19 ғасырдағы реформалар

Басты міндеті Қазақстандағы тəуелсіздіктің соңғы қалдықтарын жойып, қазақ даласын империя құрамына қосып алу болды. Осы мақсатпен Орта жүз жерлерінде хандық билік жойылып, сыртқы округтер ұйымдастырылды.

1. Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірінде əкімшілік, сот, саяси

басқару-ды өзгерту.

2. Орта жүздегі хандық билікті жою.

3. Рулық-феодалдық тəртіптерді əлсірету.

Осы жаңа реформаны əзірлеуді патша сол жылдары белгілі либералдықпиғылдағы қайраткер, өз дəуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М. М. Сперанскийге жүктеді. Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу жəне жинақтап көрсету үшін М. М. Сперанский «Сібір жерлерін мəлім етуді» ұсынды. Бұл жазбаны жасақтауға болашақ желтоқсаншы Г. С. Батюшков белсене қатысты. Сібірді басқару туралы заң жобаларымен қатар, қосымшалар-құрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер аударылған «бұратаналар», «Орта Орда даласына» орыс билігін тарату бөлімдерін əзірледі. Орта жүзде жаңа әкімшілік құрылым мен сайлау жүйесі енгізілді. «Уставта» денсаулық сақтау жөнінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтқанда қырдағы бекіністер гарнизонына қызмет көрсету үшін ауруханалар салу, көшпелі халық арасында шешекке қарсы егу жұмысын жүргізу белгіленді. Қазақтарға арналған балаларын жалпы негіздерде империяның оқу орындарына жіберуге құқық берілді. «Устав» бойынша «Сібір қырғыздарының облысы» сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т. б деп аталды. Жаңа заңды іске асыру барысында рушылдықтың іргесі сөгіліп, айтақаларлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды.

Орта жүздегі дəстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын «мүлде

артық» деп жойып жіберген үкімет Сібір қазақтары туралы жарғыға

сүйеніп, басқарудың жаңа нысанын енгіді. 3 - параграфқа сəйкес,

географиялық жағынан Оңтүстік - батыс Сібірді мекендеген қазақтар

«көшпелі бұратаналар сословиесі» болып есептеледі жəне тең құқықтарды пайдаланады, ал «сібір қазақтары елі» ең алдымен 1838 жылы Батыс Сібір қазақтарын шекаралық басқару құрылғанға дейін Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден құрылды.

Реформа Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайды кеңейтті.

Жарғының 250-параграфы округтік приказдарды «өздеріне сеніп

тапсырылған халықтың ешбірі қайршылыққа ұшырамауына жəне

қамқорсыз қалмауын барлық амалдармен ойластыруға» міндеттелді. Аға сұлтан Құнанбай Өскенбаев Жарлықтың осы бабын басшылыққа ала отырып, Қарақаралы приказында мектеп пен мешіт ашуға Батыс Сібірдің Шекаралық басқармасы бастығының келісімін алды.

Барлығы 7 округ ашып, кейін олардың санын 8-10-ға дейін жеткізу

көзделді, мақсат одан əрі Орта Азия шебіне шығу болатын. Алғашқы округ - Қарқаралы округі 1824 жылы 8 сəуірде ашылды. Жаңадан құрылған 7 округке кіретін болыстар құрамында 20 мың шаңырақ-шамамен алынған есептеулер бойынша, 6-ға дейін ер-азамат болды.

Орта жүздің əкімшілік құрылымы:

• ОКРУГ- (15-20 болыс) басқарушысы округтік приказ жəне аға

Сұлтан.

• БОЛЫС- басқарушысы-болыс. (10-12 ауыл)

• АУЫЛ- Ауыл басқарушысы- Старшын. ( 50-70 шаңырақтан)

Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.

«Жарғы» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып, олардың құқықтарын шектеудің негізін қалады. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. Жергілікті өкімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қылмыс істеді деп айыпталған адамдарды іздеп табу, тергеу және оларды ұстау міндеттерін атқарды.

Сот ісі:

• Қылмыстық істер.

• Талап ету.

• Шағым айту.

-Қазақстанды басқаруды жеңілдетіп, өзара рулық қырқыстарға соққы берді.

-Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады. Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Реформа Қазақстанда сауда-экономикалық үрдістің өсуі үшін оң алғышарттар тұғызды. Жарғының негізінде қазақтарға өз тауарларын еш шектеусіз еркін өткізуге мүмкіндік берді.

-Ресми отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты.

-Хандық билікті жойды.

-1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы, алғашқы патшалық

реформа ретінде бүкіл дəстүрлі билік құрылымын қиратып, əлеуметтік - саяси жəне шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы

ішіндегі ең алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен қиналмай

қабылдаған шеп маңайындағы ауылдар арасындағы жəне кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі тəуелсіздіктің ең берілген жақтаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл беру бойынша патшалық өзгерістерге

көнбегендер арасындағы онсыз да өткір қайшылықтарды тереңдетіп,

Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы оппазиция-ның топтасуын күшейте түсті.

Кіші жүзде жал-құйрығы күзелген, патша үкіметіне мейлінше

тəуелді Ішкі Орда аталмыш ат төбеліндей Бөкей хандығы ғана сақталып қалды. 1824 жылы Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. 1845 жылы Жəңгір ханның өліміне байланысты бұл хандық та күшін жойды. Оны уақытша кеңес арқылы басқару, билік орыс шенеуніктерінің қолына өтті.

Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық жойылды, тек Еділ мен Жайық аралығында құрылған Бөкей хандығында ғана 1845 жылға дейін сақталды. 1822 жылы «Орынбор қырғыздары туралы Жарғының» жобасы жасалды. Кіші жүзде хандық билік 1824 жылы Азия комитеті бекіткен Орынбор генерал-губернаторы П. П. Эссеннің «Орынбор қазақтары туралы Устав» деп аталған жоба негізінде жойылды.

Кіші жүз үш бөлікке Шығыс, Орта жəне Батыс бөліктерге бөлініп,

оларды сұлтандар басқарған. Билеуші сұлтандар Орынбор шекаралық

комиссиясының шенеуніктері еді. Шекаралық комиссияның құрамына төраға, төрт кеңесші, ауқатты қазақтардан төр заседательдер болды.

Шекаралық комиссияның міндеттері: тəртіпті сақтау, жергілікті

шенеуніктердің жəне қамқоршылардың əрекеттерін бақылау, салық жинау, сот істері, дəрігерлік жағын бақылау. Жергілікті əкімшіліктің құрамына жүздер бөліктерінің билеуші сұлтандары, дистанциялар мен жергілікті жерлердің бастықтары енді.

Билеуші сұлтандарды Орынбор əскери губернаторы, ал қалған

шендегілердің бəрін Шекаралық комиссия тағайындады. Əрбір билеуші сұлтандар жанында 100-200 адамнан тұратын əскери топ болды.

Кіші жүздегі басқару билігіндегі бір ерекшелік-шеп бойындағы

қамқоршы лауазымының енгізілуі. Бұл билікке тек патша шенеуніктері тағайындалды. Олар шеп бойындағы қазақтарға «қамқорлық жасаушы» органдар ретінде құрылды. Алайда бұлар да патша өкіметінің саясатын жүргізді.

Бөліктер:

• Батыс

• Орта

• Шығыс

Бөліктерді сұлтандар басқарды.

1. Орталық басқарылу нығайтылды.

2. Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды.

1822-1824 жылғы жарғылар алғашқы патшалық реформа ретінде, бүкіл дəстүрлі билік құрылымын қиратып, əлеуметтік-саяси жəне шаруашылық өмірдің

барлық жақтарын қамтыды. Хан билігі жойылғаннан кейін Қазақстанның Ресейге бағынышты аймақтарында Ресейдің саяси-əкімшілік жүйесін енгізуге нақты

мүмкіндік туды. Мұнда жаңа аумақтық құрылыс енгізіліп, соған орайластырылып, бүкіл Ресей империясындағыға ұқсас басқару органдары құрылды. Реформа

патшаның отаршылдық саясатына қарсы оппозицияның топтасуын күшейте түсті.

Реформалардың басты мақсаттары мыналар болды:

1) Басқаруды қайта ұйымдастыру - реформаға дейінгі кезеңмен салыстырғанда неғұрлым тиімді əкімшілік аппарат құру жəне өзін-өзі қаржыландыруға тиісті жергілікті “өзін-өзі басқарудың жаңа жүйесін құру”.

2) Аса маңызды Орта Азиялық рыноктарды басып алу, оның аса бай

өсімдігі мен минералды ресурстарын игеру үшін жəне Орталық Азияға одан əрі шабуыл жасау үшін Қазақстанды патша өкіметінің базалық лагеріне айналдыру.

3) Əскери бөлімшелерді жəне шенеуніктердің орасан зор көп мөлшерін

ұстауға арналған шығындарды жабу үшін салық жинауды көбейту.

4) Қазақстан жерін мемлекеттік меншік деп жариялау - қазақ даласын

одан əрі отарлау үшін алғышарттар жасау.

5) Əкімшілік басқаруды жеңілдету жəне қазақ халқына салық салу

жүйесін жетілдіру мақсатымен нақты əкімшілік-аумақтық бөліністі айқындау жəне

оны дамыту.

6) Жалпыимпериялық азаматтық жəне қылмыстық заңдарды қолдану.

7) Сот органдарынының байырғы халықтың қарсылығын неғұрлым

икемді реттейтін жəне өзінің өткір жүзін олардың күресіне қарсы бағыттайтын

жаңа құрылымын жасау.

Далалық комиссия Қазақ даласын басқарудың жобасын ұсынды. 1867 жылдың 11 шілдесінде II Александр патша “Жетісу жəне Сырдария облыстарын басқарудың уақытша ережелерін”, ал 1868 жылдың 21 қазаныныда “ Орынбор жəне батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының далалық облыстарын

басқару туралы уақытша ережелерін” бекітті. Жаңа отаршылдық əкімшілік реформа бойынша Қазақстанның бүкіл аумағы

үш генерал-губернаторлыққа: Түркістан, Орынбор жəне Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Генерал-губернаторлар барлық əскери жəне азаматтық билікті түгелдей өз қолдарына шоғырландырды. Əрбір генерал-губернаторлық облыстарға бөлінді. Мəселен, Орынбор генерал-губернаторлығына - Орал жəне Торғай облыстары, Батыс Сібірге - Ақмола жəне Семей, Түркістанға - Жетісу жəне Сырдария облыстары кірді. Бұрынғы Бөкей

хандығының аумағы 1872 жылы Астрахан губерниясының құрамына кірді, ал Маңғыстау приставы 1870 жылы - Кавказ əскери округінің қарауына, ал біршама кейініректе Закаспий облысының құрамына енді.

Облыс əкімшілігін əскери жəне əкімшілік билік берілген əскери губернатор

басқарды. Ол облыс аумағында орналасқан казак əскерлерінің атаманы болып табылды.

Жетісу жəне Сырдария обдыстарының əскери губернаторлары шекаралық істермен де айналысты. Жалпы əскери губернаторларды патша тағайындап, қызметінен босататын болды.

Əскери губернатордың жанынан облыстық басқарма құрылып, оның

төрағасы вице-губернатор болды. Басқарма үш бөлімшеден: өкім беруші, шаруашылық жəне сот бөлімшелерінен тұрды; əрқайсысын аға кеңесші басқарды.

Өз кезегінде облыстар уездерге бөлінді.

Облыстар уездерге бөлінді

Облыс аты Уездері

1. Жетісу облысы Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл,

Тоқмақ, Жаркент

2. Сырдария облысы Қазалы Перовск, Түркістан, Шымкент,

Əулиеата, Ташкент, Ходжент, Жизақ

3. Орал облысы Орал, Гурьев, Калмыков, Ембі (Темір)

4. Торғай облысы Елек (Ақтөбе), Николаевск (Қостанай),

Ырғыз, Торғай

5. Ақмола Ақмола, Көкшетау, Омбы, Петропавл

6. Семей облысы Баянауыл, Зайсан, Көкпекті, Қарқаралы,

Сот ісін басқару құрылымы:

• Əскери сот комиссарлары

• Уездік соттар

• Билер мен қазылар соты

Бұл «ережелер» екі жыл мерзімге тəжірибе түрінде уақытша

енгізілген болатын. Алайда, бұл «тəжірибе» жергілікті халыққа теріс əсер етуі ықтимал деген қауіппен 20 жылдан астам уақытқа созылды.

Павлодар, Өскемен

Уезд басқарушыларын облыстар əскери губернаторының ұсынуы

бойынша офицерлерден генерал-губернатор тағайындап отырды. Əрбір уезд бастығының екі-аға жəне кіші көмекшісі болды. Өкімет билігі уезд бастығының қолында болды. Полициялық өкімет орындарын да соның өзі басқарды. Уезд орналасқан əскери бөлімдерде мекемелер мен бекіністер уезд бастығына бағынды. Уезд аймақтық жүйе бойынша болыстардан құрылды. Ал болыстар шаруашылық жағынан бірнеше ауылдардан біріктірілді. Ауылдар 100-200 шаңырақтан құралып, болыстар 1000-2000,

кейде 3000-ға дейінгі шаңырақты қамтыды.

1867-1868 жылдардағы реформалар бойынша əскери-сот

комиссиялары мен уездік соттар құрылды. Олар негізінен империялық заңдар жүйесінде отарлау мақсаттарына бейімделіп жұмыс істеді.

Ауылдарда феодалдық билер соттары, ал Сырдария облысының

қыстақтарында-қазылар соттары сақталған. Əрбір болыста 4-тен 8 биге дейін сайланды. Билерді əскери губернатор бекітті. Бұларға жалақы төленбеді. Ақыны билік айтқаны үшін айыптылар төлеген. Олар дау-жанжалды шешкенде, тек шариғат ережелерін басшылыққа алды. Əскери жəне уездік соттардың қарауына жатпайтын азаматтық жəне қылмыстық істердің барлығын облыстық басқармалар қарады.

1867-1868 жылғы “Уақытша ережелер” даладағы сот жүйесіне де өзіндік өзгеріс кіргізді. Қазақстанда Ресей империясының құқық жəне сот жүйесі енгізілді.

Сот жүйесінің жаңа органдары, əскери соттар, уездік соттар құрылды. Олар Ресей заңдары негізінде аса маңызды қылмыстық істерді қарастырды.

1867-1868 жылдардағы реформа бойынша ауылдарда билер сотының 3 деңгейі құрылды: бірінші деңгей - билердің жеке соты, екіншісі - билердің болыстық съезі жəне үшіншісі - билердің төтенше съезі.

Полиция, əскери бөлімдер, уездегі мекемелер, бекіністер уезд

бастығына бағынды. Уезд бастықтарының қолына əкімшілік жəне

полицейлік билік шоғырландырылды. Оларды əскери губернатордың

ұсынуы бойынша генерал-губернатор тағайындады.

Əкімшілік басқарылу құрылымы 5 сатылы басқару жүйесіне

негізделді:

1. Генерал-губернаторлық (басқарушысы- генерал-губернатор)

2. Облыстар (басқарушысы-əскери-губернатор, атаман)

3. Уездер (басқарушысы-уезд бастықтары)

4. Болыстар (басқарушысы-болыс сұлтаны)

5. Ауылдар (басқарушысы-ауыл старшыны)

Əкімшілік басқарудың əскери сипаты:

• Облыс басқарушысы əскери жəне азаматтық билікті қатар жүргізді.

• Болыс басқарушысы полицейлік жəне тəртіп орнататын билікті иемденді.

• Реформаның басты қағидасы-əскери жəне азаматтық биліктің ажыратылмауы.

Патша өкіметі 1867-1868 жылдардағы ережені уақытша енгізген болатын. Халықтың қарсылығы туып кетер деген сақтықпен ол ереженің күшін 80-жылдарға дейін сақтап келген. Ереженің көптеген тармақтарына

өзгерістер жасап отырды. Сол өзгерістерді 80-90 жылдары аяқтап, патша

өкіметі Қазақстанда шексіз саяси үстемдік жүргізу үшін өзінің жаңа

реформаларын енгізе бастады.

Реформалардың жүзеге асырылуы нəтижесінде Қазақстанға капиталистік элементтер ене бастады. Қазақ жерлерін отарлау нəтижесінде орыс капитализмі

кеңінен дами бастады. Жаңа əкімшілік басқару жүйесінің орнатылуы жергілікті халықты отарлық езгіде ұстауға көмектесті. Жалпы алғанда, бұл реформалар орыс капитализмі мүддесі үшін жүргізіліп, қазақ даласында отаршылдық саясатты

нығайтты.

1867-1868 жылдардағы реформаның жалпы алғанда отаршылдық сипаты басым болды. Ол реформалар Қазақстанды Ресейге қосып алу үрдісінің толық аяқталғанын көрсетті. Қазақстанның кең-байтақ жері Ресейдің мемлекеттік меншігіне өтті. Патша үкіметі бұдан былай қазақтардың жерін кез келген сылтаумен оп-оңай тартып ала беретін болды. Мұның ақыры дала тұрғындарының ежелгі атамекен жерлерінен айырылып қалуына, сөйтіп қайдағы бір құнарсыз және тұзы бетіне шығып жатқан сортаң жерлерге ығыстырылуына жеткізді. Құнарлы жерлер ішкі Ресейден қоныс аударып келген орыс шаруалары мен қазақтарға, шенеуніктерге берілді. Патша үкіметінің Қазақстанның табиғи бай ресурстарын оңды-солды емін-еркін пайдалануы бұл өлкені Ресей экономикасының қосалқы арзан шикізат көзіне айналдырды.