Шоқан Уәлихановтың қазақ этникалық тарихына байланысты еңбектері
Кіріспе
1 Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы мен шығармаларына жалпы сипаттама
1.1 Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы және тарихи көзқарастарының қалыптасуы
1.2 Ш.Ш. Уәлихановтың ортағасырлар тарихына байланысты жазған еңбектеріне жалпы сипаттама
2 Шоқан Уәлихановтың қазақ этникалық тарихына байланысты еңбектері
2.1 Қазақ халқының шығу тегіне қатысты мәліметтер
2. 2 Ш.Уәлиханов қазақтың ру тайпалары туралы
3 Орта ғасырлық Қазақстан тарихы мәселелерін зерттеуде Шоқан Уәлиханов еңбектерінің маңызы
3.1 Шоқан Уәлиханов еңбектеріндегі тарихи тұлғалар туралы мәліметтер
3.2 Шоқан Уәлиханов және қазақ рухани мәдениеті мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы мен шығармаларына жалпы сипаттама
1.1 Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы және тарихи көзқарастарының қалыптасуы
1.2 Ш.Ш. Уәлихановтың ортағасырлар тарихына байланысты жазған еңбектеріне жалпы сипаттама
2 Шоқан Уәлихановтың қазақ этникалық тарихына байланысты еңбектері
2.1 Қазақ халқының шығу тегіне қатысты мәліметтер
2. 2 Ш.Уәлиханов қазақтың ру тайпалары туралы
3 Орта ғасырлық Қазақстан тарихы мәселелерін зерттеуде Шоқан Уәлиханов еңбектерінің маңызы
3.1 Шоқан Уәлиханов еңбектеріндегі тарихи тұлғалар туралы мәліметтер
3.2 Шоқан Уәлиханов және қазақ рухани мәдениеті мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің ұлттық тәуелсіздік алуы, қазақ
халқының тарихи даму жолына тек жаңа көзқарастар туғызып қана қойған жоқ,
сонымен қатар ұзақ жылдар бойы тоталитарлық режимге бет ұстап, тек саяси
және таптық тұрғыда талдау жасап, теріс бағытталынып келген тарихымыздың
көптеген мәселелерін, соның ішінде халық мұрасының жан-жақты және терең
зерттеуіне, сондай-ақ әділ бағалауға өте қолайлы жағдайлар туғызды. Кезінде
Ш.Ш.Уәлиханов бастаған халық мұрасының, туған елінің тарихын зерттеудің
көкейкесті мәселелерін М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов сынды қазақ зиялылары одан әрі дамытқан еді.
Алайда, сол 30-шы жылдары қазақ зиялыларының өздері қуғын-сүргінге ұшырады.
Көп ұзамай халық мұрасынан қомақты орын алған Едіге, Абылай, Кенесары т.б.
аттары баспадан түгелдей алынып тасталды.
Сондай-ақ олар туралы халықтың ғасырлар бойы шығарған жырлары мен
аңыздары, яғни мұраларына тиым салынды. Қанша тоталитарлық режим болса да,
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектерін басып шығаруға қиянат жасалмаған сияқты еді.
Ал, шындығында олай болмады. Оның барлық ғылыми еңбектері жарық көрген жоқ,
себебі, кейбір ғылыми еңбектеріне тыйым салынды.
Міне, қазір егемендіктің арқасында Ш.Ш.Уәлихановтың шығармаларына да
жаңа көзқарас қалыптасты. Еліміздің тарихындағы ірі тұлғалар: Едіге,
Абылай, Кенесары және т.б. жан-жақты зерттеулер басылып қана қойған жоқ,
сондай-ақ олар туралы халқымыздың ғасырлар бойы сақтап келген асыл мұралары
жарық көріп жатыр.
Осы тұрғыдан қарағанда, Ш.Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасын кеңінен қарау
бұл күндегі егеменді Қазақстанның тарих, жалпы қоғамдық ғылымдағы
көкейкесті мәселе.
Ш.Ш.Уәлиханов қазақ халық мұрасын алғаш рет жинап, зерттеп және қазақ
халық поэзиясына түңғыш рет анықтама берген ғалым. Осындай ұлы ғалымның
халық мұрасын зерттеуге арналған еңбектердің терең түрде саралап, жүйеге
келтіруі бұл күндегі қазақ тарихы ғылымының өзекті мәселесі болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейіне келетін
болсақ, оның тарихнамасын қолға тиген қүжаттар мен зерттеулердің негізіне
сүйене отырып үш кезеңге бөлуге болады. Біріншісі, мәселенің Қазан
революциясына дейін қарастырылуы; екіншісі, Кеңес заманындағы, атап айтатын
болсақ, XX ғасырдың 40-70 жылдары мен 80 жылдар тарихнамасы, үшінші,
еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізген кезеңінен басталады.
Шоқанның көзі тірісінде еңбектерін бастырып, жарыққа шығарумен
айналысқандар К.К.Гутковский, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, А.Н.Бекетов,
Ф.Р.Остен-Сакен, Е.П.Ковалевский, неміс ғалымдары А.Эрман,
А.Петерман, ағылшын ғалымдары ағайынды Мичельдер және т.б. еді. Қазақ
ғалымы қайтыс болғанан кейін (1865ж.) оның мұрасын игерудің жаңа кезеңі
басталды. Алғашқы жылдары қазақ ғалымы еңбектерінің толық жинағын шығару
үшін генерал К.К.Гутковский, А.К.Гейнс, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тянь-
Шанский, Ф.Р.Остен-Сакен, тіпті орыс географиялық қоғамы түгелдей жұмыла
кірісті.1.5
XIX ғасырдың 80-жылдарында шоқантанушы ғалымдардың жаңа бір легі бұл
игілікті істі одан әрі жалғастырды. Солардың қатарында Г.Н.Потанин,
Е.К.Гутковская, Г.А.Колпаковский, М.Шорманов, Н.И.Веселовский,
П.М.Мелиоранский, француз ғалымдары Эмиль Жонво мен Элизе Раклю т.б. айтуға
болады.
Алайда, қазақ ғалымының ғылыми мұраларын түгелдей жарыққа шығару
Қазан революциясынан кейін жүзеге асады. XX ғасырдың 40-жылдары Шоқан
мұрасын игеруге Қазақстан ғалымдары айрықша ден қойған еді. Осы аталған
қыруар жұмыстың жалпы басшылығын Қ.И.Сәтпаев басқарды. Бір емес, алты рет
шоқантанушылар тобы құрылғанымен, көп жылға дейін жұмыс сәтті жүрген жоқ.
1957 жылы Қ.Сәтбаев шоқантанушылар тобын басқаруды Әлкей Марғұланға
тапсырды. Сол күннен бастап шоқантанушылар ісі алға басты. Ә.Марғұланның
басшылығымен КСРО-ның негізгі деген мұрағаттарын терең зерттеу басталды.
Шоқанның қолжазбалары негізінен Ленинград, Москва мұрағатарында сақталған
және профессор Веселовскийдің академиялық қорынан басқа қазақ халқының
қолжазбалары көптеген шығыстанушылардың қорында сақтаулы екені анықталды
2.97. Көп жылғы зерттеу нәтижесінде Ә.Марғүлан (1958 жылы) Шоқанның
шығармаларын жарыққа шығарды. Бұл басылымды шығаруда Ә.Марғұланның
басшылығымен қыруар жұмыс атқарғандар профессор С.Я.Болатов,
М.С.Тұрсынова, П.Г.Голубев, Л.М.Әуезова есімі ауызға оралады
дайындағанын көрсетеді.
Бірнеше жылдардан соң Ә.Марғұланның басшылығымен және редакциялауымен
Ш.Уәлихановтың 5 томдық жинағы (1961-1972 жж.) жарық көріп, еліміздің
ғылыми жұртшылығы арасында жоғары бағаға ие болды. Әлкей Хақанұлы Ленинград
университеті қабырғасында оқып жүріп (1925-1929жж.) Шоқан туралы
материалдар жинай бастаған. Содан берідегі зерттеу еңбектері жүз баспа
табақтан асып жығылды. Дегенмен, шоқантанушы ғалым Шоқан мұраларын зерттеу
жұмысы жеріне жеткізілді деген сөзді ешқашан айтқан емес. Қайта өмірінің
соңғы күндеріне дейін Шоқан туралы жазылған дүниелерден өзіне беймәлім
деректерді іздеп тапса, шын пейілімен қуануда болды. Ә.Марғұланның мына бір
айтқан ойлары да шоқантанушы жас буынға өсиетттей: Шоқан еңбектері қазақ
тіліне түгел аударылған жоқ. Оны кез-келген адамға тапсыра салуға болмайды.
Шоқанның стилі қандай! Жазу ерекшелігі, ойлау өрісі ше?! Келешекте Шоқан
шығармалары ана тіліне толық аударылар болса аса жауапкершілік керек екенін
айтқым келеді3.65.
Ә.Х.Марғұланнан кейін де Шоқан Уәлихановтың өмір жолы мен
шығармашылығын зерттеу XX ғасырдың 50-70 жылдары өз жалғасын тапты.
Ш.Ш.Уәлихановтың фольклор, әдебиет тарихы, қазақ өлеңінің құрылысы, шежіре
жайлы пікірлерін ерекше бағалап, талдаған зерттеушілерінің бірі Қ.Жұмалиев
болатын. Ал М.Ғабдуллин өз зерттеуінде Шоқанның қазақ ауыз әдебиетінің
ескерткіштерін жинаудағы қызметін және Жанақ ақынның айтуынан жазып алған
Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жыры туралы айтады 4.45.
Қазақ фольклорын зерттеуге ерекше еңбек сіңірген ғалым-академик
М.Әуезов Ш.Ш.Уәлихановтың ағартушылық, зерттеушілік қызметі, қазатың ауыз
әдебиеттін зерттеудегі орны, ислам дініне көзқарасы, қырғыздың атақты эпосы
Манасты алғаш жазып алуы туралы пікірін айтады 5.28. Қазан
революциясына дейін Ш.Уәлихановтың философиялық және саяси көзқарастары
зерттелмеді. Ғалымның саяси-қүқықтық, жалпы мемлекетке байланысты
көзқарастарын С.Я.Булатов өзінің мақаласында қарастырған. Ш.Уәлихановтың
Орта Азия елдерінің артта қалуын монархиялық деспотизмен, ал Шығыс
Түркістандағы жалпы ұлттық көтерілістің болмауының себебін ішкі жергілікті
халықтың діни алауыздығына байланысты және Абылай ханның көп векторлы
саясат жүргізуінің себебін көрсеткенін, мақала авторы Шоқанның шаруалар
революциясын қолдамағандығын, реформаны жақтағандығы, яғни демократ-либерал
болғандығын көрсеткен 6.91.
Қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы әрі әдебиетші ғалымы туралы
А.Нұрқатов Шоқан Уәлиханов зерттеу мақаласын жазды. О.А.Сегізбаев зерттеу
мақаласында Ш.Уәлихановтың саяси көзқарастары мен ағартушылық қызметін
терең талдайды, сонымен бірге жалпы философиялық, дінге деген
көзқарастарына және қазақтар арасында орыстың алдыңғы қатарлы мәдениетін
насихаттағандығына тоқтайды 7.6. Жалпы осы кезеңге Шоқан Уәлихановтың
философиялық және діни көзқарасттарын діннің пайда болу және ислам дінінің
реакциялық, сипатын А.Искаков зерттеу мақаласында көрсетуге тырысты 8.19.
Қазақ ауыз әдебиетінің жанрларының бірі - тарихи жырлар. Ғалымдар бұл
салаға назарын өткен ғасырдан бастап аударған. Халқымыздың ұлы перзенті
Шоқан Уәлиханов халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, маңызды-маңызды пікір
айтқан. Ғалымның алғашқы рет тарихи жыр терминін қолданғандығы туралы
айтып, Шоқан Уәлихановтың қазақ поэзиясының тудыратын адамдары туралы
бастамасын жалғастырып зерттегендердің бірі Е.Ысмайлов.
Белгілі ғалым Н.С.Смирнова Ш.Ш.Уәлиханов қазақ ауыз әдебиетін жинаушы
әрі зерттеуші ретінде қарап, оның қазақ халқының мұраларының
барлық түрінен мол материал жинағанын айтады. Қазақ поэзиясының барлық
түріне анықтама беріп, сол сияқты қазақ ауыз әдебиетін, әсіресе
аңыз бен эпосты тарихпен тығыз байланыста қарағанын және ауыз
әдебиетінің шығармаларынан ол халықтың рухын, әдет-ғұрпын, өмірін
көрсететінін көрсетеді. Зерттеулердің орыс тілінде жазылып, Ресейдің
алдыңғы қатарлы интеллигенциясын қазақтың таза табиғатымен таныстыруды
мақсат еткендігін айтады 9.10.
Е.Б.Бекмахановтың жетекшігімен Д.И.Дулатова Шоқан Уәлихановтың тарихи
көзқарастарына байланысты кандидаттық диссертациясын жазды 1.120.
Ш.Ш.Уәлиханов шығармашылығын зерттеу XX ғасырдың 80-жылдарында
жалғасты. Мәселенің жан-жақты зерттелуі 1985 жылғы ұлы ғалымның туғанына
150 жылдық мерейтойымен байланысты еді. Ш.Уәлихановтың этнограф және қоғам
үшін атқарған қызметі С.Л.Тихвинский, Н.Е.Бекмаханова, Х.А.Арғынбаев,
Б.А.Литвинскиий, Э.М.Мурзаев, В.П.Курылев, И.И.Стрелкованың мақалаларында
қарастырылды10.31. Сондай-ақ О.А.Сегізбаев ғалымның ұлттық және
әлеуметтік қанаушылығы жоқ жаңа саяси жүйені іздегендігін көрсетеді, мұндай
қоғам тек жоғары мәдени жүйесі дамыған, ағартушылық-гуманизм белгілері бар
өркениетті-тапсыз қоғамда мүмкін екендігін көрсетеді11.17. Осы мерейтойға
байланысты ұлы ғалымның өскен ортасына жалпы Уәлихановтар әулетіне арналған
Ә.Х.Марғұлан мен С.Өтениязовтың зерттеулері қарастырылады.
Ш.Ш.Уәлихановтың Жетісу жеріне сапары кезінде қазақтардың егішілікпен
айналысқандығы жайлы мәліметтер қалдырғаны белгілі, яғни орта ғасыр кезінде
Іле аңғарында егіншіліктің кең етек жайғандығын айтқан. Осы мәліметтерді
С.Жолдасбеков палеэтнографиялық зерттеулермен салыстырып, орыс шарулары
келмей тұрып-ақ Жетісу жеріндегі қазақтардың егін салып, қысқа шөп
дайындағанын көрсетеді 12.19.
Шоқан Уалихановты деректанушы ретінде М.А.Бекмағанбетова 13. 351,
тарихшы ретінде тарих ғылымына қосқан үлесін И.В.Ерофеева, О.И.Исмагулов,
Н.С.Мұканов, Н.А.Алимбаев қарастырса, этнограф ретінде қазақ халқының
этногенезіне байланысты тұжырымдарын Н.Э.Масанов зерттеулерінде талдаған
14.69.
КСРО империясы құлап, Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты
қазақ тарихын өркениеттік-ұлттық негізде жазуға жағдай туды. Көптеген
тарихи тұлғалардың қоғамдық қызметіне, олардың қалдырған шығармаларына
объективті баға берілді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан, яғни 90-жылдардан
бастап бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде Ш.Ш.Уәлихановтың шығармаларын
зерттеу кезінде қарастырылмаған қазақ тарихына қатысты тың мәселелер
көтеріле бастады.
Шоқан Уәлихановты фольклортанушы ретінде бағалап, еңбектерін арнаған
зерттеушілерге М.Асфандиярова, Е.Мағауин, Қ.Алпысбаева, А.Турышевты
айтамыз.
Шоқан Уәлихановтың отбасы-некеге, әйелдердің теңсіздігіне байланысты,
көп әйел алушылыққа, қыздарды сатушылыққа, әмеңгерлікке және басқа да
дәстүрлерге қарсы шыққандығын Г.Үсейінова мақаласында қарастырылады
15.31. Россия ғылымында Мұхамед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегін
Шоқан Уәлихановтың алғаш зерттегендігін С.Өтениязов 16.54. ал Шоқан
Уәлихановтың қазақтың тұңғыш деректанушысы ретінде Қ.Атабаев
17.65, сондай-ақ қазақ топырағында Қадырғали би Қосымұлының шығармасын
тұңғыш зерттеушісі екендігін Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиев 18.12 сөз
етеді.
Шоқан Уәлихановтың туғанына 170 жыл толуына орай бүгінгі таңда
шоқантану саласындағы өзекті мәселелерді, яғни қайтадан Ш.Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанынан кезінде жұмыс істеген
шоқантану бөлімін қайта ашу мәселесін Ә.Жұмабекұлы көтереді.
Мәселенің зерттелу деңгейіне тоқталсақ Кеңес заманында
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектері жан-жақты талданып, зерттелгенімен, өкінішке
орай, кеңестік идеология насихаты мен қатаң марксттік догма
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбегін зерттеуге арналған ғылыми жұмыстардың ғылыми
сапасына, деңгейіне кері әсерін тигізіп отырды. Сондықтан да бүгінгі таңда
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектері жан-жақты объективті тұрғыда қайта зерттелуі
қажет. Кеңес заманы кезінде ғылыми айналымға ендірілмеген ғалымның
мүраларын тауып, бастырып шығару қажет.
Тақырыптың деректік негізі. Диплом жүмысын жазуға арқау болған
деректерді үш топқа бөлеміз. Біріншісі, Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Мұрағатындағы Ш.Ш.Уәлихановқа қатысты құжатттар және ғалымның
қолжазбалары. Екінші кезекте Ғылым Академиясының Сирек кездесетін кітаптар
мен қолжазба бөліміндегі Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектерінің фотокопиясы. Ал
үшінші кезекте маңыздылығы жағынан ерекше орында түрған Ә.Марғұланның
жетекшілігімен шыққан Ш.Ш.Уәлихановтың бес томдық жинағы (1961-1972жж.)
болып табылады. Сондай-ақ зерттеу барысында Шоқан Уәлихановтың саяхат
сызбаларын, түрлі карталарын қарастырдым.
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Диплом жұмысын
жазу барысында салыстырмалық, тарихилық әдістер қолданылды.
Зертеу жұмыстың мақсаты - Шоқан Уалиханов еңбектерінің
ортағасырлық Қазақстан тарихын қарастырудағы маңыздылығын көрсету.
Осыған орай өзіме төмендегідей міндеттерді қойып отырмын:
- Шоқан Уалихановтың тарихи көзқарастарының қалыптасуын анықтау;
- Ғалым еңбектерін қарастыру;
- Шоқан Уалихановтың ортағасырлық Қазақстан тарихы жайлы жазған
мәліметтерін қарастыру.
- Ғалымның қазақ халқының шығу тегіне, дініне, қазақ қоғамындағы тарихи
тұлғаларға қатысты мәліметтерін қарастыру;
- Ш.Уәлиханов саяхатының сызбаларын т.б. карталарын іздеп табуға тырысу;
Құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім үш тараудан,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы мен шығармаларына жалпы
сипаттама
1.1 Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы және тарихи
көзқарастарының қалыптасуы
Қазақ елін Ресейдің отарлауы ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарына басталып,
жүз жылдан астам уақытқа созылды. Қазақстанның едәуір бөлігі отарланғаннан
кейін, қазақ халқының мемлекеттілігінің белгісі болған хандық билігі
жойылды, оның орнына ел басқаруда ресейлік тәртіп ендіріле бастады. Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы М.Сперансий жасаған Сібір қырғыздары туралы
жарғыға сәйкес 1822 жылы Орта жүзде хандық билік жойылып, жаңа әкімшілік
бөлінісі енгзілді.
Қазақ елін дербестігінен айырып, Ресей империясының өзінің ауқымы
жағынан дүние жүзі тарихында болмаған көлемде казактар мен шаруаларды қазақ
жеріне жаппай қоныстандыру, қазақ халқының ежелден қалыптасқан салт-
дәстүрі, шаруашылық жүйесін үлкен өзгеріске ұшыратқан кезеңде қоғамдық
тарихи майданда Шоқан Уәлиханов көріне бастады.
Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінің атамекені -
Сырымбетте көптеген аңыздарды есіне сақтап отырған халықтың арасында
өткізді. Тарихи аңыздарға құлақ қойып, халықтың өлең-жыры мен әңгімелерін
тыңдауға құштар болып өседі 329.
Бала Шоқанның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп, жетіле беруіне
әжесі Айғаным көп ықпал еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі
халық даналығының сарқылмас білім бұлағы болған. Әжесі Шоқанға қазақтың
ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі басы-
қасында болған оқиғаларды еске алып отырған.
Айғаным ханша Ресеймен жақындаса отырып, оған өз ұпайын жібермеудің
жолы - орыс тілі мен білімін игеру, екіншісі - бірте-берте отырықшылыққа
көшу деп білді.
Уәлидің Сырымбеттегі ордасында арнаулы мектеп әрқашан Айғанымның
басшылығымен жұмыс істеді. Оның жеті ұлы - Мамеке, Әбен, Шепе, Шыңғыс,
Ханқожа, Салтақ, Әлжан осы мектептен тамаша білім алып шықты. Ол сондай-ақ
өз мектебінде ауылының басқа балаларын да қосып оқытқан. Айғаным
мекетебінің бағдарламасында жалпы білім беретін сабақтар оқытылған.
Математика, география, тарих, шығыс әдебиеті және шағатай тілі, қазақтың
жырлары мен қиссалары оқытылған. Ал Қазақстанның басқа мектептерінде тек
діни сабақтар ғана жүретін.
Сондықтан 1827 жылы 16 жастағы Шыңғыс Омбыдағы әскери училищеге
түскенде, орысша таза сөйлейтін. Мұнда жеті жыл оқыған Шыңғыс терең білім
алып, әдебиет, өнер және мәдениет, тарих, география, статистика т.б.
ғылымдарды оқып өз заманының алдыңғы қатарлы азаматы болып шығады.
Айғаным ханша қазақ даласын қызғыштай қорғаған елдің анасы болған.
Болашақ білімде екендігінне сеніп, ағартушылыққа көп көңіл бөлді.
Шыңғыс Уәлиханов анасы Айғанымның игілікті істерін одан әрі
жалғастырады. Сондай-ақ халықтың мәдени, әдеби және археологиялық
ескерткіштерінің қамқоршысы болды.
Академик Ә. Марғұлан ол туралы “Шыңғыс ғылымды, әдебиет пен өнерді
бағалайтын өз заманының білімді адамы болды. Сол кездегі қазақ халқының
тұрмысының, экономикалық және саяси өмірінің қыр-сырын жақсы білген...”-
деп жазған болатын 3.30-31.
Сол кездегі Шыңғыс пен оның баласы Шоқан жинап, қағазға түсірген
халқымыздың асыл дүниелері кейінірек ғалымдар арасында “Кушмуринский
список” деп аталып кетті. Бұл әйгілі жинаққа “Едіге”, “Қарақыпшақ
қобыланды”, “Қозы көрпеш - Баян сүлу” жырларының бірнеше нұсқалары және
“Еркөкше – Ерқосай”, “Орақ батыр” жырлары т.б. көптеген ауыз әдебиетіндегі
асыл мұралар кірген болатын...
Сондықтан көптеген Ресейдің ғалымдары Шыңғыстан ақыл-кеңес сұрайтын.
Оған көптеген ғылыми мекемелерден өтініш келіп жататын. Ол өмір бойы ауыз
әдебиетін, зергерлік асыл бұйымдарды, әдет-ғұрыпқа байланысты заңдар мен
статистикалық мәліметтерді жинаумен қатар А.Сотников, А.К.Крохалев,
М.В.Ладаженский, Н.Ф.Костылетский, И.Ибрагимов, А.К.Гейнс, Г.Н. Потанин,
П.П.Семенов-Тянь-Шаньский, М.С.Знаменский т.б. ғалымдармен, сондай-ақ орыс
географиялық қоғамымен тікелей байланысты болды 19.97.
Шекаралық комиссияның бастығы полковник М.В.Ладаженскийдің өтінішімен
Шыңғыс қазақтың халық поэзиясы мен ертегілерінің, аңыз-әңгімелердің
нұсқаларын жинайды. Ладаженскийдің өтінішін орындау үшін Шыңғыс әйгілі
ақындар мен жыршыларды талай рет өз үйіне шақыртып, қазақтың өлең-жырлары
мен аңыздарын Шоқанға жаздырып алып, Омбыға жіберіп отырған 19.98.
Болашақ ғалымның жан-жақты білім алып, халық ауыз әдебиетінің
ескерткіштерімен танысып, тарихи-ғылыми көзқарасының қалыптасуында әжесі
Айғаным ханым мен әкесі Шыңғыс сұлтанның атқарған қызметі зор.
Шоқанның ғылыммен айналысуына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интелигенциясының өкілдерімен тығыз байланысты болуы көп ықпал етті.
Академик А.И.Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасына қызмет істеген
декабристер С.М.Семенов, В. И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан
университетінің студенттері С.Сотников, Н.Ф.Костылетский, Т.Сейфуллин
сияқты көптеген жоғары білімді адамдар Шыңғыстың ауылында талай рет болған.
1841 жылы Құсмұрынның төңірегінде Обаған даласында топографиялық суреттер
түсіріп жүрген орыстың инженер-топогрофтарына алты жасар Шоқан сурет салуды
үйренеді.
Шоқан Омбы кадет корпусында 1847-1853 жылдары аралығында оқыды. Омбы
кадет корпусы сол кездегі Сібірдің ең жақсы оқу орны деп саналды. Кадет
корпусы жан-жақты білім беретін. Онда екі даярлау класы, бес негізгі және
алтыншы - арнаулы класс болды.
Негізгі кластарда шет тілдері, оның ішінде шығыс тілдері - қазақ,
татар, шағатай тілдерін де оқып үйретілді. Бұл тілдерді үйрету сабақтарында
әрқилы шығырмалардан үзінді оқыту, өлеңдер мен мысалдарды жаттатып және
оларды дауыстап, мәнерлеп оқуға жаттықтыру тәсілі кеңінен қолданылатын.
Онда тарих, география және әдебиет пәндеріне көп көңіл бөлінді.
Алғашқы кластардан бастап ежелгі Греция мен Рим тарихын, ортағасырлар
тарихын Еуропа географиясын өтті. Төртінші және бесінші кластарда тіл-
әдебиет теориясы, орыс және Батые Еуропа әдебиеттерінің тарихы оқытылды.
Этнография мен антропология пән ретінде енгізілді. Қытай, Үндістан,
Ауғанстан, Персия сияқты Азия елдерінің халықтары олардың шыққан тегі,
діні, тұрмыс-салты, саяси-әкімшілік құрылымы, басқару жүйесі жайлы терең
мағлүматтар берілді. Сонымен қатар Қытайга бағынышты елдер, Түркістанның
тарихи-саяси аймақтары, Шығыс Үндістан мен Арабия мемлекеттерін жан-жақты
қарастырды.
Алаш жұртын толықтай Ресей империясының отарына айналдыру мақсатында,
болашақ офицерлерге әскери-статегиялық мақсатпен Қазақстанның географиясын
оқытуда ерекше көңіл бөлінді.
Ресейдің мәдени орталығына тым шалғайда жатқан Омбыдағы осы әскери
училищенің әскери пәндері тұрғысынан ғана емес, жалпы білім беру жөнінде
озат оқу орнына айналуының себебі училищенің оқытушы құрамында еді. Ресейде
декабристер қозғалысы басылған соң, елдегі озық ойлы адамдарға қуғын
басталды. Олар алыс аймаққа, Шығысқа, Азияға айдалды. Жақсы білімді адамдар
"сенімсіздер" деп саналып, шет жаққа жіберілді. Үкімет үшін бұл тыныш
саналды. Сондықтан олардың көбі алысқа Омбы сияқты орындарға аттандырылды.
Ал, олар болса шын мәнінде озық ойлы, білімді адал жандар еді. Осы себептен
де бұл училищеден кейін кадет корпусынан жан-жақты білімді, прогрессивті
ойлы офицерлер тәрбиеленіп шықты.
Шоқанның азаматтық позициясынан қоғамдық-саяси көзқарасының
қалыптасуына, рухани жағынан өсіп-жетілуіне Белинскийдің идеясын
насихаттаған әдебиетші және шығыстанушы Н.Ф.Костылецский; айдауда жүрген
ғалым, тарих пәнінің мүғалімі- Гонсевский; Н.Г.Чернышевскийдің досы және
үзеңгілес серігі, әдебиетші В.Л.Лободовский; шығыстанушы А.А.Сотников;
суретші және ұстаз А.П.Померанцевтың ықпалы зор болды 20.16-17.
Ш.Уәлихановтың дүниеге көзқарасының қалыптасуына тарих пәнінің
оқытушысы Гонсевскийдің маңызы зор еді. Гонсевский оған әртүрлі елдердің
тарихы мен сонау ескі замандардың бастап XIX ғасырға дейінгі Еуропа мен
Ресейде болған қоғамдық қозғалыстар жөнінде талай әңгімелер айтты.
Шоқан тарихи-географиялық әдебиетке беріліп, өте көп оқиды; бірақ
ондай әдебиеттің Омбыдан табыла қоюы қиын еді. "Бастықтардың Шоқанға іргелі
кітапханадан кітаптар алуға рұқсат еткені, - деп жазады Г.Н.Потанин, -
маған үлкен қуаныш болды. Шоқан кітап қоймасынан Палластың сапар шегуі мен
Рычковтың күнделік жазбаларын әкелгенде бұл біздің кемелденуіміздегі бір
дәуір болды. Кітаптардың қалыңдығы, олардың форматы көне баспа, көне сөздер
және ескірген қағаз исі осының бәрі ғажап, әдеттен өзгеше, көне заман
поэзиясына толы еді. Біз Палластың кітабын, әсіресе, оның біз үшін туған
жерлерді суреттегендерді құныға оқыдық" 21.30-31.
Провинциялық Омбы қаласында тұрған кезінде Шоқан шығыс мәдениеті,
география мен тарих және философия жөнінде жазылған кітаптарды арнайы
жинап, өте бай кітіпхана құрап алады. Шоқанның Омбыдагы пәтерінде болған
(1856 жылы) Семенов-Тянь-Шаньский Уәлихановтың өз кітапханасына таңдап,
сұрыптап жинаган кітіптары оған үлкен абырой әкеледі деп санаған.
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында бітіріп, армиялық
атты әскердің корнет деген офицерлік атагын алып шығады. Осы кезде Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың аппаратында қызмет етті. Гасфорт
кеңсесі жайындағы құжаттарға Караганда, Шоқанға дейін де оның төрт
адъютанты болғанын көреміз. Және олардың бәрі дәл осы өз бастықтары тектес,
неміс ұлтынан шыққан: Экеблад, Гинце және ағайынды Блюментальдер секілді
офицерлер еді. Генерал-губернаторлық кеңсе штаты бойынша адъютанттар саны
төртеуден аспау керек. Сөйтсе де Гасфорт Шоқанды атты әскер полкында қызмет
етеді деп тіркетіп қойып, өзіне жәрдемшілікке алуға қүлық білдірген.
Генерал-губернатор үйінде кезекшілікте болып, өзіне тиісті міндеттерді
атқарып біткеннен кейін ол архивке қарай асықты. Өзі ірге көтергелі бері
Азияның қойнауына бағытталған саясатты жүргізуге белсене септескен Омбы
шаһарында жинақталып қалған архив жас корнет үшін іздегенге сұрағандай
ордалы қазына болғаны айдан анық. Ондағы мұқияттап буылған көне құжаттар
арасында орыс-қазақ, орыс-жоңғар, орыс-қытай қатынастарына қатысты
мағлұматтар өте көп. Шоқанды қазақ тарихына қатысты материалдар бір
қызықтырса, патша әкімдерінің Орта Азия билеушілерімен жүргізген қарым-
қатынастары жайындағы дүниелер екінші жағынан үйіре тартады.
Қызметке алысымен-ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен чиновниктер
ортасына, яғни корпустағы өзіне мәлім оқымысты әрі алдыңғы қатарлы
прогрессивті адамдарға мүлдем қарама-қарсы ортаға тап болды. Бұл ортаның
көпшілігі патшалық отаршылдық аппаратын билеп-төстеп отырған реакцияшыл
офицерлер мен чиновтиктер еді. Олардың басындың генерал Гасфорт пен
сібірлік қырғыздар облысын басқарған оның көмекшісі фон Фридрикс түрды. Бүл
генералдар кімдер және қазақтарды қалай басқарғаны туралы
Ф.М.Достоевскийдің досы Врангель мен Батыс Сібірде ұзақ қызмет еткен және
Шоқанды жақсы білетін Бас штабтың офицері И.Ф.Бабковтың кітаптарында өте
айқын көрсетілген 22.79-81.
Бұл офицерлер мен чиновниктерді Батыс Сібір мен Қазақстанға қандай ой
жетектеп келді? Бұл сұраққа: тек қана оңай олжа табу ниеті, Шоқанның
Достоевскийге жолдаған хатында жазғанындай ...тәуелсіз Татарияның кең
жазирасында аздап байып алу, қырғыздарды тонап, оладың ақшасына өздерінің
әйелдеріне жібек ленталы атлас көйлек тіктіру ниеті ғана жетектеп әкелген
деуден басқа жауаптың бірде бірі дөп келмейді.
Тікелей Фридрикстің басшылығымен жұмыс істеуге тиісті болған Шоқанның
жағдайы өте ауыр болды. Шоқаннның Петербургттағы достарына жазған
хаттарынан көрінгеніндей, Дюгамель, Фридрикс және оларлың сыбайластары
Кройерус пен Кури өздерінің қылмысты істерін әшкерелеп, заңсыздыққа,
тонаушылыққа, парақорлыққа қарсы, патшаның отаршылдық аппараты тудырған
зұлымдық атаулының бәріне қарсы аянбай күрескені үшін Шоқанды үнемі
қудалап, зәбірлеп отырған. Дарынды Шоқан Уәлихановтың зор табыстарын
күндеуші патша чиновниктері оның ғылыми бастамаларына кедергі жасап,
Қашқария экспедицииясының нәтижелерін жоққа шығаруға тырысады, Атбасар
округтік приказының аға сұлтаны болып сайлануына бөгет жасайды. Шоқан бұл
қорлықққа шыдай алмай, соның зардабынан ауруға да шалдығады. Уәлихановтың
замандасы А.К.Гейнс 1865 жылғы жазбасында бірнеше осылай қорлап, тобықтан
қағу ... биылғы жылы Шоқанның түбіне жетті, - деп ашықтан-ашық жазады
21.35.
Шоқан Уәлиханов мұндай қара ниетті ортадан құтылып, қоғамдық пайдалы
еңбекпен шұғылданудың жолдарын іздейді. Ақыры ол осындай мүмкіндікке ие
болды. Бұл сол кезде Қазақстанда Ұлы жүз қазақтары мен Ыстықкөл
қырғыздарының Ресейге өз еркімен қосылуы нәтижесінде туған тарихи жағдайдың
өзгешілігіне байланысты еді. Баршаға аян, Ұлы жүз қазақтары XIX ғасырдағы
40-жылдың басында - Ресейдің мәңгі боданы болуға ант берді және осыған
байланысты 1845 жылы жаңа Қапал қамалы салынды. Верный бекінісі ол кезде
жоқ еді. Іле өлкесінде, Тянь-Шань тауында, сол секілді Шу алқабында
атқарылуға тиісті үлкен де күрделі жұмыс тұрды.
Қоқан хандығының ықпалындағы Жетісуды бейбіт жолмен Ресейге қосуды
көреген саясат жүргізу қажет болды. Алға қойған міндетті шешумен
офицерлердің бір тобы айналысуға тиісті болды, мұнда К.К.Гудкоовский,
М.М.Хоментовский, М.Д.Перемышельский және Шоқан Уәлиханов жетекші роль
атқарды.
1856 жылы көктемінде Шоқан Уәлихановтың өмірінде ерекше жағдай болды,
ол ғалым, белгілі географ П.П.Семенов Тянь-Шаньскиймен танысты. Бұл танысу
Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметінің бағытын анықтады, орыс географиялық
қоғамымен байланыс орнатуына жол ашты 23.46
Ш.Уәлиханов қысқа ғұмырында қабілет дарынымен айдай әлемді
мойындатқан XIX ғасырдағы бірден-бір қазақ ғалымы. Шығыстану аспанындағы
құйрықты жұлдыздай жарқ етіп жоқ болған ол хан тұқымы әрі орыс армиясының
әйдік офицері еді. Орыс ориенталистері оны түрік халықтарының тағдырындағы
аса маңаызды жаңалықтар ашып, ұлы істер күттірген теңдесі жоқ құбылыс жоқ
еді деп таныған-ды.
1.2 Ш.Ш. Уәлихановтың ортағасырлар тарихына байланысты
жазған еңбектеріне жалпы сипаттама
Ш.Ш.Уәлиханов Омбы кадет корпусында оқып жүрген кезде орыс және
еуропалық ғалымдардың тарихи-географиялық және шығыстануға байланысты
еңбектерімен, сонымен қатар мұрағат материалдарымен, шығыс деректерімен
танысты, яғни осы білім ордасында деректанушы ретінде қалыптасты. Тұңғыш
рет И.Н.Березиннің бастыруымен шыққан Жалаиридің "Жамиғ ат-тауарих", Рашид
ад-диннің "Жамиғ ат-тауарих", Әбілғазының "Шаджара-и турк", Бинайдің
"Шайбани наме" еңбектерімен танысады. Кейінірек осы еңбектерді түп
нұсқасында қарастыра отырып, Шоқан Уәлиханов оларға арнаулы зерттеулерін
арнайды, мазмұндарын аударады, басқа авторлардың шығармаларымен салыстыра
отырып, түсініктеме береді. Осы мәліметтердің негізінде карталар, схемалар,
гениеологиялық таблицалар жасайды 2. 64.
Ш.Уәлиханов "Профессор И.Н.Березинге хат" және "Профессор
И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" атты еңбегіне түсініктеме" еңбегінде
И.Н.Березиннің хан жарлықтары аудармасына анализ жасалады. Сондай-ақ онда
кездесетін түсініксіз сөздермен терминдерді реттейді. Жүмыс процесінде
Ш.Уәлиханов ХІУ-ХУІ ғасырлардағы хан жарлықтарының тілін XIX ғасырдағы тірі
түркі халықтарының тілімен салыстырады. Оның эволюцияға ұшырағандығын
зерттейді21.93-б. Қазақ тілі негізіндегі сөздердің мағынасын, олардың
қолданылуын, этимологиясын, тілдік стилистикалық және фразеологиялық
ерекшеліктерін түсіндіреді, сонымен қатар мәтінді аудару кезінде кеткен
қателіктерді көрсетеді. Мысалға, машайх сөзін И.Н.Березин "духовный судья"
деп аударса, Ш.Уәлиханов қазақтар оны әулие "святой" мағынасында қолданып
және осылай әулиелердің мазарын айтатындығын жазады. Сөздерді аударып қана
қоймай өзінің сынауларын, гипотезаларын білдіреді. Сонымен қатар, терминдер
мен адам есімдеріне түсініктеме берген кезде, шығыс деректері мен халық
аңыздарына жүгінеді. Көшім хан туралы айтқан кезде қазақ аңыздарында Көшім
хан қазақ сұлтаны емес, башқұрт ханы ретінде кездесетіндігін көрсетеді.
Қазақтардың этногенезін зерттеу кезінде Жалаиридің "Жами ат-тауарих"
еңбегіне сүйенеді. "Жами ат-тауарихтағы" Ораз-Мұхамед ханның шежіресі
шекара бастықтары жинаған қазақ сұлтандары шежіресімен сәйкес келетіндігін
айтады. Ол шежірелерді (генеология) бір-бірімен салыстырып, кейбір
ерекшеліктерін көрсетеді. И.Н.Березинге шығыс авторларының еңбектерінен
қазақтар туралы мәлімет кездестіретін болса өзіне хабарлауын
өтінген, яғни халықтың этногенезін зерттеуде жазба деректердің
маңыздылығына ерекше баға береді. Қазақтар туралы мәліметтерді ХІ-ХУ
ғасырларға жататын араб деректерінен, Үндістанда Ұлы Моғолдар династиясының
негізін қалаған Бабырдың, түрік жазушысы XVII ғасырда өмір сүрген Катиба
Челебидің еңбектерінен жинастырады. Кейінірек Катиба Челебидің "Китаби
Жахан-нама" еңбегіндегі мәліметтердің негізінде ХУІ-ХУП ғасырлардағы Орта
Азияның сызба картасын жасады 11.62-63.
"Жамиғ ат-тауарихтан" жасалған мазмұндама, түсініктемесі Шоқанның
тарихи еңбектерге деген үлкен ылтипатын көрсетеді. Белгілі ғалымдар
Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиевтің: "Қадырғали би еңбегін қазақ топырағында
ғылыми түрғыдан зерттеу Шоқан Уәлихановтан басталады" 18.94- деген
пікірімен қосыламыз.
Қадырғали Жалаиридің туындысын оқып қана қоймай, ол еңбекті түркі-
манғол халықтары туралы жазылған басқа да шежірелермен салыстырады. Олардың
барлығын жүйелеп, қазақ тарихына қатысты толығырақ тоқталады. Кітаптың Оғыз
хан аңызына арналған тарауына көбірек зер салған. Оғыздардың 24 тармаққа
бөлінетініне, олардың ішінде өзге түркі халықтарына ортақ рулар
кездесетініне, оғыздың үрім-бұтағы туралы аңызға түсініктеме береді.
Бұдан кейін Шыңғысхан әулетінің тарихына шолу жасайды. Тоқтамыстың
ұлы Қадірберді мен Едігенің арасындағы соғыстың мән-мағынасына да тоқталады
24. 31-б.
Ораз-Мұхамед тарихына қатысты тарауға Шоқан ерекше тоқталып өтеді.
Ораз-Мұхамедтің ата-бабаларының шежіресін толық баяндайды, оның 16 жасында
орыс патшасы Барис Годуновтың құзырына келген, сонымен Қасымов қаласында
хан болғаны мәлімдейді. Бұл аймақтың билік жүйесін түсіндіреді, белгілі ру
басыларының аттары, әкімшілк рәсімдері туралы мағлұмат береді.
Шоқан Уәлиханов тұңғыш рет қазақтар туралы және рулық-тайпалық құрамы
мен билеушілері жайында бірнеше тарауды орыс тіліне аударды. Бұл
мәліметтерді "Шайбанинаме" шығармасындағы деректермен салыстырады, екі
шежіреде де келтірілген хандар мен сұлтандардың аттарын анықтайды 25.4.
Шоқан Уәлиханов шығарманың тілі жайында "қазіргі қазақ тіліне өте
жақын" деп тұжырымдайды. Онда "Шайбанинаме" мен Әбілғазының шежіресіне
қарағанда аңыз әңгімелердің аздығына көңіл аударады. "Сөздері мен
тіркестері тамаша, солардың, көбі күні бүгінге дейін қазақтарда сақталған"
дейді.Сондай-ақ еңбектің кейбір тұстары сол кездегі татар тілінің нормасына
жақын жазылғанын автор көрсетіп отырады. Мәселен, "Тауарихтың" Борис
Годуновқа арналған беттері дәл осылай екенін атап көрсетеді. Осы еңбегінің
соңында "Жамиғ ат-тауарихта" қолданылған, бірақ татар тілінде кездеспейтін
219 сөздің түсінігін тізіп береді. Мұның өзі бұл тарихи еңбек авторының
қазақ екенін, шығармасын сол кездегі жазба әдеби түркінің нормасына жақын
тілде жазғаны айқындай түседі.
Ресей ғылымында Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" еңбегін
тұңғыш зерттеп, ғылыми айналымға енгізген қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов еді.
Оның әйгілі ғылыми еңбегі "Жоңғар очерктері" Петербуртегі ЗРГО Записки
Русской Географической Обшества 1861 жылы бірінші кітабында 184-200
беттерде басылып шыққан еді 16.46.
Міне осынау аса құнды басылымның 2-3 беті Мұхаммед Хайдар Дулатидың
"Тарих-и Рашиди" кітабына арналған болатын. Сонда Ш.Уәлиханов осынау аса
құнды тарихи кітаптың осы уақытқа дейін Ресей ғылымында белгісіз больш
келгенін айтады. Сол кездегі Ғылым Академиясының мұражайларында оның
түрікше аудармасы, ал Петербург университетінде түп-нұсқасы, яғни парсы
тіліндегі нұсқасының сақтаулы екенін көрсетеді. Академиялық экземплярдың
толық еместігін, ал университеттегі шығарманың парсы тілін білмейтін
адамның көшіргенін, яғни онда қателіктердің көптігін көрсетеді.
Одан ары қарай қазақ ғалымы "Тарих-и Рашиди" кітабын қысқаша талдап,
оның екі бөлімнен тұратынын, бірінші бөлімі Қашқар хандары Тоғлұқ-Темірден
яғни 1362 жылы Шыңғыс ханның ұрпағынан Рашид ханға дейін1554 жылы тарихты
қамтитын, ал екінші бөлім мемуар түрінде автор естеліктерінен тұратынын
көрсетеді. 1554 жылы дейін Орталық Азия тарихынан көп мәлімет беретін
осынау аса құнды кітап Еуропада тек аты ғана белгілі екенін айта келіп
Петербуртегі қолжазбасының әлі күнге дейін игерілмегенін қынжыла жазыпты.
Ш.Ш.Уәлиханов "Тарих-и Рашиди" кітабының мазмұнын қысқаша баяндайды.
Сондай-ақ Мұхаммед Хайдар Дулатидің және Тоғылық-Темір ханның шежірелерін
схема жасап көрсетеді. Мұхаммед Хайдар Дулатидің кітабының материалдары
бойынша Ш.Ш.Уәлиханов жасаған "Моғолстан картасы" және "Моғолстанның батыс
бөлігінің картасы" аса бағалы дүниелер болғандықтан Петербург ғалымдары,
соньщ ішінде Орыс Геграфиялық қоғамы және өзі қызмет істеген Азия
Департаментінде жоғары дәрежеде бағаланды 16.97. Бұл күнде Мұхаммед
Хайдар Дулати еңбектерін алғаш зерттеп, ғылыми айналымға кіргізген қазақ
ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов екені баршаға аян.
Ш.Ш.Уәлиханов Қашғарға сапары кезінде тарихи мазмұндағы құнды
қолжазбаларды әкелді 26.6. Ол жайында қазақ ғалымы "Тарих-и Рашиди"
кітабын қысқаша талдаған кезде айтады. Онда Қашғардан "Тазирян Ходжагян"
Қожалар тарихы атты кітапты алып келгенін, оның ХҮІ ғасырдың аяғындағы
тарихтан бастап 1758 жылға дейін мәлімет беретінін айта келіп, "Қожалар
тарихы" шығармасы "Тарих-и Рашидидің" жалғасы деп баяндап, оған қоса және
өте құнды 4 кітап алып келгенін жазады:
"Менің Қашғардан әкелген кітаптардың ішіндегі маңыздыларын атап
өтсек:
1 .Тазкирян Султан Сутук-Бугра хан ғази ең бірінші болып исламды
қабылдап Қашғарда таратқан Илек әулетінің өкілі Султан Бугра ханның
өмірбаяны туралы.
2.Тазкирян Туглук-Тимурхан Могул ұлысында бірінші болып исламды
қабылдаған туглук Темірханның өмірі жайында.
З.Ришахат Орталық Азиялық әулие-әмбиелер жайында.
4. Абу Муслим Марузи жергілікті аңыздардан жинақталған, қас-батырлар
туралы жазылған роман ", - деп қысқаша баяндайды 27.75.
Қазақ халқының тарихы бойынша жазба дерекпен қатар Ш.Уәлиханов ауыз
әдебиеті ескерткіштерінің маңызды дерек көзі болып табылатындығын айтқан
ғалым ауыз әдебиетінің ескерткіштерін ғылыми тұрғыда зерттеп,жазба
деректегі мәліметтермен салыстырады. Мысалы, "Едіге туралы жыр" еңбегінде
халық аңызындағы мәліметті Ибн Арабшахтың және басқа да жазба дерекпен
салыстырады, аңыздағы Едігенің тарихи тұлға екендігін анықтайды 28-24.
Шоқан Уәлихановтың бұл шығыс деректерін зерттеп, аударма-
түсініктемелерін жасап, тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізуі сол кезде
көптеген ғалымдардың қызығушылығын туғызды. Жазба және ауыз әдебиеті
ескерткіштерін салыстырып, анализ жасауы, бұл деректердің тілін бүгінгі
қазақ тілімен салыстыруы, деректерді ғылыми негізде кәсіпқойлық дәрежеде
талдай білгенділі ерекше құрмет сезімін оятады.
Шоқанның қысқа да жарқын өмірі ерлік пен қиыншылыққа қандай толы
болса, Қазақстан тарихы ғылымының алтын қорына кіретін оның мол мұрасын
игеру де сондай жан кешті жолдан өтті. XX ғасырдың 40-жылдары Шоқанның
мұрасын игеруге Қазақстан ғалымдары айрықша ден қойды. Соның нәтижесінде
Ш.Уәлиханов еңбектері кітап болып жарық көре бастады. Әлкей Марғұлан өзінің
зерттеуі кезінде академиялық қордағы Шоқан Уәлихановтың мұраларымен және
1904 жылы профессор Н.И.Веселовский басып шығарған Шоқан Уәлихановтың
қолжазбаларына жүгінді, бұл қолжазбалар бұрынғы КСРО-ның революцияға
дейінгі шығыстанушылар қорында сақталған еді. Бұл материалдарды зерттеу сол
кездегі ҚазақССР-нің Ғылым Академиясына тапсырылған болатын. Қысқа уақыттың
ішінде Москва, Ленинградттың мұрағат қорларын зерттеу кезінде Шоқан
Уәлиханов туралы бұрын ғылымда белгісіз болған жаңа материалдар табылды
29.67-68.
Мұрағат құжаттарынан біз Шоқанның 1853 жылы кадет корпусын
бітіргеннен соң Сібір казак әскерінің 6-кавалерия полкының офицері
болғандығы көрінеді, келесі жылы, 1854 жылы 12-қазанда Батыс Сібір генерал-
губернаторы Гасфорттың адъютанты болып тағайныдалды. Бұл құжаттар Шоқанның
өмірі мен қызметінің кейбір тұстары жайлы қызықты мәліметтер береді
(таланты, эрудирлі адам, Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тұрмысы мен
әдет-ғұрпын, яғни география мен экономиканы жақсы білетін адам ретінде
көрсетілген).
Осы құжаттарға қарап 18 жасар жас Шоқан Уәлихановқа жергілікті
әкімшіліктің және қоғамның қызығушылығын туғызғанын байқаймыз. 1855 жылы
Шоқан Уәлиханов генерал Гасфорттың құзырында онымен бірге Орталық
Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісуға саяхат жасады. Бұл саяхат жайында
Гасфорт былай деп жазады: Уәлиханов әскери қызметте екі жыл міндетін
атқарса да оның қырғыз тілін және жергілікті әдет-ғұрыпты жақсы білген ол
жергілікті қырғыздардың арасында ерекше құрметке ие. 1855 жылғы саяхатта ол
менің жанымда болып, маған далада жол көрсетті..
Москвадағы Әскери-тарихи мұрағатының Орталық ВУА қорында Шоқан
Уәлихановтың өмірі мен қызметіне байланысты 330 беттен тұратын материал
сақтаулы. Бұл материалдар Шоқан Уәлихановтың биографиясын зерттеуде өте
маңызды болып табылады. Онда Уәлихановтың 1856-1857 жылдары Алатау
қырғыздарына жасаған саяхаты және Қашқарға жасаған миссиясы жазылған.
Осындай құжаттардың бірінде Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорт
Сыртқы істер Министрлігіне былай деп хабарлайды: Менің қоластымда әскери
қызмет атқаратын поручик сұлтан Уәлихановтан біздің оңтүстік шекарамызбен
түйісетін Батыс Қытайдағы жағдайды, яғни Қашқар көтерілісі мен осыған
байланысты Қытай үкіметінің қолданған шаралары, Құлжа және Ақсу қалалары
төңірегіндегі халықтың жағдайы, әсіресе Манчжур әулетіне наразы қытайлық
тайпалар - қырғыздар мен сарттар туралы мәліметтер алынуы қажет, сонымен
қатар поручик Уәлихановпен бірге тағы қырғыздарға татар Файзулла Ногаев
жіберілді. Уәлихановқа сонымен қатар Бурумбай және тағы басқа билеушілерге
(старшындарға) арналған сыйлықтар тапсырылған. Поручик Уәлиханов тағы
қырғыздарға жасаған сапарында Бұғы руының билеушілерімен кеңесте оларға
Сарбағыштарға қарсы көмек туралы мәселе талқыланады 30.64.
Жалпы, 1857 жылғы қырғыз миссиясы Уәлиханов үшін Қашарияға жасалатын
саяхатқа дайындық еді. Біраз уақыттан кейін ол сауда керуенімен бірге
өзінің әйгілі Қашқарияға саяхатын (1853-1859жж.) жасады. Батыс Сібір
генерал-губернаторының канцеляриясына жататын ресми құжаттарда: керуен
Верный бекінісіне кірген кезде поручик Уәлиханов бекініске барады және
керуен басшысының туысы ретінде қырғыз (қазақ) киімін киіп алады
31.119.Осы қүжаттардың барлығы ғалым-ағартушы Ш.Уәлихановтың ерекше
тұлғасын және Отан тарихындағы маңызды рөлін көрсетеді.
Ш.Уәлихановтың Петербургтегі ғылыми қызметіне құжаттардың тобы
табылған .Осы құжаттарға қарап Уәлихановтың Петербургтегі қызметінің үш
мекемеде өткенін көреміз: Бас штабтың әскери-ғылыми комитетінде (осы
мекеменің тапсырмасы бойынша Орталық және Орта Азияның карталарын жасады),
Географиялық қоғамда Орталық Азия мен Орта Азияның халықтары мен
мемлекетгері жайлы лекция оқыды және Сыртқы істер Министрлігінің Азия
департаментінде Орта Азия мен Батысқытайда дипломатиялық қызметке
дайындалып жатқан адамдарға шығыс тілдерін үйретті.
Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы мен өмірбаянының аса ірі
зерттеушісі, академик, марқұм Ә.Х.Марғұлан осы жолға 20 жылдан астам өмірін
арнап, талмай еңбек етті. Өте жауапты істі батылдықпен, жалтақсыз
батырлықпен мойнына алған Ә.Х.Марғұлан жұмыстың барлық түрін жедел
ұйымдастыра білді. Ең алдымен қазақ ғалымының материалдарын тауып, жинап,
жіктеді және оның өмірі мен шығармашылығына қатысты барлық құжаттардың
басын біріктірді. Көп жылғы еңбек пен зерттеу нәтижесінде Ә.Х.Марғұлан 1958
жылы Шоқанның таңдамалы шығармаларын жарыққа шығарды 32.20-21. Бірнеше
жылдардан соң Ә.Х.Марғұланның басшылығымен және редакциялауымен
Ш.Уәлихановтың 5 томдық жинағы (1961-1972жж.) жарық көріп, еліміздің ғылыми
жұртшылығы арасында жоғары бағаға ие болды.
Қазақстан тарихының ортағасыр мен жаңа заманына қатысты
Шоқан Уәлихановтың қалдырған деректері мен өзі жазған
зерттеулеріне тоқталатын болсақ:
1) Профессор И.Н.Березинге хат.
2) Профессор И.Н.Березиннің Хан ярлыктары (кітапты оқу кезінде
Шоқанның жасаған түзетулері).
3) Жамиғ-ат Тауарихтан үзінді.
4) ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы аңыздар.
5) Абылай (зерттеу, мақала).
6) Шуна батыр.
7) Тарих-и Рашиди (кітапқа түсіндірме келтірген).
8) Қырғыз сүлтаны Кенесарының бүлігі жайлы зандажа (патша
үкіметінің әскери-отаршыл аппараты қүжаттары негізінде жазған
мақаласы).
9) Қырғыз-қайсақ ордалары(А.И.Левшин) кітабына түсіндірме-
түзетулер.
10) Абу-Наср Самани.
11) Қази Бейзави шығармасы Низам-ут-Таварих.
Шоқан Уәлиханов қалдырған деректер мен зерттеулері өзінің саны,
көлемі жағынан аса көп, мазмұны жағынан әр алуан. Сондықтан тарихи деректер
теңізінде жол табу тарихи зерттеулерде оларды тиімді және пайдалы етіп
қолдана білу қажет.
2 Шоқан Уәлихановтың қазақ этникалық тарихына байланысты
еңбектері
2.1 Қазақ халқының шығу тегіне қатысты мәліметтер
Шежіре мәселесін тарих және этнология ғылымдары тұрғысынан ғылыми
дәйекті әрі терең зерттеу-қазақ,сонымен бірге жалпы түрлі этнологиясын
зерттеуді бірден-бір өзекті мәселе. Шежірені зерттеуді алғаш қолға алған-
Шоқан Уәлиханов еді. Ол қазақ шежіресі туралы мақаласында дала мәдениетінде
ерекше орын алатын далалық тарихи дәстүрді жан-жақты қарастырып, оның маңыз
дылығын ашты. Шоқанның анықтауынша, тарихи аңыздың ғылыми бағалы бір
түрі-әрбір тайпаның қайдан тарағанын көрсететін тарихи шежірелер.
Ш.Уәлиханов бауырлас қырғыз, қазақ халқының шежіре дәстүрін терең
зерттеген ғалым екені белгілі. Тарихи жыр дәстүріне көңіл қойып, оның
ауызша үлгілерін жинастыру жолында заманында белгілі көптеген жыршылармен
кездескен.
Шоқанның айтып кеткен ойларының күні бүгінге дейін маңыздылығы зор
болып табылады. Бұл ойлар әсіресе әлемдік, берісі отандық ориенталистикада
тұңғыш айтылуымен ғана назар аудармайды, сонымен бірге ғылыми
дәйектілігіменде ден қойғызады. Мәселен, Шоқан ғұмыр кешкен кезеңде
көптеген ғалымдар қырғыздардың ғана емес қазақтардыда Енесай өңірінеде
келетін. Ал Шоқан болса тұңғыш рет бұл халықтардың мекен тұрағының
орнықтылығын айтып кеткен.
Шығыс Түркістанға қатысты ой-тұжырымдары Шоқанның есімін дүниежүзіне
мәжһүр етті. Осы орайда әлемдік ғылымда тұңғыш рет Шыңғыс Түркістанның
сырттары - жаңа ұйғыр эпосының шығу тегі туралы ойлары назар аударарлық.
Өкінішке орай кейінгі кезеңде В.В.Радлов пен С.Е.Маловтың көшпелі
ұйғырлар мен жаңа ұйғыр эпосын бірлікте қарастыруы бұл проблеманы біраз
шатастырды. Бүгінгі ғылыми зерде Ш.Уәлиханов пікірінің шындыққа әлдеқайда
жуық болғанын қазіргі ұйғырлар Шығыс Түркістанды отырықшы тайпалардың
үрпақтары екенін дәлелдеп беріп отыр.
Шоқан Уәлихановтың еңбектері Н.А.Арисовтың зерттеулері жарық көргенге
дейін әлемдік ғылымда өте маңыздылық деректері Н.А.Аристовтың бір табан
игері болуына дес берді.
Қазақ халқының шығу тегіне, қатысты ғылыми танымның көш басында Шоқан
тұруы дау тудырмайды. Ғасырдың ортасына дейінгі тарихнамада И.Витзен
айтатын пікір бел алып жататын. Витзеннің ойынша қазақтар Енесай
қырғыздарынан бөлініп шығыпты-мыс. П.И.Рычков қазақтарды "Алтай
-қырғыздардан" шықты десе, Н.О.Бычурин қазақтарды байырғы қаулылардың
ұрпағы даген 33.31-32 .
Қазақ халқының шығу төркініне шолу жасаған "Қазақ шежіресі" еңбегінде
тарихи аңыздардың жатырлық белгілері жөнінде:"... Бұл одақтың жеке тәуелсіз
ел болып өмір сүре бастаған уақытын дәл анықтау өте қиын, тіпті мүмкін
емес. Дегенмен халық аңыздары бұл жайында біршама дәл хабар береді, біріқ
ол нақты тарихи дерек емес. Тұрмыс-тіршілік жайындағы халық аңыздары,
әсіресе, тарихи аңыздар өте қызғылықты, бірақ маңызды деп айта алмаймын.
Әйтсе де қазақ аңыздары қарапайым ұғымды әрі оқиға сыйынсыздық пен
әлсіреушіліктің жоқтымен құрметті орынға лайық және олардың көпшілігі
әділғазымен әсіресе, "Жамит ат-тауарихтағы" деректерден алшақтамайды,"-деп
түсініктеме береді 34.64.
Шоқанның "ақылға сыйымсыздық пен әсіреушіліктің жоқтығымен құрметті
орынға лайық" деуі тарихи аңыздардың өзге жанырлардан - эпостық ертегілік
шығармалардан ерекшелігі жайында болса, ал оның аңыздары "нақты тарихи
дерек емес" деп тұжырымдалуы - бүгінгі фольклористикада фольклордың тарихи
шындыққа қатысы жөнінде айтылатын пікірлердің ішінде әбден мойындалған
орныққан пікір.
Осындай тарихи - аңыздардың бірі қазақ халқының шығу тегіне яғни
этногенезіне байланысты құнды деректер келтірілген. "Қазақ немесе алаш
елінің о бастағы шығу тегі қайдан деген сүраққа, халық арасындағы жыр-
дастандардан қанағаттанарлық тәп-тәуір түсінік алуға болады. Егер Темірдің
Тоқтамыс ханға қарсы жорығы 1392ж. басталса сол жылы қазақтардың алғашқы
ханы-Алаш пен оның балалары өлтірілсе шамамен мөлшерлеп Алаштың XIV
ғасырдың орта шенінде ғұмыр кешкені анықталады."
"Ертеде Тұранда Абдулла атты хан өтіпті, оны Абдул-Әзиз-хан деседі.
Сол ханның Алаша атты алапес ауруына шалдыққан ұлы болыпты. Ескіден келе
жатқан салт бойынша хан, жүқпалы аурумен ауырған адамды елден аластауға
тиіс екен. Әкесі сол ескі салтты бүзбай алапес баласын елден аластайды. Сол
заманда, Абдулла ханның міседен асқан қаталдығына төзбеген аш-жалаңаш
адамдар Сырдарияның солтүстігіндені далаға, Қарақұм мен Борсық құмдарына
қашып барып қазақшылық құрады. Сол елден безгендердің ішінде ерекше
ерліктерімен көзге түскен батырлардың саны үш жүзге жетеді олрдың
байлықтарыда асып тасады. Біраз уақыт өткеннен соң еркін қазақтардың ордасы
көршілерімен болған соғыстарда жеңіліс тауып , ел қатты күйзеледі.
Еркіндіктің әсер еспесі қазақтардың арасында ала ауыздық туғызып бір-
бірімен шабысады. Олардың осындай хал-ахуалын естіген Абдулла хан оларды
жуасытып алшақ болады. Қазақтарды тосын бір санға ғана аман алып қалады.
Осындай қиын қыстау шақта, үш жүздің батырдың арасында жатжұрттық Алаш атты
дана пайда бола кетеді. Алаш қазақтарды жинап алып ұзақ сөйлейді , сөзі
халықты қатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің ұлттық тәуелсіздік алуы, қазақ
халқының тарихи даму жолына тек жаңа көзқарастар туғызып қана қойған жоқ,
сонымен қатар ұзақ жылдар бойы тоталитарлық режимге бет ұстап, тек саяси
және таптық тұрғыда талдау жасап, теріс бағытталынып келген тарихымыздың
көптеген мәселелерін, соның ішінде халық мұрасының жан-жақты және терең
зерттеуіне, сондай-ақ әділ бағалауға өте қолайлы жағдайлар туғызды. Кезінде
Ш.Ш.Уәлиханов бастаған халық мұрасының, туған елінің тарихын зерттеудің
көкейкесті мәселелерін М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов сынды қазақ зиялылары одан әрі дамытқан еді.
Алайда, сол 30-шы жылдары қазақ зиялыларының өздері қуғын-сүргінге ұшырады.
Көп ұзамай халық мұрасынан қомақты орын алған Едіге, Абылай, Кенесары т.б.
аттары баспадан түгелдей алынып тасталды.
Сондай-ақ олар туралы халықтың ғасырлар бойы шығарған жырлары мен
аңыздары, яғни мұраларына тиым салынды. Қанша тоталитарлық режим болса да,
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектерін басып шығаруға қиянат жасалмаған сияқты еді.
Ал, шындығында олай болмады. Оның барлық ғылыми еңбектері жарық көрген жоқ,
себебі, кейбір ғылыми еңбектеріне тыйым салынды.
Міне, қазір егемендіктің арқасында Ш.Ш.Уәлихановтың шығармаларына да
жаңа көзқарас қалыптасты. Еліміздің тарихындағы ірі тұлғалар: Едіге,
Абылай, Кенесары және т.б. жан-жақты зерттеулер басылып қана қойған жоқ,
сондай-ақ олар туралы халқымыздың ғасырлар бойы сақтап келген асыл мұралары
жарық көріп жатыр.
Осы тұрғыдан қарағанда, Ш.Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасын кеңінен қарау
бұл күндегі егеменді Қазақстанның тарих, жалпы қоғамдық ғылымдағы
көкейкесті мәселе.
Ш.Ш.Уәлиханов қазақ халық мұрасын алғаш рет жинап, зерттеп және қазақ
халық поэзиясына түңғыш рет анықтама берген ғалым. Осындай ұлы ғалымның
халық мұрасын зерттеуге арналған еңбектердің терең түрде саралап, жүйеге
келтіруі бұл күндегі қазақ тарихы ғылымының өзекті мәселесі болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейіне келетін
болсақ, оның тарихнамасын қолға тиген қүжаттар мен зерттеулердің негізіне
сүйене отырып үш кезеңге бөлуге болады. Біріншісі, мәселенің Қазан
революциясына дейін қарастырылуы; екіншісі, Кеңес заманындағы, атап айтатын
болсақ, XX ғасырдың 40-70 жылдары мен 80 жылдар тарихнамасы, үшінші,
еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізген кезеңінен басталады.
Шоқанның көзі тірісінде еңбектерін бастырып, жарыққа шығарумен
айналысқандар К.К.Гутковский, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, А.Н.Бекетов,
Ф.Р.Остен-Сакен, Е.П.Ковалевский, неміс ғалымдары А.Эрман,
А.Петерман, ағылшын ғалымдары ағайынды Мичельдер және т.б. еді. Қазақ
ғалымы қайтыс болғанан кейін (1865ж.) оның мұрасын игерудің жаңа кезеңі
басталды. Алғашқы жылдары қазақ ғалымы еңбектерінің толық жинағын шығару
үшін генерал К.К.Гутковский, А.К.Гейнс, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тянь-
Шанский, Ф.Р.Остен-Сакен, тіпті орыс географиялық қоғамы түгелдей жұмыла
кірісті.1.5
XIX ғасырдың 80-жылдарында шоқантанушы ғалымдардың жаңа бір легі бұл
игілікті істі одан әрі жалғастырды. Солардың қатарында Г.Н.Потанин,
Е.К.Гутковская, Г.А.Колпаковский, М.Шорманов, Н.И.Веселовский,
П.М.Мелиоранский, француз ғалымдары Эмиль Жонво мен Элизе Раклю т.б. айтуға
болады.
Алайда, қазақ ғалымының ғылыми мұраларын түгелдей жарыққа шығару
Қазан революциясынан кейін жүзеге асады. XX ғасырдың 40-жылдары Шоқан
мұрасын игеруге Қазақстан ғалымдары айрықша ден қойған еді. Осы аталған
қыруар жұмыстың жалпы басшылығын Қ.И.Сәтпаев басқарды. Бір емес, алты рет
шоқантанушылар тобы құрылғанымен, көп жылға дейін жұмыс сәтті жүрген жоқ.
1957 жылы Қ.Сәтбаев шоқантанушылар тобын басқаруды Әлкей Марғұланға
тапсырды. Сол күннен бастап шоқантанушылар ісі алға басты. Ә.Марғұланның
басшылығымен КСРО-ның негізгі деген мұрағаттарын терең зерттеу басталды.
Шоқанның қолжазбалары негізінен Ленинград, Москва мұрағатарында сақталған
және профессор Веселовскийдің академиялық қорынан басқа қазақ халқының
қолжазбалары көптеген шығыстанушылардың қорында сақтаулы екені анықталды
2.97. Көп жылғы зерттеу нәтижесінде Ә.Марғүлан (1958 жылы) Шоқанның
шығармаларын жарыққа шығарды. Бұл басылымды шығаруда Ә.Марғұланның
басшылығымен қыруар жұмыс атқарғандар профессор С.Я.Болатов,
М.С.Тұрсынова, П.Г.Голубев, Л.М.Әуезова есімі ауызға оралады
дайындағанын көрсетеді.
Бірнеше жылдардан соң Ә.Марғұланның басшылығымен және редакциялауымен
Ш.Уәлихановтың 5 томдық жинағы (1961-1972 жж.) жарық көріп, еліміздің
ғылыми жұртшылығы арасында жоғары бағаға ие болды. Әлкей Хақанұлы Ленинград
университеті қабырғасында оқып жүріп (1925-1929жж.) Шоқан туралы
материалдар жинай бастаған. Содан берідегі зерттеу еңбектері жүз баспа
табақтан асып жығылды. Дегенмен, шоқантанушы ғалым Шоқан мұраларын зерттеу
жұмысы жеріне жеткізілді деген сөзді ешқашан айтқан емес. Қайта өмірінің
соңғы күндеріне дейін Шоқан туралы жазылған дүниелерден өзіне беймәлім
деректерді іздеп тапса, шын пейілімен қуануда болды. Ә.Марғұланның мына бір
айтқан ойлары да шоқантанушы жас буынға өсиетттей: Шоқан еңбектері қазақ
тіліне түгел аударылған жоқ. Оны кез-келген адамға тапсыра салуға болмайды.
Шоқанның стилі қандай! Жазу ерекшелігі, ойлау өрісі ше?! Келешекте Шоқан
шығармалары ана тіліне толық аударылар болса аса жауапкершілік керек екенін
айтқым келеді3.65.
Ә.Х.Марғұланнан кейін де Шоқан Уәлихановтың өмір жолы мен
шығармашылығын зерттеу XX ғасырдың 50-70 жылдары өз жалғасын тапты.
Ш.Ш.Уәлихановтың фольклор, әдебиет тарихы, қазақ өлеңінің құрылысы, шежіре
жайлы пікірлерін ерекше бағалап, талдаған зерттеушілерінің бірі Қ.Жұмалиев
болатын. Ал М.Ғабдуллин өз зерттеуінде Шоқанның қазақ ауыз әдебиетінің
ескерткіштерін жинаудағы қызметін және Жанақ ақынның айтуынан жазып алған
Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жыры туралы айтады 4.45.
Қазақ фольклорын зерттеуге ерекше еңбек сіңірген ғалым-академик
М.Әуезов Ш.Ш.Уәлихановтың ағартушылық, зерттеушілік қызметі, қазатың ауыз
әдебиеттін зерттеудегі орны, ислам дініне көзқарасы, қырғыздың атақты эпосы
Манасты алғаш жазып алуы туралы пікірін айтады 5.28. Қазан
революциясына дейін Ш.Уәлихановтың философиялық және саяси көзқарастары
зерттелмеді. Ғалымның саяси-қүқықтық, жалпы мемлекетке байланысты
көзқарастарын С.Я.Булатов өзінің мақаласында қарастырған. Ш.Уәлихановтың
Орта Азия елдерінің артта қалуын монархиялық деспотизмен, ал Шығыс
Түркістандағы жалпы ұлттық көтерілістің болмауының себебін ішкі жергілікті
халықтың діни алауыздығына байланысты және Абылай ханның көп векторлы
саясат жүргізуінің себебін көрсеткенін, мақала авторы Шоқанның шаруалар
революциясын қолдамағандығын, реформаны жақтағандығы, яғни демократ-либерал
болғандығын көрсеткен 6.91.
Қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы әрі әдебиетші ғалымы туралы
А.Нұрқатов Шоқан Уәлиханов зерттеу мақаласын жазды. О.А.Сегізбаев зерттеу
мақаласында Ш.Уәлихановтың саяси көзқарастары мен ағартушылық қызметін
терең талдайды, сонымен бірге жалпы философиялық, дінге деген
көзқарастарына және қазақтар арасында орыстың алдыңғы қатарлы мәдениетін
насихаттағандығына тоқтайды 7.6. Жалпы осы кезеңге Шоқан Уәлихановтың
философиялық және діни көзқарасттарын діннің пайда болу және ислам дінінің
реакциялық, сипатын А.Искаков зерттеу мақаласында көрсетуге тырысты 8.19.
Қазақ ауыз әдебиетінің жанрларының бірі - тарихи жырлар. Ғалымдар бұл
салаға назарын өткен ғасырдан бастап аударған. Халқымыздың ұлы перзенті
Шоқан Уәлиханов халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, маңызды-маңызды пікір
айтқан. Ғалымның алғашқы рет тарихи жыр терминін қолданғандығы туралы
айтып, Шоқан Уәлихановтың қазақ поэзиясының тудыратын адамдары туралы
бастамасын жалғастырып зерттегендердің бірі Е.Ысмайлов.
Белгілі ғалым Н.С.Смирнова Ш.Ш.Уәлиханов қазақ ауыз әдебиетін жинаушы
әрі зерттеуші ретінде қарап, оның қазақ халқының мұраларының
барлық түрінен мол материал жинағанын айтады. Қазақ поэзиясының барлық
түріне анықтама беріп, сол сияқты қазақ ауыз әдебиетін, әсіресе
аңыз бен эпосты тарихпен тығыз байланыста қарағанын және ауыз
әдебиетінің шығармаларынан ол халықтың рухын, әдет-ғұрпын, өмірін
көрсететінін көрсетеді. Зерттеулердің орыс тілінде жазылып, Ресейдің
алдыңғы қатарлы интеллигенциясын қазақтың таза табиғатымен таныстыруды
мақсат еткендігін айтады 9.10.
Е.Б.Бекмахановтың жетекшігімен Д.И.Дулатова Шоқан Уәлихановтың тарихи
көзқарастарына байланысты кандидаттық диссертациясын жазды 1.120.
Ш.Ш.Уәлиханов шығармашылығын зерттеу XX ғасырдың 80-жылдарында
жалғасты. Мәселенің жан-жақты зерттелуі 1985 жылғы ұлы ғалымның туғанына
150 жылдық мерейтойымен байланысты еді. Ш.Уәлихановтың этнограф және қоғам
үшін атқарған қызметі С.Л.Тихвинский, Н.Е.Бекмаханова, Х.А.Арғынбаев,
Б.А.Литвинскиий, Э.М.Мурзаев, В.П.Курылев, И.И.Стрелкованың мақалаларында
қарастырылды10.31. Сондай-ақ О.А.Сегізбаев ғалымның ұлттық және
әлеуметтік қанаушылығы жоқ жаңа саяси жүйені іздегендігін көрсетеді, мұндай
қоғам тек жоғары мәдени жүйесі дамыған, ағартушылық-гуманизм белгілері бар
өркениетті-тапсыз қоғамда мүмкін екендігін көрсетеді11.17. Осы мерейтойға
байланысты ұлы ғалымның өскен ортасына жалпы Уәлихановтар әулетіне арналған
Ә.Х.Марғұлан мен С.Өтениязовтың зерттеулері қарастырылады.
Ш.Ш.Уәлихановтың Жетісу жеріне сапары кезінде қазақтардың егішілікпен
айналысқандығы жайлы мәліметтер қалдырғаны белгілі, яғни орта ғасыр кезінде
Іле аңғарында егіншіліктің кең етек жайғандығын айтқан. Осы мәліметтерді
С.Жолдасбеков палеэтнографиялық зерттеулермен салыстырып, орыс шарулары
келмей тұрып-ақ Жетісу жеріндегі қазақтардың егін салып, қысқа шөп
дайындағанын көрсетеді 12.19.
Шоқан Уалихановты деректанушы ретінде М.А.Бекмағанбетова 13. 351,
тарихшы ретінде тарих ғылымына қосқан үлесін И.В.Ерофеева, О.И.Исмагулов,
Н.С.Мұканов, Н.А.Алимбаев қарастырса, этнограф ретінде қазақ халқының
этногенезіне байланысты тұжырымдарын Н.Э.Масанов зерттеулерінде талдаған
14.69.
КСРО империясы құлап, Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты
қазақ тарихын өркениеттік-ұлттық негізде жазуға жағдай туды. Көптеген
тарихи тұлғалардың қоғамдық қызметіне, олардың қалдырған шығармаларына
объективті баға берілді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан, яғни 90-жылдардан
бастап бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде Ш.Ш.Уәлихановтың шығармаларын
зерттеу кезінде қарастырылмаған қазақ тарихына қатысты тың мәселелер
көтеріле бастады.
Шоқан Уәлихановты фольклортанушы ретінде бағалап, еңбектерін арнаған
зерттеушілерге М.Асфандиярова, Е.Мағауин, Қ.Алпысбаева, А.Турышевты
айтамыз.
Шоқан Уәлихановтың отбасы-некеге, әйелдердің теңсіздігіне байланысты,
көп әйел алушылыққа, қыздарды сатушылыққа, әмеңгерлікке және басқа да
дәстүрлерге қарсы шыққандығын Г.Үсейінова мақаласында қарастырылады
15.31. Россия ғылымында Мұхамед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегін
Шоқан Уәлихановтың алғаш зерттегендігін С.Өтениязов 16.54. ал Шоқан
Уәлихановтың қазақтың тұңғыш деректанушысы ретінде Қ.Атабаев
17.65, сондай-ақ қазақ топырағында Қадырғали би Қосымұлының шығармасын
тұңғыш зерттеушісі екендігін Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиев 18.12 сөз
етеді.
Шоқан Уәлихановтың туғанына 170 жыл толуына орай бүгінгі таңда
шоқантану саласындағы өзекті мәселелерді, яғни қайтадан Ш.Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанынан кезінде жұмыс істеген
шоқантану бөлімін қайта ашу мәселесін Ә.Жұмабекұлы көтереді.
Мәселенің зерттелу деңгейіне тоқталсақ Кеңес заманында
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектері жан-жақты талданып, зерттелгенімен, өкінішке
орай, кеңестік идеология насихаты мен қатаң марксттік догма
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбегін зерттеуге арналған ғылыми жұмыстардың ғылыми
сапасына, деңгейіне кері әсерін тигізіп отырды. Сондықтан да бүгінгі таңда
Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектері жан-жақты объективті тұрғыда қайта зерттелуі
қажет. Кеңес заманы кезінде ғылыми айналымға ендірілмеген ғалымның
мүраларын тауып, бастырып шығару қажет.
Тақырыптың деректік негізі. Диплом жүмысын жазуға арқау болған
деректерді үш топқа бөлеміз. Біріншісі, Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Мұрағатындағы Ш.Ш.Уәлихановқа қатысты құжатттар және ғалымның
қолжазбалары. Екінші кезекте Ғылым Академиясының Сирек кездесетін кітаптар
мен қолжазба бөліміндегі Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектерінің фотокопиясы. Ал
үшінші кезекте маңыздылығы жағынан ерекше орында түрған Ә.Марғұланның
жетекшілігімен шыққан Ш.Ш.Уәлихановтың бес томдық жинағы (1961-1972жж.)
болып табылады. Сондай-ақ зерттеу барысында Шоқан Уәлихановтың саяхат
сызбаларын, түрлі карталарын қарастырдым.
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Диплом жұмысын
жазу барысында салыстырмалық, тарихилық әдістер қолданылды.
Зертеу жұмыстың мақсаты - Шоқан Уалиханов еңбектерінің
ортағасырлық Қазақстан тарихын қарастырудағы маңыздылығын көрсету.
Осыған орай өзіме төмендегідей міндеттерді қойып отырмын:
- Шоқан Уалихановтың тарихи көзқарастарының қалыптасуын анықтау;
- Ғалым еңбектерін қарастыру;
- Шоқан Уалихановтың ортағасырлық Қазақстан тарихы жайлы жазған
мәліметтерін қарастыру.
- Ғалымның қазақ халқының шығу тегіне, дініне, қазақ қоғамындағы тарихи
тұлғаларға қатысты мәліметтерін қарастыру;
- Ш.Уәлиханов саяхатының сызбаларын т.б. карталарын іздеп табуға тырысу;
Құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім үш тараудан,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы мен шығармаларына жалпы
сипаттама
1.1 Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы және тарихи
көзқарастарының қалыптасуы
Қазақ елін Ресейдің отарлауы ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарына басталып,
жүз жылдан астам уақытқа созылды. Қазақстанның едәуір бөлігі отарланғаннан
кейін, қазақ халқының мемлекеттілігінің белгісі болған хандық билігі
жойылды, оның орнына ел басқаруда ресейлік тәртіп ендіріле бастады. Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы М.Сперансий жасаған Сібір қырғыздары туралы
жарғыға сәйкес 1822 жылы Орта жүзде хандық билік жойылып, жаңа әкімшілік
бөлінісі енгзілді.
Қазақ елін дербестігінен айырып, Ресей империясының өзінің ауқымы
жағынан дүние жүзі тарихында болмаған көлемде казактар мен шаруаларды қазақ
жеріне жаппай қоныстандыру, қазақ халқының ежелден қалыптасқан салт-
дәстүрі, шаруашылық жүйесін үлкен өзгеріске ұшыратқан кезеңде қоғамдық
тарихи майданда Шоқан Уәлиханов көріне бастады.
Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінің атамекені -
Сырымбетте көптеген аңыздарды есіне сақтап отырған халықтың арасында
өткізді. Тарихи аңыздарға құлақ қойып, халықтың өлең-жыры мен әңгімелерін
тыңдауға құштар болып өседі 329.
Бала Шоқанның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп, жетіле беруіне
әжесі Айғаным көп ықпал еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі
халық даналығының сарқылмас білім бұлағы болған. Әжесі Шоқанға қазақтың
ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі басы-
қасында болған оқиғаларды еске алып отырған.
Айғаным ханша Ресеймен жақындаса отырып, оған өз ұпайын жібермеудің
жолы - орыс тілі мен білімін игеру, екіншісі - бірте-берте отырықшылыққа
көшу деп білді.
Уәлидің Сырымбеттегі ордасында арнаулы мектеп әрқашан Айғанымның
басшылығымен жұмыс істеді. Оның жеті ұлы - Мамеке, Әбен, Шепе, Шыңғыс,
Ханқожа, Салтақ, Әлжан осы мектептен тамаша білім алып шықты. Ол сондай-ақ
өз мектебінде ауылының басқа балаларын да қосып оқытқан. Айғаным
мекетебінің бағдарламасында жалпы білім беретін сабақтар оқытылған.
Математика, география, тарих, шығыс әдебиеті және шағатай тілі, қазақтың
жырлары мен қиссалары оқытылған. Ал Қазақстанның басқа мектептерінде тек
діни сабақтар ғана жүретін.
Сондықтан 1827 жылы 16 жастағы Шыңғыс Омбыдағы әскери училищеге
түскенде, орысша таза сөйлейтін. Мұнда жеті жыл оқыған Шыңғыс терең білім
алып, әдебиет, өнер және мәдениет, тарих, география, статистика т.б.
ғылымдарды оқып өз заманының алдыңғы қатарлы азаматы болып шығады.
Айғаным ханша қазақ даласын қызғыштай қорғаған елдің анасы болған.
Болашақ білімде екендігінне сеніп, ағартушылыққа көп көңіл бөлді.
Шыңғыс Уәлиханов анасы Айғанымның игілікті істерін одан әрі
жалғастырады. Сондай-ақ халықтың мәдени, әдеби және археологиялық
ескерткіштерінің қамқоршысы болды.
Академик Ә. Марғұлан ол туралы “Шыңғыс ғылымды, әдебиет пен өнерді
бағалайтын өз заманының білімді адамы болды. Сол кездегі қазақ халқының
тұрмысының, экономикалық және саяси өмірінің қыр-сырын жақсы білген...”-
деп жазған болатын 3.30-31.
Сол кездегі Шыңғыс пен оның баласы Шоқан жинап, қағазға түсірген
халқымыздың асыл дүниелері кейінірек ғалымдар арасында “Кушмуринский
список” деп аталып кетті. Бұл әйгілі жинаққа “Едіге”, “Қарақыпшақ
қобыланды”, “Қозы көрпеш - Баян сүлу” жырларының бірнеше нұсқалары және
“Еркөкше – Ерқосай”, “Орақ батыр” жырлары т.б. көптеген ауыз әдебиетіндегі
асыл мұралар кірген болатын...
Сондықтан көптеген Ресейдің ғалымдары Шыңғыстан ақыл-кеңес сұрайтын.
Оған көптеген ғылыми мекемелерден өтініш келіп жататын. Ол өмір бойы ауыз
әдебиетін, зергерлік асыл бұйымдарды, әдет-ғұрыпқа байланысты заңдар мен
статистикалық мәліметтерді жинаумен қатар А.Сотников, А.К.Крохалев,
М.В.Ладаженский, Н.Ф.Костылетский, И.Ибрагимов, А.К.Гейнс, Г.Н. Потанин,
П.П.Семенов-Тянь-Шаньский, М.С.Знаменский т.б. ғалымдармен, сондай-ақ орыс
географиялық қоғамымен тікелей байланысты болды 19.97.
Шекаралық комиссияның бастығы полковник М.В.Ладаженскийдің өтінішімен
Шыңғыс қазақтың халық поэзиясы мен ертегілерінің, аңыз-әңгімелердің
нұсқаларын жинайды. Ладаженскийдің өтінішін орындау үшін Шыңғыс әйгілі
ақындар мен жыршыларды талай рет өз үйіне шақыртып, қазақтың өлең-жырлары
мен аңыздарын Шоқанға жаздырып алып, Омбыға жіберіп отырған 19.98.
Болашақ ғалымның жан-жақты білім алып, халық ауыз әдебиетінің
ескерткіштерімен танысып, тарихи-ғылыми көзқарасының қалыптасуында әжесі
Айғаным ханым мен әкесі Шыңғыс сұлтанның атқарған қызметі зор.
Шоқанның ғылыммен айналысуына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интелигенциясының өкілдерімен тығыз байланысты болуы көп ықпал етті.
Академик А.И.Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасына қызмет істеген
декабристер С.М.Семенов, В. И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан
университетінің студенттері С.Сотников, Н.Ф.Костылетский, Т.Сейфуллин
сияқты көптеген жоғары білімді адамдар Шыңғыстың ауылында талай рет болған.
1841 жылы Құсмұрынның төңірегінде Обаған даласында топографиялық суреттер
түсіріп жүрген орыстың инженер-топогрофтарына алты жасар Шоқан сурет салуды
үйренеді.
Шоқан Омбы кадет корпусында 1847-1853 жылдары аралығында оқыды. Омбы
кадет корпусы сол кездегі Сібірдің ең жақсы оқу орны деп саналды. Кадет
корпусы жан-жақты білім беретін. Онда екі даярлау класы, бес негізгі және
алтыншы - арнаулы класс болды.
Негізгі кластарда шет тілдері, оның ішінде шығыс тілдері - қазақ,
татар, шағатай тілдерін де оқып үйретілді. Бұл тілдерді үйрету сабақтарында
әрқилы шығырмалардан үзінді оқыту, өлеңдер мен мысалдарды жаттатып және
оларды дауыстап, мәнерлеп оқуға жаттықтыру тәсілі кеңінен қолданылатын.
Онда тарих, география және әдебиет пәндеріне көп көңіл бөлінді.
Алғашқы кластардан бастап ежелгі Греция мен Рим тарихын, ортағасырлар
тарихын Еуропа географиясын өтті. Төртінші және бесінші кластарда тіл-
әдебиет теориясы, орыс және Батые Еуропа әдебиеттерінің тарихы оқытылды.
Этнография мен антропология пән ретінде енгізілді. Қытай, Үндістан,
Ауғанстан, Персия сияқты Азия елдерінің халықтары олардың шыққан тегі,
діні, тұрмыс-салты, саяси-әкімшілік құрылымы, басқару жүйесі жайлы терең
мағлүматтар берілді. Сонымен қатар Қытайга бағынышты елдер, Түркістанның
тарихи-саяси аймақтары, Шығыс Үндістан мен Арабия мемлекеттерін жан-жақты
қарастырды.
Алаш жұртын толықтай Ресей империясының отарына айналдыру мақсатында,
болашақ офицерлерге әскери-статегиялық мақсатпен Қазақстанның географиясын
оқытуда ерекше көңіл бөлінді.
Ресейдің мәдени орталығына тым шалғайда жатқан Омбыдағы осы әскери
училищенің әскери пәндері тұрғысынан ғана емес, жалпы білім беру жөнінде
озат оқу орнына айналуының себебі училищенің оқытушы құрамында еді. Ресейде
декабристер қозғалысы басылған соң, елдегі озық ойлы адамдарға қуғын
басталды. Олар алыс аймаққа, Шығысқа, Азияға айдалды. Жақсы білімді адамдар
"сенімсіздер" деп саналып, шет жаққа жіберілді. Үкімет үшін бұл тыныш
саналды. Сондықтан олардың көбі алысқа Омбы сияқты орындарға аттандырылды.
Ал, олар болса шын мәнінде озық ойлы, білімді адал жандар еді. Осы себептен
де бұл училищеден кейін кадет корпусынан жан-жақты білімді, прогрессивті
ойлы офицерлер тәрбиеленіп шықты.
Шоқанның азаматтық позициясынан қоғамдық-саяси көзқарасының
қалыптасуына, рухани жағынан өсіп-жетілуіне Белинскийдің идеясын
насихаттаған әдебиетші және шығыстанушы Н.Ф.Костылецский; айдауда жүрген
ғалым, тарих пәнінің мүғалімі- Гонсевский; Н.Г.Чернышевскийдің досы және
үзеңгілес серігі, әдебиетші В.Л.Лободовский; шығыстанушы А.А.Сотников;
суретші және ұстаз А.П.Померанцевтың ықпалы зор болды 20.16-17.
Ш.Уәлихановтың дүниеге көзқарасының қалыптасуына тарих пәнінің
оқытушысы Гонсевскийдің маңызы зор еді. Гонсевский оған әртүрлі елдердің
тарихы мен сонау ескі замандардың бастап XIX ғасырға дейінгі Еуропа мен
Ресейде болған қоғамдық қозғалыстар жөнінде талай әңгімелер айтты.
Шоқан тарихи-географиялық әдебиетке беріліп, өте көп оқиды; бірақ
ондай әдебиеттің Омбыдан табыла қоюы қиын еді. "Бастықтардың Шоқанға іргелі
кітапханадан кітаптар алуға рұқсат еткені, - деп жазады Г.Н.Потанин, -
маған үлкен қуаныш болды. Шоқан кітап қоймасынан Палластың сапар шегуі мен
Рычковтың күнделік жазбаларын әкелгенде бұл біздің кемелденуіміздегі бір
дәуір болды. Кітаптардың қалыңдығы, олардың форматы көне баспа, көне сөздер
және ескірген қағаз исі осының бәрі ғажап, әдеттен өзгеше, көне заман
поэзиясына толы еді. Біз Палластың кітабын, әсіресе, оның біз үшін туған
жерлерді суреттегендерді құныға оқыдық" 21.30-31.
Провинциялық Омбы қаласында тұрған кезінде Шоқан шығыс мәдениеті,
география мен тарих және философия жөнінде жазылған кітаптарды арнайы
жинап, өте бай кітіпхана құрап алады. Шоқанның Омбыдагы пәтерінде болған
(1856 жылы) Семенов-Тянь-Шаньский Уәлихановтың өз кітапханасына таңдап,
сұрыптап жинаган кітіптары оған үлкен абырой әкеледі деп санаған.
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында бітіріп, армиялық
атты әскердің корнет деген офицерлік атагын алып шығады. Осы кезде Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың аппаратында қызмет етті. Гасфорт
кеңсесі жайындағы құжаттарға Караганда, Шоқанға дейін де оның төрт
адъютанты болғанын көреміз. Және олардың бәрі дәл осы өз бастықтары тектес,
неміс ұлтынан шыққан: Экеблад, Гинце және ағайынды Блюментальдер секілді
офицерлер еді. Генерал-губернаторлық кеңсе штаты бойынша адъютанттар саны
төртеуден аспау керек. Сөйтсе де Гасфорт Шоқанды атты әскер полкында қызмет
етеді деп тіркетіп қойып, өзіне жәрдемшілікке алуға қүлық білдірген.
Генерал-губернатор үйінде кезекшілікте болып, өзіне тиісті міндеттерді
атқарып біткеннен кейін ол архивке қарай асықты. Өзі ірге көтергелі бері
Азияның қойнауына бағытталған саясатты жүргізуге белсене септескен Омбы
шаһарында жинақталып қалған архив жас корнет үшін іздегенге сұрағандай
ордалы қазына болғаны айдан анық. Ондағы мұқияттап буылған көне құжаттар
арасында орыс-қазақ, орыс-жоңғар, орыс-қытай қатынастарына қатысты
мағлұматтар өте көп. Шоқанды қазақ тарихына қатысты материалдар бір
қызықтырса, патша әкімдерінің Орта Азия билеушілерімен жүргізген қарым-
қатынастары жайындағы дүниелер екінші жағынан үйіре тартады.
Қызметке алысымен-ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен чиновниктер
ортасына, яғни корпустағы өзіне мәлім оқымысты әрі алдыңғы қатарлы
прогрессивті адамдарға мүлдем қарама-қарсы ортаға тап болды. Бұл ортаның
көпшілігі патшалық отаршылдық аппаратын билеп-төстеп отырған реакцияшыл
офицерлер мен чиновтиктер еді. Олардың басындың генерал Гасфорт пен
сібірлік қырғыздар облысын басқарған оның көмекшісі фон Фридрикс түрды. Бүл
генералдар кімдер және қазақтарды қалай басқарғаны туралы
Ф.М.Достоевскийдің досы Врангель мен Батыс Сібірде ұзақ қызмет еткен және
Шоқанды жақсы білетін Бас штабтың офицері И.Ф.Бабковтың кітаптарында өте
айқын көрсетілген 22.79-81.
Бұл офицерлер мен чиновниктерді Батыс Сібір мен Қазақстанға қандай ой
жетектеп келді? Бұл сұраққа: тек қана оңай олжа табу ниеті, Шоқанның
Достоевскийге жолдаған хатында жазғанындай ...тәуелсіз Татарияның кең
жазирасында аздап байып алу, қырғыздарды тонап, оладың ақшасына өздерінің
әйелдеріне жібек ленталы атлас көйлек тіктіру ниеті ғана жетектеп әкелген
деуден басқа жауаптың бірде бірі дөп келмейді.
Тікелей Фридрикстің басшылығымен жұмыс істеуге тиісті болған Шоқанның
жағдайы өте ауыр болды. Шоқаннның Петербургттағы достарына жазған
хаттарынан көрінгеніндей, Дюгамель, Фридрикс және оларлың сыбайластары
Кройерус пен Кури өздерінің қылмысты істерін әшкерелеп, заңсыздыққа,
тонаушылыққа, парақорлыққа қарсы, патшаның отаршылдық аппараты тудырған
зұлымдық атаулының бәріне қарсы аянбай күрескені үшін Шоқанды үнемі
қудалап, зәбірлеп отырған. Дарынды Шоқан Уәлихановтың зор табыстарын
күндеуші патша чиновниктері оның ғылыми бастамаларына кедергі жасап,
Қашқария экспедицииясының нәтижелерін жоққа шығаруға тырысады, Атбасар
округтік приказының аға сұлтаны болып сайлануына бөгет жасайды. Шоқан бұл
қорлықққа шыдай алмай, соның зардабынан ауруға да шалдығады. Уәлихановтың
замандасы А.К.Гейнс 1865 жылғы жазбасында бірнеше осылай қорлап, тобықтан
қағу ... биылғы жылы Шоқанның түбіне жетті, - деп ашықтан-ашық жазады
21.35.
Шоқан Уәлиханов мұндай қара ниетті ортадан құтылып, қоғамдық пайдалы
еңбекпен шұғылданудың жолдарын іздейді. Ақыры ол осындай мүмкіндікке ие
болды. Бұл сол кезде Қазақстанда Ұлы жүз қазақтары мен Ыстықкөл
қырғыздарының Ресейге өз еркімен қосылуы нәтижесінде туған тарихи жағдайдың
өзгешілігіне байланысты еді. Баршаға аян, Ұлы жүз қазақтары XIX ғасырдағы
40-жылдың басында - Ресейдің мәңгі боданы болуға ант берді және осыған
байланысты 1845 жылы жаңа Қапал қамалы салынды. Верный бекінісі ол кезде
жоқ еді. Іле өлкесінде, Тянь-Шань тауында, сол секілді Шу алқабында
атқарылуға тиісті үлкен де күрделі жұмыс тұрды.
Қоқан хандығының ықпалындағы Жетісуды бейбіт жолмен Ресейге қосуды
көреген саясат жүргізу қажет болды. Алға қойған міндетті шешумен
офицерлердің бір тобы айналысуға тиісті болды, мұнда К.К.Гудкоовский,
М.М.Хоментовский, М.Д.Перемышельский және Шоқан Уәлиханов жетекші роль
атқарды.
1856 жылы көктемінде Шоқан Уәлихановтың өмірінде ерекше жағдай болды,
ол ғалым, белгілі географ П.П.Семенов Тянь-Шаньскиймен танысты. Бұл танысу
Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметінің бағытын анықтады, орыс географиялық
қоғамымен байланыс орнатуына жол ашты 23.46
Ш.Уәлиханов қысқа ғұмырында қабілет дарынымен айдай әлемді
мойындатқан XIX ғасырдағы бірден-бір қазақ ғалымы. Шығыстану аспанындағы
құйрықты жұлдыздай жарқ етіп жоқ болған ол хан тұқымы әрі орыс армиясының
әйдік офицері еді. Орыс ориенталистері оны түрік халықтарының тағдырындағы
аса маңаызды жаңалықтар ашып, ұлы істер күттірген теңдесі жоқ құбылыс жоқ
еді деп таныған-ды.
1.2 Ш.Ш. Уәлихановтың ортағасырлар тарихына байланысты
жазған еңбектеріне жалпы сипаттама
Ш.Ш.Уәлиханов Омбы кадет корпусында оқып жүрген кезде орыс және
еуропалық ғалымдардың тарихи-географиялық және шығыстануға байланысты
еңбектерімен, сонымен қатар мұрағат материалдарымен, шығыс деректерімен
танысты, яғни осы білім ордасында деректанушы ретінде қалыптасты. Тұңғыш
рет И.Н.Березиннің бастыруымен шыққан Жалаиридің "Жамиғ ат-тауарих", Рашид
ад-диннің "Жамиғ ат-тауарих", Әбілғазының "Шаджара-и турк", Бинайдің
"Шайбани наме" еңбектерімен танысады. Кейінірек осы еңбектерді түп
нұсқасында қарастыра отырып, Шоқан Уәлиханов оларға арнаулы зерттеулерін
арнайды, мазмұндарын аударады, басқа авторлардың шығармаларымен салыстыра
отырып, түсініктеме береді. Осы мәліметтердің негізінде карталар, схемалар,
гениеологиялық таблицалар жасайды 2. 64.
Ш.Уәлиханов "Профессор И.Н.Березинге хат" және "Профессор
И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" атты еңбегіне түсініктеме" еңбегінде
И.Н.Березиннің хан жарлықтары аудармасына анализ жасалады. Сондай-ақ онда
кездесетін түсініксіз сөздермен терминдерді реттейді. Жүмыс процесінде
Ш.Уәлиханов ХІУ-ХУІ ғасырлардағы хан жарлықтарының тілін XIX ғасырдағы тірі
түркі халықтарының тілімен салыстырады. Оның эволюцияға ұшырағандығын
зерттейді21.93-б. Қазақ тілі негізіндегі сөздердің мағынасын, олардың
қолданылуын, этимологиясын, тілдік стилистикалық және фразеологиялық
ерекшеліктерін түсіндіреді, сонымен қатар мәтінді аудару кезінде кеткен
қателіктерді көрсетеді. Мысалға, машайх сөзін И.Н.Березин "духовный судья"
деп аударса, Ш.Уәлиханов қазақтар оны әулие "святой" мағынасында қолданып
және осылай әулиелердің мазарын айтатындығын жазады. Сөздерді аударып қана
қоймай өзінің сынауларын, гипотезаларын білдіреді. Сонымен қатар, терминдер
мен адам есімдеріне түсініктеме берген кезде, шығыс деректері мен халық
аңыздарына жүгінеді. Көшім хан туралы айтқан кезде қазақ аңыздарында Көшім
хан қазақ сұлтаны емес, башқұрт ханы ретінде кездесетіндігін көрсетеді.
Қазақтардың этногенезін зерттеу кезінде Жалаиридің "Жами ат-тауарих"
еңбегіне сүйенеді. "Жами ат-тауарихтағы" Ораз-Мұхамед ханның шежіресі
шекара бастықтары жинаған қазақ сұлтандары шежіресімен сәйкес келетіндігін
айтады. Ол шежірелерді (генеология) бір-бірімен салыстырып, кейбір
ерекшеліктерін көрсетеді. И.Н.Березинге шығыс авторларының еңбектерінен
қазақтар туралы мәлімет кездестіретін болса өзіне хабарлауын
өтінген, яғни халықтың этногенезін зерттеуде жазба деректердің
маңыздылығына ерекше баға береді. Қазақтар туралы мәліметтерді ХІ-ХУ
ғасырларға жататын араб деректерінен, Үндістанда Ұлы Моғолдар династиясының
негізін қалаған Бабырдың, түрік жазушысы XVII ғасырда өмір сүрген Катиба
Челебидің еңбектерінен жинастырады. Кейінірек Катиба Челебидің "Китаби
Жахан-нама" еңбегіндегі мәліметтердің негізінде ХУІ-ХУП ғасырлардағы Орта
Азияның сызба картасын жасады 11.62-63.
"Жамиғ ат-тауарихтан" жасалған мазмұндама, түсініктемесі Шоқанның
тарихи еңбектерге деген үлкен ылтипатын көрсетеді. Белгілі ғалымдар
Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиевтің: "Қадырғали би еңбегін қазақ топырағында
ғылыми түрғыдан зерттеу Шоқан Уәлихановтан басталады" 18.94- деген
пікірімен қосыламыз.
Қадырғали Жалаиридің туындысын оқып қана қоймай, ол еңбекті түркі-
манғол халықтары туралы жазылған басқа да шежірелермен салыстырады. Олардың
барлығын жүйелеп, қазақ тарихына қатысты толығырақ тоқталады. Кітаптың Оғыз
хан аңызына арналған тарауына көбірек зер салған. Оғыздардың 24 тармаққа
бөлінетініне, олардың ішінде өзге түркі халықтарына ортақ рулар
кездесетініне, оғыздың үрім-бұтағы туралы аңызға түсініктеме береді.
Бұдан кейін Шыңғысхан әулетінің тарихына шолу жасайды. Тоқтамыстың
ұлы Қадірберді мен Едігенің арасындағы соғыстың мән-мағынасына да тоқталады
24. 31-б.
Ораз-Мұхамед тарихына қатысты тарауға Шоқан ерекше тоқталып өтеді.
Ораз-Мұхамедтің ата-бабаларының шежіресін толық баяндайды, оның 16 жасында
орыс патшасы Барис Годуновтың құзырына келген, сонымен Қасымов қаласында
хан болғаны мәлімдейді. Бұл аймақтың билік жүйесін түсіндіреді, белгілі ру
басыларының аттары, әкімшілк рәсімдері туралы мағлұмат береді.
Шоқан Уәлиханов тұңғыш рет қазақтар туралы және рулық-тайпалық құрамы
мен билеушілері жайында бірнеше тарауды орыс тіліне аударды. Бұл
мәліметтерді "Шайбанинаме" шығармасындағы деректермен салыстырады, екі
шежіреде де келтірілген хандар мен сұлтандардың аттарын анықтайды 25.4.
Шоқан Уәлиханов шығарманың тілі жайында "қазіргі қазақ тіліне өте
жақын" деп тұжырымдайды. Онда "Шайбанинаме" мен Әбілғазының шежіресіне
қарағанда аңыз әңгімелердің аздығына көңіл аударады. "Сөздері мен
тіркестері тамаша, солардың, көбі күні бүгінге дейін қазақтарда сақталған"
дейді.Сондай-ақ еңбектің кейбір тұстары сол кездегі татар тілінің нормасына
жақын жазылғанын автор көрсетіп отырады. Мәселен, "Тауарихтың" Борис
Годуновқа арналған беттері дәл осылай екенін атап көрсетеді. Осы еңбегінің
соңында "Жамиғ ат-тауарихта" қолданылған, бірақ татар тілінде кездеспейтін
219 сөздің түсінігін тізіп береді. Мұның өзі бұл тарихи еңбек авторының
қазақ екенін, шығармасын сол кездегі жазба әдеби түркінің нормасына жақын
тілде жазғаны айқындай түседі.
Ресей ғылымында Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" еңбегін
тұңғыш зерттеп, ғылыми айналымға енгізген қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов еді.
Оның әйгілі ғылыми еңбегі "Жоңғар очерктері" Петербуртегі ЗРГО Записки
Русской Географической Обшества 1861 жылы бірінші кітабында 184-200
беттерде басылып шыққан еді 16.46.
Міне осынау аса құнды басылымның 2-3 беті Мұхаммед Хайдар Дулатидың
"Тарих-и Рашиди" кітабына арналған болатын. Сонда Ш.Уәлиханов осынау аса
құнды тарихи кітаптың осы уақытқа дейін Ресей ғылымында белгісіз больш
келгенін айтады. Сол кездегі Ғылым Академиясының мұражайларында оның
түрікше аудармасы, ал Петербург университетінде түп-нұсқасы, яғни парсы
тіліндегі нұсқасының сақтаулы екенін көрсетеді. Академиялық экземплярдың
толық еместігін, ал университеттегі шығарманың парсы тілін білмейтін
адамның көшіргенін, яғни онда қателіктердің көптігін көрсетеді.
Одан ары қарай қазақ ғалымы "Тарих-и Рашиди" кітабын қысқаша талдап,
оның екі бөлімнен тұратынын, бірінші бөлімі Қашқар хандары Тоғлұқ-Темірден
яғни 1362 жылы Шыңғыс ханның ұрпағынан Рашид ханға дейін1554 жылы тарихты
қамтитын, ал екінші бөлім мемуар түрінде автор естеліктерінен тұратынын
көрсетеді. 1554 жылы дейін Орталық Азия тарихынан көп мәлімет беретін
осынау аса құнды кітап Еуропада тек аты ғана белгілі екенін айта келіп
Петербуртегі қолжазбасының әлі күнге дейін игерілмегенін қынжыла жазыпты.
Ш.Ш.Уәлиханов "Тарих-и Рашиди" кітабының мазмұнын қысқаша баяндайды.
Сондай-ақ Мұхаммед Хайдар Дулатидің және Тоғылық-Темір ханның шежірелерін
схема жасап көрсетеді. Мұхаммед Хайдар Дулатидің кітабының материалдары
бойынша Ш.Ш.Уәлиханов жасаған "Моғолстан картасы" және "Моғолстанның батыс
бөлігінің картасы" аса бағалы дүниелер болғандықтан Петербург ғалымдары,
соньщ ішінде Орыс Геграфиялық қоғамы және өзі қызмет істеген Азия
Департаментінде жоғары дәрежеде бағаланды 16.97. Бұл күнде Мұхаммед
Хайдар Дулати еңбектерін алғаш зерттеп, ғылыми айналымға кіргізген қазақ
ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов екені баршаға аян.
Ш.Ш.Уәлиханов Қашғарға сапары кезінде тарихи мазмұндағы құнды
қолжазбаларды әкелді 26.6. Ол жайында қазақ ғалымы "Тарих-и Рашиди"
кітабын қысқаша талдаған кезде айтады. Онда Қашғардан "Тазирян Ходжагян"
Қожалар тарихы атты кітапты алып келгенін, оның ХҮІ ғасырдың аяғындағы
тарихтан бастап 1758 жылға дейін мәлімет беретінін айта келіп, "Қожалар
тарихы" шығармасы "Тарих-и Рашидидің" жалғасы деп баяндап, оған қоса және
өте құнды 4 кітап алып келгенін жазады:
"Менің Қашғардан әкелген кітаптардың ішіндегі маңыздыларын атап
өтсек:
1 .Тазкирян Султан Сутук-Бугра хан ғази ең бірінші болып исламды
қабылдап Қашғарда таратқан Илек әулетінің өкілі Султан Бугра ханның
өмірбаяны туралы.
2.Тазкирян Туглук-Тимурхан Могул ұлысында бірінші болып исламды
қабылдаған туглук Темірханның өмірі жайында.
З.Ришахат Орталық Азиялық әулие-әмбиелер жайында.
4. Абу Муслим Марузи жергілікті аңыздардан жинақталған, қас-батырлар
туралы жазылған роман ", - деп қысқаша баяндайды 27.75.
Қазақ халқының тарихы бойынша жазба дерекпен қатар Ш.Уәлиханов ауыз
әдебиеті ескерткіштерінің маңызды дерек көзі болып табылатындығын айтқан
ғалым ауыз әдебиетінің ескерткіштерін ғылыми тұрғыда зерттеп,жазба
деректегі мәліметтермен салыстырады. Мысалы, "Едіге туралы жыр" еңбегінде
халық аңызындағы мәліметті Ибн Арабшахтың және басқа да жазба дерекпен
салыстырады, аңыздағы Едігенің тарихи тұлға екендігін анықтайды 28-24.
Шоқан Уәлихановтың бұл шығыс деректерін зерттеп, аударма-
түсініктемелерін жасап, тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізуі сол кезде
көптеген ғалымдардың қызығушылығын туғызды. Жазба және ауыз әдебиеті
ескерткіштерін салыстырып, анализ жасауы, бұл деректердің тілін бүгінгі
қазақ тілімен салыстыруы, деректерді ғылыми негізде кәсіпқойлық дәрежеде
талдай білгенділі ерекше құрмет сезімін оятады.
Шоқанның қысқа да жарқын өмірі ерлік пен қиыншылыққа қандай толы
болса, Қазақстан тарихы ғылымының алтын қорына кіретін оның мол мұрасын
игеру де сондай жан кешті жолдан өтті. XX ғасырдың 40-жылдары Шоқанның
мұрасын игеруге Қазақстан ғалымдары айрықша ден қойды. Соның нәтижесінде
Ш.Уәлиханов еңбектері кітап болып жарық көре бастады. Әлкей Марғұлан өзінің
зерттеуі кезінде академиялық қордағы Шоқан Уәлихановтың мұраларымен және
1904 жылы профессор Н.И.Веселовский басып шығарған Шоқан Уәлихановтың
қолжазбаларына жүгінді, бұл қолжазбалар бұрынғы КСРО-ның революцияға
дейінгі шығыстанушылар қорында сақталған еді. Бұл материалдарды зерттеу сол
кездегі ҚазақССР-нің Ғылым Академиясына тапсырылған болатын. Қысқа уақыттың
ішінде Москва, Ленинградттың мұрағат қорларын зерттеу кезінде Шоқан
Уәлиханов туралы бұрын ғылымда белгісіз болған жаңа материалдар табылды
29.67-68.
Мұрағат құжаттарынан біз Шоқанның 1853 жылы кадет корпусын
бітіргеннен соң Сібір казак әскерінің 6-кавалерия полкының офицері
болғандығы көрінеді, келесі жылы, 1854 жылы 12-қазанда Батыс Сібір генерал-
губернаторы Гасфорттың адъютанты болып тағайныдалды. Бұл құжаттар Шоқанның
өмірі мен қызметінің кейбір тұстары жайлы қызықты мәліметтер береді
(таланты, эрудирлі адам, Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тұрмысы мен
әдет-ғұрпын, яғни география мен экономиканы жақсы білетін адам ретінде
көрсетілген).
Осы құжаттарға қарап 18 жасар жас Шоқан Уәлихановқа жергілікті
әкімшіліктің және қоғамның қызығушылығын туғызғанын байқаймыз. 1855 жылы
Шоқан Уәлиханов генерал Гасфорттың құзырында онымен бірге Орталық
Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісуға саяхат жасады. Бұл саяхат жайында
Гасфорт былай деп жазады: Уәлиханов әскери қызметте екі жыл міндетін
атқарса да оның қырғыз тілін және жергілікті әдет-ғұрыпты жақсы білген ол
жергілікті қырғыздардың арасында ерекше құрметке ие. 1855 жылғы саяхатта ол
менің жанымда болып, маған далада жол көрсетті..
Москвадағы Әскери-тарихи мұрағатының Орталық ВУА қорында Шоқан
Уәлихановтың өмірі мен қызметіне байланысты 330 беттен тұратын материал
сақтаулы. Бұл материалдар Шоқан Уәлихановтың биографиясын зерттеуде өте
маңызды болып табылады. Онда Уәлихановтың 1856-1857 жылдары Алатау
қырғыздарына жасаған саяхаты және Қашқарға жасаған миссиясы жазылған.
Осындай құжаттардың бірінде Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорт
Сыртқы істер Министрлігіне былай деп хабарлайды: Менің қоластымда әскери
қызмет атқаратын поручик сұлтан Уәлихановтан біздің оңтүстік шекарамызбен
түйісетін Батыс Қытайдағы жағдайды, яғни Қашқар көтерілісі мен осыған
байланысты Қытай үкіметінің қолданған шаралары, Құлжа және Ақсу қалалары
төңірегіндегі халықтың жағдайы, әсіресе Манчжур әулетіне наразы қытайлық
тайпалар - қырғыздар мен сарттар туралы мәліметтер алынуы қажет, сонымен
қатар поручик Уәлихановпен бірге тағы қырғыздарға татар Файзулла Ногаев
жіберілді. Уәлихановқа сонымен қатар Бурумбай және тағы басқа билеушілерге
(старшындарға) арналған сыйлықтар тапсырылған. Поручик Уәлиханов тағы
қырғыздарға жасаған сапарында Бұғы руының билеушілерімен кеңесте оларға
Сарбағыштарға қарсы көмек туралы мәселе талқыланады 30.64.
Жалпы, 1857 жылғы қырғыз миссиясы Уәлиханов үшін Қашарияға жасалатын
саяхатқа дайындық еді. Біраз уақыттан кейін ол сауда керуенімен бірге
өзінің әйгілі Қашқарияға саяхатын (1853-1859жж.) жасады. Батыс Сібір
генерал-губернаторының канцеляриясына жататын ресми құжаттарда: керуен
Верный бекінісіне кірген кезде поручик Уәлиханов бекініске барады және
керуен басшысының туысы ретінде қырғыз (қазақ) киімін киіп алады
31.119.Осы қүжаттардың барлығы ғалым-ағартушы Ш.Уәлихановтың ерекше
тұлғасын және Отан тарихындағы маңызды рөлін көрсетеді.
Ш.Уәлихановтың Петербургтегі ғылыми қызметіне құжаттардың тобы
табылған .Осы құжаттарға қарап Уәлихановтың Петербургтегі қызметінің үш
мекемеде өткенін көреміз: Бас штабтың әскери-ғылыми комитетінде (осы
мекеменің тапсырмасы бойынша Орталық және Орта Азияның карталарын жасады),
Географиялық қоғамда Орталық Азия мен Орта Азияның халықтары мен
мемлекетгері жайлы лекция оқыды және Сыртқы істер Министрлігінің Азия
департаментінде Орта Азия мен Батысқытайда дипломатиялық қызметке
дайындалып жатқан адамдарға шығыс тілдерін үйретті.
Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы мен өмірбаянының аса ірі
зерттеушісі, академик, марқұм Ә.Х.Марғұлан осы жолға 20 жылдан астам өмірін
арнап, талмай еңбек етті. Өте жауапты істі батылдықпен, жалтақсыз
батырлықпен мойнына алған Ә.Х.Марғұлан жұмыстың барлық түрін жедел
ұйымдастыра білді. Ең алдымен қазақ ғалымының материалдарын тауып, жинап,
жіктеді және оның өмірі мен шығармашылығына қатысты барлық құжаттардың
басын біріктірді. Көп жылғы еңбек пен зерттеу нәтижесінде Ә.Х.Марғұлан 1958
жылы Шоқанның таңдамалы шығармаларын жарыққа шығарды 32.20-21. Бірнеше
жылдардан соң Ә.Х.Марғұланның басшылығымен және редакциялауымен
Ш.Уәлихановтың 5 томдық жинағы (1961-1972жж.) жарық көріп, еліміздің ғылыми
жұртшылығы арасында жоғары бағаға ие болды.
Қазақстан тарихының ортағасыр мен жаңа заманына қатысты
Шоқан Уәлихановтың қалдырған деректері мен өзі жазған
зерттеулеріне тоқталатын болсақ:
1) Профессор И.Н.Березинге хат.
2) Профессор И.Н.Березиннің Хан ярлыктары (кітапты оқу кезінде
Шоқанның жасаған түзетулері).
3) Жамиғ-ат Тауарихтан үзінді.
4) ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы аңыздар.
5) Абылай (зерттеу, мақала).
6) Шуна батыр.
7) Тарих-и Рашиди (кітапқа түсіндірме келтірген).
8) Қырғыз сүлтаны Кенесарының бүлігі жайлы зандажа (патша
үкіметінің әскери-отаршыл аппараты қүжаттары негізінде жазған
мақаласы).
9) Қырғыз-қайсақ ордалары(А.И.Левшин) кітабына түсіндірме-
түзетулер.
10) Абу-Наср Самани.
11) Қази Бейзави шығармасы Низам-ут-Таварих.
Шоқан Уәлиханов қалдырған деректер мен зерттеулері өзінің саны,
көлемі жағынан аса көп, мазмұны жағынан әр алуан. Сондықтан тарихи деректер
теңізінде жол табу тарихи зерттеулерде оларды тиімді және пайдалы етіп
қолдана білу қажет.
2 Шоқан Уәлихановтың қазақ этникалық тарихына байланысты
еңбектері
2.1 Қазақ халқының шығу тегіне қатысты мәліметтер
Шежіре мәселесін тарих және этнология ғылымдары тұрғысынан ғылыми
дәйекті әрі терең зерттеу-қазақ,сонымен бірге жалпы түрлі этнологиясын
зерттеуді бірден-бір өзекті мәселе. Шежірені зерттеуді алғаш қолға алған-
Шоқан Уәлиханов еді. Ол қазақ шежіресі туралы мақаласында дала мәдениетінде
ерекше орын алатын далалық тарихи дәстүрді жан-жақты қарастырып, оның маңыз
дылығын ашты. Шоқанның анықтауынша, тарихи аңыздың ғылыми бағалы бір
түрі-әрбір тайпаның қайдан тарағанын көрсететін тарихи шежірелер.
Ш.Уәлиханов бауырлас қырғыз, қазақ халқының шежіре дәстүрін терең
зерттеген ғалым екені белгілі. Тарихи жыр дәстүріне көңіл қойып, оның
ауызша үлгілерін жинастыру жолында заманында белгілі көптеген жыршылармен
кездескен.
Шоқанның айтып кеткен ойларының күні бүгінге дейін маңыздылығы зор
болып табылады. Бұл ойлар әсіресе әлемдік, берісі отандық ориенталистикада
тұңғыш айтылуымен ғана назар аудармайды, сонымен бірге ғылыми
дәйектілігіменде ден қойғызады. Мәселен, Шоқан ғұмыр кешкен кезеңде
көптеген ғалымдар қырғыздардың ғана емес қазақтардыда Енесай өңірінеде
келетін. Ал Шоқан болса тұңғыш рет бұл халықтардың мекен тұрағының
орнықтылығын айтып кеткен.
Шығыс Түркістанға қатысты ой-тұжырымдары Шоқанның есімін дүниежүзіне
мәжһүр етті. Осы орайда әлемдік ғылымда тұңғыш рет Шыңғыс Түркістанның
сырттары - жаңа ұйғыр эпосының шығу тегі туралы ойлары назар аударарлық.
Өкінішке орай кейінгі кезеңде В.В.Радлов пен С.Е.Маловтың көшпелі
ұйғырлар мен жаңа ұйғыр эпосын бірлікте қарастыруы бұл проблеманы біраз
шатастырды. Бүгінгі ғылыми зерде Ш.Уәлиханов пікірінің шындыққа әлдеқайда
жуық болғанын қазіргі ұйғырлар Шығыс Түркістанды отырықшы тайпалардың
үрпақтары екенін дәлелдеп беріп отыр.
Шоқан Уәлихановтың еңбектері Н.А.Арисовтың зерттеулері жарық көргенге
дейін әлемдік ғылымда өте маңыздылық деректері Н.А.Аристовтың бір табан
игері болуына дес берді.
Қазақ халқының шығу тегіне, қатысты ғылыми танымның көш басында Шоқан
тұруы дау тудырмайды. Ғасырдың ортасына дейінгі тарихнамада И.Витзен
айтатын пікір бел алып жататын. Витзеннің ойынша қазақтар Енесай
қырғыздарынан бөлініп шығыпты-мыс. П.И.Рычков қазақтарды "Алтай
-қырғыздардан" шықты десе, Н.О.Бычурин қазақтарды байырғы қаулылардың
ұрпағы даген 33.31-32 .
Қазақ халқының шығу төркініне шолу жасаған "Қазақ шежіресі" еңбегінде
тарихи аңыздардың жатырлық белгілері жөнінде:"... Бұл одақтың жеке тәуелсіз
ел болып өмір сүре бастаған уақытын дәл анықтау өте қиын, тіпті мүмкін
емес. Дегенмен халық аңыздары бұл жайында біршама дәл хабар береді, біріқ
ол нақты тарихи дерек емес. Тұрмыс-тіршілік жайындағы халық аңыздары,
әсіресе, тарихи аңыздар өте қызғылықты, бірақ маңызды деп айта алмаймын.
Әйтсе де қазақ аңыздары қарапайым ұғымды әрі оқиға сыйынсыздық пен
әлсіреушіліктің жоқтымен құрметті орынға лайық және олардың көпшілігі
әділғазымен әсіресе, "Жамит ат-тауарихтағы" деректерден алшақтамайды,"-деп
түсініктеме береді 34.64.
Шоқанның "ақылға сыйымсыздық пен әсіреушіліктің жоқтығымен құрметті
орынға лайық" деуі тарихи аңыздардың өзге жанырлардан - эпостық ертегілік
шығармалардан ерекшелігі жайында болса, ал оның аңыздары "нақты тарихи
дерек емес" деп тұжырымдалуы - бүгінгі фольклористикада фольклордың тарихи
шындыққа қатысы жөнінде айтылатын пікірлердің ішінде әбден мойындалған
орныққан пікір.
Осындай тарихи - аңыздардың бірі қазақ халқының шығу тегіне яғни
этногенезіне байланысты құнды деректер келтірілген. "Қазақ немесе алаш
елінің о бастағы шығу тегі қайдан деген сүраққа, халық арасындағы жыр-
дастандардан қанағаттанарлық тәп-тәуір түсінік алуға болады. Егер Темірдің
Тоқтамыс ханға қарсы жорығы 1392ж. басталса сол жылы қазақтардың алғашқы
ханы-Алаш пен оның балалары өлтірілсе шамамен мөлшерлеп Алаштың XIV
ғасырдың орта шенінде ғұмыр кешкені анықталады."
"Ертеде Тұранда Абдулла атты хан өтіпті, оны Абдул-Әзиз-хан деседі.
Сол ханның Алаша атты алапес ауруына шалдыққан ұлы болыпты. Ескіден келе
жатқан салт бойынша хан, жүқпалы аурумен ауырған адамды елден аластауға
тиіс екен. Әкесі сол ескі салтты бүзбай алапес баласын елден аластайды. Сол
заманда, Абдулла ханның міседен асқан қаталдығына төзбеген аш-жалаңаш
адамдар Сырдарияның солтүстігіндені далаға, Қарақұм мен Борсық құмдарына
қашып барып қазақшылық құрады. Сол елден безгендердің ішінде ерекше
ерліктерімен көзге түскен батырлардың саны үш жүзге жетеді олрдың
байлықтарыда асып тасады. Біраз уақыт өткеннен соң еркін қазақтардың ордасы
көршілерімен болған соғыстарда жеңіліс тауып , ел қатты күйзеледі.
Еркіндіктің әсер еспесі қазақтардың арасында ала ауыздық туғызып бір-
бірімен шабысады. Олардың осындай хал-ахуалын естіген Абдулла хан оларды
жуасытып алшақ болады. Қазақтарды тосын бір санға ғана аман алып қалады.
Осындай қиын қыстау шақта, үш жүздің батырдың арасында жатжұрттық Алаш атты
дана пайда бола кетеді. Алаш қазақтарды жинап алып ұзақ сөйлейді , сөзі
халықты қатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz