Құқық және заң ұғымы

Жоспар

ЖОСПАР
Кіріспе
Құқық және заң ұғымы
Құқықтың қайнар көздері
Заң және заңдық актілер
Құқықтың принциптері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 2
Құқық және заң ұғымы 2
Құқықтың қайнар көздері 8
Заң және заңдық актілер 10
Құқықтың
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...14
Қорытынды 20
Қолданылған әдебиеттер тізімі 21

Кіріспе

Біздің төменде қарастырғалы отырғанымыз құқық және заң турасында
болмақшы. Біздің осы барыста айта кетпекші негізгі өзекті мәселелеріміздің
бірі құқық, демократиялы қоғамда жасап жатқандықтан әрбір адам өзінің
құқықтарын толық білулері керек демекшіміз. Қазақстан Республикасында әрбір
Қазақстан азаматының тең құқылы өмір сүруі туралы толық мағлұматтар
азаматтық құқық деген баптарында көрсетілген. Кей кездер де адамдардың
азаматтық құқықтары заңсыз бұзылып жатады. Соның ішінде үнемі жиі
кездесетіндердің бірі еңбек құқықтары болмақ. Себебі көптеген жастардың
еңбек барысындағы құқықтарын дұрыс білмегендіктен болады. Ал, құқығын толық
білген адам өзінің бұзылған құқықтарын заң құралы арқылы қорғап алуына
толықтай мүмкіншілігі бар. Заң жалпы алғанда Консититуцияда белгіленген
азаматтар құқығын қорғау үшін белгілі рөлін ойнай алады.

Құқық және заң

Құқық теориясының негіздері
1. Құқық ұғымы мен белгілері.
Құқық терминінің көптеген мәні бар ол заң ғылымында, күнделікті өмірде
және қызмет бабында қолданылады.
Кең мағыналы түсінік болғандықтан әрбір адамның құқықтық мәні туралы
қандай да бір қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, құқық – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіншілігі. Мысалы: азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіншіліктері болады. Осы
келтірілген жағдайларда құқық түсінігі субьективтік (тұлғалар)
мағынасында қолданылады.
Субьективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіншіліктері. Мұндай мүмкіншіліктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез – құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқықығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы: әр азаматтың оқып білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Субьективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік берілген
құқық тұлғасының заңды мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық
тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжібүрлеу арқылы міндетті
орындамаған жағдайда қамтамасыз етеді.
Екіншіден, құқық дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл обьективтік мағынадағы құқық, себебі оларың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен объективтік мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
конституция былай дейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
конституциясының соған сәйкес заңдардың өзге де нормативтік – өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ республика конституциялық кеңесінің және
жоғарғы соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. (4 бап)
Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық ,
әкімшілік құқық, қаржылық құқық т. б.
Құқық саласы – өзара туыстас қоғамдық қатынастарыды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Мысалы: азаматтық құқық – мүліктік және мүліктік емес
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртыншіден, құқық термині тұлғалық құқықпен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты құқық жүйесі деген
түсінік бар. Мысалы қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы – оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттілігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі. Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеулершілердің көзқарасы бір. Жерден шығып, бір
текті былай деп айтуға болмайды. Негізінен құқықты таптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып келды. Маркстік ілім
құқықты оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал, өркениетті тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан
түсіндіруге тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірге құқық ашықтан – ашық
тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сататын мүлікке теңегені
белгілі. Бірақ бұл қөзқарасты барлық қоғамдарға түрлі сатыдағы
мемлекеттерге телуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемітетін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік
топртардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған құқықтық жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынандай
анықтама беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) – жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, заңда және басақа да ресми құжаттарда
анықталған құқықтық норма, ережелердің жиынтығы. Енді, құқықтың негізгі
белгілерін қарастырайық.
Жүйелілігі. Құқық – бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылым. Оның бір
бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамазыз етуге бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасы ның
консититуциясында былай деп жазылған: әр кімнің өмір сүруге құқығы бар.
Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. (15бап).
Құқықтық жүйенің екінші бөлігі – мемлекеттегі қолданылатын барлық
заңдардың жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі – субъективтік
(тұлғалар) құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде
байланысты, бірінсіз басқалардың түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы
тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның оның жүзеге
асырылуы қамтамасыз етілсе, адамның аз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі
болмаса, аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адамның
әлеуметтік құқықтық талаптарының мағынасы – оны мемлекеттің тануы, қорғауы,
қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.
Нормативтік сипаты – құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құққық
қағидалардан, ережелерден, расімдерден тұрады. Қағида – тұлғалардың
мінез–құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа
қатысушылар өз іс–әрекеттерін, мінезін, білімін ережеде көрсетілген қалыпқа
бейімдеулері қажет. Сондықтан құқықтың нормалары – тұлғалардың
іс–әрекетінің, мінез–құлқының үлгісі. Мысалы: әркім өзінің қай ұлтқа, қай
партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны
көрсету–көрсетпеуге хақылы. (Қазақстан Республикасы Консититуциясы, 19бет).
Формальдық анықтылық – құқықтың тағы да маңызды белгісі. Ол құқықтың
мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құратын заңдарды,
басқа да нормативтік әктілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет. Мемлекет
органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды.
Заң–ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атынан жасалатын
болғандықтан ресми сипаты бар ережелер.
Құқықтың енді бір белгісі – мемлекеттің күшіне сүйенеді. Егер мемлекет
құқық қағидаларының жүзеге асырылуына дұрыс қоланылыуына қамтамасыз етпесе
олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның
органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға көмектеседі. Құқықтың тағы
бір белгісі – адамдардың еркін білдіру. Қазақстан Республикасының
конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден–бір бастауы –
құқық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады. Сондай–ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді. (3бап).
Мысалы: 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының конституциясы
қабылдауы консититуция құқықтың өзегі, ұйтқысы. Халық президентті сайлайды.
Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің шеңберінде нормативті
актілер – заң күші бар жарлықтар, жай нормативтік жарлықтар, қаулылар
қабылдайды. Президеттің нормативті әктілері Қазақстанның құқығын
қалыптастыратын бастау болып есептеледі.

Құқықтың қайнар көздері

Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың болуы мен
оның әрекет етуіне негіз болуын қадағалайды күштің мағынасы әңгімеге арқау
болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі, үстем
таптың (бүкіл халықтың) ерік–жігері немесе ең соңында қоғамның материялдық
тұрмыс жағдайлары. Бұл тұрғыдан құқық негніздері кең тұрса да құқық
негіздері дегеніміз – қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми түрде
бекітілген, жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін қоғамның
ерік–жігері.
Әдетте құқық негіздері төрт түрге бөлінеді: құқықтық әдеттер,
прецеденттері құқықтық келісім–шарттар нормативтік–құқықтық актілер.
Құқықтық әдеттер–қоғам өмірінен шыққан, адамның қарым–қатынасын
реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін ресми түрде бекітілетін
әдет–ғұрыптар.
Кезінде қазақ даласында құқықтық әдет–ғұрыптар қоғамдық қатынастардың
негізгі реттеушісі болған. Оған дәлел Қасым ханның қасқа жолы (XV ғ), Есім
ханның ескі жолы (XVI ғ), Тәуке ханның Жеті жарғысы(XVIII ғ). Сонымен
қатар қазақ қоғамында билердің ұлы шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық
әдеттерін дамытқан қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас
істерді қара күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланған.
Құқық прецеденті – жоғары мемлекет (сот) қабылдаған нақты шешім. Осы
шешім төменгі мемлекет органдарына ұқсас істерді шешкенде негізсіз болады.
Құқық прецедентінің шыққан елі–Англия. Қазіргі заманда құқық прецеденті
Англия, АҚШ, Үндістан, Австралия мемлекеттерінде құқықтың негізгі қайнар
көздері болып табылады.
Құқықтың келісім шарт, екі немесе көп жақтың өз еркімен жасалған, ресми
түрде бекітілген, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін келісім–шарт.
Қазіргі заманда құқықтық келісім–шарттар халқаралық қатынастарда
құқықтың қайнар көздері болып табылады. Нормативтік–құқықтық
әктілер–құқықтың ең басты қайнар көзі негізі ретінде танылады. Нормативті
құқықтық акті (НҚА) – мемлекеттік органдар ресми түрде қабылдаған жалпы
ережелерден тұратын, қоғамдық қатынастарды реттейтін, жалпыға бірдей
міндетті құжат, яғни акті.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында ұлттық құқық тек қана нормативтік
актілер арқылы қалыптасуда. Құқықтық нәр алатын бастауы – Қазақстан
Республикасы ның конституциясы.
Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады. Онда заңдар ерекше қатынастарды реттейді.
Одан кейінгі жай заңдар. Консититуцияға өзгерістер мен қосымшаларды
республикалық референдум немесе Парламент енгізеді. Конституциялық және жай
заңдарды Парламент қабылдайды. Парламент президентке бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге құқылы. Конституцияда аталған
жағдайда президент заң күші бар жарлық шығаруға құқылы. Президент өз
өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша нормативті жарлық шығарады.
Қазақстан Республикасының үкімет өз құзырындағы мәселелер бойынша
республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады.
Конституциялық кеңес өз құзырындағы мәмселелер бойынша нормативті қаулылар
шығаруға құқылы. Ол Қазақстан құқығының құрамды бөлшегі болып есептеледі.
Қазақстан Републикасының жоғарғы соты да құзырына жататын мәселелер бойынша
нормативті қаулылар қабылдауға құқылы.

Заң және заңдық актілер

Заң дегеніміз, ең жоғарғы күші бар акті. Қазақстан Республикасының
консититуциясы бойынша парламент–заң шығару қызметін жүзеге асыратын
республиканың ең жоғарғы органы. Заң термині әдебиетте екі мағынада
қолданылады – кең және тар мағынасында.
Кең тұрғыдан алсақ заңға нормативтік актілердің барлық түрлері: нақты
заңдар, жарлықтар, қаулылар, шешімдер, бұйрықтар, нұсқаулар, ережелер,
жарғылар т. б. жатқызылады.
Ал, тар тұрғыдан қарсақ, заңға тек қана заң деп аталатын
нормативтік–құқықтық актілер ғана жатады. Заң, өз мәнінде алатын болсақ,
нормативтік құқықтық актілердің арасында ерекше орны бар, ерекше қызмет
болып есептеледі. Былайша айтсақ, заң – төрағасы сияқты, басқа
нормативтік–құқықтық актілердің төрінен орын алатын ай.
Оның себебі неде? Біріншіден, заңдар мемлекеттің ең жоғарғы заң
шығарушы органы – парламент шығарады. Екіншіден, заң қоғамдағы ең күрделі
қатынастарды реттеуге бағытталған. Заң реттейтін қоғамдық қатынастардың
бүкіл қоғамның мүдделеріне қатысы бар. Үшіншіден, заңның ең жоғарғы
құқықтық күші бар. Заңдар өз ішінде түрге байланысты бірнеше топтарға
бөлінеді. Конституция, консититуциялық заң жай заң. Мұның ішінде ең жоғарғы
құқықтық күші бары–консититуция. Мемлекеттегі барлық нормативті актілер
конституция негізінде, соған сәйкес жасалып, қабылдануы керек. Қазақстан
Республикасының конституциясы бойынша конституциялық заң конституциядан
құқықтық күші жағынан төмен тұрады. Сондықтан конституциялық заң деп аталса
да, конституцияға өзгерістер, қосымшалар енгізуге алмайды. Конституциялық
заң конституцияға сәйкес жасалып, қабылданады. Құқықтың күшіне қарай
конституциялық заңнан кейін жай заң ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.