Жапон өнеркәсібі және экономикалық перспективасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.тарау. Жапонияның экономикасының тарихы және қазіргі кезеңдегі сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Жапония экономикасының қалыптасу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жапония экономикасының қазіргі даму кезеңімен болашағы ... ... ..13
II. тарау. Жапон өнеркәсібі және экономикалық перспективасы ... ... ... 21
2.1. Жапон экономикасының өндіріс саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Жапония мен Орталық Азия арасындағы
сауда.экономикалық қарым қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.тарау. Жапонияның экономикасының тарихы және қазіргі кезеңдегі сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Жапония экономикасының қалыптасу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жапония экономикасының қазіргі даму кезеңімен болашағы ... ... ..13
II. тарау. Жапон өнеркәсібі және экономикалық перспективасы ... ... ... 21
2.1. Жапон экономикасының өндіріс саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Жапония мен Орталық Азия арасындағы
сауда.экономикалық қарым қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I-тарау. Жапонияның экономикасының тарихы және қазіргі кезеңдегі
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Жапония экономикасының қалыптасу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жапония экономикасының қазіргі даму кезеңімен болашағы ... ... ..13
II- тарау. Жапон өнеркәсібі және экономикалық перспективасы ... ... ... 21
2.1. Жапон экономикасының өндіріс саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Жапония мен Орталық Азия арасындағы
сауда-экономикалық қарым қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
КІРІСПЕ
Жапония Шығыс Азиядағы Хоккайдо, Хансю, Синоку және Кюсю секілді шағын
ғана аралдарда орналасқан жоғары дамыған мемлекет. Бүгінгі таңда өзінің
экономикалық мүмкіндігі жағынан әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттер
құрамында. Елдің жалпы ішкі өнімі шамамен 2,4 трлн. долларды құрады.
Әлемдік өнеркәсіп өндірісінің 12 пайызы Жапония үлесінде. Бұл мемлекет
автокөлік, кеме, темір өңдеу жабдықтарын, тұрмыстық-электрондық техника,
робаттар шығарудан әлем бойынша бірінші орында1. Территориясы -377,8 мың
шаршы км. Шекаралық орналасуына қарай: оңтүстік-шығысында Ресеймен,
шығысында Оңтүстік және Солтүстік Корея елдерімен әрі Қытаймен,
солтүстігінде Сахалин және Курил аралдарымен шектеседі. Бұл елде табиғи жер
сілкіністері өте жиі болғандықтан, жыл сайын бір мың бес жүзге жуық жер
дүмпулері тіркеледі. Ал, қуаты күшті сілкіністер әрбір он жыл мен отыз
жылдың аралығында қайталанады. Сондай-ақ, Жапон аралдарында теңіз дауылы –
цунами жиі болады. Су астындағы сілкіністерден пайда болатын цунамилердің
биіктігі 10 метрге дейін жетіп, теңіздің шығыс жағалауына жиі шабуылға
шығады. Тегінде, табан астындағы топырақтың тайдай тулауына жер
қыртысындағы вулкандар ағысының әсері бар. Бүгінде Жапонияда 200 жанартау
анықталған. Ондағы 40 жанартау жиі-жиі буырқанып тұратындықтан, мамандардың
тілінде ояу отты таулар деп аталады. Халқының саны – 127,33 млн. Астанасы
- Токио. Ресми тілі –жапон тілі. Негізгі діндері- синтоизм және буддизм.
Хонсюда аралында 101 миллион, Кюсюда 13,4 миллион, Сикокуда 4,2 миллион
және Хоккайдода 5,7 миллион адам тұрады. Әлемнің көптеген мемлекеті сияқты
күн шығыс елінде де жаппай урбанизация жүруде. 1950 жылдары ауылдық
жерлердегі тұрғындар саны 20,7 миллион адамды құраса, 1996 жылы бұл
көрсеткіш небәрі 2,1 миллионға жеткен. Жапония 1995 жылы қала халқының саны
жөнінен дүниежүзі бойынша ал-тыншы орынды иеленді. Жапондықтардың 97
миллионы үлкен қалаларда тұрады. Мемлекеттің негізін жергілікті ұлт –
жапондар құрайды. Олардың арасында жергілікті халыққа сіңісіп, қан-жынына
дейін араласып, тілдес, діндес болып кеткен 600 мың кәріс ұлты бар. Елдің
ресми тілі жапон тілі болғанымен, ішінара солтүстік-шығыс, оңтүстік-батыс
және орталық диалектілеріне бөлінеді. Сондай-ақ, жергілікті говорлар да жиі
қолданылады. Жапония дәстүрге берік ел.ұлттық дәстүр мұнда касиетті де
қастерлі. Оның алдында жеке адамның мүддесі құрбан етіледі. Бұл жерде
жапондықтар ойланып та жатпайды, солай болуға тиіс. Ел мүддесіне қажеттілік
үшін олар өмір бойы дайындалады. Үрпғын ұлттық рухта тәрбиелейді. Өндірісті
дамыту үшін техниканы меңгереді, әділдік үшін күреске шығады. Бәрі де ұлт
муддесіне, Жапония дейтін елдің даму мүддесіне бағындырылады. Жапония —
демократиялық сипаттағы ел. Бұл оның әлем мойындаған сипаты. Ешкім де бұл
елде демократиялық еркіндік аяқ асты болды дегенді естімейді. Аткарушы
билік жолындағы күрес бұл елде айрықша белсенді өтеді. Партиялар бір-
бірінен өздерінің артықшылықтарын көрсету ушін белсенді насихат жүргізеді.
Демократия мен монархия бір ауылға қонбайтын ұғым сияқты. Ал бұл елде ол
үйлесіп жатады. Жапония - мемлекеттік құрылымы монархия саналатын ел.
Император — бұл елде ең жоғарғы лауазым, барша халықтың басын біріктіретін
алтын қазық. Партиялар, саяси күштер, жеке адамдар үкіметке қарсы сын
айтар, талаптар қояр, ал олардың барлығы да елдің бірлігінің сипатын
білдіретін императорға құрмет көрсетеді. Ең жоғарғы лауазым иесіне құрмет —
бұл да ел дәстүрі. Монархиялық жүйе Жапонияда 1889 жылы қабылданған
конституцияда негізделді. Содан кейін аралда орналасқан бұрынғы орта
дәрежелі ел империяға айналды. Өткен ғасырдың басында ол Ресейдей державаны
жеңді, Әсіресе 1921 жылы билік басына Хирохито келгеннен кейін қарқынды
қадаммен алға басу басталды. Рас, екінші дүниежүзілік соғыста бұл ел жаза
басып, жеңіліске ұшырады. Бірақ одан кейін бейбіт бағыт ұстанып, оны өз
конституциясында бекіткен соң Жапония экономикасы, жаңа технология жөнінен
ірі державаға айналды. Үкіметтер ауысып жатады, ал император билік тізгінін
босатпайды, Бүгінгі император Акихито осыдан 15 жылдай бұрын таққа отырған.
Содан бері де ел тыныш, үнемі өрлеу үстінде. Жапонияның негізгі заңы -
Конституция 1947 жылдың 3 мамырында қабылданған. Ол елдегі басқа да
заңнамалық құжаттардың бастауы болып табылады және елдің дамуы мен халықтың
қорғалуына кепілдік береді. Сондай-ақ, ежелгі дәстүр бойынша елде
монархиялық билік сақталған. Мұраға берілетін императорлық тақ жоғарғы
ақсүйек әулетінің заңды меншігі болып табылады. Бұған қоса заң шығарушы
билік пен атқарушы билік тағы бар2. Парламент екі сатыдан тұрады: төменгі
- өкілдер палатасы, жоғарғы - кеңесшілер палатасы. Өкілдердің саны 500 адам
және олардың үш жүзі бір мандатты округтерден сайланса, қалғаны саяси
партиялар мен басқа да құрылымдардың үлесінде. Төменгі палатаның
депутаттары төрт жылға сайланады. Ал алты жылға сайланатын кеңесшілер
палата-сының құрамы 252 орындық. Елдің ішкі тыныс-тіршілігі мен сыртқы
саясатына премьер-министр жауапты. Сот билігі тәуелсіз. Жоғарғы сотты
министрлер кабинетінің ұсынуы бойынша император тағай-ындайды. Конститутция
бойынша император мемлекет пен халық бірлігінің символы болып саналады.
Заң шығарушылық билікті парламент жүзеге асырады (оның құрамы 152 депутаты
бар палата өкілдері мен 252 депутаты бар кеңесшілер палатасынан тұрады).
Депуттар 4-6 жыл аралығында қызмет етеді. Ал атқарушы билік министрлер
кабинетінің құзырында. Ұлттық валютасы - иен. Негізінен жеңіл көлік, көлік
жабдықтары, электорника, металл, металл бұйымдар және химиялық өнімдерді
экспорттайды. Импорт тауарлары: өнеркәсіптік шикізат пен жартылай
шикізаттар, жанармай және азық-түлік. Жапонияның тауар айналымындағы АҚШ-
тың үлесі 90-шы жылдары 30,4 пайызға тең болды. Осы жылдары жұмыссыздар
1,56 млн. адам болған. Ал сыртқы сауда көрінісі , экспорт 146 млрд.
доллардан асып, импорт 126 млрд. долларды құраған. Ауыл шаруашылығында
шағын шаруа қожалығы жақсы дамыған. Басты ауыл шаруашылық өнім - күріш.
Сонымен қатар, жеміс-жидек, көкөніс өсіріп, балық аулаумен айналысады.
Шағын ғана аралдарда орналасқан мемлекеттің жер қойнауындағы табиғи
байлықтары аз болғанымен, әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер құрамында.
Жапондықтар шексіз ізденіс, үнемшілдік және маңдайтердің арқасында осындай
таңданарлық жетістікке қол жеткізіп отыр. Бұл елде адамның білімі, ой-
өрісі, еңбек сүйгіштігі және тәжірибесі ерекше бағаланады. Диплом
жұмысымның тақырыбын Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония
экономикасының ғажайып дамуы деп алу себебім, ел экономикасының
өркендеуіне себеп болған басты фокторларды анықтау болмақ. Диплом жұмысы
кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау
екі тараушаға бөлінген. I-тарау Жапония еліндегі саяси-экономикалық
реформалар деп аталса, оның құрамындағы екі тараушаға II дүниежүзілік
соғыстан кейін Жапонияның ірі индустриалдық держеваға айналуы және
Экономикалық реформалардың жүзеге асуы деген тақырыптар қойылды.
Алғашқысында аты айтып тұрғандай Жапония экономикасының II дүниежүзілік
соғыстан кейін қарқынды дамуы мен елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
түзелуі қамтылса, екінші тараушаға дағдарысқа ұшыраған халықты тығырықтан
алып шығуға негіз болған экономикалық реформалар арқау болмақ. II- тарауда
Күншығыс елінің сыртқы саясаттағы салмағы, өзге елдермен сауда-экономикалық
қарым-қатынасы, Қазақстан экономикасының өрлеуіне қосқан үлесі
сараланбақшы. Тараушалар Қазіргі Жапония экономикасы және Жапония мен
Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық қарым қатынас деп аталады.
I-тарау. Жапонияның экономикасының тарихы және қазіргі кезеңдегі сипаты
1.1. Жапония экономикасының қалыптасу
Соғыс аяқталғаннан кейін Жапония экономикасы қиын кезеңдерді бастан
кешірді. Соғыс салдарынан мемлекет өзінің материалдық жағдайының 40
пайызынанайырылуы ауыр өнеркәсіп жабдықтарының 30 пайызынан айрылды. Ал
Нагасаки мен Хиросима атом бомбалауынан жермен жексен болды. Тауар мен
материал, азық-түлік жетіспеушілігі жалпыға бірдей сезілді.Инфляция 50
пайызға дейін жетті.Жапондық иен курсы американ долларына шаққанда
әлдеқайда төмендеп, құлдырай түсті. Көптеген кәсіпорындар жабылып
қалды3.1946 жылы өнеркәсіп өнімінің деңгейі соғысқа дейінгінің 14 пайызын
құрады. 1945 -1947 жылдар аралығында қағаз ақша саны 4 есе өсті. 1945
жылы жұмысшылардың жалақысы соғысқа дейінгі деңгейдің 13 пайызын құрады.
Барлығын қайтадан, жаңадан бастауға тура келді. 1947 жылы оккупациялық
әкімшілік жаңа Жапондық Конститутция даярлап шығарды. Осылайша, Жапония
экономикасының дамуы 3 кезеңге бөлінді:
1 кезең: 1945-1960 жылдары Жапон экономикасының түбегейлі өзгеруі, әлемдік
экономикада АҚШ-тың басымдылығы. 1950 жылдардан бастап Жапония
экономикасының орташа жылдық дамуы 9,2 пайызды құраған. 1949 жылы салық
жүйесінде реформа жүргізілді. Жалпы алғанда салықтар көтеріліп, басқару
әкімшілік аппараты қалыпқа келтірілді, мемлекет шығысы қысқартылды. Өз
ішінде ғылыми-техникалық базаның жоқтығынан Жапония алдыңғы қатардағы
технологияларды шет елдерден алып, оларды өндірісінде тиімді де қолайлы
етіп жетілдіріп отырды. Банк жүйесі секілді саясаттың басым бағыттарын
мемлекет бақылап отырды. Жапонияның экстенсивті үлгісі өте жоғары
көрсеткішке қол жеткізді. 50 жылдардың орта шеніннен бастап Жапония
экономикасы қарқынды дами бастады. Жапондық ғажап осы кезеңнен бастау
алды.
2-кезең: Жапония экономикасында айтарлықтай құрылымдық өзгерістер болды.
1951-1970 жылдар аралығында өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық көлемі 15,2
пайызды құраған. Ал ол кезде бұл көрсеткіш басқа елдерде төменгідей
болатын, мысалы: Германия мен Италияда-7,4 пайыз, Францияда – 6,2 пайыз,
АҚШ-та -4 пайыз, Англияда-3 пайыз. 1969 жылы Жалпы Ұлттық өнім көлемі
жағынан Жапония АҚШ-тан кейінгі әлем бойынша 2-ші орынға ие болды. Ал 1970
жылы Жапония әлемдік экспортта 4-ші орынға шықты. Жапонияның ірі державаға
айналуына біршама факторлар әсер етпей қоймады. Олар:
- энергоматериалдарды азайту арқылы өндірістің белсенділігін арттыру;
- электорника және технология салаларын толықтай игеру;
- экономиканы реттеуші мемлекет рөлінің өзгеруі, инфляция, ұлттық валютаның
тұрақтауы, нарықтық механизмдерді құру секілді қосалқы әдістер арқылы
экономиканы реттеу;
- сыртқы экономикалық қатынастарда да көзге көрінер өзгерістер болды.
Жапония шет елдерге ірі көлемде инвестиция құйып, экспортқа деген
тәуелділігінен біртіндеп арыла бастады.
3-ші кезең: Экономиканың қарқынды дамуы, салық реформалары, өзіндік
технологиялық жетістіктер.
Жапонияның сыртқы экономикалық қатынастырының дамуына төменгі факторлар
әсер етті:
- Ғылыми-техникалық өзгерістерді (жетістіктерді) кеңінен пайдалану;
- Өндірістің орталықтануы мен шоғырлануын мемлекет тарапынан реттеу;
- Батыс Еуропа мен АҚШ-қа қарағанда капитал көлемінің көбеюі;
- Жапония менеджментінің сырттан келетін импортқа бейімделуі;
- Қорғаныс пен қаруландыруға қаржының аз бөлінуі;
- Ұлттық кірісті мемелекет саясатымен қайта қарау;
Осының арқасында Жапония аз уақыт ішінде Оңтүстік Шығыс Азия, Австралия
және Жаңа Зеландияның нарық жүйелерін басып алды.
Жапония экономикасы 50-ші жылдары-ақ ғажап түрде дами бастады. Оның негізгі
мәні мынада:
- Шетел, соның ішінде америка көлігін жоғары, тиімді пайдалана білу;
- Негізгі капиталды жаппай жаңарту;
- аграрлық реформа есебінен ішкі нарықты ұлғайту;
- шетелдік ғылыми-техникалық жетістіктерді молынан пайдалану.
Сонымен қатар, Жапон сарапшылары мынадай ерекшеліктерді де атап көрсетуде:
- жоғары сапалы жұмыс күші, 1947 жылдың өзінде-ақ, Жапонияда 9 жылдық
ақысыз міндетті білім беру енгізілген. Кадрлар даярлау мен қайта даярлау
жүйесі құрылған;
- әкімшілік пен жеке тұлға арасында үйлесілімділік таба білген жалдамалы
еңбектің дәстүрлі қалыптасқан жүйесі;
- капитал жинаудың жолы;
- жеке ғылыми- техникалық базаны дамытуға ұмтылыс4.
Соңғы кездері бұл фактор мыналармен толықтырылды:
- шикізат ресурстарының тапшылығы, Жапония шет елден қажетті ресурстардың
99 пайызын алады. Оның 100 пайызы - боксит, мата, табиғи каучук, 99,7
пайызы мұнай, 99,5 пайызы темір рудасы, ал бұл өз кезегінде өндіріс
құрылымын әрдайым жаңартып отыруға, энергия мен ресурстарды ұқыпты
пайдалану технологиясын енгізуге, шикізат пен отынның альтернативті
көздерін іздеуге итермелейді;
- Жапонияда Конститутция негізінде соғысқа қарсы 3 қағыда қалыптасқан.
Олар: ядролық қару-жарақты қолданбау, өндірмеу, енгізбеу. Нәтижесінде
әскери шығындар жалпы ішкі өнімнің 1 пайызын ғана құрайды.
Осылайша 1955-1965 жылдары Жапония алдыңғы қатарлы дамыған капиталистік
державалар ішінде 2-ші орынды иеленді.
Жапон тауарларының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын басты факторлар:
- өнім сапасын бақылаудың айрықша жүйесі;
- еңбек өнімділігінің өсімі;
- еңбек ету саласында түсінбеушіліктің болмауынан жұмыс уақытын жоғалту;
- жан басына шаққандағы табыс көлемінің өте жоғарылығы.Қазіргі экономика
дамуының негізгі заңдылықтары мелекеттің экономикалық өмірге тікелей
араласуын біртіндеп қысқартты. Жапония өзінің экономикасына
ымырашылдықпен қарауға 60-шы жылдары кірісіп, бүгінгі күнге дейін
жалғастыруда. Сол кезеңнен бастап капиталдар іске қосылып, инвестиция
тартылды және кәсіпорындар жапай жекешелендіріле бастады. Жапония үкіметі
қаржыны тұрақтандыру саясатын жүргізіуде бір сәттік тұрақтандыру идеясына
қарсы болды. Бұл идея өндірістің құлдарауына әкеліп соғатынын ескеріп,
аралық тұрақтылық концепциясына жүгінді. Аталған концепция инфляцияны
біртіндеп ауыздықтау арқылы ақша эмиссиясының қарқынын қолдап, өнеркәсіп
жұмыстарының нәтижелі болуына жағдай жасады5. Негізгі мәнінің өзі
мынаған саяды: мемлекеттің қолдауынсыз (қаржылай, сақтандыру, ұйымдастыру-
әкімшілік) өндірістің құлдырауын, өнеркәсіпті қалпына келтіру мүмкін емес.
Инфляциялық экономика өндірісті тұрақтандыру қабілетіне ие, бірақ белгілі
бір мөлшерде ғана. Инфляцця — шаруашылық белсенділікті қолдап, қалпына
келгенше қолданылады да, инфляцияның әлсіреген кезінде өркендейді. Осыдан
мынадай қорытынды шығаруымызға болады: ақшалай несие беру саясатын
жүргізгенде: инфляцияны түгелдей жоюды мақсат етпей, тек шектеп, яғни оның
өсуіне жол бермеу қажет. Бір жағынан, инфляцияны шектеу мақсатында тек
макро-экономикалық ғана емес (қаржылай несие-ақша, фискальдық), сондай-ақ
микро-экономика саясатын белсенді қолдап, өндірісті тұрақтандыру ұсынысын
өсіріп, инфляцияның құрылымдық жүйесін әлсірету қажет. Қазақстанда
өнеркәсіп өндірісін қаржылай тұрақтандыру есепке алынбаған. Инфляция
деңгейін төмендетуге тек монетарлық әдіспен қол жеткізді. Ал микро-
экономика саясаты жөнінде кейінгі кездері ғана айтылды. Жапондардың
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, дағдарыс жағдайында (қалыпты жағдайда да)
мемлекет барлық өндіріс саласын бір мезгілде қолдай алмайды. Сондықтан
инфляцияға ұрынбау мүмкін емес. Мемлекет қолдау көрсету үшін сұрыптау
арқылы өндірістің барлық сферасында тиімділік қалыптастыратын,
құрылымдық өзгерістерді міндетіне алатын – дамуғабет бұрған салаларды
таңдауы қажет6. Жапон үкіметі сұрыптау кезеңінде өнеркәсіп
салаларын топтастырып, деңгейіне қарай төрт бөлікке бөліп, орташа деңгейге
-көмір өңдіру, қара металлургия, ауыл шаруашылығы тыңайтқыштарын өндіру,
электр қуаты, ал жоғары деңгейге - темір рудасын өңдеу, мұнай өндеу, асбест
пен бояғыштар өндірісі, теңіз транспорты, аралық деңгейге — өнеркәсіптің
басқа салалары, қарама-қарсы деңгейіне — жібек өндіру, жиһаз, косметика
өңдірісін жатқызды7. Осындай сұрыптау негізінде көмір мен қара металл
өңдірмесе өнеркәсіпті қалыпқа келтіру мүмкін емес. Ал тыңайтқышсыз ауыл
шаруашылығының өнімділігін арттыруға, азық-түлікті көбейтуге болмайды.
Электр қуаты ауыл шаруашылығының барлық саласына қажет. Тоқыма бұйымдары
экспорттық тауарлардың негізгі бөлігін құрайды. Токио университетінің
профессоры Хироми Арисаваның өндірісті реттеуге арналған концептуалдық ойы
Леонтьевтің салааралық балансты зерттеу және Карл Маркстің ұдайы
өндірістік кестесі негізінде жасалды. Бұл, пікірдің мазмұны жекеленген
өндірістің өзара байланысымен қорытындыланады, бірінің дамуына бірі әсер
етеді. Ал идеяның өзі қарапайым ғана. Бір жағынан алып қарасақ, өндірістің
дамуын ұстап тұрған тар жол көмірдің жетіспеушілігі. Екінші жағынан,
көмір өндірісін кеңейту металдың жоқтығынан тоқтап қалды. Осылайша, тұйық
шеңбер пайда болды. Одан шығу үшін ұйымдастыру, қаржыландыру сипатындағы
шаралар қабылданды. Алғашқы кезекте азық-түлік, киім, транспорт, тұрғын
үймен қамтамасыз ету қажет болатын. Сондықтан, Үкімет шет елден 80 мың
тонна мазут пен көмір алды. Осы отынның бәрі болат қайнатуға бағытталды.
Алынған металл көмір өндіруге жіберіліп, ал көмірді қара металл өндіруге
пайдаланды. Бұл схема айтылған салалар бойынша жургізілді деуге болмас,
арнаулы кәсіпорындардың бөліп алуына сүйеніп жасалды. Өндіріс орындарында
қатаң әкімшілік бақылау жүргізіліп, өн-діріс қуатын бөліп пайдалану,
шикізат пен материалдарды, сондай-ақ, тұтыну үшін арнаулы заңды база
құрылып, мемлекеттің жекелеген кәсіпорындарға өкілдік етуіне жол ашты. Бұл
саясат нәтижелі болды: 1947 жылы көмір өндіру 29,3 миллион тоннаға (97,7
пайызға — белгіленген межеден жоғары) жетіп, соңынан басқа салалар да
еңсесін көтере бастады. Бір-біріне байланысты өнеркәсіптік кесте
механизмі - өндірісті дамтып, қаржыландырудың жаңа инвестициялық кешенді
шарасы пайда болды. Өндірістің құлдырауын болдырмау, өндірісті дамытуға
жағдай жасау үшін Жапонияда бұл салаға байланысты өзіндік саяси шаралар
қолданды. Олар бюджеттен жеңілдікпен несие алынып, мемлекеттің несие
институттарында капитал айналысының жетпейтін тұстарын толықтырып, жеке
коммерциялық институттарда несие жүйесі үкіметтің 1947 жылғы арнаулы
инструкциясына сәйкес жүргізілді. Жекелеген кәсіпорындарға арнаулы вексель
алуына рұқсат беріліп, олардың жеңілдік алуына жол ашылды. Жапондарда
маркетингтің қазіргі заманғы стратегиялық тұжырымдамасы 50-ші жылдардан
кейін жасалып, тек маркетинг пен бизнеске қатысты тұтынушыға бағытталған
бірқатар практикалық шаралар ғана іске асырылды. Саудагерлер қауымы
арасындағы тұтынушыға есептелген бизнес этикасы сонау XVIII ғасырдың өзінде-
ақ, кең таралғанды8. Сол кездегі сауда ісі этикасы бойынша: Саудагер —
сандармен жақсы жұмыс істей алатын адам. Саудагердің басты мақсаты — әрбір
иенді құрап, жинау (қазіргі уақытта саудагер өзіне тиесілі бір центті
жоғалтпауға тырысатын капиталист тұлға ретінде танылады). Саудагер өз
тауарын тұтынушыға бір иенін де босқа шығын қылмайтынын ескере отырып сатуы
тиіс. Яғни, ол өз тауарын сатып алса, тұтынушы ақшасын босқа шығармай,
тиімді жұмсайтынына сендіреді делінген. Осылайша, маркетинг пен оның
бөлімшелері жапондықтарда 50-ші жылдардың аяқ шені мен 60-шы жылдардың
басында пайда болып, тұтынушылық ғасыры аталған 80-ші жылдарға ұласты.
Маркетингке қатысты іс-қызмет Батыста (АҚШ-та) қабылданған географиялық,
әлеуметтік, тарихы фактордан, ең бастысы- мемлекеттік құрылым ерекшелігінен
мүлдем өзгеше. Маркетинг стратегиясына тікелей немесе жанама әсер ететін
факторлар:
- өнеркәсіп пен ел үкіметі арасындағы жұмыс; ауа-райы, т.б. елдегі
өнеркәсіптің дамуы;
- өнеркәсіп пен үкіметтің арасындағы ынтымақтастық жұмыс-тарының мәні жапон
компанияларының міндеттері мен мақсаттарының сол халықтың ұлттық мүддесі
мен үкіметпен байланысты орнықтыруға бағытталғандығына келіп саяды9.
Мұндай классикалық өзара қарым-қатынас 40-50 жылдары байқалды. Осыған
байланысты дамудың әр түрлі жолдары айқындалды: корпорацияларды (32
секторды) тезірек жаңарту туралы, ауыл шаруашылығын механизациялау туралы,
болат құю өнеркәсібін жаңғырту туралы заңдар шығарып, ұлттық автокөлікті
шығаруға қатысты, электрондық өнеркәсіпке қолдау көрсету туралы, көмір және
тау-кен өнімдерін өндіру мен авиаөнеркәсіптерді жаңғырту туралы жоспарлар
қабылдады. Сондай-ақ, ұшақ жасау, қару-жарақ, жарылғыш заттар, ядролық
энергетика, ғарыш, есептеу техникалары тәрізді технологияның алты саласына
айрықша көңіл аударылды. Әрі арнайы зерттеуді қажет ететін компьютердің
соңғы түрлері, лазерлік техника, жаңа материалдар мен металды керамика,
сынапсыз тұзды су электролизі, су астынан мұнай өндіру, жасанды тері
тәрізді жеті түрлі аса маңызды сырттан алынатын өнімдер назардан тыс
қалмады. Өнеркәсіптің жекелеген секторларында жапон компаниялары бір-
бірімен ішкі рынокта өте күшті бәсекелестік күрес жүргізеді. Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін аяғынан тік тұрған Жапон экономикасы, нақтырақ
айтсақ, Жапониядағы кіші және орта кәсіпорындар 1998 жылдары Азия
дағдарысының салдарынан көп зардап шекті. Елдегі 800 мың кіші кәсіпорындағы
жағдайдың қиындауының үш негізгі себебі бар. Біріншісі; әрине, қаржы
жетіспеушілігі. Азия дағдарысынан соң экономикалық тұрақтылықты сақтау
мақсатымен әкелінген жаңа капиталдың резерв шектеулері кіші және орта
кәсіпорындар жұмысына кері әсерін тигізді. Жаңа қағидалар банктерді шағын
кәсіпорындарға несие беруде , сараңдыққа итермеледі. Қаржы тапшылығынан
шағын кәсіпорындар бүгінде тұтынушы сұранысына да жауап бере алмайды.
Нәтижеде _ кіші және орта кәсіпорындар инфляцияға ұшырай бастады10. Кіші
кәсіпорындардың алдындағы тағы бір проблема ірі фирмалардағы баға
саясатымен байланысты. Тұтынушылар қымбат өнімге, тіпті, сұраныс жасамаған
соң алыптар бағаны арзандатып жіберді. Алайда бұл уақытша құбылыс еді.
1955 жылы құрылған Жапонияның либералды-демократиялық партиясы (ЖЛДП) елу
жылдан астам уақыт елдегі басқарушы партия сипатынан танбай келеді. Өз
ішінде бірнеше ықпалды фракциялары бар партияда олардың арасындағы бәсеке,
тартыс партия бағдарламаларын жасауға, елдің бағытын анықтауға, министрлер
портфельдерін бөлісуге әсер етеді, ЖЛДП өзгелерден осы арқылы да
ерекшеленеді. Ал мұндай фракциялардың болуы партияның идеялық жағынан
тоқырап қалмауына, кадрлардың ауысып отыруына игі ықпалын тигізуде. ЖЛДП
оппоненттері партияның бұлай ұзақ уақыт билік басында болып келуі
демократиялық құндылықтарды ескермей, қоғамдық сананы тілмен баурап алуында
десе, жақтаушылар партия билігі елді молшылыққа кенелтіп, халықтың әл-
ауқатын жақсартты, әлеуметті қорғауды күшейтті дегенді алға тартады.
Сондықтан да партияның бұлай ұзақ билік жүргізуін заңдылық деп санайды. 50
жылғы билік басындағы партия жұмысын зерттей келе, мынадай қорытындылар
жасауға болады. Ұзақ жылдар бойына елді басқару барысында мемлекеттік және
ұлттық ірі бизнес арасында экономикалық және әлеуметтік салаларда
стратегиялық әріптестікке қол жеткізілді. Партия отандық ірі корпорациялар
елдің дамуына аса қажетті фактор деп есептеп, олардың шетелде де, Жапонияда
да монополиясын күшейтуге барынша ықпал етуде. Бір партияның осыншама жыл
билік жүргізуіне қарамастан, оппозиция да қарекетсіз емес, олар
парламентте, түрлі кеңесу органдарында, бұқаралық ақпарат құралдарында өз
ойларын ашық білдіріп, биліктегілерге елеулі әсер ететіндей мүмкіндіктері
бар. Олардың әсіресе саяси ахуалды, елдегі қоғамдық сананы, көзқарастарды
қалыптастыруға тигізер ықпалы мол. Жапониядағы парламенттік демократияда да
ЖЛДП-ның доминанттық партия үлгісі жұмыс атқарады. Партия мен әкімшілік
аппарат жымдасып бірігіп кеткен, сөйтіп үкімет құрамы жасақталуында да
олардың көп дауыс алып, билікке келуіне жол ашылуда. Осыған қарамастан
қоғам томаға-тұйық емес, елде әрқайсысының өз алар орны бар түрлі саяси
партиялар жұмыс істейді. Бір айта кетерлігі, елде биліктегі партияға
парапар оппозиция болып көрген емес. Парламентте көп дауыс алып отырған
партия әрдайым өзге партиялармен бет жыртысып, қарсы келуден бойын аулақ
ұстап, жапондықтардың қанына сіңген дәстүрлі саяси мәдениетіне сай
мәмілеге, ымыраға келу ұстанымын қадір тұтады. Іс жүзінде партиялар
арасында бәсекелестіктің болмауына қарамастан, биліктің бір партия маңына
шоғырлануының әлемдегі үлгісі ретінде Жапонияны қарастыруға болады. Бұл
елде билік бір қолға шоғырланғандықтан дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы ел
легінде қала бермек. Жапонияның қазіргі саяси жүйесі 50 жылдан астам уақыт
бойы қалыптасты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеңіліс тапқан Жапония
1947 жылы күшіне енген түбегейлі өзгерістерге ұшыраған жаңа Конституцияны
қабылдап, онда қазіргі жоғары дамыған азаматтық қоғамның институттары мен
нормалары -адам мен азаматтың либералды қүқықтары және бостандығы,
кәсіпкерлікпен айналысу бостандығы мен жеке меншікті құрметтеу, билік
тармақтарының бөлінуі мен өзара бақылануы, заңның жоғары тұруы, ұлттық
егемендік пен бейбітшілік қағидалары тұжырымдалған. Жаңа Конституция
негізінде құрылған атқарушы билік пен мемлекеттік-әкімшілік басқарудың
(МӘБ) жүйесі соғыстан кейін ұзақ жылдар бойы айтарлықтай өзгерістерге
ұшыраған жоқ. Атқарушы билік пен МӘБ жүйесіндегі кең ауқымды өзгерістер іс
жүзінде 1990-2000 жылдар аралығында жүзеге асып, Жапон басқарушы табының
саяси стратегиясында түбегейлі өзгерістерімен белгілі болды. Осы саяси
төңкеріс 1970-1980 жылдар тоғысында басталып, Я.Накасонэ үкіметі басқа
жоғары дамыған елдермен бірге бір уақытта жапон мемлекеттік саясатында
неолиберализм идеяларын бекіту жөнінде алғашқы шектеулі кадамдарын жасай
бастады. Жалпы неолиберализм терминіне қысқаша тоқталатын болсақ.
неолиберализм сөзі нео жаңа және либерализм сөздерінен құрылған.
Конституциясында (1787 ж.) және Францияның Адам және азамат құқықтары
декларациясында (1789 ж.) өз көрінісін тапты. XIX - XX ғғ басында
либерализмнің негізгі ережелері: азаматтық қоғам, жеке тұлғаның құқықтары
мен бостандықтары, құқықтық мемлекет, демократиялық саяси институттар, жеке
кәсіпкерлік пен сауда жасау бостандықтарын қалыптастырды. Қазіргі
либерализм - неолиберализм еркін нарық механизмі экономикалық қызметінің
тиімді жұмыс жасауына, әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеуге
неғүрлым қолайлы жағдай туғызды. Жапон неолибералдары саясаттың әр
саласында дағдарыстан өту үшін радикалды шешімдерді қабылдауға шақырады.
Жапония — жас ұрпақ тәрбиесіне ертеден ерекше көңіл белген ел. Білім
саласындағы алғашкы маңызды реформа XIX ғасырдың 70-ші жылдары жүргізілді.
Реформаның негізгі мақсаты халық арасында жаңа идеология қалыптастыру
болды. "Қытай ғылымы — Жапония рухы" (нансай-вакон) деген ұран "Жапон рухы
— Шығыс техникасы" (вакон-есай) деген ұранмен алмастырылды. Ұзақ жылдар
бойы өзінше жеке қалған Жапония Шығыстың ғылыми және техникалық жетіс-
тіктерін шапшаң игере бастады. "Вакон-есай" деген "шетелдіктер тапқан
білімді алу, бірақ оларға жапондықтардың рухы мен жапондық ойлау ауытқуына
ешқандай мүмкіндік бермеу" дегенді білдіреді. Күні бүгінге дейін "вакон-
есай" қағидаты Жапонияның білім беру жүйесінің даму стратегиясын аныктап
отыр. Халықты шығыс өркениетінің жетістіктеріне араластыру қажеттігін
түсінгенімен, Жапония ағарту саласының қайраткерлері бұл үрдістің келеңсіз
жақтарын байқамай қалған емес. Шығыстық білім жүйесі дестүрлі жапондық пән
— моральды соңғы орынға шегеріп тастауына байланысты, жапондық тәрбие
жүйесінің негізі бұзылды. 1879 жылы елге инспекторлық сапармен шыққан
император Мэйдзиге оқушылардың моральдық тәрбиесі әсер етіп, артынша ол
"Білім берудің ұлы қғиадаттары" деген жарлық шығарды. Императордың осы
жарлығы шыққаннан кейін тәрбие мен білім берудің конфуциандық моральды-
этикалық қағидаттарына көшу шаралары іске асырыла бастады. "Адамдар алдымен
өздерінің рухын және моральдық бастауларын сақтауға тәрбиеленулері керек,
ал содан кейін олар өз қабілеттеріне қарай әртүрлі пәндерді меңгерулеріне
болады", — деп көрсетілді бұл құжатта (Японцы о Японии. СПб, 1906).
1881 жылы барлық оқу орындарында міндетті түрде мораль пәні оқытыла
бастады, университеттерде шет тілдерде оқытуға тыйым салынды, оқулықтар
қатаң рецензияға алынып, олардың бір бөлігін пайдалануға рұқсат етілмеді.
Сонымен, Мэйдзи реформасы білім беру ісіне ерекше үлес қосты:
1) адамгершілік құндылықтардан шегіну тоқтатылып, тарихи қалыптасқан
жапондық дәстүрде білім беру қайтадан қолға алынды;
2) халықтың көпшілігіне еуропалық білім алу мүмкіндігі туды;
мектепте білім беру жұмысын ұйымдастыруда орасан зор жетістіктерге қол
жетті;
Жапонияның білім сапасын сол кездегі дамыған елдердің білім сапасына
жақындатты.
Мэйдзи реформасынан кейін кейбіреулер француз және прусс, ал екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін америкалық білім беру жүйелерін қабылдау қажет
деп даурықты. Бірақ одан ештеңе де шықпады. Жапондықтардың тарихи және
әлеуметтік құндылықтары шетелдік стандарттарды қабылдауға мүмкіндік
бермеді. Нәтижесінде, біртіндеп нағыз жапондык мектеп жүйесі қалыптасты.
Бүгінгі жапон мектебі — жапондық ұлттық рухтың өсуіне ықпал ететін, өз
тәрбиеленушілерінің бойында тиісті моральдық нормаларды қалыптастырып,
ұлттық мінез-құлықтың негіздерін дамытып отырған мектеп. Осы мақсат
мектептерде қалай іске асырылып отырғанын түсіну үшін жапон мектептерінің
оқу жоспарын қарастырайық. 6 жылдық бастауыш мектеп, 3 жылдық кіші орта
мектеп, 3 жылдық жоғары орта мектеп оқу жоспарларын қарағанда, онда
гуманитарлық пәндерге ерекше мол көңіл бөлінетіні байқалады. Мысалы, музыка
пәні 1 сыныптан бастап 10 сыныпқа дейін 9 жыл бойы оқытылады. Адам-
гершілікке тербиелеу — 1-9 сыныптарда, үй шаруашылығы — 5-12 сыныптарда,
әлеуметтік сабақтар — 1-9 сыныптарда, өнер 7-12 сыныптарда окытылатынын, ал
денсаулық сақтау және дене шыныктыру пәніне бізге қарағанда барлық
сыныптарда көбірек сағат берілетінін байқауға болады. Барлық гуманитарлық
пәндердің басты мақсаты — жапон жастарына ұлттық рухани тәрбие беріп,
отансуйгіштік қасиеттерін дамыту. Қазақстан мен Жапонияның 9 сыныптық оқу
жоспарын салыстырып қарайтын болсақ, онда мынадай өзгешеліктер байқалады.
Қазакстанда 9 сынып оқушыларының жылдық жүктемесі 1292 сағат болса,
Жапонияның 9 сынып оқушылары 980 сағат жүктемемен оқиды. Қазақстанда оқу
жоспарына сәйкес 16 пән міндетті түрде оқытылатын болса, Жапонияда 12 пән
ғана міндетті түрде оқытылады және осы 12 пәннің ішінде музыка, өнер,
адамгершілікке тәрбиелеу, өндірістік өнер және үй шаруашылығы пәндерімен
бірге әлеуметтік сабақтар да бар. Денешынықтыру пәніне бізге қарағанда 1,5
есе артық сағат бөлінген. ПІет тілі пәні тек 7 сыныптан бастап қана
оқытылады. Себебі, Жапонияда шет тілін ана тілі негізінде оқу тиімді деген
қағида ұстанылады. Мектепте арнайы информатика пәнін оқыту жоспарланбаған.
Себебі, информатика пәні де медицина сияқты күрделі пән деп есептелінеді.
Бірақ 10 жастағы барлық балаларға компьютерді пайдаланушы деңгейінде білім
беріледі. Бұдан шығар қорытынды, біріншіден, Жапонияда оқушылардың жылдық
жүктемесі аз, екіншіден, оқытылатын пәндер саны да аз, үшіншіден, мектеп
қабырғасында адамгершілік, эстетика және дене тәрбиесіне бізге қарағанда
әлдеқайда молырақ көңіл бөлінеді. Жапония дүниежүзі бойынша математикадан 1-
ші орын, ал оқудан 8-ші орын алған. Соңғы деректерді қарайтын болсақ,
Жапония 6-шы және 14-ші орындарды иеленген. Бұл да жоғары көрсеткіш болып
есептелінеді. 1990 жылы 1947 жылы қабылданған Білім беру заңының
өзгертілген нұсқасы Жапония үкіметінде қабылданып, парламентке бекітілуге
жіберілді. Заңның жаңа нұсқасына: "Дәстүр мен мәдениетті қадірлеу және ел
мен отанды сүю; сонымен бірге, басқа елдерге де құрметпен қарау,
дүниежузілік қоғамдастықпен жақсы қарым-қатынаста болуға тәрбиелеу қажет ",
— деп жазылған. Елімізде қазіргі уақытта 30-40 жыл бойы ешқандай өзгеріске
түспеген кеңестік пәндік білім беру жүйесі колданылып келе жатыр. 11 жылдық
орта мектептен 12 жылдық мектепке өтерде, ең алдымен, орта мектептің оқу
мазмұнында оқушыларға қазақстандық патриоттық тәрбие беру мәселесі қалай
шешілетіндігі, екіншіден, оқытылатын барлық пәндердің мазмұны қалай
дамытылып, көлемінің қандай деңгейге дейін азайтылатыны және қажетті білім
калай топтастырылып, жүйеленіп берілетіндігі, ол үшін қандай өзгерістер
болатындығы, үшіншіден, дамыған елдердің білім беру жүйелерінен қандай
ерекшеліктер қалай пайдаланылатыны халыққа ашық айтылып, талқылануға
ұсынылуы қажет.
1.2. Жапония экономикасының қазіргі даму кезеңімен болашағы
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Жапония экономикасы дағдарысқа ұшырап,
әлеуметтік сала тығырыққа тірелді. Премьер-министр Коидзуми дағдарыстан
шығудың жалғыз жолы ретінде жеке кәсіпкерлікті дамытудың жаңа бағдарламасын
ұсынды. Шаруашылықты жүргізудің про-грессивті моделінің арқасында елде аз
ғана уақыттың ішінде мыңдаған шаруашылық субъекгілері пайда болды. Бұл ел
экономикасының дамуына үлкен ықпал жасады. Халық елде жүргізіліп жатқан
реформаларға қолдау білдірді. Экономиканың алға жылжуына тосқауыл болып
келген атқарушы билік құрылымдарына да батыл өзгерістер жасап, олардың іс-
қимылын жаңашыл бағытқа бұра білді. Әсіресе, пошта құрылымын реформалау
кезінде халық ішінде әрқилы көзқарастар туындады. Халықтық жалпы шаруашылық
субъектілерінің ішкі сұранысын реттеп отыратын бұл мекеме өзге
мемлекеттердегідей емес, ол Жапонияда маңызды функцияға ие. Халықтың
жинақтаған қаржысы түсетін банктің де, сақтандыруға бөлінетін қаржы
жинақталатын банктің де рөлін атқаратын бұл мекеме өз талапкерлерінің әрбір
жаңашыл іс-қимылдарына қолдау білдіре бермейтін. Д. Коидзуми Жапонияда өз
табыстарының нәтижесінде жетістіктерге қол жеткізген тұлға ретінде
адамдарды жасына қарай емес, қабілетіне қарай көтеру керек деген қағиданы
басшылыққа алады11. Олардың консервативтік әріптестерінен айырмашылығы да
сонда.
1992 жылдан бастап Жапония үкіметі 90-шы жылға дейін созылған экономикалық
тоқыраудың көзін жоюға кірісті. Қазіргі таңда тоқырауға қарсы 8 бірдей
бағдарлама қаралып, бұл бағдарламалардың жалпы қаржыландыру көлемі 110
трлн. иенге дейін жетті.
2000-2004 жылдары қарастырылған тоқырауға қарсы шаралар:
- салық ставкаларын реттеу;
- қоғамдық жұмыстар, әлеуметтік инфрақұрылымға мем-
лекеттік инвестициялар;
- мемлекеттік институттарды несиелендіру және нақты
сектор кәсіпорындары үшін несиені кепілдеу;
- шағын және орта бизнесті қолдау;
- Жапон Банкімен проценттік ставканы төмендету;
- Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің өсуімен экспортты ынталандыру12.
Жапонияда мемлекет өмірін қамтамасыз етуші бірнеше бюджеттер қалыптасқан.
Олар: орталық бюджет (орталық бюджеттің жалпы шоты), инвестициялық бюджет
(даму бюджеті) және бірнеше арнайы есеп шоттары. Орталық бюджет табыстары
салықтық және салықтық емес түсімдер есебінен құралады. Басқа дамыған
елдерге қарағанда Жапония бюджеті салықтық емес түсімдердің үлесі
жоғарылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік бюджеттің 84 пайызын салықтар
қамтамасыз етсе, салықтық емес түсімдер 16 пайызды құрайды. Ал жергілікті
бюджеттерде салықтық емес түсімдер 25 пайызға жуық. Салықтардан
айтарлықтай қомақты қаржыны жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың табыс
салығы берді (шамасен 40 пайыз). Бюджет табысының салықтық емес түсімдеріне
жататындар: мемлекеттік кәсіпорын қызметкерлерінен түсетін түсімдер,
мемлекеттік меншікті сатудан немесе жалға беруден түсетін түсімдер13.
Орталық бюджет шығындары өзіне тән функционалдық белгілері бойынша құралады
және мемлекеттің негізгі міндеттері мен қызметтерін көрсетеді. Олар
негізінен , экономикалық және әлеуметтік шығындарды қаржыландыруға,
жергілікті бюджеттерді толықтыруға, мемлекеттік қарызды басқаруға,
император сарайын қамтамасыз етуге, басқару органдарына және басқа да
мақсаттарға бағытталады. Ал, инвестициялық бюджет дегеніміз - күрделі
салымдар мен зайымдардың жыл сайын бекітілетін бағдарламасы. Арнайы шоттар
- мемлекеттік кәсіпорындар мен корпорациялар шоттарын, мүліктерін, қорларын
қамтиды. Арнайы шоттардың көптігі Жапония қаржы жүйесіне тән ерекше
белгінің бірі. Жергілікті билік орындарында шамамен 7 мыңға жуық аталмыш
шоттар бар14. Жоғарыда аталғандарға қосымша мемлекеттік инвестициялық
бағдарлама атты жүйе іске қосылды. Түрлі кеңезді бастан кешіре отырып, бұл
жүйе бүгінде Мемлекеттік займдар мен инвестициялар бағдарламасы деген
атпен танымал (МЗИБ). Жалпы мемлекеттік бюджеттік қаржыландырудан МЗИБ-дан
компаниялар қаражат алған жағдайда, толық мөлшерде есептелген пайызымен
қоса қайтарылады. Мемлекеттік займдар мен инвестиция бағдарламасының
бүгінгі таңдағы қаржы ресурстары мен оны алу көздері төмендегідей:
1) азаматтардың пошталық жинақтар жүйесі;
2) өмірді сақтандырудың пошталық жүйесі;
3) зейнетақы қорлары;
4) арнайы өнеркәсіптік инвестициялау шоты;
5) үкімет кепілдемесіндегі міндеттемелер мен займдар15.
Жапон үкіметі қарт адамдарға қолайлы жағдайлар туғызып, өмірлерін
жақсарту мәселесіне көп көңіл бөледі. 2005 жылы осы топтағы адамдар саны,
яғни зейнеткерлер 5,2 млн-ға жеткен16. Заңды тұлғалардан алынатын табыс
салығы бизнестің дамуымен бірге қалыптасты. Кәсіпорындар мен ұйымдар таза
пайдадан 34,5 пайыз мөлшерінде мемлекеттік табыс салығын, 1,67 пайыз
мөлшерінде қалалық (аудан, ауыл) табыс салығын төлейді. Шағын бизнеске 28
пайыздық мөлшерлемемен салық салынады. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс
салығын 10-50 пайыз аралығында прогрессивті шкаламен төлейді. Префектуралық
табыс салығы 5; 10; 15 пайыздық мөлшерлемемен төленеді. Бұдан басқа алған
табыс мөлшерінен тәуелсіз әрбір жеке тұлға 3 200 иен мөлшерінде жергілікті
табыс салығын төлейді. Көп балалы отбасыларға салықтың ең аз мөлшері
бекітілген. 16-22 жас аралығындағы студенттердің білім алуға кеткен
шығындары, егер жолдасы жұмыс істемей, асырауында болса және оны емдету
керек болса, шығындар салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Мүлікке
салынатын салықтарды заңды және жеке тұлғалар мүлік құнынан 1,4 пайыздық
біртұтас мөлшерлемемен төлейді17. Мүлікті қайта бағалау үш жылда бір рет
жүргізіліп отырады. Салық салу барысында барлық жылжымайтын мүліктер, жер,
бағалы қағаздар, банк депозиттері бойынша пайыздар, т.б. қамтылады. Екінші
топқа лицензияны тіркеу салығы , елтаңбалық алым, жерді тыңайту салығы,
т.б. жатады. Жанама салықтардың бірі- сатудан алынатын салық 3 пайыздық
мөлшерлемемен алынады және бюджет кірісінің 9 пайызын қамтамасыз етеді.
Оны есептеу барысында тауарлар мен қызметтердің құны келісімшарт бағасы
бойынша анықталады. Қосылған құнға салынатын салық 2000 жылдан бастап
қалданысқа енген. Құн салығын есептеу барысында төрт түрлі әдіс
пайдаланылады:
- тура немесе бухгалтерлік әдіс;
- жанама әдіс;
- тікелей шегеру әдісі;
- жанама шегерім немесе шоттар бойынша есепке алу әдісі18.
Жапония тәжірибесінде , негізінен төртінші әдіс кеңінен қолданылады.
Тұтынуға салынатын салық 2001 жылы 1 сәуірден бастап енгізілді.
Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет кіріс үлесі жағынан және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығынан кейінгі үшінші орынды иеленеді. Салық мөлшерлемесі
- 5 пайыз. Кәсіпкерлікке салынатын салық 6-12,6 пайыз аралығындағы
мөлшерлемемен алынады. Бюджет кірісін толтыруда автокөлік иелеріне
салынатын салық спирт және темекі өнімдеріне, мұнай, газ, бензинге
салынатын акциздер, кеден баждары. т.б. елеулі рөл атқарады. Салық шкаласы
13 деңгейлі болып келеді. Салық мөлшерлемесі 10-70 пайыз аралығында мұра
сомасына байланысты өзгеріп отырады. Жапонияда отандық және шетелдік
инвестицияларды ынталандыру жүйесі жеткілікті деңгейде дамыған. Оларды
қолдаудағы басты мақсат ұлттық экономиканың дамуына оң ықпал ететін
факторлаға қолайлы жағдай туғызу болып табылады. Инвестицияны
ынталандыратын басты құрал ретінде негізінен салық жеңілдіктері мен
субсидиялар қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік инфракұрылымды құру
барысында, өндірістік обьектілерді жаңа жерлерге көшіргенде беріледі. Салық
салу деңгейі бойынша (оның ұлттық табыстағы үлесі 27,9%) Жапония басқа
жоғары дамыған мемлекеттерге жол береді, мысалы Германия (130,6%), Франция
(33,9%) т.б. Тек АҚШ-тан басқалары (26,11%)22. Жапония либералды салықтық
- бюджеттік саясатын жүргізуге қабілетті индустриалды мемлекет. 2002 жылы
мемлекеттік бюджеттің оң-солдысы байқалып, 2004 жылы экономиканы дамытуды
ынталандыру мақсатында қосымша бюджет қабылдауға мүмкіндік пайда болды.
Қабылданған шаралар ішкі сұранысқа жағымды ықпал етіп, Жапония экономикасы
2004 жылдың екінші жартысында тоқыраудан шықты. 2004 жылы Орталық банк
мөлшерлемені ең төменгі дәреже — 1,75% деңгейінде ұстады. Нәтижесінде 2004
жылы жалпы ішкі өнімнің нақты үлесі 1 пайыз болса, 2005 жылы - 2,5 пайызға
жетті. Жапон экономикасының тоқыраудан шығуы мемлекет секторында инвестиция
деңгейін жоғарылата түсіп, инвестиция саласы ынталандырылды. Жапон
инвестициялары бірінші кезекте АҚШ және Азияның кейбір жаңа индустриалды
елдері: Оңтүстік Корея, Тайван, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Тайланд т.б.
өндірістік қуаттарын қалыптастыруға бағытталды. Міне, дәл осы дәйек 2007
жылдың күзінде Жапон экономикасы үшін жағымсыз рөлін көрсетті, яғни
Азиядағы қаржы тоқырауы деген түсінік осы жерден бастама алған. 2006-2007
жылдардағы Жапон экономикасының жағдайы мәз емес еді. Аса жоғары салықтар
экономикалық өрлеуге шектеу қойып , тіпті тақырға отыруға дейін әкелді.
2006 жылы нақты жалпы ішкі өнім 0,1 пайызға төмендеді. Осылайша 2007 жылдың
екінші жарытысында Жапония экономикалық кұлдыраудың басталғанын мойындауға
мәжбүр болды. 2007 жылдың нәтижесі бойынша жалпы ішкі өнімнің төмендеуі
0,7 пайызға жетті. Бұл соңғы 23 жыл ішіндегі ең күрделі экономикалық
құлдырау болды (1973 жылғы мұнай тоқырауынан кейінгі)23. 2007 жылы
Хасимото кабинеті жапон экономикасын қиын жағдайдан шығару үшін шұғыл
шаралар қабылдауға кірісті. Жан-жақты экономикалық шаралар бағдарламасы
ел тарихындағы ең ірі бағдарлама. Ол -салықтарды төмендету және әлеуметтік
инфрақұрылымға инвестиция салу бастамасымен ерекшеленеді. Ал осы жобаларды
жүзеге асыру барысындағы шығыс сомасы - 17 трлн. иенді құраған. Бұл
бағыттарды төмендегі кестеден байқауға болады24.
Негізгі бағыттар Шығын көлемі
Трлн. иен
1 Салықтарды қысқарту және қозғалмайтын 4,3
мүлік саласындағы арнайы салықтық
шаралар
2 Шағын және орта бизнесті қолдау 2
3 Әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар
және жергілікті билік органдарымен 7,5
қаржыландырылатын тәуелсіз жобалар
4 Қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығын 2,3
дамыту
5 Еңбекпен қамту 0,05
6 Апатты жағдайлардың алдын алу немесе жою 0,2
7 Азия елдеріне көмек 0,7
8 Барлығы 17,05
Үкімет сондай-ақ, банк секторын сауықтыру үшін де шаралар қабылдауда, бұл
бағытқа 30 трлн. иен бөлінген. Жоғарыда айтылғандардың бәрін қортындылай
келе жаңа Премьер-министр К. Обути әкімшілігі шараларды іске асырып, 80
трлн. иенге артық сома үкімет шараларына жұмсалғандығын мәлімдеген. 2005
жылдың 16 қарашасында Обути кабинеті тоқыраудан шығудың жаңа бағдарламасын
ұсынды. Бағдарлама шұғыл мұқтаж экономикалық шаралар пакеті деп аталды.
Бағдарламадағы негізгі бағыттар - қаржы жүйесін тұрақтандыру, экономикалық
жағдайды қалпына келтіру.
Қазіргі жапон үкіметі мемлекетті тиімді басқаруды, биліктің әкімшілік
ресурстарын күшейтуді қолдаушылар қатарында. Жапониядағы неолиберализм
тұжырымдамасының белсенді түрде жүзеге асырылуы 1998 -2000 жж. басындағы
кезең болып саналады. Бұл кезең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I-тарау. Жапонияның экономикасының тарихы және қазіргі кезеңдегі
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Жапония экономикасының қалыптасу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жапония экономикасының қазіргі даму кезеңімен болашағы ... ... ..13
II- тарау. Жапон өнеркәсібі және экономикалық перспективасы ... ... ... 21
2.1. Жапон экономикасының өндіріс саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Жапония мен Орталық Азия арасындағы
сауда-экономикалық қарым қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
КІРІСПЕ
Жапония Шығыс Азиядағы Хоккайдо, Хансю, Синоку және Кюсю секілді шағын
ғана аралдарда орналасқан жоғары дамыған мемлекет. Бүгінгі таңда өзінің
экономикалық мүмкіндігі жағынан әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттер
құрамында. Елдің жалпы ішкі өнімі шамамен 2,4 трлн. долларды құрады.
Әлемдік өнеркәсіп өндірісінің 12 пайызы Жапония үлесінде. Бұл мемлекет
автокөлік, кеме, темір өңдеу жабдықтарын, тұрмыстық-электрондық техника,
робаттар шығарудан әлем бойынша бірінші орында1. Территориясы -377,8 мың
шаршы км. Шекаралық орналасуына қарай: оңтүстік-шығысында Ресеймен,
шығысында Оңтүстік және Солтүстік Корея елдерімен әрі Қытаймен,
солтүстігінде Сахалин және Курил аралдарымен шектеседі. Бұл елде табиғи жер
сілкіністері өте жиі болғандықтан, жыл сайын бір мың бес жүзге жуық жер
дүмпулері тіркеледі. Ал, қуаты күшті сілкіністер әрбір он жыл мен отыз
жылдың аралығында қайталанады. Сондай-ақ, Жапон аралдарында теңіз дауылы –
цунами жиі болады. Су астындағы сілкіністерден пайда болатын цунамилердің
биіктігі 10 метрге дейін жетіп, теңіздің шығыс жағалауына жиі шабуылға
шығады. Тегінде, табан астындағы топырақтың тайдай тулауына жер
қыртысындағы вулкандар ағысының әсері бар. Бүгінде Жапонияда 200 жанартау
анықталған. Ондағы 40 жанартау жиі-жиі буырқанып тұратындықтан, мамандардың
тілінде ояу отты таулар деп аталады. Халқының саны – 127,33 млн. Астанасы
- Токио. Ресми тілі –жапон тілі. Негізгі діндері- синтоизм және буддизм.
Хонсюда аралында 101 миллион, Кюсюда 13,4 миллион, Сикокуда 4,2 миллион
және Хоккайдода 5,7 миллион адам тұрады. Әлемнің көптеген мемлекеті сияқты
күн шығыс елінде де жаппай урбанизация жүруде. 1950 жылдары ауылдық
жерлердегі тұрғындар саны 20,7 миллион адамды құраса, 1996 жылы бұл
көрсеткіш небәрі 2,1 миллионға жеткен. Жапония 1995 жылы қала халқының саны
жөнінен дүниежүзі бойынша ал-тыншы орынды иеленді. Жапондықтардың 97
миллионы үлкен қалаларда тұрады. Мемлекеттің негізін жергілікті ұлт –
жапондар құрайды. Олардың арасында жергілікті халыққа сіңісіп, қан-жынына
дейін араласып, тілдес, діндес болып кеткен 600 мың кәріс ұлты бар. Елдің
ресми тілі жапон тілі болғанымен, ішінара солтүстік-шығыс, оңтүстік-батыс
және орталық диалектілеріне бөлінеді. Сондай-ақ, жергілікті говорлар да жиі
қолданылады. Жапония дәстүрге берік ел.ұлттық дәстүр мұнда касиетті де
қастерлі. Оның алдында жеке адамның мүддесі құрбан етіледі. Бұл жерде
жапондықтар ойланып та жатпайды, солай болуға тиіс. Ел мүддесіне қажеттілік
үшін олар өмір бойы дайындалады. Үрпғын ұлттық рухта тәрбиелейді. Өндірісті
дамыту үшін техниканы меңгереді, әділдік үшін күреске шығады. Бәрі де ұлт
муддесіне, Жапония дейтін елдің даму мүддесіне бағындырылады. Жапония —
демократиялық сипаттағы ел. Бұл оның әлем мойындаған сипаты. Ешкім де бұл
елде демократиялық еркіндік аяқ асты болды дегенді естімейді. Аткарушы
билік жолындағы күрес бұл елде айрықша белсенді өтеді. Партиялар бір-
бірінен өздерінің артықшылықтарын көрсету ушін белсенді насихат жүргізеді.
Демократия мен монархия бір ауылға қонбайтын ұғым сияқты. Ал бұл елде ол
үйлесіп жатады. Жапония - мемлекеттік құрылымы монархия саналатын ел.
Император — бұл елде ең жоғарғы лауазым, барша халықтың басын біріктіретін
алтын қазық. Партиялар, саяси күштер, жеке адамдар үкіметке қарсы сын
айтар, талаптар қояр, ал олардың барлығы да елдің бірлігінің сипатын
білдіретін императорға құрмет көрсетеді. Ең жоғарғы лауазым иесіне құрмет —
бұл да ел дәстүрі. Монархиялық жүйе Жапонияда 1889 жылы қабылданған
конституцияда негізделді. Содан кейін аралда орналасқан бұрынғы орта
дәрежелі ел империяға айналды. Өткен ғасырдың басында ол Ресейдей державаны
жеңді, Әсіресе 1921 жылы билік басына Хирохито келгеннен кейін қарқынды
қадаммен алға басу басталды. Рас, екінші дүниежүзілік соғыста бұл ел жаза
басып, жеңіліске ұшырады. Бірақ одан кейін бейбіт бағыт ұстанып, оны өз
конституциясында бекіткен соң Жапония экономикасы, жаңа технология жөнінен
ірі державаға айналды. Үкіметтер ауысып жатады, ал император билік тізгінін
босатпайды, Бүгінгі император Акихито осыдан 15 жылдай бұрын таққа отырған.
Содан бері де ел тыныш, үнемі өрлеу үстінде. Жапонияның негізгі заңы -
Конституция 1947 жылдың 3 мамырында қабылданған. Ол елдегі басқа да
заңнамалық құжаттардың бастауы болып табылады және елдің дамуы мен халықтың
қорғалуына кепілдік береді. Сондай-ақ, ежелгі дәстүр бойынша елде
монархиялық билік сақталған. Мұраға берілетін императорлық тақ жоғарғы
ақсүйек әулетінің заңды меншігі болып табылады. Бұған қоса заң шығарушы
билік пен атқарушы билік тағы бар2. Парламент екі сатыдан тұрады: төменгі
- өкілдер палатасы, жоғарғы - кеңесшілер палатасы. Өкілдердің саны 500 адам
және олардың үш жүзі бір мандатты округтерден сайланса, қалғаны саяси
партиялар мен басқа да құрылымдардың үлесінде. Төменгі палатаның
депутаттары төрт жылға сайланады. Ал алты жылға сайланатын кеңесшілер
палата-сының құрамы 252 орындық. Елдің ішкі тыныс-тіршілігі мен сыртқы
саясатына премьер-министр жауапты. Сот билігі тәуелсіз. Жоғарғы сотты
министрлер кабинетінің ұсынуы бойынша император тағай-ындайды. Конститутция
бойынша император мемлекет пен халық бірлігінің символы болып саналады.
Заң шығарушылық билікті парламент жүзеге асырады (оның құрамы 152 депутаты
бар палата өкілдері мен 252 депутаты бар кеңесшілер палатасынан тұрады).
Депуттар 4-6 жыл аралығында қызмет етеді. Ал атқарушы билік министрлер
кабинетінің құзырында. Ұлттық валютасы - иен. Негізінен жеңіл көлік, көлік
жабдықтары, электорника, металл, металл бұйымдар және химиялық өнімдерді
экспорттайды. Импорт тауарлары: өнеркәсіптік шикізат пен жартылай
шикізаттар, жанармай және азық-түлік. Жапонияның тауар айналымындағы АҚШ-
тың үлесі 90-шы жылдары 30,4 пайызға тең болды. Осы жылдары жұмыссыздар
1,56 млн. адам болған. Ал сыртқы сауда көрінісі , экспорт 146 млрд.
доллардан асып, импорт 126 млрд. долларды құраған. Ауыл шаруашылығында
шағын шаруа қожалығы жақсы дамыған. Басты ауыл шаруашылық өнім - күріш.
Сонымен қатар, жеміс-жидек, көкөніс өсіріп, балық аулаумен айналысады.
Шағын ғана аралдарда орналасқан мемлекеттің жер қойнауындағы табиғи
байлықтары аз болғанымен, әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер құрамында.
Жапондықтар шексіз ізденіс, үнемшілдік және маңдайтердің арқасында осындай
таңданарлық жетістікке қол жеткізіп отыр. Бұл елде адамның білімі, ой-
өрісі, еңбек сүйгіштігі және тәжірибесі ерекше бағаланады. Диплом
жұмысымның тақырыбын Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония
экономикасының ғажайып дамуы деп алу себебім, ел экономикасының
өркендеуіне себеп болған басты фокторларды анықтау болмақ. Диплом жұмысы
кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау
екі тараушаға бөлінген. I-тарау Жапония еліндегі саяси-экономикалық
реформалар деп аталса, оның құрамындағы екі тараушаға II дүниежүзілік
соғыстан кейін Жапонияның ірі индустриалдық держеваға айналуы және
Экономикалық реформалардың жүзеге асуы деген тақырыптар қойылды.
Алғашқысында аты айтып тұрғандай Жапония экономикасының II дүниежүзілік
соғыстан кейін қарқынды дамуы мен елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
түзелуі қамтылса, екінші тараушаға дағдарысқа ұшыраған халықты тығырықтан
алып шығуға негіз болған экономикалық реформалар арқау болмақ. II- тарауда
Күншығыс елінің сыртқы саясаттағы салмағы, өзге елдермен сауда-экономикалық
қарым-қатынасы, Қазақстан экономикасының өрлеуіне қосқан үлесі
сараланбақшы. Тараушалар Қазіргі Жапония экономикасы және Жапония мен
Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық қарым қатынас деп аталады.
I-тарау. Жапонияның экономикасының тарихы және қазіргі кезеңдегі сипаты
1.1. Жапония экономикасының қалыптасу
Соғыс аяқталғаннан кейін Жапония экономикасы қиын кезеңдерді бастан
кешірді. Соғыс салдарынан мемлекет өзінің материалдық жағдайының 40
пайызынанайырылуы ауыр өнеркәсіп жабдықтарының 30 пайызынан айрылды. Ал
Нагасаки мен Хиросима атом бомбалауынан жермен жексен болды. Тауар мен
материал, азық-түлік жетіспеушілігі жалпыға бірдей сезілді.Инфляция 50
пайызға дейін жетті.Жапондық иен курсы американ долларына шаққанда
әлдеқайда төмендеп, құлдырай түсті. Көптеген кәсіпорындар жабылып
қалды3.1946 жылы өнеркәсіп өнімінің деңгейі соғысқа дейінгінің 14 пайызын
құрады. 1945 -1947 жылдар аралығында қағаз ақша саны 4 есе өсті. 1945
жылы жұмысшылардың жалақысы соғысқа дейінгі деңгейдің 13 пайызын құрады.
Барлығын қайтадан, жаңадан бастауға тура келді. 1947 жылы оккупациялық
әкімшілік жаңа Жапондық Конститутция даярлап шығарды. Осылайша, Жапония
экономикасының дамуы 3 кезеңге бөлінді:
1 кезең: 1945-1960 жылдары Жапон экономикасының түбегейлі өзгеруі, әлемдік
экономикада АҚШ-тың басымдылығы. 1950 жылдардан бастап Жапония
экономикасының орташа жылдық дамуы 9,2 пайызды құраған. 1949 жылы салық
жүйесінде реформа жүргізілді. Жалпы алғанда салықтар көтеріліп, басқару
әкімшілік аппараты қалыпқа келтірілді, мемлекет шығысы қысқартылды. Өз
ішінде ғылыми-техникалық базаның жоқтығынан Жапония алдыңғы қатардағы
технологияларды шет елдерден алып, оларды өндірісінде тиімді де қолайлы
етіп жетілдіріп отырды. Банк жүйесі секілді саясаттың басым бағыттарын
мемлекет бақылап отырды. Жапонияның экстенсивті үлгісі өте жоғары
көрсеткішке қол жеткізді. 50 жылдардың орта шеніннен бастап Жапония
экономикасы қарқынды дами бастады. Жапондық ғажап осы кезеңнен бастау
алды.
2-кезең: Жапония экономикасында айтарлықтай құрылымдық өзгерістер болды.
1951-1970 жылдар аралығында өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық көлемі 15,2
пайызды құраған. Ал ол кезде бұл көрсеткіш басқа елдерде төменгідей
болатын, мысалы: Германия мен Италияда-7,4 пайыз, Францияда – 6,2 пайыз,
АҚШ-та -4 пайыз, Англияда-3 пайыз. 1969 жылы Жалпы Ұлттық өнім көлемі
жағынан Жапония АҚШ-тан кейінгі әлем бойынша 2-ші орынға ие болды. Ал 1970
жылы Жапония әлемдік экспортта 4-ші орынға шықты. Жапонияның ірі державаға
айналуына біршама факторлар әсер етпей қоймады. Олар:
- энергоматериалдарды азайту арқылы өндірістің белсенділігін арттыру;
- электорника және технология салаларын толықтай игеру;
- экономиканы реттеуші мемлекет рөлінің өзгеруі, инфляция, ұлттық валютаның
тұрақтауы, нарықтық механизмдерді құру секілді қосалқы әдістер арқылы
экономиканы реттеу;
- сыртқы экономикалық қатынастарда да көзге көрінер өзгерістер болды.
Жапония шет елдерге ірі көлемде инвестиция құйып, экспортқа деген
тәуелділігінен біртіндеп арыла бастады.
3-ші кезең: Экономиканың қарқынды дамуы, салық реформалары, өзіндік
технологиялық жетістіктер.
Жапонияның сыртқы экономикалық қатынастырының дамуына төменгі факторлар
әсер етті:
- Ғылыми-техникалық өзгерістерді (жетістіктерді) кеңінен пайдалану;
- Өндірістің орталықтануы мен шоғырлануын мемлекет тарапынан реттеу;
- Батыс Еуропа мен АҚШ-қа қарағанда капитал көлемінің көбеюі;
- Жапония менеджментінің сырттан келетін импортқа бейімделуі;
- Қорғаныс пен қаруландыруға қаржының аз бөлінуі;
- Ұлттық кірісті мемелекет саясатымен қайта қарау;
Осының арқасында Жапония аз уақыт ішінде Оңтүстік Шығыс Азия, Австралия
және Жаңа Зеландияның нарық жүйелерін басып алды.
Жапония экономикасы 50-ші жылдары-ақ ғажап түрде дами бастады. Оның негізгі
мәні мынада:
- Шетел, соның ішінде америка көлігін жоғары, тиімді пайдалана білу;
- Негізгі капиталды жаппай жаңарту;
- аграрлық реформа есебінен ішкі нарықты ұлғайту;
- шетелдік ғылыми-техникалық жетістіктерді молынан пайдалану.
Сонымен қатар, Жапон сарапшылары мынадай ерекшеліктерді де атап көрсетуде:
- жоғары сапалы жұмыс күші, 1947 жылдың өзінде-ақ, Жапонияда 9 жылдық
ақысыз міндетті білім беру енгізілген. Кадрлар даярлау мен қайта даярлау
жүйесі құрылған;
- әкімшілік пен жеке тұлға арасында үйлесілімділік таба білген жалдамалы
еңбектің дәстүрлі қалыптасқан жүйесі;
- капитал жинаудың жолы;
- жеке ғылыми- техникалық базаны дамытуға ұмтылыс4.
Соңғы кездері бұл фактор мыналармен толықтырылды:
- шикізат ресурстарының тапшылығы, Жапония шет елден қажетті ресурстардың
99 пайызын алады. Оның 100 пайызы - боксит, мата, табиғи каучук, 99,7
пайызы мұнай, 99,5 пайызы темір рудасы, ал бұл өз кезегінде өндіріс
құрылымын әрдайым жаңартып отыруға, энергия мен ресурстарды ұқыпты
пайдалану технологиясын енгізуге, шикізат пен отынның альтернативті
көздерін іздеуге итермелейді;
- Жапонияда Конститутция негізінде соғысқа қарсы 3 қағыда қалыптасқан.
Олар: ядролық қару-жарақты қолданбау, өндірмеу, енгізбеу. Нәтижесінде
әскери шығындар жалпы ішкі өнімнің 1 пайызын ғана құрайды.
Осылайша 1955-1965 жылдары Жапония алдыңғы қатарлы дамыған капиталистік
державалар ішінде 2-ші орынды иеленді.
Жапон тауарларының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын басты факторлар:
- өнім сапасын бақылаудың айрықша жүйесі;
- еңбек өнімділігінің өсімі;
- еңбек ету саласында түсінбеушіліктің болмауынан жұмыс уақытын жоғалту;
- жан басына шаққандағы табыс көлемінің өте жоғарылығы.Қазіргі экономика
дамуының негізгі заңдылықтары мелекеттің экономикалық өмірге тікелей
араласуын біртіндеп қысқартты. Жапония өзінің экономикасына
ымырашылдықпен қарауға 60-шы жылдары кірісіп, бүгінгі күнге дейін
жалғастыруда. Сол кезеңнен бастап капиталдар іске қосылып, инвестиция
тартылды және кәсіпорындар жапай жекешелендіріле бастады. Жапония үкіметі
қаржыны тұрақтандыру саясатын жүргізіуде бір сәттік тұрақтандыру идеясына
қарсы болды. Бұл идея өндірістің құлдарауына әкеліп соғатынын ескеріп,
аралық тұрақтылық концепциясына жүгінді. Аталған концепция инфляцияны
біртіндеп ауыздықтау арқылы ақша эмиссиясының қарқынын қолдап, өнеркәсіп
жұмыстарының нәтижелі болуына жағдай жасады5. Негізгі мәнінің өзі
мынаған саяды: мемлекеттің қолдауынсыз (қаржылай, сақтандыру, ұйымдастыру-
әкімшілік) өндірістің құлдырауын, өнеркәсіпті қалпына келтіру мүмкін емес.
Инфляциялық экономика өндірісті тұрақтандыру қабілетіне ие, бірақ белгілі
бір мөлшерде ғана. Инфляцця — шаруашылық белсенділікті қолдап, қалпына
келгенше қолданылады да, инфляцияның әлсіреген кезінде өркендейді. Осыдан
мынадай қорытынды шығаруымызға болады: ақшалай несие беру саясатын
жүргізгенде: инфляцияны түгелдей жоюды мақсат етпей, тек шектеп, яғни оның
өсуіне жол бермеу қажет. Бір жағынан, инфляцияны шектеу мақсатында тек
макро-экономикалық ғана емес (қаржылай несие-ақша, фискальдық), сондай-ақ
микро-экономика саясатын белсенді қолдап, өндірісті тұрақтандыру ұсынысын
өсіріп, инфляцияның құрылымдық жүйесін әлсірету қажет. Қазақстанда
өнеркәсіп өндірісін қаржылай тұрақтандыру есепке алынбаған. Инфляция
деңгейін төмендетуге тек монетарлық әдіспен қол жеткізді. Ал микро-
экономика саясаты жөнінде кейінгі кездері ғана айтылды. Жапондардың
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, дағдарыс жағдайында (қалыпты жағдайда да)
мемлекет барлық өндіріс саласын бір мезгілде қолдай алмайды. Сондықтан
инфляцияға ұрынбау мүмкін емес. Мемлекет қолдау көрсету үшін сұрыптау
арқылы өндірістің барлық сферасында тиімділік қалыптастыратын,
құрылымдық өзгерістерді міндетіне алатын – дамуғабет бұрған салаларды
таңдауы қажет6. Жапон үкіметі сұрыптау кезеңінде өнеркәсіп
салаларын топтастырып, деңгейіне қарай төрт бөлікке бөліп, орташа деңгейге
-көмір өңдіру, қара металлургия, ауыл шаруашылығы тыңайтқыштарын өндіру,
электр қуаты, ал жоғары деңгейге - темір рудасын өңдеу, мұнай өндеу, асбест
пен бояғыштар өндірісі, теңіз транспорты, аралық деңгейге — өнеркәсіптің
басқа салалары, қарама-қарсы деңгейіне — жібек өндіру, жиһаз, косметика
өңдірісін жатқызды7. Осындай сұрыптау негізінде көмір мен қара металл
өңдірмесе өнеркәсіпті қалыпқа келтіру мүмкін емес. Ал тыңайтқышсыз ауыл
шаруашылығының өнімділігін арттыруға, азық-түлікті көбейтуге болмайды.
Электр қуаты ауыл шаруашылығының барлық саласына қажет. Тоқыма бұйымдары
экспорттық тауарлардың негізгі бөлігін құрайды. Токио университетінің
профессоры Хироми Арисаваның өндірісті реттеуге арналған концептуалдық ойы
Леонтьевтің салааралық балансты зерттеу және Карл Маркстің ұдайы
өндірістік кестесі негізінде жасалды. Бұл, пікірдің мазмұны жекеленген
өндірістің өзара байланысымен қорытындыланады, бірінің дамуына бірі әсер
етеді. Ал идеяның өзі қарапайым ғана. Бір жағынан алып қарасақ, өндірістің
дамуын ұстап тұрған тар жол көмірдің жетіспеушілігі. Екінші жағынан,
көмір өндірісін кеңейту металдың жоқтығынан тоқтап қалды. Осылайша, тұйық
шеңбер пайда болды. Одан шығу үшін ұйымдастыру, қаржыландыру сипатындағы
шаралар қабылданды. Алғашқы кезекте азық-түлік, киім, транспорт, тұрғын
үймен қамтамасыз ету қажет болатын. Сондықтан, Үкімет шет елден 80 мың
тонна мазут пен көмір алды. Осы отынның бәрі болат қайнатуға бағытталды.
Алынған металл көмір өндіруге жіберіліп, ал көмірді қара металл өндіруге
пайдаланды. Бұл схема айтылған салалар бойынша жургізілді деуге болмас,
арнаулы кәсіпорындардың бөліп алуына сүйеніп жасалды. Өндіріс орындарында
қатаң әкімшілік бақылау жүргізіліп, өн-діріс қуатын бөліп пайдалану,
шикізат пен материалдарды, сондай-ақ, тұтыну үшін арнаулы заңды база
құрылып, мемлекеттің жекелеген кәсіпорындарға өкілдік етуіне жол ашты. Бұл
саясат нәтижелі болды: 1947 жылы көмір өндіру 29,3 миллион тоннаға (97,7
пайызға — белгіленген межеден жоғары) жетіп, соңынан басқа салалар да
еңсесін көтере бастады. Бір-біріне байланысты өнеркәсіптік кесте
механизмі - өндірісті дамтып, қаржыландырудың жаңа инвестициялық кешенді
шарасы пайда болды. Өндірістің құлдырауын болдырмау, өндірісті дамытуға
жағдай жасау үшін Жапонияда бұл салаға байланысты өзіндік саяси шаралар
қолданды. Олар бюджеттен жеңілдікпен несие алынып, мемлекеттің несие
институттарында капитал айналысының жетпейтін тұстарын толықтырып, жеке
коммерциялық институттарда несие жүйесі үкіметтің 1947 жылғы арнаулы
инструкциясына сәйкес жүргізілді. Жекелеген кәсіпорындарға арнаулы вексель
алуына рұқсат беріліп, олардың жеңілдік алуына жол ашылды. Жапондарда
маркетингтің қазіргі заманғы стратегиялық тұжырымдамасы 50-ші жылдардан
кейін жасалып, тек маркетинг пен бизнеске қатысты тұтынушыға бағытталған
бірқатар практикалық шаралар ғана іске асырылды. Саудагерлер қауымы
арасындағы тұтынушыға есептелген бизнес этикасы сонау XVIII ғасырдың өзінде-
ақ, кең таралғанды8. Сол кездегі сауда ісі этикасы бойынша: Саудагер —
сандармен жақсы жұмыс істей алатын адам. Саудагердің басты мақсаты — әрбір
иенді құрап, жинау (қазіргі уақытта саудагер өзіне тиесілі бір центті
жоғалтпауға тырысатын капиталист тұлға ретінде танылады). Саудагер өз
тауарын тұтынушыға бір иенін де босқа шығын қылмайтынын ескере отырып сатуы
тиіс. Яғни, ол өз тауарын сатып алса, тұтынушы ақшасын босқа шығармай,
тиімді жұмсайтынына сендіреді делінген. Осылайша, маркетинг пен оның
бөлімшелері жапондықтарда 50-ші жылдардың аяқ шені мен 60-шы жылдардың
басында пайда болып, тұтынушылық ғасыры аталған 80-ші жылдарға ұласты.
Маркетингке қатысты іс-қызмет Батыста (АҚШ-та) қабылданған географиялық,
әлеуметтік, тарихы фактордан, ең бастысы- мемлекеттік құрылым ерекшелігінен
мүлдем өзгеше. Маркетинг стратегиясына тікелей немесе жанама әсер ететін
факторлар:
- өнеркәсіп пен ел үкіметі арасындағы жұмыс; ауа-райы, т.б. елдегі
өнеркәсіптің дамуы;
- өнеркәсіп пен үкіметтің арасындағы ынтымақтастық жұмыс-тарының мәні жапон
компанияларының міндеттері мен мақсаттарының сол халықтың ұлттық мүддесі
мен үкіметпен байланысты орнықтыруға бағытталғандығына келіп саяды9.
Мұндай классикалық өзара қарым-қатынас 40-50 жылдары байқалды. Осыған
байланысты дамудың әр түрлі жолдары айқындалды: корпорацияларды (32
секторды) тезірек жаңарту туралы, ауыл шаруашылығын механизациялау туралы,
болат құю өнеркәсібін жаңғырту туралы заңдар шығарып, ұлттық автокөлікті
шығаруға қатысты, электрондық өнеркәсіпке қолдау көрсету туралы, көмір және
тау-кен өнімдерін өндіру мен авиаөнеркәсіптерді жаңғырту туралы жоспарлар
қабылдады. Сондай-ақ, ұшақ жасау, қару-жарақ, жарылғыш заттар, ядролық
энергетика, ғарыш, есептеу техникалары тәрізді технологияның алты саласына
айрықша көңіл аударылды. Әрі арнайы зерттеуді қажет ететін компьютердің
соңғы түрлері, лазерлік техника, жаңа материалдар мен металды керамика,
сынапсыз тұзды су электролизі, су астынан мұнай өндіру, жасанды тері
тәрізді жеті түрлі аса маңызды сырттан алынатын өнімдер назардан тыс
қалмады. Өнеркәсіптің жекелеген секторларында жапон компаниялары бір-
бірімен ішкі рынокта өте күшті бәсекелестік күрес жүргізеді. Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін аяғынан тік тұрған Жапон экономикасы, нақтырақ
айтсақ, Жапониядағы кіші және орта кәсіпорындар 1998 жылдары Азия
дағдарысының салдарынан көп зардап шекті. Елдегі 800 мың кіші кәсіпорындағы
жағдайдың қиындауының үш негізгі себебі бар. Біріншісі; әрине, қаржы
жетіспеушілігі. Азия дағдарысынан соң экономикалық тұрақтылықты сақтау
мақсатымен әкелінген жаңа капиталдың резерв шектеулері кіші және орта
кәсіпорындар жұмысына кері әсерін тигізді. Жаңа қағидалар банктерді шағын
кәсіпорындарға несие беруде , сараңдыққа итермеледі. Қаржы тапшылығынан
шағын кәсіпорындар бүгінде тұтынушы сұранысына да жауап бере алмайды.
Нәтижеде _ кіші және орта кәсіпорындар инфляцияға ұшырай бастады10. Кіші
кәсіпорындардың алдындағы тағы бір проблема ірі фирмалардағы баға
саясатымен байланысты. Тұтынушылар қымбат өнімге, тіпті, сұраныс жасамаған
соң алыптар бағаны арзандатып жіберді. Алайда бұл уақытша құбылыс еді.
1955 жылы құрылған Жапонияның либералды-демократиялық партиясы (ЖЛДП) елу
жылдан астам уақыт елдегі басқарушы партия сипатынан танбай келеді. Өз
ішінде бірнеше ықпалды фракциялары бар партияда олардың арасындағы бәсеке,
тартыс партия бағдарламаларын жасауға, елдің бағытын анықтауға, министрлер
портфельдерін бөлісуге әсер етеді, ЖЛДП өзгелерден осы арқылы да
ерекшеленеді. Ал мұндай фракциялардың болуы партияның идеялық жағынан
тоқырап қалмауына, кадрлардың ауысып отыруына игі ықпалын тигізуде. ЖЛДП
оппоненттері партияның бұлай ұзақ уақыт билік басында болып келуі
демократиялық құндылықтарды ескермей, қоғамдық сананы тілмен баурап алуында
десе, жақтаушылар партия билігі елді молшылыққа кенелтіп, халықтың әл-
ауқатын жақсартты, әлеуметті қорғауды күшейтті дегенді алға тартады.
Сондықтан да партияның бұлай ұзақ билік жүргізуін заңдылық деп санайды. 50
жылғы билік басындағы партия жұмысын зерттей келе, мынадай қорытындылар
жасауға болады. Ұзақ жылдар бойына елді басқару барысында мемлекеттік және
ұлттық ірі бизнес арасында экономикалық және әлеуметтік салаларда
стратегиялық әріптестікке қол жеткізілді. Партия отандық ірі корпорациялар
елдің дамуына аса қажетті фактор деп есептеп, олардың шетелде де, Жапонияда
да монополиясын күшейтуге барынша ықпал етуде. Бір партияның осыншама жыл
билік жүргізуіне қарамастан, оппозиция да қарекетсіз емес, олар
парламентте, түрлі кеңесу органдарында, бұқаралық ақпарат құралдарында өз
ойларын ашық білдіріп, биліктегілерге елеулі әсер ететіндей мүмкіндіктері
бар. Олардың әсіресе саяси ахуалды, елдегі қоғамдық сананы, көзқарастарды
қалыптастыруға тигізер ықпалы мол. Жапониядағы парламенттік демократияда да
ЖЛДП-ның доминанттық партия үлгісі жұмыс атқарады. Партия мен әкімшілік
аппарат жымдасып бірігіп кеткен, сөйтіп үкімет құрамы жасақталуында да
олардың көп дауыс алып, билікке келуіне жол ашылуда. Осыған қарамастан
қоғам томаға-тұйық емес, елде әрқайсысының өз алар орны бар түрлі саяси
партиялар жұмыс істейді. Бір айта кетерлігі, елде биліктегі партияға
парапар оппозиция болып көрген емес. Парламентте көп дауыс алып отырған
партия әрдайым өзге партиялармен бет жыртысып, қарсы келуден бойын аулақ
ұстап, жапондықтардың қанына сіңген дәстүрлі саяси мәдениетіне сай
мәмілеге, ымыраға келу ұстанымын қадір тұтады. Іс жүзінде партиялар
арасында бәсекелестіктің болмауына қарамастан, биліктің бір партия маңына
шоғырлануының әлемдегі үлгісі ретінде Жапонияны қарастыруға болады. Бұл
елде билік бір қолға шоғырланғандықтан дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы ел
легінде қала бермек. Жапонияның қазіргі саяси жүйесі 50 жылдан астам уақыт
бойы қалыптасты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеңіліс тапқан Жапония
1947 жылы күшіне енген түбегейлі өзгерістерге ұшыраған жаңа Конституцияны
қабылдап, онда қазіргі жоғары дамыған азаматтық қоғамның институттары мен
нормалары -адам мен азаматтың либералды қүқықтары және бостандығы,
кәсіпкерлікпен айналысу бостандығы мен жеке меншікті құрметтеу, билік
тармақтарының бөлінуі мен өзара бақылануы, заңның жоғары тұруы, ұлттық
егемендік пен бейбітшілік қағидалары тұжырымдалған. Жаңа Конституция
негізінде құрылған атқарушы билік пен мемлекеттік-әкімшілік басқарудың
(МӘБ) жүйесі соғыстан кейін ұзақ жылдар бойы айтарлықтай өзгерістерге
ұшыраған жоқ. Атқарушы билік пен МӘБ жүйесіндегі кең ауқымды өзгерістер іс
жүзінде 1990-2000 жылдар аралығында жүзеге асып, Жапон басқарушы табының
саяси стратегиясында түбегейлі өзгерістерімен белгілі болды. Осы саяси
төңкеріс 1970-1980 жылдар тоғысында басталып, Я.Накасонэ үкіметі басқа
жоғары дамыған елдермен бірге бір уақытта жапон мемлекеттік саясатында
неолиберализм идеяларын бекіту жөнінде алғашқы шектеулі кадамдарын жасай
бастады. Жалпы неолиберализм терминіне қысқаша тоқталатын болсақ.
неолиберализм сөзі нео жаңа және либерализм сөздерінен құрылған.
Конституциясында (1787 ж.) және Францияның Адам және азамат құқықтары
декларациясында (1789 ж.) өз көрінісін тапты. XIX - XX ғғ басында
либерализмнің негізгі ережелері: азаматтық қоғам, жеке тұлғаның құқықтары
мен бостандықтары, құқықтық мемлекет, демократиялық саяси институттар, жеке
кәсіпкерлік пен сауда жасау бостандықтарын қалыптастырды. Қазіргі
либерализм - неолиберализм еркін нарық механизмі экономикалық қызметінің
тиімді жұмыс жасауына, әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеуге
неғүрлым қолайлы жағдай туғызды. Жапон неолибералдары саясаттың әр
саласында дағдарыстан өту үшін радикалды шешімдерді қабылдауға шақырады.
Жапония — жас ұрпақ тәрбиесіне ертеден ерекше көңіл белген ел. Білім
саласындағы алғашкы маңызды реформа XIX ғасырдың 70-ші жылдары жүргізілді.
Реформаның негізгі мақсаты халық арасында жаңа идеология қалыптастыру
болды. "Қытай ғылымы — Жапония рухы" (нансай-вакон) деген ұран "Жапон рухы
— Шығыс техникасы" (вакон-есай) деген ұранмен алмастырылды. Ұзақ жылдар
бойы өзінше жеке қалған Жапония Шығыстың ғылыми және техникалық жетіс-
тіктерін шапшаң игере бастады. "Вакон-есай" деген "шетелдіктер тапқан
білімді алу, бірақ оларға жапондықтардың рухы мен жапондық ойлау ауытқуына
ешқандай мүмкіндік бермеу" дегенді білдіреді. Күні бүгінге дейін "вакон-
есай" қағидаты Жапонияның білім беру жүйесінің даму стратегиясын аныктап
отыр. Халықты шығыс өркениетінің жетістіктеріне араластыру қажеттігін
түсінгенімен, Жапония ағарту саласының қайраткерлері бұл үрдістің келеңсіз
жақтарын байқамай қалған емес. Шығыстық білім жүйесі дестүрлі жапондық пән
— моральды соңғы орынға шегеріп тастауына байланысты, жапондық тәрбие
жүйесінің негізі бұзылды. 1879 жылы елге инспекторлық сапармен шыққан
император Мэйдзиге оқушылардың моральдық тәрбиесі әсер етіп, артынша ол
"Білім берудің ұлы қғиадаттары" деген жарлық шығарды. Императордың осы
жарлығы шыққаннан кейін тәрбие мен білім берудің конфуциандық моральды-
этикалық қағидаттарына көшу шаралары іске асырыла бастады. "Адамдар алдымен
өздерінің рухын және моральдық бастауларын сақтауға тәрбиеленулері керек,
ал содан кейін олар өз қабілеттеріне қарай әртүрлі пәндерді меңгерулеріне
болады", — деп көрсетілді бұл құжатта (Японцы о Японии. СПб, 1906).
1881 жылы барлық оқу орындарында міндетті түрде мораль пәні оқытыла
бастады, университеттерде шет тілдерде оқытуға тыйым салынды, оқулықтар
қатаң рецензияға алынып, олардың бір бөлігін пайдалануға рұқсат етілмеді.
Сонымен, Мэйдзи реформасы білім беру ісіне ерекше үлес қосты:
1) адамгершілік құндылықтардан шегіну тоқтатылып, тарихи қалыптасқан
жапондық дәстүрде білім беру қайтадан қолға алынды;
2) халықтың көпшілігіне еуропалық білім алу мүмкіндігі туды;
мектепте білім беру жұмысын ұйымдастыруда орасан зор жетістіктерге қол
жетті;
Жапонияның білім сапасын сол кездегі дамыған елдердің білім сапасына
жақындатты.
Мэйдзи реформасынан кейін кейбіреулер француз және прусс, ал екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін америкалық білім беру жүйелерін қабылдау қажет
деп даурықты. Бірақ одан ештеңе де шықпады. Жапондықтардың тарихи және
әлеуметтік құндылықтары шетелдік стандарттарды қабылдауға мүмкіндік
бермеді. Нәтижесінде, біртіндеп нағыз жапондык мектеп жүйесі қалыптасты.
Бүгінгі жапон мектебі — жапондық ұлттық рухтың өсуіне ықпал ететін, өз
тәрбиеленушілерінің бойында тиісті моральдық нормаларды қалыптастырып,
ұлттық мінез-құлықтың негіздерін дамытып отырған мектеп. Осы мақсат
мектептерде қалай іске асырылып отырғанын түсіну үшін жапон мектептерінің
оқу жоспарын қарастырайық. 6 жылдық бастауыш мектеп, 3 жылдық кіші орта
мектеп, 3 жылдық жоғары орта мектеп оқу жоспарларын қарағанда, онда
гуманитарлық пәндерге ерекше мол көңіл бөлінетіні байқалады. Мысалы, музыка
пәні 1 сыныптан бастап 10 сыныпқа дейін 9 жыл бойы оқытылады. Адам-
гершілікке тербиелеу — 1-9 сыныптарда, үй шаруашылығы — 5-12 сыныптарда,
әлеуметтік сабақтар — 1-9 сыныптарда, өнер 7-12 сыныптарда окытылатынын, ал
денсаулық сақтау және дене шыныктыру пәніне бізге қарағанда барлық
сыныптарда көбірек сағат берілетінін байқауға болады. Барлық гуманитарлық
пәндердің басты мақсаты — жапон жастарына ұлттық рухани тәрбие беріп,
отансуйгіштік қасиеттерін дамыту. Қазақстан мен Жапонияның 9 сыныптық оқу
жоспарын салыстырып қарайтын болсақ, онда мынадай өзгешеліктер байқалады.
Қазакстанда 9 сынып оқушыларының жылдық жүктемесі 1292 сағат болса,
Жапонияның 9 сынып оқушылары 980 сағат жүктемемен оқиды. Қазақстанда оқу
жоспарына сәйкес 16 пән міндетті түрде оқытылатын болса, Жапонияда 12 пән
ғана міндетті түрде оқытылады және осы 12 пәннің ішінде музыка, өнер,
адамгершілікке тәрбиелеу, өндірістік өнер және үй шаруашылығы пәндерімен
бірге әлеуметтік сабақтар да бар. Денешынықтыру пәніне бізге қарағанда 1,5
есе артық сағат бөлінген. ПІет тілі пәні тек 7 сыныптан бастап қана
оқытылады. Себебі, Жапонияда шет тілін ана тілі негізінде оқу тиімді деген
қағида ұстанылады. Мектепте арнайы информатика пәнін оқыту жоспарланбаған.
Себебі, информатика пәні де медицина сияқты күрделі пән деп есептелінеді.
Бірақ 10 жастағы барлық балаларға компьютерді пайдаланушы деңгейінде білім
беріледі. Бұдан шығар қорытынды, біріншіден, Жапонияда оқушылардың жылдық
жүктемесі аз, екіншіден, оқытылатын пәндер саны да аз, үшіншіден, мектеп
қабырғасында адамгершілік, эстетика және дене тәрбиесіне бізге қарағанда
әлдеқайда молырақ көңіл бөлінеді. Жапония дүниежүзі бойынша математикадан 1-
ші орын, ал оқудан 8-ші орын алған. Соңғы деректерді қарайтын болсақ,
Жапония 6-шы және 14-ші орындарды иеленген. Бұл да жоғары көрсеткіш болып
есептелінеді. 1990 жылы 1947 жылы қабылданған Білім беру заңының
өзгертілген нұсқасы Жапония үкіметінде қабылданып, парламентке бекітілуге
жіберілді. Заңның жаңа нұсқасына: "Дәстүр мен мәдениетті қадірлеу және ел
мен отанды сүю; сонымен бірге, басқа елдерге де құрметпен қарау,
дүниежузілік қоғамдастықпен жақсы қарым-қатынаста болуға тәрбиелеу қажет ",
— деп жазылған. Елімізде қазіргі уақытта 30-40 жыл бойы ешқандай өзгеріске
түспеген кеңестік пәндік білім беру жүйесі колданылып келе жатыр. 11 жылдық
орта мектептен 12 жылдық мектепке өтерде, ең алдымен, орта мектептің оқу
мазмұнында оқушыларға қазақстандық патриоттық тәрбие беру мәселесі қалай
шешілетіндігі, екіншіден, оқытылатын барлық пәндердің мазмұны қалай
дамытылып, көлемінің қандай деңгейге дейін азайтылатыны және қажетті білім
калай топтастырылып, жүйеленіп берілетіндігі, ол үшін қандай өзгерістер
болатындығы, үшіншіден, дамыған елдердің білім беру жүйелерінен қандай
ерекшеліктер қалай пайдаланылатыны халыққа ашық айтылып, талқылануға
ұсынылуы қажет.
1.2. Жапония экономикасының қазіргі даму кезеңімен болашағы
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Жапония экономикасы дағдарысқа ұшырап,
әлеуметтік сала тығырыққа тірелді. Премьер-министр Коидзуми дағдарыстан
шығудың жалғыз жолы ретінде жеке кәсіпкерлікті дамытудың жаңа бағдарламасын
ұсынды. Шаруашылықты жүргізудің про-грессивті моделінің арқасында елде аз
ғана уақыттың ішінде мыңдаған шаруашылық субъекгілері пайда болды. Бұл ел
экономикасының дамуына үлкен ықпал жасады. Халық елде жүргізіліп жатқан
реформаларға қолдау білдірді. Экономиканың алға жылжуына тосқауыл болып
келген атқарушы билік құрылымдарына да батыл өзгерістер жасап, олардың іс-
қимылын жаңашыл бағытқа бұра білді. Әсіресе, пошта құрылымын реформалау
кезінде халық ішінде әрқилы көзқарастар туындады. Халықтық жалпы шаруашылық
субъектілерінің ішкі сұранысын реттеп отыратын бұл мекеме өзге
мемлекеттердегідей емес, ол Жапонияда маңызды функцияға ие. Халықтың
жинақтаған қаржысы түсетін банктің де, сақтандыруға бөлінетін қаржы
жинақталатын банктің де рөлін атқаратын бұл мекеме өз талапкерлерінің әрбір
жаңашыл іс-қимылдарына қолдау білдіре бермейтін. Д. Коидзуми Жапонияда өз
табыстарының нәтижесінде жетістіктерге қол жеткізген тұлға ретінде
адамдарды жасына қарай емес, қабілетіне қарай көтеру керек деген қағиданы
басшылыққа алады11. Олардың консервативтік әріптестерінен айырмашылығы да
сонда.
1992 жылдан бастап Жапония үкіметі 90-шы жылға дейін созылған экономикалық
тоқыраудың көзін жоюға кірісті. Қазіргі таңда тоқырауға қарсы 8 бірдей
бағдарлама қаралып, бұл бағдарламалардың жалпы қаржыландыру көлемі 110
трлн. иенге дейін жетті.
2000-2004 жылдары қарастырылған тоқырауға қарсы шаралар:
- салық ставкаларын реттеу;
- қоғамдық жұмыстар, әлеуметтік инфрақұрылымға мем-
лекеттік инвестициялар;
- мемлекеттік институттарды несиелендіру және нақты
сектор кәсіпорындары үшін несиені кепілдеу;
- шағын және орта бизнесті қолдау;
- Жапон Банкімен проценттік ставканы төмендету;
- Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің өсуімен экспортты ынталандыру12.
Жапонияда мемлекет өмірін қамтамасыз етуші бірнеше бюджеттер қалыптасқан.
Олар: орталық бюджет (орталық бюджеттің жалпы шоты), инвестициялық бюджет
(даму бюджеті) және бірнеше арнайы есеп шоттары. Орталық бюджет табыстары
салықтық және салықтық емес түсімдер есебінен құралады. Басқа дамыған
елдерге қарағанда Жапония бюджеті салықтық емес түсімдердің үлесі
жоғарылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік бюджеттің 84 пайызын салықтар
қамтамасыз етсе, салықтық емес түсімдер 16 пайызды құрайды. Ал жергілікті
бюджеттерде салықтық емес түсімдер 25 пайызға жуық. Салықтардан
айтарлықтай қомақты қаржыны жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың табыс
салығы берді (шамасен 40 пайыз). Бюджет табысының салықтық емес түсімдеріне
жататындар: мемлекеттік кәсіпорын қызметкерлерінен түсетін түсімдер,
мемлекеттік меншікті сатудан немесе жалға беруден түсетін түсімдер13.
Орталық бюджет шығындары өзіне тән функционалдық белгілері бойынша құралады
және мемлекеттің негізгі міндеттері мен қызметтерін көрсетеді. Олар
негізінен , экономикалық және әлеуметтік шығындарды қаржыландыруға,
жергілікті бюджеттерді толықтыруға, мемлекеттік қарызды басқаруға,
император сарайын қамтамасыз етуге, басқару органдарына және басқа да
мақсаттарға бағытталады. Ал, инвестициялық бюджет дегеніміз - күрделі
салымдар мен зайымдардың жыл сайын бекітілетін бағдарламасы. Арнайы шоттар
- мемлекеттік кәсіпорындар мен корпорациялар шоттарын, мүліктерін, қорларын
қамтиды. Арнайы шоттардың көптігі Жапония қаржы жүйесіне тән ерекше
белгінің бірі. Жергілікті билік орындарында шамамен 7 мыңға жуық аталмыш
шоттар бар14. Жоғарыда аталғандарға қосымша мемлекеттік инвестициялық
бағдарлама атты жүйе іске қосылды. Түрлі кеңезді бастан кешіре отырып, бұл
жүйе бүгінде Мемлекеттік займдар мен инвестициялар бағдарламасы деген
атпен танымал (МЗИБ). Жалпы мемлекеттік бюджеттік қаржыландырудан МЗИБ-дан
компаниялар қаражат алған жағдайда, толық мөлшерде есептелген пайызымен
қоса қайтарылады. Мемлекеттік займдар мен инвестиция бағдарламасының
бүгінгі таңдағы қаржы ресурстары мен оны алу көздері төмендегідей:
1) азаматтардың пошталық жинақтар жүйесі;
2) өмірді сақтандырудың пошталық жүйесі;
3) зейнетақы қорлары;
4) арнайы өнеркәсіптік инвестициялау шоты;
5) үкімет кепілдемесіндегі міндеттемелер мен займдар15.
Жапон үкіметі қарт адамдарға қолайлы жағдайлар туғызып, өмірлерін
жақсарту мәселесіне көп көңіл бөледі. 2005 жылы осы топтағы адамдар саны,
яғни зейнеткерлер 5,2 млн-ға жеткен16. Заңды тұлғалардан алынатын табыс
салығы бизнестің дамуымен бірге қалыптасты. Кәсіпорындар мен ұйымдар таза
пайдадан 34,5 пайыз мөлшерінде мемлекеттік табыс салығын, 1,67 пайыз
мөлшерінде қалалық (аудан, ауыл) табыс салығын төлейді. Шағын бизнеске 28
пайыздық мөлшерлемемен салық салынады. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс
салығын 10-50 пайыз аралығында прогрессивті шкаламен төлейді. Префектуралық
табыс салығы 5; 10; 15 пайыздық мөлшерлемемен төленеді. Бұдан басқа алған
табыс мөлшерінен тәуелсіз әрбір жеке тұлға 3 200 иен мөлшерінде жергілікті
табыс салығын төлейді. Көп балалы отбасыларға салықтың ең аз мөлшері
бекітілген. 16-22 жас аралығындағы студенттердің білім алуға кеткен
шығындары, егер жолдасы жұмыс істемей, асырауында болса және оны емдету
керек болса, шығындар салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Мүлікке
салынатын салықтарды заңды және жеке тұлғалар мүлік құнынан 1,4 пайыздық
біртұтас мөлшерлемемен төлейді17. Мүлікті қайта бағалау үш жылда бір рет
жүргізіліп отырады. Салық салу барысында барлық жылжымайтын мүліктер, жер,
бағалы қағаздар, банк депозиттері бойынша пайыздар, т.б. қамтылады. Екінші
топқа лицензияны тіркеу салығы , елтаңбалық алым, жерді тыңайту салығы,
т.б. жатады. Жанама салықтардың бірі- сатудан алынатын салық 3 пайыздық
мөлшерлемемен алынады және бюджет кірісінің 9 пайызын қамтамасыз етеді.
Оны есептеу барысында тауарлар мен қызметтердің құны келісімшарт бағасы
бойынша анықталады. Қосылған құнға салынатын салық 2000 жылдан бастап
қалданысқа енген. Құн салығын есептеу барысында төрт түрлі әдіс
пайдаланылады:
- тура немесе бухгалтерлік әдіс;
- жанама әдіс;
- тікелей шегеру әдісі;
- жанама шегерім немесе шоттар бойынша есепке алу әдісі18.
Жапония тәжірибесінде , негізінен төртінші әдіс кеңінен қолданылады.
Тұтынуға салынатын салық 2001 жылы 1 сәуірден бастап енгізілді.
Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет кіріс үлесі жағынан және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығынан кейінгі үшінші орынды иеленеді. Салық мөлшерлемесі
- 5 пайыз. Кәсіпкерлікке салынатын салық 6-12,6 пайыз аралығындағы
мөлшерлемемен алынады. Бюджет кірісін толтыруда автокөлік иелеріне
салынатын салық спирт және темекі өнімдеріне, мұнай, газ, бензинге
салынатын акциздер, кеден баждары. т.б. елеулі рөл атқарады. Салық шкаласы
13 деңгейлі болып келеді. Салық мөлшерлемесі 10-70 пайыз аралығында мұра
сомасына байланысты өзгеріп отырады. Жапонияда отандық және шетелдік
инвестицияларды ынталандыру жүйесі жеткілікті деңгейде дамыған. Оларды
қолдаудағы басты мақсат ұлттық экономиканың дамуына оң ықпал ететін
факторлаға қолайлы жағдай туғызу болып табылады. Инвестицияны
ынталандыратын басты құрал ретінде негізінен салық жеңілдіктері мен
субсидиялар қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік инфракұрылымды құру
барысында, өндірістік обьектілерді жаңа жерлерге көшіргенде беріледі. Салық
салу деңгейі бойынша (оның ұлттық табыстағы үлесі 27,9%) Жапония басқа
жоғары дамыған мемлекеттерге жол береді, мысалы Германия (130,6%), Франция
(33,9%) т.б. Тек АҚШ-тан басқалары (26,11%)22. Жапония либералды салықтық
- бюджеттік саясатын жүргізуге қабілетті индустриалды мемлекет. 2002 жылы
мемлекеттік бюджеттің оң-солдысы байқалып, 2004 жылы экономиканы дамытуды
ынталандыру мақсатында қосымша бюджет қабылдауға мүмкіндік пайда болды.
Қабылданған шаралар ішкі сұранысқа жағымды ықпал етіп, Жапония экономикасы
2004 жылдың екінші жартысында тоқыраудан шықты. 2004 жылы Орталық банк
мөлшерлемені ең төменгі дәреже — 1,75% деңгейінде ұстады. Нәтижесінде 2004
жылы жалпы ішкі өнімнің нақты үлесі 1 пайыз болса, 2005 жылы - 2,5 пайызға
жетті. Жапон экономикасының тоқыраудан шығуы мемлекет секторында инвестиция
деңгейін жоғарылата түсіп, инвестиция саласы ынталандырылды. Жапон
инвестициялары бірінші кезекте АҚШ және Азияның кейбір жаңа индустриалды
елдері: Оңтүстік Корея, Тайван, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Тайланд т.б.
өндірістік қуаттарын қалыптастыруға бағытталды. Міне, дәл осы дәйек 2007
жылдың күзінде Жапон экономикасы үшін жағымсыз рөлін көрсетті, яғни
Азиядағы қаржы тоқырауы деген түсінік осы жерден бастама алған. 2006-2007
жылдардағы Жапон экономикасының жағдайы мәз емес еді. Аса жоғары салықтар
экономикалық өрлеуге шектеу қойып , тіпті тақырға отыруға дейін әкелді.
2006 жылы нақты жалпы ішкі өнім 0,1 пайызға төмендеді. Осылайша 2007 жылдың
екінші жарытысында Жапония экономикалық кұлдыраудың басталғанын мойындауға
мәжбүр болды. 2007 жылдың нәтижесі бойынша жалпы ішкі өнімнің төмендеуі
0,7 пайызға жетті. Бұл соңғы 23 жыл ішіндегі ең күрделі экономикалық
құлдырау болды (1973 жылғы мұнай тоқырауынан кейінгі)23. 2007 жылы
Хасимото кабинеті жапон экономикасын қиын жағдайдан шығару үшін шұғыл
шаралар қабылдауға кірісті. Жан-жақты экономикалық шаралар бағдарламасы
ел тарихындағы ең ірі бағдарлама. Ол -салықтарды төмендету және әлеуметтік
инфрақұрылымға инвестиция салу бастамасымен ерекшеленеді. Ал осы жобаларды
жүзеге асыру барысындағы шығыс сомасы - 17 трлн. иенді құраған. Бұл
бағыттарды төмендегі кестеден байқауға болады24.
Негізгі бағыттар Шығын көлемі
Трлн. иен
1 Салықтарды қысқарту және қозғалмайтын 4,3
мүлік саласындағы арнайы салықтық
шаралар
2 Шағын және орта бизнесті қолдау 2
3 Әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар
және жергілікті билік органдарымен 7,5
қаржыландырылатын тәуелсіз жобалар
4 Қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығын 2,3
дамыту
5 Еңбекпен қамту 0,05
6 Апатты жағдайлардың алдын алу немесе жою 0,2
7 Азия елдеріне көмек 0,7
8 Барлығы 17,05
Үкімет сондай-ақ, банк секторын сауықтыру үшін де шаралар қабылдауда, бұл
бағытқа 30 трлн. иен бөлінген. Жоғарыда айтылғандардың бәрін қортындылай
келе жаңа Премьер-министр К. Обути әкімшілігі шараларды іске асырып, 80
трлн. иенге артық сома үкімет шараларына жұмсалғандығын мәлімдеген. 2005
жылдың 16 қарашасында Обути кабинеті тоқыраудан шығудың жаңа бағдарламасын
ұсынды. Бағдарлама шұғыл мұқтаж экономикалық шаралар пакеті деп аталды.
Бағдарламадағы негізгі бағыттар - қаржы жүйесін тұрақтандыру, экономикалық
жағдайды қалпына келтіру.
Қазіргі жапон үкіметі мемлекетті тиімді басқаруды, биліктің әкімшілік
ресурстарын күшейтуді қолдаушылар қатарында. Жапониядағы неолиберализм
тұжырымдамасының белсенді түрде жүзеге асырылуы 1998 -2000 жж. басындағы
кезең болып саналады. Бұл кезең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz