілер әрқашан идеалды және олар санада әмбебап заттық код
(Н.И.Жинкин бойынша) бірлігі арқылы таңбаланады. Әмбебап заттық код бірлігі-
бұл адамның тұлғалық сезіну тәжірбиесі негізінде көрінген индивидуалды
сезімдік бейнелер. Санада концепт бейне түрінде туындайды, кейін ол
абстракция деңгейіне жеткенде сезімдік бейнеден ой бейнеге ауысады. Мәселен
“қорқыныш” концептісі тактильді сезіну, яғни дененің мұздауы, қалшылдап
дірілдеу сезімдерінен туындайды: “төбемнен су құйғандай”, “денем мұздап
кетті”, тұла бойымды қорқыныш биледі”, ”дір-дір ету”, ”тісі-тісіне
үйлеспеу” т.б. Осы ойымызды нақтылау үшін Р.И.Павиленистің пікіріне
сүйенеміз: ”Әрбір концептіні меңгеру үшін санада қалыптасқан құрлымын
анықтау керек. Бұл құрылымда субъектінің байқаған, бақылаған, таныған
біліми ақпараттарының шоғыры жүйеленген. Бұл жиынтық концептілік жүйеге
ұласады.
Концепт құрылымы жағынан өте күрделі дүние .Бұл құрылымға санадағы
ақиқат дүниені танытатын барлық бірліктер мен таңбалар, оқиғалар мен
ситуациялар енеді. В..А Маслова концепт құрлымын былай жүйелейді:
“Біріншіден, дүниенің мәдени белгілерін танытатын бастапқы көзі, яғни
этимологиясы; екіншіден, сол дүниенің тарихи өміріндегі, мағыналық
дамуындағы жаңа мәнге ие болған белгілері; үшіншіден, қазіргі сол дүние
туралы ассоциациялар мен бағалауыш мәндер, коннотациялар көрінісі
жатады”2,40б. З.Д.Попова мен И.А.Стернин концепт құрылымын адам
санасындағы әрекеттердің жүйелі қызмет етуімен байланыстырады. “Концепт
адам санасында, біріншіден, сезімдік тәжірбиесі арқылы қалыптасады.
Екіншіден, адам өзіндік тұрмыс-тіршілігі, қызметі арқылы таныла түседі,
төртіншіден, тілдік таңбасы жиі көріністен өтіп, стереотиптік деңгейге
жеткен таңбалармен таныту арқылы анықталады, бесіншіден, тіл бірліктерін
саналы түрде сол дүние табиғатын танытуға болады деп тұжырым жасау
негізінде қалыптасады. Ю.Степановтың пікірінше, концепт қабатталған
құрылымнан құралып, оның әрбір қабаты әр дәуірдегі сол дүние туралы мәдени
түсінік, халықтық көзқарас күйінде сақталады. Ғалымның жүйесі бойынша
концепт құрылымы мынадай тізбекпен танылған:
-Дүниенің негізгі(маңызды) белгісі;
-Қосымша (пассив,тарихи) белгісі;
Ішкі (әлі сезіліп, таныла қоймаған, жұмбақ) формасы.26,21б
Қазіргі логика ғылымында концептілік жүйе туралы теориялардың негізгісі
ретінде Р.И. Павиленнистің тұжырымы басты ұстаным деп танылып отыр.
Концептілік жүйе – индивидтің ақиқат, бейақиқат дүние туралы ( ой, пікір,
білім) ақпараттарының өзара үздіксіз ұласқан конструктілік жүйесі деп
танылды. 7,387б.
Концептілік жүйенің қызметі- оның құрамындағы компоненттерді бір
мазмұнға реттеп топтастыру. Р.И. Павиленнис дүние концептілік бейнесін
танытудағы концептілік жүйенің механизмін “сана – тіл – дүние”
арақатынасында қалыптастыруды ұсынады 18,58б. Философ Л. Витгенштейн
санадағы бейнені “тіл – сана – дүние” үштігінің арақатынасы арқылы танытуды
ұсынады. Концептілік бейне қалыптастырудағы бұл схемалық реттіліктердің
басты мақсаты санадағы бейнені ұғындыру. Кез келген санадағы дүние бейнесі
концептілік жүйеде түсіндіріледі, демек, жүйенің тілдік көрінісі –
мазмұндалған дайын өнім. Концептілік жүйеде білімдік ақпараттармен қоса
тұлғаның ұғым туралы нақты бейнесін танытуға ұмтылған жеке танымы (пікірі)
қатар жүреді. Көп жағдайда бұл тұлғалық таным метафоралық, ассоциативтік
формада көрініс табады. Сондықтан концептілік жүйенің тілдік көрінісі
ондағы элементтердің танытатын тіл бірліктерінің мағынасына сәйкес
келмейтін жағдайлары кездеседі. Концептілік жүйедегі авторлық танымы
анықтауда оның таныту үшін қолданған моделінің сол объектінің жақындастыра
ұқсатудағы шеберлігін анықтау керек. Концептілік жүйедегі дүние туралы
субъективті-индивидуалдық білімнің көрінісін Р.И. Павиленис “білімнің
субъективті құрылымы” деп атауды ұсынды 19,280 б.
Субъектінің санада қалыптасқан ақпараттарының маңыздысы – оның
интерсубъективтік білімі. Осы ақпараттар негізінде құралатын концептілік
жүйенің реттелуі санада мынадай процестерден өтеді:
– қабылданған ақпарат субъект санасында талқыланады.
– белгілі бір ұғымға қатысты элементтер топтастырылады.
– басқа тұлғалардың ұғым туралы пікірімен салыстырылады.
– жинақталған ақпараттар бір жүйеде реттілікпен өңделеді.
– жүйедегі ақпаратардың тілдік көрінісі “код” деп аталады. Тілдік
символика концептілік мазмұнның тұрақты көрінісі бола алмайды. Бұдан
концептілік жүйенің континуалдылығын, ал тілдің дискреттілік қасиетін
танимыз.
Демек, логика ғылымында концептілік жүйе – индивид санасындағы білімі
мен пікірінің жүйеленіп, интерсубъективті және субъективті ақпараттарына
сәйкестендірілуі. Мұндағы тілдің қызметі – концептілік мазмұнды таңбалық
негізде репрезентациялау.
В.К. Нишанов: “Концептілік жүйе ұғынуды жеңілдетеді, – дей келе –
ұғыну дегеніміз – ақиқат немесе бейақиқат дүниенің жеке фрагментерінен ой
моделін құру әрекеті” 20 – деген тұжырым ұсынады. Когнитивтік аспектіде
дүниенің мазмұны субъектінің жан-жақты білімінен туындайтын дүние туралы
бейнесі мен оның нормативті-құндылықтар жүйесі арқылы қалыптасқан
операциялар көмегімен танылады. Демек, бұл операция арқылы дүниенің идеалды
ой моделі құралады, ал ондағы ақпараттар (субъектінің дүние туралы бейнесі
мен нормативті-құндылықтар жүйесі) концептілік жүйені құрайды.
Субъектінің дүниені тану әрекеті – бұл сол дүние туралы ой
конструкциясын қалыптастыру. Ой конструкциясының элементтері ретінде
білімдік ақпаттар (тілдік, тілден тыс) мен сезімдік бейнелер танылады.
Демек, концептілік жүйе арқылы ұғыну – субъектінің дүние туралы ішкі
бейнесін таныту деп түсініледі. Концептілік жүйе санадағы ой механизмдері,
әмбебаптық көрініс (интерсубъективті білім), тұлғаның когнитивтік стилі,
индивидуалды когнитивтік ақпарат (субъективті білім) арқылы құралады.
Қорыта айтқанда, тұлғаның ойлау жүйесін лингвокогнитивтік тұрғыдан
зерттеу: біріншіден, ой жүйесінің құрлымын танытады; екіншіден, белгілі бір
жүйеде реттелген ақиқат немесе бейақиқат дүниенің ұғымдық мәнін(бейнелерін)
анықтайды; үшіншіден, жүйе элементтерінің ақпараттық мазмұнын; тілдік
көрінісін айқындайды; төртіншіден, ақпараттар шоғырланған жүйенің
континуалдық қызметіне, концептілердің реттелу деңгейіне, ондағы
динамикалық, статикалық белгілерге сипаттама береді. Психология ғылымында
концептілік жүйе арқылы ақиқат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5
1.КОГНИТИВТІК ТІЛ
БІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6- 9
1. КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-28
2. КОНЦЕПТТІҢ ӨЗГЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯЛАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-31
3. КОНЦЕПТІЛІК ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН
ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...32-3 4
4. “КОНЦЕПТ ӨРІСІ” ЖӘНЕ “КОНЦЕПТІЛІК ЖҰП”
ҰҒЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34-39
1. АСПАН ДЕНЕЛЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ
ӨРІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0-42
1. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ АЙ КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ... ..42-48
2. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ КҮН КОНЦЕПТІСІ ... ... ... ...48-51
3. ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ ЖҰЛДЫЗ КОНЦЕПТІСІ ... ..51-55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 56-57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .58-60
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын оның таным-білімі, ой-өрісі арта
түсетіні заңды құбылыс. Осымен байланысты санада қалыптасқан ұғымды таныту
деңгейі де кеңейе түсетіні белгілі. Ақиқат дүниенің кез келген үзігінің
(объектісінің) денотаты мен ситуациялары тіл арқылы санада таңбаланып
сақталады және сол дүниені таныту үшін жұмсалады. Ал суреткер танымында
ақиқат дүние үзігінің тілдік қолданыста кездеспейтін, яғни тіл арқылы
санада “тіркелмеген” (фиксацияланбаған) ерекше денотаттар, ситуациялар
кездесіп отырады. Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың
басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің
ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін қарастыру, екіншіден, логикалық-
позитивті және эстетикалық таным-білімнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден
өткен ақпараттарды тіл арқылы іздеп айқындау. Бұл мәселе жан-жақты зертеуді
қажет етеді. Осыған орай, тіл арқылы көрініс тапқан санадағы дүниелер
бейнесін анықтау, яғни тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеу әлемдік тіл
білімінде үлкен бағытқа айналды. Когнитолог-ғалымдар М.Минский, Г.Филлмор,
Дж.Лакофф, Э.Кассирер, Б.С.Мейлах, В.А.Маслова, Е.С.Кубрякова,
Р.И.Павиленис, В.К.Нишанов, М.Холодная еңбектерінде талдаудың негізгі әдіс-
тәсілдері ұсынылған. Осы бағыт қазақстандық лингвист ғалымдардың
зерттеулерінде де кеңінен қарқын ала бастады.
Проф.Э.Д.Сулейменова тілдік таңбаның мағыналық, мазмұндық мәні арқылы
ақиқат дүниені тану жағын қарастырса, Н.Ж.Жарқынбекова адамзаттың
этноментальды дүниесінің тіл арқылы берілуін көрсетеді. Сонымен қатар ғалым
Қ.Жаманбаева эмоция, гештальт-құрылым түріндегі концептілердің көрінісін
талдайды. Г.Г.Гиздатов сөз әрекетіндегі когнитивтік модельдердің
типологиясын, С.Сүгірбекова прозадағы концептілердің тілдік көрінісін,
М.Күштаева жеке лексемалар арқылы концепт мазмұнының берілуін, Г.Снасапова
“Ұлпан” романындағы концептілердің ұлттық-мәдени компоненттерін, С.Жапақов
эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік сипатын, Ш.Елемесова байырғы
ұлттық танымның көркем прозадағы тілдік бейнеленуін, Н.Аитова түр-түс
атауларының когнитивтік семантикасын, А.Сыбанбаева концептуалдық
метафоралардың табиғатын, Ж.Уматова Жандуша концептісін талдау үлгісін,
Ж.Б.Саткенова көркем шығармадағы кейіпкер тілінің когнитивтік мәнін, тілдік
тұлға мәселесін тереңінен зерттеп, айқындап берді.
Мәдениеттің, өркениеттің әр қилы кезеңдері мен дәуірлерінен өткен сайын
тілдік ұжым мүшелерінің таным-білімі, сондай-ақ белгілі бір ақиқат дүниені
тек логикалық-позитивтік ғана емес, эстетикалық түрде де тани біледі және
таныта алады. Сол ақиқат дүниенің сәулесін, ол туралы түсінік, ұғымды
санада тұрақты таңбаланып қалыптасқан тілдік құралдардан басқа эстетикалық
мақсатта қолданылатын бейнелі құралдармен де таныту жағдайлары кездеседі.
Осындай адам санасындағы ақиқат дүниені, сондай-ақ идеалды дүниені
эстетикалық көркем негізде таныту әсіресе өнермен тікелей байланысты
шығармашылық таланты бар дарынды тұлғалардың ой жүйесінде туындайды.
Дегенмен, дүниенің бейнесін танытудағы тұлғалық не ұжымдық санада
жинақталған біліми, мәдени ақпараттардың құрлымын,оның жүйелену, топтасу
механизмін анықтау, бұнымен қоса басты когнитивтік бірлік-концептіні
ұғымнан ажырату, оның санадағы бейнесі мен тілдік көрінісі мәселелерін
айқындау, бір тұжырымға келу терең зерттеуді талап етеді.
Жоғарыда аталғандай, жеке лексемаларды, фразеологизмдерді, прозалық
мәтінді когнитивтік тұрғыдан зерттеген ғылыми еңбектер бар. Ал аспан
денелері атауларын концептілік тұрғыдан анықтау мәселелері когнитивтік
лингвистикада зерттеліне қойған жоқ. Сондықтан концептілік құрылымдардың
аспан денелері атауларының тілдегі көрінісін, концептілердің берілуін, бір
концептінің әртүрлі тілдік құралдар арқылы вербалданудағы ерекшелігін
айқындау жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны мен дереккөздері ретінде аспан денелері атауларына
әртүрлі концептілік құрылымға салынған концептілердің тілдік көрінісі, яғни
көркем әдебиет, метафора, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер алынды.
Зерттеудің негізгі әдістері мен тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен
тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, ассоциативтік әдістері, концептілік талдау, жүйелеу және оны
түсіндіру, тікелей байқау, аналитикалық талдау әдістері қолданылады
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Концептілік құрылымдардың аспан
денелері атаулары түрлері мен типтерін, олардың денотатының, стереотиптік
немесе стереотиптік емес ситуацияларының вербалдану ерекшеліктерін, әртүрлі
тілдік құралдар арқылы эстетикалық мақсатқа бағынған ерекшеліктерін
айқындау. Осы мақсаттарды орындау барысында мынадай міндеттерді шешу
көзделеді:
- жұмысымызға негіз болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды
айқындау және зерттеу барысында сүйенген теориялық
тұжырымдарын негіздеу;
- когнитивтік тіл білімі аспектісі тұрғысында бұрын
зерттелген еңбектер мен тақырыпқа қатысы бар мәселелерге
шолу жасап, оларды ой елегінен өткізу;
- аспан денелері атаулары арқылы көрініс тапқан концептілерді
құрайтын тілдік таңбалар мен бірліктерді анықтау;
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Жұмыста ұсынылған тұжырымдар
мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерімен, ұстанымдарын нақтылай түсуге,
айқындауға өз деңгейінде үлесін қосады. Аспан денелері атауларын зерттеудің
негіздерін іздестіруге жәрдемін тигізуі ықтимал.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау жасалған
тілдік деректер мен үлгі модельдер көркем шығармаға стилистикалық-
лингвистикалық талдау жүргізу барысында ассоциативтік, түсіндірме сөздік
құрастыру жұмыстарында, бейнелі сөздер сөздігін жасауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарында “Когнитивтік лингвистика”,
“Стилистика” пәндерінен дәріс беруде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
Зерттеу жұмысында осы уақытқа дейін аспан денелері атаулары
концептілік тұрғыдан зерттелмеген. Аспан денелері атауларын
этнолингвистикалық тұрғыдан Аронов Ғ.Қ. “Қазақ тіліндегі халықтық
космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты” атты диссертациясында
зерттеген. Мұнда ғалым аспан денелері атауларының қазақ танымындағы
символдық мәнін қазақи дүниетаным тұрғысынан терең зерттеген. Сондықтан
зерттеу жұмысымыздың жаңалығы аспан денелері атауларының когнитологиялық,
яғни концептілік тұрғыдан зерттелуі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- аспан денелері атауларының тілдік құраладар арқылы көрініс тапқан
концепт құрылымдары өз бейнелілігімен, бағалауыш, экспрессивті, коннотаттық
мәнімен құнды;
- концепт санада белгілі бір концептілік жүйе арқылы қалыптасады.
Концептілік жүйе иерархиялық (сатылы) құрылымнан тұрады: 1) дүниенің
қасиеті, белгілері (сенсорлы, перцептивті қабылдау); 2) когнитивтік модель
(ассоциация, бейне, символ, этикет, эталон, стереотип формаға ие болуы); 3)
концепт типтері (фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойсурет формасына
салынуы); 4) дүниенің тілдік бейнесі (метофара, фразеологизм, сөз, сөйлем,
көркем мәтін);
- аспан денелері атауларын ақиқат дүниені мынадай концепт типтері арқылы
тану тиімді деп танимыз: фрейм - қарапайым форма, скрипт – күрделі форма,
сценарий – оқиғалы форма, схема – сызбалы форма, ойсурет – бейнелі форма.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. КОГНИТИВТІК ТІЛ БІЛІМІ
Қазіргі тіл білімінде тілге деген көзқарас, оны танудың жолдары
өзгерді. Тіл – біз тануға ұмтылатын бүтін бір болмыстың кішкене бөлшегі.
Сондықтан тіл мәселелерін тануды сан-салалы факторлардың көмегі қажет.
Мысалы, субъектінің ұғыну, ойлау қабілеті, санадағы танымы, өңдеу
механизмі, тіл арқылы танылған ақпараттардың семасы, этимологиясы, уәжденуі
т.б. әрекеттер тіл білімінде адамзаттың танымдық деңгейін зерттеуге
бағытталады.
Тіл – ой жеткізу құралы. Ойлау әрекеті – мида болатын құбылыс, сана
әрекеті. Ал, тіл санадағы бұл процессті “мағына” түріндегі формаға
енгізеді. Демек, ойлау – логикалық механизмнің ақиқат көрінісі. Оның тілмен
шартты байланысынан ұғым қалыптасады. Ұғым бірнеше ойдың сұрыпталуынан өтіп
сөз арқылы таңбаланады. Осы тұжырымды мынадай сызба арқылы айқындауға
болады: ой – ұғым – тіл.
Ойды жеткізу барысында адамның мынадай қабілеттері айқындалады: дүние
туралы танымы, стереотипі, ассоциативтік қоры, жадыдағы ақпараттары т.б.
Әрине бұл мәселелер антрополингвистиканың “тіл және сана”, “тіл және адам
психикасы”, “тіл және адам құндылықтары”, “тіл және мәдениет”, “тіл және
философия” бағыттары бойынша қарастырылады. Соның ішінде адамның танымдық
әрекеті мен тілдің өзара қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің
қызметі ерекше. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымынан тарайды.
Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен ментальды әрекеттері
және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның білімі мен танымы
туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм
адамның ойлау әрекетін тереңінен танытатын “өндірістік”, “жүйелі” ғылыми
әдістер ұсынады 1,17-33б.
Адамның интллект, ойлау заңдылығы мәселесі мен логика, философия,
физиология, психология ғылымдары айналысып келеді. Мәселен, философия
ғылымында гносеология делінетін бүтін тарау таным теориясын қарастырады.
Бірақ когнитивистика бағытында ескі атаулар жаңа мазмұнға ие болды. Мысалы
әрбір ақиқат дүниенің (зат, оқиға, жағдаят) өзіндік болмысы когнитивизмде
былай танылады: Біріншіден – заттық көрнекі бейнеде, екіншіден – қарапайым
бейнеде, үшіншіден символ түрінде.
Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны – адамзаттық когниция. Оны тек
байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын
(ішкі танымын), білімнің негізін қалыптастырған символдармен адамның
стратегиялық таңбалары айқындау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі
оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін
танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған
ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал 2.
Когнитивтік әрекеттің нәтижесінде адамның дүние туралы танымын
көрсететін ой жүйесі қалыптасады. Адамның қабылдаған ақпараттары
сұрыпталып, категорияланған, жүйеленген ойға шоғырланады, ол тілдік формада
көрініс табады: “тілдік сана, жалпы сөз мағынасы – адамның қоғамдық
тәжірибесінің құрылымдық формасы; дүние туралы білімі – индивидуалды
санадағы білімінің өзекті көздері мен белгілерінің формасы (А.Н.Леонтьев).
“Когнитивтік әрекеттер тілмен тікелей қатысты және олар тілге қатысты
әрекеттердің формасын тудырады” (Е.С.Кубрякова).
Когнитивтік тіл білімінде жаңа ақпаратты қабылдау және өңдеу құралы
ретінде мына терминдер қолданылады: Фреймдер (стереотиптік жағдаяттар мен
сценарийлер); концептілер (тіл арқылы көрініс тапқан жан-жақты білімнің
ойдағы жиынтығы); гештальт (дүние фрагменттерінің ұғымға дейінгі бүтін
бейнесі). Когнитивтік тіл білімінің қызметі – тілдегі бейнеленген мазмұнның
санада қандай ақпараттар негізінде қалыптасқанын, қандай ғылыми шеңберінде,
қандай психикалық қабілет негізінде қабылданғанын анықтау. Сондықтан бұны
когнитивтік бағыттың басты нысаны болып табылатын ұғынудың ерекшеліктерін
қарастыратын фундаментальды аспектіде және дұрыс ұғынуға күш салатын
қолданбалы аспектіде шешу көзделген.
Когнитивтік ғылымның зерттеу нысаны – санада бейнеленген ақпараттар
мен білім 3,180б. Санада бейнеленген білім когнитивтік тіл білімінде
мынадай зерттеулер негізінде танылады.
1. Таңбаның (семиотика) түр мен типтері.
2. Таңбада бейнеленген мазмұн мен білімнің түрлері және сол білімді
таңбадан тану және ажырату механизмі, яғни интерпретация тәртібі.
3. Таңбаның қалыптасуы мен дамуының шарттары (семиотикалық онтогенез)
4,5б.
Тілдің когнитивтік аспектісі білімді қабылдау, ұғыну концептілеу
топтастыру, конструкциялау, тілде бейнелеу мәселелерін қарастырады. Адамзат
үшін дүниені танудың ең бірінші кілті – ұғымның сезімдік негіздерден нәр
алған сана әрекеті, ал тілдік белгі – танымның сыртқы формасы.
Б.А.Серебренников: “Тіл мен ойлау екі түрлі сала болғанмен әрқашан өзара
қарым-қатынаста болады 5, 16б - дей келіп, олардың қатынасынан “дүние
бейнесі ” танылатындығын айтады. Оның бірі – концептілік бейне, екіншісі –
тілдік бейне. Мұның біріншісі – ұғынуға қатысты, екіншісі тілде
бейнеленуіне қатысты. “Дүниенің бейнесі” деп ақиқат немесе бейақиқат
болмыстың санадағы көрінісі деп түсінген дұрыс.”
Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – дүниенің бейнесі белгілі бір
жүйеде репрезентациялау. Репрезентация – алғашқы түсініктен бастап, дамыған
бай концептілік жүйедегі түсінікке дейінгі санадағы білімінің көрінісі 5,
19б. Демек, когнитивтік тіл білімі – ақиқат дүние туралы санада
қалыптасқан білімді репрезентациялау әдісін, заңдылығын, теориясын
зерттейтін ғылым. Сонымен қатар когнитивтік тіл білімі дүние бейнесін
модельдеуге, тілдік сананың құрылымын модельдеуге бағытталады. Дүние туралы
түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара
қатынасынан туындаған нәтижесіне байланысты: біріншісі – сезімдік қабылдау
(көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәм сезу, т.б.) деңгейі; екіншісі –
түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стереотиптер, ассоциациялар,
эталондық таңбалар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне, санадағы ойсуреттер,
абстракция); үшіншісі – ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл
операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады. Осы жиынтық
концепт жүйесін құрайды.
Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның
эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады. Онымен қоса, дүниенің онтологиялық
фрагменттері тілде көрініс табатын дүниенің қарапайым бейнесінде туындайды.
Мысалы, ойдың метафоралануы – негізгі ментальды әрекет, дүниені тану және
таныту тәсілі. Және ол жаңа білімді “ескінің көзімен” бейнелеп түсіндіруге
бейім тұрады. Ойдағы нәтижені тіл арқылы тани аламыз. Себебі тіл – барлық
коммуникативтік жүйенің ірі семиотикалық көрінісі. Американ тілші-ғалымы
У.Чейф: “тілдің қызметі дайын концептілерді кодтау”, деп түсіндіреді.
В.А.Звегинцев: “білімнің мәнділігі оның дискреттік сипатында, ал тіл одан
туындайтын мынадай үш қызметі арқылы көрініс табады: біріншіден, білімді
дискреттеу құралы ретінде; екіншіден, оның обекътивтенуі ретінде;
үшіншіден, интерпретациялануы барысында көрінеді”, деп таниды 6, 195б.
Демек, тілсіз адамның интеллектуалдық және рухани дүниесін анықтау
мүмкін емес. Дегенмен, дүниені тану тілден тыс санадағы таңбалар мен
жағдаяттардың сол дүниенің табиғатын толық аша алу деңгейіне байланысты.
Санадағы кейбір жағдаяттар тілде көрініс таппай тек ойда таным ретінде
сақталуы мүмкін. Бұндай дүниенің табиғатын дәл әрі нақты таныта алатын
ситуациялар стереотиптік, яғни жиі қайталану барысында ғана тілдік сипатқа
ие бола алады.
Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімінің негізгі эпицентрі –санадағы
дүниенің бейнесі (таңба), оның тірегі – концептілік құрылымдар. Дүниенің
бейнесі – жан-жақты ақпарат, бұл ақпараттарды біріктіретін орта –
концептілік жүйе. Сондықтан тілдің когнитивтік бағыты тілдегі ұғымды
кешенді таныту мәселесін қарастырады.
Г.Гиздатов тұжырымында да когнитивтік бағыттың басты мәселесі – санадағы
білімді жүйелеу. Ғалым зерттеулерінде: “Когнитивтік бағыттың негізгі
қызметі – санада әмбебап модель қалыптастру” 7 - деп беріледі. Санадағы
ұғымның әмбебаптық көрінісі тіл арқылы танылады. Ал тілдің кешенді қызметі
бұған дейін зерттелген болатын. Л.С.Выготский: “Тіл табиғат феномені, тіл –
ақпаратты таратушы” деп айқындайды 8. Тілдің когнитивтік бағыты мынадай
екі мәселені шешуге негізделеді:
1Санадағы кешенді білімнің танымдық құрылымын анықтау;
2 Оның концептілік жүйелену тәсілін, тілдік көрінісін айқындайды;
Проф Е.Д.Сүлейменованың зерттеуінде тілдің когнитивтік аспектіде
көрінуі ондағы мазмұнның жан-жақты танылуы мен дүниені бүтіндей меңгеруден
байқалады. Бірақ тіл жеке тұрып ақиқат дүниені бүтіндей таныта алмайды
9,127б. А.А.Кибриктің пікірінше: “Тілдік формалар когнитивтік
құрылымдарды таныта алған жағдайда ғана тіл когнитивтік қырынан көрінеді”.
10,126б. Ғалым Ж.Манкееваның зерттеулерінде: “Тілдегі мазмұнның сақталуы
оның кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау,
ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланысты болып, тұтас
күйіндегі когнитивтік парадигма құрайды” 11, деп тұжырым жасайды.
Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімі бағытының қызметі:
- тілге дейінгі санада қалыптасқан дүние туралы ақпараттарды жинақтау
және тұжырымдау (концептілеу);
- оларды бір жүйеге топтастыру (категориялау);
- дүниенің санада бейнелену көрінісін анықтау;
- тілдегі бейнеленуін анықтау.
1. Когнитивтік тіл біліміндегі концепт мәселесі
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын, адамның
танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс.Санада қалыптасқан
ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі. Сондықтан қазіргі
тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі санада тілге дейінгі
бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін табу. Бұл
процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті жүзеге асыратын
когнитивтік бірлік-концепт.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде ХХ ғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп рухани мәдениетті
танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау
қарастырылды.(Н.Д.Арутюнова, А.Н.Мороховский, Д.С.Лихачев, В.В.Колесов т.б
). Н.Д.Арутюнова:”Мәдени концептілер - бұл ең алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл
бірліктері ғылыми философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға
ортақ күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады”,-деп
түсіндіреді.\12,117б\. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр,
ақиқат, ар,ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дифиниция арқылы таныта
алмайды. Сондықтан бұл сөздер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан
басым түссе, сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл
бірліктері арқылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субъектінің жеке өмірлік
тәжірбиесі, жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктері арқылы көрініс
табады. А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы
тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді үш түрлі
семантикалық топқа ажыратады:1.Мәдени сөздер; 2.Ғылыми сөздер;
3.Идеологиялық сөздер; Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, олардың
мағынасы белгілі бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың әрқайсысының
қалыптастырушы иелері бар, үшіншіден, олардың қолданылу орны ,аясы бар.
Мәселен, ғылыми терминдерді жеке тұлғалар қалыптастырады, мақсаты-жаңа
идеялар мен концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер-әлеуметтік ортада
қалыптасады, мақсаты- социумда мазмұндық сипат алған концептілерді рухани
санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық сөздер жеке тұлғалар
санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады, мақсаты-үгіт, насихат,
нұсқау. Бұл сөздер иллюзорлы (бұлдыр) санадағы бейнелерді танытуда айқын
көрінеді.13,55б. Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінде
А.Вежбицкая: ”Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып,
субъектінің дүние туралы түсінігінде қалыптасады”,- деген тұжырым
жасаған.14,79б. А.Вежбицкаяның бұл пікірі С.А.Аскольдов-Алексеевтің:
”Концепт санадағы актілердің мазмұны” 15,29б-деген пікірімен сабақтас.
Демек, концепт тілге дейінгі санадағы ой әрекеті арқылы пайда болып, ондағы
мазмұнды танытатын бірлік ретінде ұғыныла бастады.
Бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова,
Р.И.Павиленис т.б.) концептіні ментальды түсінік ретінде тани бастады.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды “концептосфера” деп атап көрсетеді 16,7б. Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт-1 (алғашқы ментальды түсінік және
концепт-2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың
тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н.К.Рябцева
концепт қасиеттерін былай айқындайды:
- адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы
арқылы толығып, өзгеріп отырады;
- концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның
базистік элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары –
көмекші элементтер болып саналады;
- көмекші элементтер болып саналады;
- концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады 17,74б.
Концепт – лигвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болады. Концепт когнитивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдарды ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді. Ю.Степанов “Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады”, - деп көрсетеді. С.Аскольдов-Алексеев “концепт -
лексикалық мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние”, - деп таниды.
“Концепт” пен “ұғым” терминдері ішкі формасына қарай бірдей: концепт
латынның “conceptus - ұғым” сөзінің калькалық аудармасы 2. Бірақ қазіргі
таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым танылатын
обьектінің мәнді , мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал концепт ұлттық
болмысқа негізделген ментальды білім жиынтығы. Оның мазмұн межесі – обьект
туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар шоғыры болса,
тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі (лексикалық,
фразеологиялық, паремиологиялық т.б.). Концептіні таныту мақсатында кез-
келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал
концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір мәдениетті
тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын күрделі
ұғымдарды, ең бастысы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық
құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін
киіз үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.б.
сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық мәдени концепт деп таныла алады.
Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени
концепт деп танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік
құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді (В.А.Маслова). Яғни концепт
бойынан адамның обьект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері,
эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А.Б.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни “ұғымды” ығыстырып шығаруды ұсынады. “Қазіргі
таңда тілші-ғалымдар “ұғым” терминін классикалық мәнде қолдана бермейді,
оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн
көреді” 18,14б. Н.Н.Болдырев, керісінше екі терминнің де қолданылу аясы
бар деп есептеп, оларды былай ажыратады: “Егер ғылыми танымда ұғымның
көлемі (берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы)
және мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше обьекті белгілерінің біріккен
жиынтығы) болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде “концепт” ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді.
Сонымен концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика мен
философия термині, ал концепт - математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Дегенмен, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз 2. Концепт
обьектінің семасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде
автоматты сақталған форма. Концепт сөзден туындайтын идеялардың санада
өңделіп, болжам ұсыну бірлігі. Концепт бұл жалпы мағына емес, ол жалпы
түсінік. Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол
бірде бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен, сөздің
мағынасы концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан
да концепт термині түсінік беруде санадағы ментальды бейнелерден бұрын
сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. В.Виноградов зерттеулерінде
сөз мағынасы ұғым белгілерімен сәйкестендіріліп, “ақиқаттың үзігі
формасында танылған” 19,16б. Г.В.Колшанский, Б.А.Серебренниковтардың
зерттеулерінде де сөз мағынасын санадағы мазмұнның бейнеленуі мен таныту
басым көрінеді 20,193б. Демек, сөз мағынасы санадағы ұғымның мазмұнына
қызмет етеді. Сөз мағынасын сана әрекеті арқылы танылатын ойлау
субстратының бір элементі деп тануға болады.
Тілдің семантикалық аспектісінде танылатын сема – “денотат” ұғымы
когнитивтік аспектіде “обьектінің идеалды бейнесі”, яғни танудың заттық
көрінісі ретінде ажыратылады. Демек, тілдің семантикалық деңгейі ақиқат
дүние туралы санадағы түсінікпен сәйкес болуы әбден мүмкін. М.В.Никитин
концепт терминіне “таңба арқылы танылған ұғым” деп анықтама береді
21,150б. Ғалым тілдің таңбалық сипатының санадағы қызметін айқындау
арқылы когнитивтік құрылымдағы ұғымның бейнелену модусын (түрін) ажыратады:
интенсионал, импликационал, логикалық ұғым, ұғым-бейне, ұғым-символ, ұғым-
стереотип, прототип, ұғымның эмотивті модусы. Концептіні тілдік мағынаның
мазмұны ретінде танып, ұғымдық компоненттер: денотат, десегнат, референт,
сигнификат, коннотат шеңберінде зерттеу концепт туралы алғашқы, тар түсінік
деп танылады. Концептіге осындай түсінік беру ұғымға семантикалық және
концептілік талдау нәтижесінде анықталды. Семантикалық талдау зат немесе
құбылыс атауының денотаттық, сигнификаттық, конаттатық және түрлі семалық
құрылымын түсіндіруді көздесе, концептілік талдау бір таңба аясына
жинақталған белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек, лексемаға -
мағына тән болса, концептіге - мазмұн тән.
Когнитивтік ғылым базасында терең зерттеулердің нәтижесінде концептінің
санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальды қабілеттер
негізінде танылатыны айқындалады. Кең ұғымда концепт – санадағы ментальды
бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің тәжірибесі мен
білімін танытатын ақпараттық құрылым 22,90б. Концепт ұғымына берілген
тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен
танылуының мынандай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.
1.Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А.Аскольдов-
Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова) . “Концепт – бұл сөз бен оның ұғымы
арасындағы делдал . Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальды сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады” 15,28б. “Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-
қатынасы қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген
мәселелерді айқындайтын ментальды репрезентация 23. “Концепт – бұл өзінше
бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни
ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі” 24. Е.С.Кубрякова: “Концептіні
адам санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады”, - деп таниды.
2.Концепт-адамның өмірлік тәжірбиесі мен ұлттық тәжірбиедегі бейнелер
(таңбалар) жиынтығы.(Чубраян, Р.И.Павиленнис, А.П.Бабушкин) “Концепт –
ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы
белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі концепт
қалыптастыруға негіз болды”. “Концепт – белгілеуге болатын таңбасы бар
ұжымдық сананың дискреттік бірлігі” 18. “Концепт – бұл белгілі бір сөзді
айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры” 19.
3.Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек, белгілі бір ұлттың не
адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды 23.
А.Н.Арутюнова, М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы
белгілі бір мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт
бола алады. 13. Д.С.Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2,
топтарына сүйену арқылы айқындайды. Концепт-1 – алғашқы ментальды түсінік;
концепт-2 – рухани мәдениетті танытатын тірек сөздер 15. Дегенмен,
қазіргі таңда тіл білімінде концепт терминін анықтайтын үш бағыт
қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. “Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептлердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,” – деп
түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев) Концептіні тану
үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құралы – тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек, бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан
тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген білген ақпараттары, танымдық
дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт – ақиқат дүние мен сол дүниені
таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы. Бұл
зерттеулерден шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім. Ол
ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың
қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.
Тіл білімінде концепт кешенді қолданыстағы ұғым болғандықтан, әр қырынан
қарастырылады.
1. Лингвомәдениеттанымдық аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санадағы
мәдени, рухани, этникалық, әлеуметтік танымын айқындайтын бірлік ретінде
танылады (Н.Д. Арутюнова, А.М.Мороховский, Д.С.Лихачев т.б.).
2.Психолингвистикалық аспектіде концепт – ақиқат дүние туралы психикалық
қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезіну) арқылы
қабылданған алғашқы ментальды түсініктер ретінде танылады (Р.И.Павеленис,
Дж.Келли, Дж.Каган).
3.Лингвомәдениеттік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Әрбір концепт тіл арқылы көрініс
табады, концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады (Е.Н.Кубрякова,
А.Вежбицкая) дүниені танытатын әрбір сема санада фрейм, сценарий, ойсурет,
схема секілді фонға салынған ситуациялар мен бейнелер арқылы таңбаланады.
Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні
танытатын критерийлерді ұсынуға негіз болды:
-концепт дүниенің құндылықтарын танытады;
-концепт санадағы дүниенің мәнін бейнелейді;
-тіл арқылы обьективтенеді;
-субьектінің біліми деңгейі мен менталитетін көрсетеді;
-әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады. Мысалы: қазақ
халқында танылған “шаңыраққа қара ту тігу” фреймі өлім концептісін
танытады.
-тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды;
-концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі;
-концепт – білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі;
-концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы.
Бүгінгі таңда тұрақты анықтамаға ие бола алмай отырған концептінің
негізгі себебі: ол дүниенің әлеуметтік-психомәдени жағын қатар қамти
отырып, күрделі көп қырлы құрылымнан қалануда. Бұл құрылым сол тілде
сөйлеушінің ойлау, түйсіну әрекеті арқылы жүзеге асып қоймай, мәңгілік
толығу, талқылау үстінде жүреді. Дегенмен, “концепт” ұғымын жан-жақты
таныту үшін мынадай тұжырымдардың өзі жеткілікті: “Концепт – бұл белгілі
бір этномәдениетті сақтаушыларды сипаттайтын немесе ондағы лингвомәдени
ерекшеліктерді айқындайтын семантикалық білім. Концепт этникалық
дүниетанымды бейнелей отырып, этникалық дүниенің тілдік бейнесін уәждейді.
Бұнымен қоса “үй” құруға арналған кірпіш ретінде түсініледі (М.Хайдеггер).
Концепт – адам әрекетінің әрбір болмысын, мәнін айқындайтын білім кванты.
Ол сөз мағынасынан туындамайды, керісінше, адамның өзіндік жеке және
ұжымдық (халықтық) тәжірибесінен туындайды (Д.С.Лихачев бойынша). Концепт
бағалауыш, эмоционалды-экспрессивті әсермен толығып отырады (В.А.Маслова).
Концепт ұғымымен байланысты әлем бейнесі және әлемнің тілдік көрінісі
қазіргі тіл білімінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Әлем бейнесін
ұлт, әр адам, әр ұжым мүшесі өз дүниетанымына, мәдениетіне ментальдық
ерекшелігіне, ұлттық психологиясына, жеке психикасына, т.б. байланысты
түрлі қабылдайды.
Әлемнің тұтас бейнесін тілдік бірліктер арқылы танымдық аспектіде
айқындауда “концепт” термині маңызды рөл атқарады.
Концепт адам санасындағы ұлттық бірліктерді, психикалық ресурстарды,
адам білімі мен тәжірбиесі арқылы жинақталған ақпараттық құрылымды,
ментальдық лексиконның, концептуалдық жүйенің, адамзат психикасында
бейнеленген барлық әлем бейнесінің оперативті мазмұндық бірліктерін
түсіндіреді. Концепт ұғымы адамзат іс-әрекеті нәтижесінің мазмұны
бейнелейтін ұғымдар, әлемді тану процессі туралы танымдарға жауап береді.
Ол белгілі бір нысандар мен олардың қасиеттері туралы ақпараттардың құрылу
процесінде пайда болады.
Тіл қызметінің танымдық (когнитивтік) негізін айқындаудың үш принципін
Ж.Манкеева “Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері” атты мақаласында
айқындап берді:
1.Қоғамдық тәжірбиеге негізделу, танымның қазыналық сипаты.
2.Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі –ақпарат
беру емес, бейнелеуге мүмкіншілік жасау. Яғни тіл арқылы бейнелілік пен
дүниедегі объективті шындықты субъективті түрде символдар арқылы беру.
4. Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол – таным
моделінің құрылымдарының тұтасуынан тұратынын сипаттайды. 11,41б
Бұл принциптерден әлем бейнесін тану тәжірбиеге, танымға, мәдениетке
байланысты екендігін көруге болады. Халық мәдениетінің, салт-дәстүрінің,
дүниетанымының тілге тигізетін әсері мол. Жалпы халық мәдениетін шартты
түрде екіге бөлуге болады: материалдық және рухани мәдениет. Осы тұрғыда
базалық материалдық мәдениетті танытатын атауларды концепт түрінде тануға
болады. Әсіресе, ұлттық ерекшелігін, таным-түсінігін, ой-өрісін, яғни бір
сөзбен айтқанда мәдени болмысын танытатын лексемаларды(атауларды) “мәдени
концепт” ретінде когнитивті тұрғыда қарау қажет.50
Ұлттық мәдениеттің барлық түрлері тілде өз көрінісін табады. Сол
себепті, материалдық, рухани мәдениеттің барлық концептілері тілде
жинақталған. Ұлттық мәдениеттің белгісі жеке сөздің семантикасынан, яғни,
ұлттың мәдени болмысын танытатын лексикалық бірліктерден, жер-су
атауларынан, кісі есімдерінен, фразеологизмдерден, мақал-мәтелдерден анық
байқалады.
Мәдени концептілердің беретін ұғымын, семантикалық қырларын талдау
арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың
ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктерін айқындауға болады. Бұл сөздер
рухани мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай
отырып, олардың мән-мағынасын да қамтиды. Рухани мәдени лексемалардың
лексикалық, семантикалық қырларын анықтау жаңа үстем мән-мағынаның ашылуына
септігін тигізеді. Бұл бұрын жасалған тұжырымдарды, түсіндірмелерді жаңа
қырынан бағалауға әкеледі.
Концептілердің санада танылу деңгейіне қарай, ақиқат дүниенің болмысы
мен өзіндік ерекшелігіне қарай метафизикалық концептілер деп шартты түрде
жіктеуге болады.
Метафизикалық концепт – (жан, өмір, өлім, тағдыр, жалғыздық, махаббат)
ақиқат немесе бейақиқат дүниедегі абстракцияның, жоғары дәрежедегі
құндылықтарын танытатын ментальді мазмұн 25,49б. Метафизикалық
концептілер перцептивтік, сенсорлық қабылдау, яғни сезіну әрекеті арқылы
рухани құндылықтарды тану нәтижесінде ғана хабарланады. Адам тәжірбиесі
арқылы ғана танып білуге болатын, құбылысты даму барысында ғана түсінуге
болатын ұғымдарды нақты тұрақталған дифинициялармен танытуға болмайды. Оны
адам қалай сезінеді, қалай басынан өткереді,сол әсері арқылы танытады.
Мысалы ұжым не тұлға санасындағы адамзат құндылығын танытатын “өмір”
метафизикалық концептісінің қазақ поэзиясында алма кезек жарысып жатқан
жақсы мен жаманның, бақыт пен қайғының арпалысқан күшті динамикалық
қозғалысы ретінде танылуы басым көрінеді. Өмір солай күйзеліс, жұлқыс көп.
Болсын мейлі, дінің түз, тұрмыс тоқ.(М.Шаханов);Өмір деген өректіген бір
ағын.(М.Шаханов);Өмір-жарыс, жасық жандар ұтар ма?(К.Ахметова); Өмір деген
буырқанған дария (Т.Молдағалиев). Қазақ поэзиясында өмір концептісінің
қозғалыс, арпалыс ситуациясында таныту үшін бәйге, бәйгеге салынған аттың
әрекеті, ағын су, өзен, теңіз дариясы, теңіз толқыны, майдандағы
фрагменттер “Өмір “ұғымын танытатын қарапайым түсініктердің көрінісі
ретінде алынған.
Ұлттық-мәдени концептілер тек ұлттық танымда ғана жан-жақты ақпаратымен
жүйеленіп, сол ұлттың мәдени құндылығын көрсететін концептілер (дала, көш,
домбыра, қамшы, тары). Мысалы, “дала” концептісі қазақтың өмірін, жайлауын,
мал шаруашылығын, дарқан кеңдікті, жазықтықты объективтендіреді. Автор
танымында дала кеңдік эталоны ретінде алынып, қазақтың кең байтақ жеріндегі
ұлттық-мәдени өмірді, яғни қазақ даласындағы жырмен оянған еркіндікті
сүйетін халықтың болмысын сипаттайды. Мысалы ойсурет құрлымында танылуы:
Қазақ жері – алып бір қара қазан, қазанда қайран жұртым қуырылды. Мұндағы
лингвомәдени бірлік - қара қазан. Сценарийлік құрылымда танылу: Қашаннан
жерік қара Жер, жесірдің қайғы-мұңына. Дала, дала... Сал дала селеулеген,
Жырмен ұйықтап оянған өлеңменен. Дала деген күйсандық бұл қазаққа, Абай
десе құлағы елеңдеген. Уһ, дала! Дала толған көл-көсір жыр, Дала-қобыз,
тұтпайды пернесін кір.
Эмоционалды концептілер. (қуаныш,қайғы,бақыт,мұң). Кейбір ақиқат
дүниелер адам санасындағы эмоционалды, аффективті көңіл-күй арқылы, ішкі
сезімі арқылы танылады. Мысалы уайым ұғымы жағымсыз мағында танылатыны,
оның “сары уайымға салыну, күйзелу, көңіл-күйі болмау” деп объективтенетіні
белгілі. Бірақ оны нақты денотатпен көрсете алмаймыз.
Концептілердің әртүрлі ассоциативтік түсінікте танылу деңгейіне қарай
контраст концептілер және калейдаскоптық концептілер деп топтастыруға
болады.
Контраст концептілер – бірінсіз бірі болмайтын, бірін екіншісі
толықтырып отыратын немесе бірінен кейін бірі жүретін, тіпті бір-біріне
қарама-қарсы тұратын ақиқат дүниелердің жұптасып қана танылуы.(Өмірөлім,
қала,дала, бақытқайғы). Поэтикалық мәтінде Өмірөлім контраст концептілері
“бұл дүниеге кірдім де қайта шықтым” ситуациясы арқылы танытады. Қаладала
контраст концептілері “Мотордың дауысын есіте шаршадым, жамырап жатқан жас
төлдің үнін аңсадым” деген денотатты ситуациялар арқылы танылып тұр.
Калейдоскоптық концептілер - бір ғана ақиқат дүниенің санада әралуан
концептілік құрылымдарға салынып бірнеше концепт типтерінде
(ойсурет,сценарий,схема, фрейм) көрініс табуы. Ақиқат дүниенің әрбір үзігін
(фрагментін) қалыптасқан (стереотиптік) таным шеңберінде емес,
қалыптаспаған(стереотиптік емес) танымда ұғыну сол дүниені алуан түрлі
жағдайда объективтендіруге мүмкіндік береді.
Тұлға не ұжымның концептіні тілдік таңбалармен объективтендіру
шеберлігіне қарай эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер
және логикалық-позитивті танымда объективтенген концептілер деп шартты
түрде бөлуге болады. Концепт теориясында эстетикалық-көркем танымда
объективтенген концептілер маңызды болып саналады. Себебі, оның бойынан
ұғым тудыру, атау беру, түсінік қалыптастыру, бейнелеу, ассоциативті,
эмотивті модусын анықтау сияқты қасиеттерді көруге болады. Эстетикалық-
көркем танымда объективтенген концептілер әрқашан индивидуалды. Мұнда
логикалық ойлау заңдылығы мен шектілігі сақталмайды. Логикалық танымда
объективтенген концептілерге жалпыадамзаттық, әлеуметтік идеялар тән. Ал
эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілерге-жеке тұлғаның
фантазиялық немесе қиялдан туған бейнелері тән. Логикалық-позитивтік
концептілерде сезімдік, иррационалдық қабылдаулардан бұрын, логикалық ойлау
механизмі мен ой модельдерін құру әрекеттері басым. Эстетикалық-көркем
концептілерді объективтендіруде сезімдік бейнелеу әрекеттері басым.
Эстетикалық көркем концептілерді объективтендіруде сезімдік бейнелеу
әрекеттері белсенді қызмет атқарады. Мысалы: “АЙ”-түнде жерге жарық сәуле
беріп тұратын планета. (логикалық танымда объективтенген концепт). “Ай”-
жарты ай тұр шар аспанда-тозған таға, Үскірік үрлей ме әлде қозғалта ма?
(эстетикалық-көркем танымда объективтенген концепт). Логикалық танымдағы
концептілер ақиқатқа негізделеді және логика (ойлау) заңдылығына сүйенеді.
Ал эстетикалық-көркем танымдағы концептілерде ассоциация, фиксация, жұмбақ,
жалған ойлау әрекеттері басым болады. Бірақ мұндай танымда заңдылық
болмайды түсінбеу керек. Онда автордың өз заңы мен өз жүйесі болады.
Дегенмен, қай концепт болсын санадағы ақиқат дүниенің бөлшегін танытуға
бағытталады.
Концептілер әрқашан идеалды және олар санада әмбебап заттық код
(Н.И.Жинкин бойынша) бірлігі арқылы таңбаланады. Әмбебап заттық код бірлігі-
бұл адамның тұлғалық сезіну тәжірбиесі негізінде көрінген индивидуалды
сезімдік бейнелер. Санада концепт бейне түрінде туындайды, кейін ол
абстракция деңгейіне жеткенде сезімдік бейнеден ой бейнеге ауысады. Мәселен
“қорқыныш” концептісі тактильді сезіну, яғни дененің мұздауы, қалшылдап
дірілдеу сезімдерінен туындайды: “төбемнен су құйғандай”, “денем мұздап
кетті”, тұла бойымды қорқыныш биледі”, ”дір-дір ету”, ”тісі-тісіне
үйлеспеу” т.б. Осы ойымызды нақтылау үшін Р.И.Павиленистің пікіріне
сүйенеміз: ”Әрбір концептіні меңгеру үшін санада қалыптасқан құрлымын
анықтау керек. Бұл құрылымда субъектінің байқаған, бақылаған, таныған
біліми ақпараттарының шоғыры жүйеленген. Бұл жиынтық концептілік жүйеге
ұласады.
Концепт құрылымы жағынан өте күрделі дүние .Бұл құрылымға санадағы
ақиқат дүниені танытатын барлық бірліктер мен таңбалар, оқиғалар мен
ситуациялар енеді. В..А Маслова концепт құрлымын былай жүйелейді:
“Біріншіден, дүниенің мәдени белгілерін танытатын бастапқы көзі, яғни
этимологиясы; екіншіден, сол дүниенің тарихи өміріндегі, мағыналық
дамуындағы жаңа мәнге ие болған белгілері; үшіншіден, қазіргі сол дүние
туралы ассоциациялар мен бағалауыш мәндер, коннотациялар көрінісі
жатады”2,40б. З.Д.Попова мен И.А.Стернин концепт құрылымын адам
санасындағы әрекеттердің жүйелі қызмет етуімен байланыстырады. “Концепт
адам санасында, біріншіден, сезімдік тәжірбиесі арқылы қалыптасады.
Екіншіден, адам өзіндік тұрмыс-тіршілігі, қызметі арқылы таныла түседі,
төртіншіден, тілдік таңбасы жиі көріністен өтіп, стереотиптік деңгейге
жеткен таңбалармен таныту арқылы анықталады, бесіншіден, тіл бірліктерін
саналы түрде сол дүние табиғатын танытуға болады деп тұжырым жасау
негізінде қалыптасады. Ю.Степановтың пікірінше, концепт қабатталған
құрылымнан құралып, оның әрбір қабаты әр дәуірдегі сол дүние туралы мәдени
түсінік, халықтық көзқарас күйінде сақталады. Ғалымның жүйесі бойынша
концепт құрылымы мынадай тізбекпен танылған:
-Дүниенің негізгі(маңызды) белгісі;
-Қосымша (пассив,тарихи) белгісі;
Ішкі (әлі сезіліп, таныла қоймаған, жұмбақ) формасы.26,21б
Қазіргі логика ғылымында концептілік жүйе туралы теориялардың негізгісі
ретінде Р.И. Павиленнистің тұжырымы басты ұстаным деп танылып отыр.
Концептілік жүйе – индивидтің ақиқат, бейақиқат дүние туралы ( ой, пікір,
білім) ақпараттарының өзара үздіксіз ұласқан конструктілік жүйесі деп
танылды. 7,387б.
Концептілік жүйенің қызметі- оның құрамындағы компоненттерді бір
мазмұнға реттеп топтастыру. Р.И. Павиленнис дүние концептілік бейнесін
танытудағы концептілік жүйенің механизмін “сана – тіл – дүние”
арақатынасында қалыптастыруды ұсынады 18,58б. Философ Л. Витгенштейн
санадағы бейнені “тіл – сана – дүние” үштігінің арақатынасы арқылы танытуды
ұсынады. Концептілік бейне қалыптастырудағы бұл схемалық реттіліктердің
басты мақсаты санадағы бейнені ұғындыру. Кез келген санадағы дүние бейнесі
концептілік жүйеде түсіндіріледі, демек, жүйенің тілдік көрінісі –
мазмұндалған дайын өнім. Концептілік жүйеде білімдік ақпараттармен қоса
тұлғаның ұғым туралы нақты бейнесін танытуға ұмтылған жеке танымы (пікірі)
қатар жүреді. Көп жағдайда бұл тұлғалық таным метафоралық, ассоциативтік
формада көрініс табады. Сондықтан концептілік жүйенің тілдік көрінісі
ондағы элементтердің танытатын тіл бірліктерінің мағынасына сәйкес
келмейтін жағдайлары кездеседі. Концептілік жүйедегі авторлық танымы
анықтауда оның таныту үшін қолданған моделінің сол объектінің жақындастыра
ұқсатудағы шеберлігін анықтау керек. Концептілік жүйедегі дүние туралы
субъективті-индивидуалдық білімнің көрінісін Р.И. Павиленис “білімнің
субъективті құрылымы” деп атауды ұсынды 19,280 б.
Субъектінің санада қалыптасқан ақпараттарының маңыздысы – оның
интерсубъективтік білімі. Осы ақпараттар негізінде құралатын концептілік
жүйенің реттелуі санада мынадай процестерден өтеді:
– қабылданған ақпарат субъект санасында талқыланады.
– белгілі бір ұғымға қатысты элементтер топтастырылады.
– басқа тұлғалардың ұғым туралы пікірімен салыстырылады.
– жинақталған ақпараттар бір жүйеде реттілікпен өңделеді.
– жүйедегі ақпаратардың тілдік көрінісі “код” деп аталады. Тілдік
символика концептілік мазмұнның тұрақты көрінісі бола алмайды. Бұдан
концептілік жүйенің континуалдылығын, ал тілдің дискреттілік қасиетін
танимыз.
Демек, логика ғылымында концептілік жүйе – индивид санасындағы білімі
мен пікірінің жүйеленіп, интерсубъективті және субъективті ақпараттарына
сәйкестендірілуі. Мұндағы тілдің қызметі – концептілік мазмұнды таңбалық
негізде репрезентациялау.
В.К. Нишанов: “Концептілік жүйе ұғынуды жеңілдетеді, – дей келе –
ұғыну дегеніміз – ақиқат немесе бейақиқат дүниенің жеке фрагментерінен ой
моделін құру әрекеті” 20 – деген тұжырым ұсынады. Когнитивтік аспектіде
дүниенің мазмұны субъектінің жан-жақты білімінен туындайтын дүние туралы
бейнесі мен оның нормативті-құндылықтар жүйесі арқылы қалыптасқан
операциялар көмегімен танылады. Демек, бұл операция арқылы дүниенің идеалды
ой моделі құралады, ал ондағы ақпараттар (субъектінің дүние туралы бейнесі
мен нормативті-құндылықтар жүйесі) концептілік жүйені құрайды.
Субъектінің дүниені тану әрекеті – бұл сол дүние туралы ой
конструкциясын қалыптастыру. Ой конструкциясының элементтері ретінде
білімдік ақпаттар (тілдік, тілден тыс) мен сезімдік бейнелер танылады.
Демек, концептілік жүйе арқылы ұғыну – субъектінің дүние туралы ішкі
бейнесін таныту деп түсініледі. Концептілік жүйе санадағы ой механизмдері,
әмбебаптық көрініс (интерсубъективті білім), тұлғаның когнитивтік стилі,
индивидуалды когнитивтік ақпарат (субъективті білім) арқылы құралады.
Қорыта айтқанда, тұлғаның ойлау жүйесін лингвокогнитивтік тұрғыдан
зерттеу: біріншіден, ой жүйесінің құрлымын танытады; екіншіден, белгілі бір
жүйеде реттелген ақиқат немесе бейақиқат дүниенің ұғымдық мәнін(бейнелерін)
анықтайды; үшіншіден, жүйе элементтерінің ақпараттық мазмұнын; тілдік
көрінісін айқындайды; төртіншіден, ақпараттар шоғырланған жүйенің
континуалдық қызметіне, концептілердің реттелу деңгейіне, ондағы
динамикалық, статикалық белгілерге сипаттама береді. Психология ғылымында
концептілік жүйе арқылы ақиқат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz