Айбек шығармашылығы және оның қазақ тіліне аударылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Негізгі бөлім
1.тарау Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.тарау Айбек шығармаларының қазақ тіліне тәржімалануындағы жетістік пен кемшілік мәселесі ... ... ... ... .. 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
Негізгі бөлім
1.тарау Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.тарау Айбек шығармаларының қазақ тіліне тәржімалануындағы жетістік пен кемшілік мәселесі ... ... ... ... .. 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Айбек шығармашылығы және оның қазақ тіліне аударылуы
Орындаған; 5-курс студенті
Бархинова Л.
Ғылыми жетекші,ф.ғ.к.,
Әбілқақов М.Қ.
Аға оқытушы
Норма бақылаушы,ф.ғ.к.,
Аға оқытушы Мұсалы Л.Ж.
Қорғауға жіберілді
... . ... .06 ... 2006 ж.
Кафедра меңгерушісі;ф.ғ.д., профессор Жақсылықов А.Ж.
Алматы – 2006
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Айбек шығармашылығы және оның қазақ тіліне аударылуы
Жұмыстың көлемі: 49 бет
Жұмыстың құрлысы: Кіріспеден, негізгі бөлімнен (2 тараудан), қортындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны:
Кіріспеде: Айбектің әдебиет әлеміндегі алар орыны, оның шығармаларының ұлт
тілдеріне аударылу деңгейі, қаламгер туындыларын зертеудің қажеттілігі мен
өзектілігі сөз болады.
Негізгі бөлімде:
1-тарауда Айбектің өмірі мен шығармашылық жолына шолу жасай отырып,
автордың Науаи, Киелі қан, Балалық шақ сынды көлемді туындыларына
әдеби талдау жасалады.
2-тарауда қаламгердің Науаи, Киелі қан, Балалық шақ роман-
повестерінің қазақ тіліне тәржімалану сапасы мен аудармашыларға тән
шеберлік деңгейі анықталады.
Қорытынды бөлімде:Қаламгердің көркем әдебиет саласына қосқан үлесі және
оның әлемдік әдебиеттен алар орыны, сондай-ақ, автор туындыларының қазақ
тіліне аударылу деңгейі деген мәселелер қарастырылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
Өзбек жазушысы Айбек шығармашылығының көркемдік қырларына әдеби тұрғыдан
баға бере отырып, олардың ұлт тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне
тәржімалану сапасына баса назар аудару болмақ.
Жұмыстың міндеттері:
1. Айбектің өмірі мен шығармашылық жолына шолу жасау.
2. Оның Науаи, Киелі қан, Балалық шақ роман-повестерінің көркемдік
деңгейіне баға беру.
3. Қаламгер туындыларының қазақ тіліне аударылуындағы жетістіктер мен
кемшіліктерге жан-жақты тоқталу.
4. Автор шығармашылығының бүгінгі күн талабына сәйкестігін анықтау.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Аударма теориясы мен
тәжірибесі, түпнұсқа мәтіні, мақалалар мен зерттеулер, сыни пікірлер.
Пайдаланылған әдіс-тәсілдер: Әдеби және аударма мәселесіне қатысты
салыстыра-салғастыра отырып талдау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 45
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 4
Негізгі бөлім
1-тарау Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2-тарау Айбек шығармаларының қазақ тіліне тәржімалануындағы жетістік
пен кемшілік мәселесі ... ... ... ... ... ... ... .. 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
48
Кіріспе
Еліміз егемендігін алып, әлемдік деңгейдегі мәдениетке жаңа көзқарас
тұрғысынан қараған тұста, бүгінгі күнге дейінгі, немесе, әлі де алдағы
уақытта аударылмақ түрлі ұлттар тілдеріндегі туындылардың көркемдік
құндылығы мен тәржімалану сапасына ыждахаттылық пен көңіл бөлердей тың
серпілістің қажеттілігі артып отырғанға ұқсайды.
Олай дейтініміз Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтің жақында ғана қабылдаған Мәдени
мұра атты бағдарламасында көрсеткен әлемдік деңгейдегі ғылымның ең құнды
жетістіктерін қазақ тіліне аударту туралы тапсырмасы сөзіміздің дәлелі
іспетті.
Рас, бұл бағдарлама қабылданғанға дейін де әлемдік әдебиеттің әр
кезеңде аударылып келгендігі мәлім.
Бірақ, ол аудармалардың барлығы деуден аулақпыз, дегенмен де, басым
пайыздық деңгейіне көңіл аударсақ тақырыптық аясынан болсын, аударылу
сапасынан болсын кемшіл тұстардың бой көрсетіп жататындықтары да баршылық
деуге әбден болады.
Демек, бұны сол тұстағы аудармашылардың әлі де болса тәжірибесінің аздығы
мен өз ісіне салғырттығынан деп топшылағанымыз жөн. Ол кездегі талап та,
жағдай да бүгінгіге мүлде ұқсамағандығы баршаға аян.
Сонымен қатар қазақ аударма мектебінің де әлі де болса толығымен
қалыптаса қоймаған уақыты болғандықтан, тәржіма жасаушылардың теориялық
білімі төмен болғандығы да көптеген сапасыз аударманың дүнйеге келуіне
себепкер болғандығы шындық.
Оның үстіне сол кездегі аудармашылардың түпнұсқа тілін білмеуі, білсе
де,жете білмеуі, аударылатын шығармаларды сатылы жолмен аударуы, кей
кездерде жолма-жол аудармаларға арқа сүйей отырып тәржіма жасауы, сападан
гөрі санға мән беруі сынды толып жатқан сан қилы себептер аударма
саласындағы әттеген-айлардың орын алуына басты негіз болды десек
қателеспеген болар едік.
Ал, келешектегі аудармашылардың алдында қалай болғанда да осы
кемшіліктерді қайталамау міндеті тұрмақшы.
Дипломдық жұмыстың Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі атты 1-
тарауында Аибектің Науаи, Киелі қан, Балалық шақ роман-повестерінің
көркемдік деңгейі мен автордың жазушылық шеберлігі теориялық тұрғыдан
зерделеніп, әдеби сын ауқымында бағаланбақшы. Қаламгердің өз шығармаларына
арқау етіп алған тақырып аясы, осы тақрыптар арқылы айтқысы келген автордың
ой-тұжырымдары мен идеясы тереңінен талданып, ой елегінен өткізілмек.
Сондай-ақ, кейіпкер бейнесін жасау мен мінездік ерекшеліктерін таныту,
эпизодтық оқиғалардың арасындағы байланыс шымырлығы, пейзаж, портрет
жасаудағы қаламгердің шеберлігі, кейіпкер диологтары мен монологтарындағы
шынайылық сипат, тағы басқа да көптеген мәселелер зерттеу барысында жан-
жақты қарастырылмақ.
Зерттеу жұмысымыздың Айбек шығармаларының қазақ тіліне
тәржімалануындағы жетістік пен кемшілік мәселесі аталатын 2-тарауына
арқау болып отырған өзбек халқының жазушысы Айбек шығармашылығының қазақ
тіліне тәржімалануы да жоғарыда атап өткендегідей кемшіліктерден айналып
өте алмаған сыңайлы.
Жұмыс барысында автордың Науаи, Киелі қан, Балалық шақ сынды
көлемді, әрі оқырманға танымал туындыларының қазақ тіліне аударылу барысына
көңіл бөлінбек.
Сондай-ақ, тәржімашы шеберлігі мен оның тарапынан орын алған қателіктерге
мән беріп, себеп-салдарын айқындау басты мақсатымыздың бірі болмақшы.
Сонымен қатар түпнұсқа мен аударма нұсқаны салыстыра-салғастыра
қарастыру барысында бірнеше маңызды мәселеге баса назар аударуды жұмыстың
негізгі міндеті етіп алуды жоспарлаймыз.
Олар: ұлттық ерекшеліктерді танытар тұстар, яғни, каллорит мәселесі, мақал-
мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестері, бүгін де өзіндік баламасы бар, бірақ
кезінде аударылмаған жекелеген сөздер мен терминдер, түсініксіз аударылған
сөйлемдер, қазақ тілінің сөйлем құрау ережесіне сәйкес келмейтін аударма
сөйлемдер, түпнұсқада бар, ал, аударма нұсқада түсіріліп қалған сөздер мен
сөйлемдер, тіпті, тұтастай эпизоттар, тағысын-тағы осы тектес аудармашы
тарапынан жіберілген қателіктерге сыни пікір айту.
Біз аталмыш зерттеу жұмысымыздың екінші тарауына негіз болған автор
туындыларының тәржімалануына қатысты ескерте кететін жәй, ол, түпнұсқа,
яғни, шартты түрдегі түпнұсқа мәселесі.
Бұлай атау себебіміздің түпкі төркініне келер болсақ, ол тілді толық
меңгеру не меңгермеу мәселесіне алып келетіндігі сөзсіз.
Себебі, бүгінгі күнде, бірен-саран аудармашылар болмаса, көпшілік жағдайда
тәржімашылардың өздері түпнұсқа тілін білмеуі себепті шығарманың орыс
тіліндегі нұсқасына жүгінері баршаға аян.
Сол сияқты бізде осы жұмыс барысында өзбек тілін білмеуіміз себепті, орыс
тіліндегі нұсқаны шартты түрде түпнұсқа ретінде пайдаланбақпыз.
Ал негізінен алғанда талдануға арқау болмақ аталмыш үш тундының үшеуін де
қазақ тіліне тәржімалаған аудармашылар өзбек тілінен тікелей аударғандығы
белгілі.
Өкінішке орай бізде мұндай мүмкіншіліктің болмай тұрғандығын жасырмаймыз.
Атап айтар болсақ, Науаи романының орыс тіліндегі М.Салье нұсқасын қазақ
тіліндегі Ә.Сүлейменов нұсқасымен, Киелі қан романының орыс тіліндегі
Н.Е.Ивашева нұсқасын қазақ тіліндегі Қ.Мұхамеджанов нұсқасымен, Балалық
шақ повесінің орыс тіліндегі М.С.Иванов нұсқасын қазақ тіліндегі
К.Сейдеханов нұсқасымен салыстыра-салғастыра қарай отырып, аталмыш нұсқалар
аралық айырмашылықтар мен сәйкестіктерді анықтауға қадам жасамақ ниеттеміз.
Тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігі: 20 ғасырдың екінші жартысынан
бастап басқа да ұлт тілдері сияқты өзбек әдебиетінің көрнекті жазушыларының
шығармалары қазақ тіліне көптеп аударыла бастағандығы белгілі. Солардың
қатарында қаламы қарымды, өзіндік қолтаңбасы бар, айтар ойы мен түйінді
тұжырымы айқын Айбектің де туындылары қазақ оқырмандарының сүйсіне оқыр
шығармаларына айналғандығы мәлім.
Ол өз шығармалары арқылы өз ұлтының қиын да қысталаңы мол замандағы аур
тұрмысы мен бұлты аспандай күңгірт тіршілігін, аянышты тағдырын шынайы
түрде шебер суреттеп бергендігі оның атын асқақтата түсті деуге болады.
Автор осы тектес нағыз қаламгерге ғана тән шеберлігімен өзін ұстаз тұтқан
жас жазушыларға үлгі бола білді. Одан тек өзбек жазушылары ғана емес
көптеген ұлтардың әдебиетші қауымының жас буындары да үлгі-өнеге алды
деуге болады.
Сондықтан автор шығармашылығын бүгінгі күн талабы бойынша қайта
зерттеп, оған тән әділ бағасын беру өзектілігі даусыз нәрсе десек, оның
шығармаларының қазақ тіліне аударылу деңгейін анықтау да маңызды мәселе
болмақшы. Себебі, бұл шығармаларды аудару арқылы аударма мектебінің, әрі,
сол салаға ат салысып жүрген қаламгерлердің шеберлігі жетіліп, тәжірибесі
арта түсері анық.
Бітіру жұмысының маңыздылығы мен жаңашылдығы: Айбек шығармашылығының
өз заманында да, бүгінгі таңда да құндылығын жоғалтпауы оны зертеудің
қажеттілігінің дәлелі болса керек.
Ал, аталмыш автор шығармашылығы туралы қазақ тіліндегі зерттеу жұмысының
бұған дейін болмағандығы және осы жолы оның ғылыми-теориялық тұрғыда жан-
жақты талдануы жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Бітіру жұмысында әдеби негізде салғастыра-салытыра талдау әдісі,
ғылыми-теориялық тұжырымдар жасау әдісі қолданылды.
1-тарау
Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі
Айбек (Мұса Ташмұхамбетов) 1905 жылы Ташкент қаласында
қарапайым тоқымашы отбасында дүниеге келген. 1921-1925 жылдар аралығында
педогогикалық техникумда оқып, оны бітірген соң мұғалім болып қызымет
істеген. 1927 жылы Ленинградтағы Орта Азия университетіне ауысады, оны 1930
жылы бітіреді де, сол университеттің өзінде саяси экономикадан сабақ
береді. (1.137 ).
Айбек жазу жұмысымен ерте шұғылданды. Оның өлеңдері 1922 жылдан
бастап-ақ баспа бетінде жарияланды. Алғашқы өлеңдер жинағы Сезім деген
атпен 1926 жылы жарық көрді. Бұл жинаққа негізінен, төңкеріс тақырыбында
жазылған өлеңдері кіргендігі мәлім. Бұдан кейін Айбек өлеңдері бірнеше рет
өз алдына жинақ болып басылды. 30 жылдардың басында Айбек реалистік
тақырыпта бірнеше поэмалар жазды. Солардың ішінен өзіндік мәнге ие Дильбар-
ғасыр қызы поэмасын ерекше атауға тұрарлық. Бұнда өз теңдігін алған өзбек
қызының шынайы бейнесін жасайды. Автор тарихи тақрыпқа Кек, Бақтұғыл мен
Сағындық сынды поэмалар да жазды. Айбек талмай еңбектенуінің нәтйжесінде
қаламгерлік шеберлігін ұштап отырды. Ол өз шығармаларын жазу барысында
тыңнан соқпақ салуға үнемі ізденгендігі байқалады. Соның дәлелінің бірі
көпшілікке үлгі боларлық, өмірге белсене араласатын кейіпкерлер бейнесін
жасауға талпынуы болса керек. Мұндай кейіпкерлерді ақын еңбекші халық
арасынан іздейді. Сондай шығармалардың бірі – Жора ұста. Осы тектес
реалистік сипатта жазылған Айбектің келесі бір туындылары Науаи, Батыр
қыздар поэмалары болып табылады. Сондай-ақ ол өзбек әйелдерінің Ұлы Отан
соғысы кезінде тылдағы қажырлы еңбегін бейнелейтін Қыздар поэмасын жазды.
Онда жастардың патриоттық істері мен еліне деген сүйіспеншілігі
дәріптеледі. Ақынның Хамза атты лиро-эпостық поэмасы да осы тұста жарық
көрді. 30 жылдардың соңында Киелі қан романын жазды. Роман оқиғасы 1912-
1916 жылдардың арасындағы өзбек халқының саяси-әлеуметтік өмірінде болған
әр алуан жағдайды қамтиды, сюжетіне әлеуметтік мәселелерді негіз етіп
алады. Жазушы тарихи фактілерге сүйене отырып, өмір шындығын реалис әдісі
негізінде көркем образ арқылы бейнелейді.
Романдағы негізгі кейіпкерлер таптық мақсаты жағынан бір-біріне қарама-
қарсы екі жікке бөлініп, олардың арасында таптық күрес, шиеленіскен тартыс
өрістейді. Онда 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының шығу себептерін
айқындай түсуге көп орын берілген. Халық көтерілісі тар шеңберде қалып
қоймай, көтерісшілердің саналы түрде бас көтеруге деген дайындығы
байқалады. Шығарманың бас кейіпкері Жолшы бейнесін де жазушы кең көлемде
алып, оның өсу заңдылығын әрі нанымды, әрі тартымды суреттейді. Бас
кейіпкер бейнесінің өсу эволюциясы өзбек халқының да сана-сезімінің
қалыптасу жолын көрсетеді. Романның соңында Жолшы түрмеден қашып шығып,
1916 жылғы көтерілісті бастаушылардың бірі болады. Айбек Киелі қан
романында әр тап өкілдерінің көркем образын жасады. Оның ішінде әлі
келешегіне үміт артқан, ескішіл бағыт өкілдерінің бейнесі де анық көрінеді.
Бұл ретте бұқара халықты езіп келген қанаушы таптың шектен тыс әрекеттерін
жазушы Мырзакәрімбай сияқтылардың типтік бейнесі арқылы суреттеп береді.
Айбек өз замандастарының өмірі мен ісін шынайы суреттеуді басты
міндет етіп қою мен бірге халқының өткендегі өмірін, оның даңқты ұлдарының
іс-әрекеттерін көрсетуді де естен шығармайды.Сондай шығармаларының бірі
Науаи романы.Романда автор ұлы ақынның жеке басын, оның өмірін, күрес
жолын ғана сүреттеп қоймай,ол өмір сүрген дәуір шындығын, заман тынысын
молынан ашуға күш жұмсайды.Науаидың өмір жолы арқылы жазушы бүкіл халықтың
тағдырын басынан өткен тартысын көрсетеді. Романда Науаи алуан түрлі,
шытырман, қат-қабат өмір кешеді.Автор оны сол заманның сипатын танытатын
кесек те, күрделі оқиғалардың қалың ортасында көрсетеді.Науаи бейнесі
романның әрбір тарауында кемелденіп, күрделеніп отырады.
Бұдан кейін жазушының Алтын даланың самалы романы жарық көрді. Бұл
туынды ауылына жеңіспен қайтып оралған ардагер солдат Ұқтам Насыров бейнесі
еңбек үстінде ашылады.
1949 жылы кеңес жазушыларының құрамында Айбек Пәкістанға барады.Осы
сапары жайлы очерк, өлең, поэмаларымен бірге Жарық іздеу деген повесь
жазады. Бұл шығармасында Айбек Пәкістан халқының бейбітшілік пен бостандық
жолындағы қажырлы күресін суреттейді. Жазушы Пәкістандағы өмірді халық
тіршілігін танытатын оқиғаны нақты көріністермен бейнелейді.
1963 жылы Айбектің Балалық шақ деп аталатын өмірбаяндық повесі
жарық көрді.Мұнда жазушы өз өмірін әңгімелей отырып, сол кездегі халық
басындағы ауырпалықтарды сөз етеді. Өзбек қыстағының Қазан
төңкерісінедейінгі тұрмысын, өзінің балалық шағына шолу жасай отырып,
баяндайды. Шығармадағы оқиғаға тікелей қатысып, әрі істің басы-қасында
жүретін негізгі кейіпкерлердің бейнелері арқылы сол кездегі өмір тіршілігін
повестен айқын көруге болады.
Автор Қазан төңкерісінің елу жылдығы қарсаңында Ұлы сапар атты
роман жазды. Мұнда Ташкенттегі екі дәуірдегі жағдай суреттелінеді.
Айбек – ірі ақын, жазушы болумен қатар, үлкен қоғам қайраткері,
публицист, талантты сыншы, ғалым, шебер аудармашы да болған адам.
Айбек - өзбектің, тәжіктің, орыстың классикалық әдебиетін және батыс
әдебиетінің тарихын жақсы білген. Оның бірнеше ғылыми еңбектері бар.Сондай-
ақ өзбек жазушыларының көбінің шығармашылығы жайлы құнды пікірлер де
айтқан. Оған Хамза, Абдолла Қадыри, Хамид Әлімжан сынды қаламгерлер туралы
жазылған ғылыми негіздегі еңбектері дәлел болса керек. Мүкіми, Науаи
шығармашылығын зерттеушілердің де бірі – осы Айбек. Ол өзбек Ғылым
академиясының мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері. Айбек өзбек әдебиетіне
осы тектес қыруар еңбегімен өз қолтаңбасын қалдыра білген қаламгер санатына
жатады. Ол 1968 жылы дүниеден өтті.
1963 жылы Айбектің Балалық шақ аталатын өмірбаяндық повесі жарық
көрді. Повесте жазушы өз өмірін әңгімелей отырып, сол кездегі халық басына
түскен ауыртпашылықты көркем тілмен жеткізуді мақсат тұтқанға ұқсайды.
Қазан төңкерісіне дейінгі өзбек халқы тұрмыс-тіршілігінің қырлары шебер
тілмен суреттеленеді десе де болғандай. Автор – повестің бас кейіпкері.
Шығарманы оқи отырып қаламгердің мақсаты өзінің балалық шағын сөз ету
емес, сол арқылы сол заманның шындығын, өзбек халқының ауыр тұрмысын,
мәдениетін, ұлтық ерекшеліктерін балалық көзқарасымен суреттеп беру
екендігін аңғарамыз.Жазушының туындыны жазу барысында халық басына түскен
ауыр тұрмыс пен тіршілікті көрсетүге баса назар аударғандығы байқалады. Ол
шығарманың басынан-ақ кішкентай Мұсаның әкесін бірнеше айда бір көруі,
көрген кезде де оның балаға көңіл бөлуге мұршасының болмауынан-ақ таныла
бастайды.
-Көкемнің кеткеніне алты ай болып қалғанда бір күні кенеттен үйге
өзі кіріп келді.Апам, әжем жылап көрісті. Мен ақырын құшақтадым.Шынында да
біздің балалық шағымыз қайғы-қасіретке толы көңілсіз тіршілікпен өтті ғой.
(2.16).
Автор осы сөйлеммен-ақ повест тақырыбына сай идеяны аңғартады.Әрине, бұл
ауыртпашылық сол уақытта бүкіл өзбек балаларының басында болған деген емес,
Автордың кедей балаларының жағдайын баяндап отырғанына көңіл аудару керек.
Яғни, шығармада топ арасындағы айырмашылықты көрсетуді автор басты нысанға
алғанға ұқсайды. Аш бала мен тоқ бала ойнамайды деген халық нақылы жазушы
шығармада Мұсаның Біз бай балаларымен ойнамаймыз деген бір ауыз сөзімен
нақтылай түскендей болады.
Автордың аталмыш туындыны жазу барысындағы жетістіктерінің бірі бала
психологиясының берудегі дәлдік пен шынайылық.Ойын баласының ауыртпашылықты
білсе де, оны жүрегімен сезе қоймауы. Атасына,апасына еркелеуі, қарны тойса
мәз болуы, ойынның қызығымен бәрін ұмытуы, бала психологиясын ашуға үлкен
әсерін тигізіп тұр емес пе. Тіпті, нағашы ағасы ауырып жатқанда қасында
тұруға шыдай алмаған Мұса сыртқа шыққаннан кейін ойынның қызығына елтіп,
оны ұмытып та кетеді. Бұл кез-келген баланың басында кездесетін жағдай
екендігі даусыз. Яғни, автор бала психологиясының нәзік тұстарын дәл танып,
оны шығармада сәтті пайдаланған деуге негіз бар.
Қай халықтың болмасын шығармасында сол елдің ұлттық ерекшеліктері
көрініс табатындығы ақиқат. Айбек те Балалық шақ повесінде бұл дәстүрден
жаңылмады.Яғни, шығармада өзбек халқының ұлттық мәдениетін көрсетуге ерекше
ынта танытты.
--Мен шалдардың қасынан шықпаймын.Атамның немесе әріптесінің
сырықтай таяғын ат қып мініп аламын да, таяқтың топырақты сызған ізіне
қызыға қараймын(2.19). деген үзіндіден ата мен немеренің арасындағы
жақындықты аңғарсақ, Әпкем карамат, әрі паранжы кие коймаған жас қыз
(2.19).деген сөйлемдегі паранжы сөзі арқылы автор өзбек халқына тән
ұлттық ерекшелікті танытып тұрғанға ұқсайды.
Ескі базарда кісі қалың, тақия, жібек сатып жүрген әйелдер тіпті
көп-деген үзіндідегі тақия, жібек сөздеріне өзбек халқының ұлттық
ерекшеліктерін көрсететін элементтер деп қараған жөн.
Шығармада сонымен қатар, әйел адамдардың отбасындағы орны, ұлттық таным
дәрежесінде шындыққа сай берілді деуге болады. Сонда-ақ ене мен келін
арасындағы қатынас та әсерлі шыққан.
Бастырмада тақия тігіп отырған апам әжемнің дауысын естіп,
жақтырмаған кейіппен қабақ шытып қойды да, үндеместен инесін шанши берді.
Ол әдепті келін болғандықтан, әжемнің бетіне келмейді, айтқанынан
шықпайды(2.20).деген тұстар жоғарыда айтқан сөздерімізді дәлелдей түспек.
Автор шығармада молда бейнесін жасауға аса көңіл бөлгендігі
байқалады. Сол мақсатқа жету үшін повест барысында молдаға қатысты түрлі
эпизоттық оқиғалар өрбіп отырады.
Мұғалім ашаң денелі,үлкен ойлы көздерін сүзіп қарайтын, сәлдесі дағарадай,
сақалы ұзын, салихалы, қараторы кісі екен. Ақшаны дереу сағат қалтасына
салды да қолын жайып фатиха қылды.
-Әумин. Оқысын, молда болсын!(2.28).деді атам да ықыластен қолымен бетін
сипап. Бұл эпизодтан молданың өзбек ұлтының қоғамдық өмірінде қаншалықты
орын алғандығына ерекше мән берген автор оның образын жан-жақты ашуға
тырысқандығы аңғарылады. Аталмыш тундыдағы образы терең ашылған
кейіпкерлердің бірі осы молда бейнесі болса керек.
Молданың шәкіртерінің алдында өзін ұстауы, дүнйе құмарлығы, оның осы тектес
тойымсыз әрекетіне ашынған қарапайым ауыл адамдарының ызасы тағы басқа да
оған қатысты психологиялық тұстар шынайы да сәтті беріледі.
-Жақсы тақсыр. Ұрыңыз, ұрсыңыз, молда қылсаңыз бопты. Еті сіздікі, сүйегі
біздікі!. –Қайта-қайта құлшылық етіп,хайыр-хош айтып атам есіктен шығып
кетті.
Мұғалім қатар отырған балалардың арасымен жайлап жүріп, кейбіреулерді
қолындағы қамшымен шыпыртып өтеді.
-Балалар, қылышын сүйретіп қыс келеді. Күн райы бұзылды, мүмкін қар жауар.
Бәрің де бір сөлкебайдан отын пұл алып келіңдер.(2.33). Бұл тойымсыз
молданың сөзі болса,
-Мұғалімің сараң, дүнйе қоңыз, ашқарақ. Бір нәрсе болса, дереу ақша. Мен
ақша жасап жатырмын ба? Өзі өлгенше бай, көлігі де, малы да бар, сонда да
дүнйеге тоймайды(2.36). Бұл ашынған әженің сөзі. Автор осы тектес
кейіпкерлер диологтары арқылы аул молдасының мінездік ерекшеліктерін дәл
беруге мүмкіндік алған деуге болады.
-Ересек балалар құраннан, Хафизден, Физулиден, Науаиден махаммен
оқиды(2.45). Бұл жерден өзбек жастарының ескіше діни оқумен қатар ғұлама
ақындардың туындыларына деген ынтықтығын анық аңғаруымызға болады.
Шығармада діни наным-сенімдерге де әжептәуір орын берілген десе де
болғандай.
-Сафар айы – бәлекет айы, қайғы-қасірет айы. Пайғамбарымыз сафар айында
қайыр-садақамен жаманшылықтың бетін қайтаруға болады деген-деседі
кемпірлер. Осы айда құрғақшылық та, тасқын да болады – мыс. Сафар айында
той-томалаққа да тыйым салынады.
-Күшікті ұрып, алаудан секірту керек, ырымы сол(2.49). Осы тектес сан-
алуан түрлі жын-шайтандар, перілер туралы сенімдер шығармада көп кездеседі.
Повесте балалар өміріне үлкен әсер беретін нәрсе – ертегі. Автор ертегінің
бала психологиясының қалыптасуына тигізер әсері мен баларардың ертегіге
деген сүйіспеншілігі мәселесіне ерекше көңіл бөлген. Осыған қарап шығарма
иесінің өмірінде де ертегінің алар оыны жоғары болғандығына күмән тумастығы
сөзсіз.
Сол кездегі қазақ прозасы секілді Айбек шығармалары да әйел теңсіздігі
мәселесін айналып өте алмағанға ұқсайды. Автор бұны Кораматтың тұрмысқа
шығуын суреттеген эпизодта шынайы көрсетуге мүмкіндік алады.
-Әжем, апам үшеуі ымырттан кейін ұзақ сөйлесті. –Жақында тойды бастаймыз,-
дейді көкем күлімсүреп. Теңін тапсаң тегін бер деген. Тұрабжан ақыл-есі
бүтін, табысы жақсы, өзі момын жігіт. Оған бермегенде кімге береміз.-Қалай
қарайсың?. Тойды бастаймыз деп жатырмыз, сен неге үндемейсің ?-деді көкем
апама қарап.
-Мейлің өзің білесің. Караматтың да ризалығын сұрап көрсек теріс болмас
еді.
-Шаһадат, есің ауысқан ба өзіңнің! Карамат ұната ма, ұнатпай ма онда тұрған
не бар(2.56). Бұл үлкендердің арасындағы әңгіме болса, осы уақытта
Караматтың бойындағы психологиялық сәтерді, іштей арбасуларды, өкініш пен
өксік сынды кейіпкер жан-дүниесінің хабаршысы іспетті дүнйелерді оның
диолгтарына шебер сидыра білгендігі аңғарылады.
-Аз үнсіз отырғаннан кейін баяу үн қатты: -Тағдырдың ісіне не шара,
Мұсабай. Арманым көп,бәрі де ішімде. Дертім бар, дауысы жоқ. Тағдыр деген
осы...(2.66).
Жаңа заманның жаршысы іспетті ғылым мен технйканың жетістіктерінің
біртіндеп болсын аулды жерге келе бастауын, әрі оның аул баласының сана
тигізген ықпалын қаламгер өз туындысында нанымды да тартымды суреттеп
береді.
-Жалтыраған сандықшаның үстіне үлкен керней орнатылған. Сандықшаның
құлағын бұраса үстіндегі қара табақшасы зырылдап айналады. Ішінде біреу
өлең айтып тұрған тәрізді. Сөзі орысша бірін де түсінбейміз.
-Япырмай, сыйқыр ма өзі?. Аты не мұның?.
-Мұның аты граммафон. Гәп мына табақшада. тағы бір тұста,
-Керемет! Ғажап.
-Трамвай дейді оны! Естуімше атсыз өзі жүретін көрінеді,-дейді балалардың
бірі(2.68). Шығарма авторы осы тектес диологтар арқылы бала психологисын
танытумен қатар сол тұстағы заман тынысын сездіруге жол тапқандығы анық.
Айбек отызыншы жылдардан бастап Әлішер Науаийдың өмірі мен
шығармашылығы жайынан деректер жинастыра бастап еді. Сол мағлұматтары
негізінде 1942 жылы суық үйде, жермай шамның жарығында отырып жұмыс істеп,
ашты-тоқты жағдайда “Науайы” романын жазып бітірді. Бұл шығарма оған аса
зор атақ-абырой әперді.
Роман басынан аяғына дейін Әлишер Науаидың өмірі туралы жазылған.
Романда ол Науай бейнесі арқылы өзбек халқының он бесінші ғасырдағы тарихын
суреттеп көрсетуді өз қатарлы ақын-жазушылардан әлдеқайда бұрын бастады.
Халқының сол дәуірдегі қол жеткізген мәдениеті, мектептер мен медреселер
қызметі,еңбекші елдің қиын да қысталаң тұрмыс-тіршілігі, Әмір Темір
ұрпақтары арасындағы бақталасқан қиян-кескі қырқыс, тағы басқа да қоғамдық
жағдайлардың кең де әсерлі сипаттамасын тапты. Аталған романда жазушы
көбінесе ғалым-оқымыстылар туралы жазады. Бұл патша үстемдігі билік құрған
заман болғандықтан Айбек патша мен халық арасындағы қарым-қатынасты ашып
көрсетуге тырысқан. Бұл тарихи негізде жазылған роман болып саналады.
Шығармада түрлі мемілекеттер арасында орын алған соғыс жағдайларын көркем
тілмен суреттеуге баса назар аударылады. Десек те, тарихи оқиғалардың
болған уақытын, жылын нақты көрсетпеуі аталмыш шығарманың құндылығына
өзіндік кері әсері барлығы айтпаса да түсінікті.
Бұл романда өзбек халқының ұлы ақыны Науаийдың өмірі мен шығармашылығы
туралы айтылғанымен оның қай жылы туып,өскедігі туралы мәліметтер
берілмеген, тек оны Ғират қаласында бір мәртебелі отбасында дүниеге
келгендігі жайлы қысқаша айтып кетеді. Сондай-ақ Әлішердің ғылымның барлық
салаларымен айналысқандығы, әрі ғылымды шексіз сүйген адам болғанды
айтылады. Оның бала кезінен екі тілде өлең жазып “екі тілде” деген лақаб
атпен атағы шыққандығы мәлім. Парсы тілінде жазғанына “ Пәни” деп,түрік
тілінде жазғандарына “ Науаи” деп қол қойған бұл бала, сөз теңізінен
тамаша меруерт тауып шашқанда, ең шебер қалам иелерінің өзі таңданған деп,
Науаийдің бала кезінен ақ зерек, оқымымысты, ақылды адам болғандығын
шығарма авторы дәлелді түрде жазып көрсетеді.
Жылдар өтті . Ақынның керемет қаламының даңқы шөлдерге , тауларға
теңіздерге жайылды. Онық өлеңдерінен құралған жинақ кітаптар Ғираттан
аттанған керуеншілердің қымбат та, асыл қазнасы болып алыстағы өлкелерге,
түрлі қауымдар мен халықтар арасына тарады.
Өзбек жазушысы Айбек патша тарапынан істелген әділетсіздікті, зорлық-
зомбылықты шынайы суреттеп береді. Бұнда баласының құлдыққа, қызының
күңдікке сатылғандығына ашынған қарапайым шаруа адамының шеккен азабы,
халыққа қылышын кезенген жендеттердің зұлымдық әрекеттері тағы басқа да
кейіпкер психологиясын танытар тұстар сәтті шықты деуге болады.
Әлішер Науаи бұл романда тек оқымысты ғалым ғана емес, халық қамын
ойлаушы, басына күн түскен жарлы-жақыбайларға қолынан келген көмегін
аямайтын жан ретінде алынады.. Ғалым біреулерге ақылын айтса, біреулерді
жылы сөзімен жұбатып, ал енді біреулерді оқу оқып білім алуға шақырғандығы
шығармамен танысу барысында айқындалып отырады. Науаий оқыған, оқымысты
адамдарды жақсы көріп, құрмет тұтатындығын кезінде сөзімен емес ісімен
дәлелдеп кеткен тәрізді. Оған оың халықтың оқып білім алуы үшін үлкен
кітапхана салдырғандығы дәлел болса керек. Осы тектес ақын туралы құнды
мәліметтерді автордың бүгінгі ұрпаққа көркем тілдің құдіретімен дәлелді
жеткізе білгендігіне шығарманы оқыған әр оқырман куә болады.
- Біз бүкіл халық көңіл бөліп, хұрметтейтіндей кітапхана саламыз, -
деді Науаи көтеріле сөйлеп. – Ерте заманнан бастап осы уақытқа дейінгі
ғылым мен көркем өнер жөніндегі адам баласы жасаған асыл қазнаның бәрі –
кітаптың алуан түрлері біздің кітапханамызды байытып, көркейтетін болсын.
Менің тілегім, бұл кітапхананы Ххорасанның және басқа Ислам мемлекеттерінің
барлық ғұламалары, ғалымдары, оқымысты адамдары, ақындары пайдаланатын
болса, Сркрат, Платон, Атистотель сияқты философтар, Пифагор сияқты
математиктер, астрономияның жаңа Ұлықбектері, поэзияның жаңа Фирдауси,
Низами және Ганжавилары, әрқайсысы өз саласында тып-тыныш шұғылданатын
болса. Сөйтіп олар ой- пікірдің жаңа қазналарын ашып, жаңа ғылымдар тапса.
Олар ашқан ғылымның сәулесі еліміздің аспанын нұрға бөлесе, біз
мақсатымызға жеткен болар едік.(3.16).
Әлішер Науаиді халық өте жақсы көретін, оның өлең-жырларын жатқа
айтып, әндерін сүйіп тыңдайтын. Сондай-ақ, оыны көре алмайтын, іші тар
замандастары да көп еді, олар қайткенде де халықты Әлішерге қарсы қоюға
тырысып бақты. Мне осы тектес қайшылықтар мен керағар тұстарды Айбек өз
шығармасындағы әлеуметтік тартысқа басты арқау етіп алады.
Мен сіздің жарлығыңызды шын көңіліммен орындауға күш салдым. Бастаған
істі орындамай тынбау –менің ежелгі әдетім. Салықты сөз айтпай төлегендерге
қудай ақы , мен ешбір тіл тигізген жоқпын.Кім қарсылық көрсетсе, айтқан сөз
кәр етпесе, ондайларды қамшының астына алдым. Өзіңізге белгілі, халықпен
бітетін істе мунсыз мүмкін емес.Науаий дегеніңіз журт не десе соған еріп,
бұл жерде үлкен дау көтерді. Ойбой ақын деген де мұндай қайратты, қайсар
болады екен-ау! Мен таң қалдым ол адамға.
-Науаи халық алдында өз абройын арттырмақшы болған ғой. Бұл да бір
оның саясаты ғой, оның түптамыры бізге белгілі.
-Науаидың халық туралы, әділеттілік туралы даурықпа сөздері тәжребелі
мемлекет қайраткерлері үшін түкке турмайтын бос сөз. Халық-мал. Оны айдау
үшін малшыға керегі тек мықты таяқ. Науаи қас бояймын деп, көз шығармақшы.
Мәселен, кейбір хурметті қазыларды, амалдарларды әділетсіз деп, қысым –
жәбір көрсетті деп айыптап еді, білмеген халық оған сүйсініп қалды.Енді
шағымдар түсе бастады. Бұл саясат емес, хиянат. Амал не, бұл шындыққа
патшамыздың көзін жеткізе алмадық.(3.35).
Автор шығарма барысында бас қаһарманын түрлі қиындықтарға сала отырып
оың образын ашуға зор мүмкіндік алады. Оның мерейін әрқашан үстем етіп
халқының шексіз сүйіспеншілігіне бөлейді. Ақырында оның дұшпандары да
адал ниетті адам екенін мойындайды:
- Өмірімдегі ең үлкен қатем -Әлишер Науаиға істеген
дұшпандығым болды. Мен жиырма жылдан артық уақыт Әлишерге қарсы әрекет
істедім, - не істегенім сізге мәлім, - Әлишер адал ниетті адам еді, - деді
ақырында Мәждиддин Қайғырып, қатты күрсініп.
- Я, дурыс айтасыз, - деді Турғанбек , басын төмен салып, - Әлишер
Науаи қулық-сумдықты білмейтін адам, жүрегі таза ғой.
- Рас,- деді Мәждиддин тағы күрсініп, - ол қаһар төксе де, мейрім
жасаса да әділдікпен істейді. Ол әр қашан әділеттің адамы. Амал не, уақыт
өтті, енді қатаны түзетуге болмайды.(3.38).
Айбек Науаи образын сомдауда, оның мінездік ерекшеліктерін ашып көрсетуде
қаламгерлік мүмкіндігін сарқа пайдаланғандығы оның шығармасын оқып отырған
әр оқырманға анық танылады. Оны мына бір үзіндіден аңғарсақ керек.
Ақын атпен жүруді, кең далада серуендеуді сүйетін, ат үстінде ойға
кетіп, ғазал шығаратын. Алыстан, үлпілдеген жұқа тұман пердесінен таулар,
қыйыр-шыйыр ағаштар, ұсақ тастар арасынан қайнап шыққан бұлақтың суы –
ақынның көңлін шалқытарлық көріністер көрінді. Ақын бір үлкен ойда келеді.
Науаи әзіл-сықақты сүйетін, әзілді ықласпен тыңдап, оған тауып жауап
бере білетін шешен болғанмен, бұл жолы тек күлді де қойды. Сөйтіп бастаған
сөзін соза берді.
Науаи отырып, досының хәл-ахуалын сұрағаннан кейін, бұрынғы
кеңестеріндегідей бұл жолы де әңгіме халық, мемлекет жөніндегі жалпы
мәселелер туралы, патшаның халыққа, халықтың патшаға көз қарасы қандай
болуы керек екендігі, уәзірлер мен бектерден бастап, ең кіші адамдарға
дейін әрбір іс үшін заң алдында жауапты болуы тиіс екендігі, халықтың
тұрмысын жақсарту үшін қажет болған шаралар тағы басқалар туралы айтты.
Әзіл, сықақ басталды. Өзінің меймандары сыяқты Науаи да көп ішті, және
көп күлді. Өзіне айтылған әзілдерге өзінің өткір, жарқын сөзімен, іркелмей
жауап қайырып отырды. Хожа Ғиясиддин өзінің тамаша өнерін көрсетті. Ол жаңа
өспірім жас жігіттей назбен биледі. Фарсы және түрік өлеңдерін айтты. Срнан
соң ол Ғираттағы кейбір маңғаздардың пішінін бейнелеп, мазақтай бастады.
Отырғандар бұған шегі қатып күлісті.
Келген қызметшілер Науаидың ата- бабасынан қалған егістік жерлерінде
диханшылық істерін басқарушылар еді. Ақын олармен егін жайында, дихандардың
тіршілігі және базардағы баға тұралы көп әңгімелесті. Ол қамбада қалған
өткен жылғы астықтың қалдығының біразын жетім-жесір жарлыларға үлестіріп
бергісі келетіндігін айтып, бұл жөнінде тығыз шаралар қолдануды бұйырды.
Ақын біраз дем алу үшін ауасы мол таза бөлмеге кірді.
Ақынның ойы халықтың тарихы , тағдыры тұралы мәселелермен шұғылданады.
Сонымен бірге, ол сол кездің ең қажетті, ең түйінді мәселелерін жазып
отырды. Ақын осылар тұралы ойлануы, оларды егжей-тегжейіне жете тексеріп,
сонсоң оны поэзияның жалынды тілене көшіруі керек болды.
Патшаны бір топ құтырған иттер қамап алған, - десеңіз онан да гөрі дұрыс
болар еді,-деді Науаи ызаланып, - олар күні бойы пасықтық істер істеп,
ақмақтық жолда болады да, күндіз қала мен қыстақты кезіп жұртты тонайды.
Патша ол иттердің арасында өзін қаблан деп санап, олардың жемтіктеріне
ортақ болады. Бұл жерде Науаи тек ақын ғана емес, сонымен бірге қоғам
қайраткері, елінің жанашыры, жаңалықтың жаршысы ретінде де танылады.
Романның компазициялық құлылымы жағынан алғанды сатылы жолмен, яғни,
шығармаға арқау болған оқиғаның біртіндеп өрбуі арқылы, төменнің жоғарлауы,
кішінің үлкейуі сынды тәсілде жазылғандығы мәлім. Шығармадағы эпизоттық
оқиғалардың байланысы шымыр да ширақ, тартымды да салмақты болып келуінің
өзі автордың қаламының қарымын танытса керек.
Айбек өз романнында мақал - мәтел, нақыл сөздерді, әдемі тіркестерді
қажетті тұстарда шебер пайдаланып, сәтті үйлестіре білген деуге болады.
пайдаланған. Мысалы, мына бір сөйлемдерге көңіл аударар болсақ сөзімізге
дәлел тапқан болар едік.
Халықтың бақыты үшін, гүлденуі үшін қызмет ету – құдай жолына қызмет
етумен бірдей,
Жаманнан жақсылық күту мал мүйізіне гүл шығады деп күткен мен
те(3.74).,
Романда өзбек тілінің құндылығы мен көркемдік деңгейі жайлы айтылған ой-
толғаулардың да орынды нәрсе екендігі күмән тудырмайды.
Жырдың анасы – тіл. Өзбек тілі көркем әрі икемді, бұл екеуі болмаған
жағдайда біз тіліміздің шұрайын танытарлық жыр жазбаған болар едік.
Тіліміз біздің әсерлі. Алайда дәл осы күнге дейін бұл шындыққа ешкім назар
салмапты. Сондықтан тіліміздің аспан жұлдызынан да гауһарлары бүркелуі
қалыпты, тіпті ұмытылуға да айналыпты. Еліміздің ақын жігіттері оңай жолды
іздеп, тек парсы тілінде жырлап келді. Тілімізде нәзік мағыналы, жүрекке
жылы сөздер көп, парсы тілінде ол табыла бермейді. Парсышылар қаншама
лепіріп мақтанса да, біздің тіліміздің көркемдігі, байлығы алдында олар әлі-
ақ бас иетін болады.
Айбек бұл романда махаббат үшін өз жанын құрбан ететін асыл жандар
туралы да сөз қозғайды. Олар туралы айта отырып сол замандағы әділетсіздік
пен зұлымдық атаулыға деген өз көзқарасын табиғи түрде жеткізуге жол
табады.
Автор шығармасында кейіпкер портретін жасауға да аса ыждақаттылық
танытқандығын байқауға болатын тұстар көптеп кездеседі. Мысалы, мына бір
үзіндіні оқып отырған оқырман осы айтқандығымыздың орынды екендігіне көзін
жеткізе алатындығы сөзсіз. Жас жөнінен ең үлкені – хужре қонағы Алоиддин
Машхади.Қатпа бетін сақал басқан, арасы қосылған қалың қара қасты, үнемі
сығырайып тұратын қара көзді, аласа бойлы, жасы қырық шамасындағы кісі еді.
Үшінші шәкірт будан екі жыл бұрын Шахрисәбзадан оқуға келген, дөң
маңдай, мықты денелі, өткір көзді, он сегіз жасқа жаңа келген Сұлтанмұрат
еді.
Тұрғанбек алпамсадай жуан, селтиген сирек сарғыш мұрты бар, қалың
етті, қоңыр беті бөртіп кеткен, қысық көзді, ойнақшып тұрған кісі еді.Анау,
тұрған шоқша сақал, бүкірейген шал бұхаралық уста Ариф... Ол отыз түрлі
өнер біледі: ол суретші де, оюшы да, зергер де, шаштараз да, бәріде қолынан
келеді.
Орта бойлыдан гөрі жоғары еді. Тұлғасы ашаңдау болғанмен, шыйрақ
бармақтары салалы және нәзік еді. Қырқып қойғандай теп-тегіс қара сақалы
мен сұлу мұртында, көрікті жазық жүзінде оның көп ойланатындықтың, аздап
шаршаудың бейнесі бар-ды. Осы бейне оны көзге тым сүйкімді етіп
көрсеткендей. Қатулырақ қабағының астындағы нұрлы көздерінен терең ой
ұшқыны атып тұрғандай.
Ділдар сұңғақ бойлы, онша ашаң емес, барлық тұлғасы өзіне келіскен,
аппақ жүзді, жіңішке қыйғаш қасты, қара көзінен жастықтың көркі мен
қуатының жалынды нұры ұшқындаған, он алты – он жеті жастағы қыз еді. Бұны
автор шығармасындағы кейіпкер портреттерінің шебер де сәтті шыққан
үлгілері деп қарағанымыз жөн.
Енді осы аталған портрет терминінің әдебиет теориясындағы анықтамасына
көңіл аударар болсақ, портрет (франц. portrait – бейнеленген) - әдеби
кейіпкердің сырт көрінісін, кескін-кейпін, бой-тұлғасын суреттеу.
Кейіпкердің мінез бітімін, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның
портретін мүсіндеудің де үлкен мәні бар. Сондықтан кейіпкердің характерін
әр түрлі жағдайда, күрес- тартыс үстінде оның басқа адамдармен қарым-
қатынасы, өзінің әрекет-қимылдары, істеген істері арқылы айқындай отырып,
жазушы портреттік сипаттауға да көңіл бөледі. Жазушы негізгі қаһармандардың
келбетін, бой-тұлғасын, жүріс-тұрысын, сөйлеу мәнерін есте қаларлықтай
етіп, әсерлі бейнелеуге мән береді. Сонымен бірге жазушылар, ақындар
әйелдің, сұлу қыздың бой-тұлғасын, бет-әлпетін сөзбен мүсіндеуге әсіресе
бейім тұрады. Қазақ поэзиясындағы осындай портреттердің тамаша үлгісі – Қыз
Жібектің сұлулығын беинелеу, Ақжүністің көркін суреттеу. М.Әуезовтің Абай
жолы роман-эпопэясында Тоғжанның портреті де бірнеше жерде өте әсерлі
суреттелген.(4.270). Автор туындысымен танысқан кез-келген
оқырман осы заңдылыққа сәйкес шебер суреттелген адам портреттерін жиі
кездестіретіндігі сөзсіз деуге болады.
Автор туындыда күрделі монолог үлгілерін де шебер бере алған деуге болады.
-Бұл мекеннің іші өзім сияқты күнәлі бәнденің көліліндей күңгірт болса
дағы, муны мен патшалардың алтын сарайынан кем көрмеймін.бұл жерде
құстармен тілдес, тастармен мұңдаспын. Е алла! Жамалыңның тасқыны болған
көктемгі селдер мені сенің шапағатты дарияңа тарта алған жоқ. Қысқы қатты
борандар да көңілдегі тот басқан шынжырларды үзіп, мені сенің негізіңе
қайтара алған жоқ..яһу!(3.121).
Бұл, сол маңдағы бір таудың үңгірінде тұрушы Бабахаки деген әйгелі дәруіш
еді. Ол жас кезінен “дүниеден безіп ”адамдардан аулақ кетіп, өзінің тас
мекенінде тәңірге табынушы шалдың жалғыздықтан айтқан сөздері.
Айбек бас қаһарманының тебренісін, психологиялық толғаныстарын суреттеуде
мына тектес сәттерді ұтымды әрі сәтті қолдана біледі.
Жұпыны ғана шатырда жалғыз жатқан Науаи қамығып, қайғырулы еді. Ол күн
сайын дерлік кесілген бастарды көреді.
Мәрттік, жігіттік атақ үшін шауып әкелінген бұл бастар кімдікі.Қаны,
тіршілігі , жері, тілі, тарихы бір, бір халық бір біріне жау екі топқа
бөлініп, бір-бірінің қанын не үшін төгеді. Бүтін бір халықтың зәулім
ағашының тамырларына не үшін балта ұрады. Бұл да жігіттік, ерлік болып па?
Осы да жеңіс пе?(3.144).
Шыарма авторы содай-ақ, табиғат көріністерін, яғни,пейзажды беруде де өз
мүмкіндігін шебер пайдалана білген. Оны мына бір тұстардан көруімізге
болады. Көктем кезі... Аласа, биік аршалар, көркем жеміс ағаштары, алуан
түсті гүлдермен жайнаған, кең гүл алаңдары ішінде үлкенді – кішілі үйлер
ертедегідей көркем көрінеді. Үйлердің нақыштары күн нұрына шағылсып
көркемдікте гүл алаңдарымен таласқандай, құлпыра жайнай түседі. Жаймен
сыйпай соққан желге тербелген ағаштар арасындағы дулдарын өзі алыстан гүл
алаңының жалғасы сияқтанып көрінеді.
“Бинафша бағ” көктем нұрына бөленген. Хиндихуш тауларынан ескен жел
Ғират уалаятына салқын демін жаюда.Төңіректің бәрі гүл. Райхан гүлдерінің
сүйкімді көркі көзді еріксіз тартады. Ағаштарға өрмелеп өскен шырмауықтың
ақ гүлдері – алғашқы жауған қардың ушқынындай, жасыл шымнан оқа тұтқан
ағаштар арасындағы жіңішке соқпақ жолдың бойын гүл қаптаған.
Күннің біртіндеп жылып келе жатқаны байқалады. Бетке тікендей тиген
ызғырықтың орнына жағымды, бойды тебреткен қоңыр жел есе бастады. Апрель
айының бұлттары аспанда жиіліне түсіп, жауын нөсерлей қуйды. Жауыннан
кейінгі шөптің көк-жасыл түсі көзді шағылыстырғандай. Қаңырап турған дала
жасыл шөптерге бөленді. Көк майса шөп көрер көзге құлпырып жатқандай
көрінеді, жәй соққан желмен толқындай шайқалды.
Күздің соңғы мезгілі еді. Еріншек қыс әлі өзін сездірген жоқ. Оқтын-оқтын
жаңбыр жауып, арналардағы тарнауларды қопарып түсіреді. “әлемдегі бірде-
бір” астананың көшелерінде жаяу жүру қиындады. Балшықтан аяқ алып жүргісіз.
Бірақ аспан ілезде ашылып, күн көктемгідей қыздыра бастады. Бақшаларда
ағаштардың жапырағы алтындай сарғая бастаған. Жапырақтар жай ғана ұшып
түсіп, ығарлды жерді құшуда.(3.54).
Шығармада ұлы ақынын мәңгілік сапарға шығарып салып тұрған халқының
қасіретке толы сәттерін автор тебреніске толы шабытпен шебер суреттеп
береді. Сондай-ақ, бұл жерде психологиялық параллелизм әдісін де дәл
пайдалана алған деп айтуға әбден болады. Адам санасында өтіп жатқан қасірет
атаулыға табиғат анада үн қосып, қосыла жылағандай, зарлана жоқтағандай
сәттер әсерлі шыққан. Жібекке оралған табытты достары – жауынгер бектер,
Ғираттың ақсүйектері мен атақты адамдары көтеріп шықты. Халықтың күңіренуі
көкті тітіретті. Улы қаралы күнді елеусіз қалдырмауға тырысқандай аспандағы
қара бұлттар да тамшылады... Табыт халық теңізі үстінде шайқалып, мыңдаған
қолдарда көтеріліп, “Унсиядан” лезде алыстап кетті(3.77).
Көрнекті жазушысы Айбектің "Киелі қан" романы да өзбек
әдебиеті нде өзіндік орынға ие кесек туындылардың бірі.
Бұл еңбектің тұңғыш рет 1940 жылы жарыққа шыққандығы аян.
Осы шығармасында Айбек бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі өзбек ауылы
мен қала арасындағы қарым-қатынасты, сондай-ақ, 1916 жылғы патша жарлығына
қарсы шыққан кедей шаруалардың көтерілісін шынайы да шебер суреттеп
берген.
Роман қышлақтағы өмірдің тым нашарлап кетуіне байланысты
ауылындағы анасы мен бауырларын тастап, күн көру мақсатында қалаға жұмыс
іздеп келген қарапайым бір өзбек жігіті - Жолшы туралы. Ташкентке келген
ол, Мырзакәрімбай деген саудагер нағашысының қолында жалданып жұмыс істей
бастайды. Сол уақытта өмір тауқыметін көп тартқан Жолшыға тағдыр Гүлнарды
кездестіріп, махаббатты тарту етеді. Жолшы осы махаббаты үшін барлық
қиыншылықтар мен әділетсіздіктерге төтеп беріп өмір сүреді. Алайда Алла
берген қуанышынан Жолшыны тез айырады, жігіт бір уақытта өміріндегі ең
қымбатты екі жаннан, анасы мен махаббатынан айрылады.
Гүлнар өз ықтиярынсыз Жолшының нағашысы Мырзакәрімбайға
тұрмысқа шығады. Мұны білген жігіт қожайынына қарсы келеді .Оған қарсылық
танытқан нағашылары жала жауып абақтыға тығады. Жолшы абақтыда ақ патшаға
қарсы шыққан деген айыппен қамалған орыс жігіті Петровпен танысады. Петров
больщевик болатын. Жолшы Петровтан орыс тілімен қатар сол кездегі саяси
жағдайды да білуге мүмкіндік алады.Сонымен олар бір күні абақтыдан қашып
шығып, жұртты патшаға қарсы шығуға ұйымдастырады.
Сондай күндердің бірінде ол, көшеде ереуілге шыққан халықты
полицейлер кеңсесіне бастап барады. Полицейлер мен халық арасында қақтығыс
басталып, сол жерде кеудесінен бірненше оқ тиген Жолшының мерт болуымен
аяқталады.
Жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына
негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып -деп атар болсақ
аталмыш туындының авторы да бас кейіпкердің жоғарыда суреттелгендей аянышты
өлімін көрсете отырып шығармаға арқау болған басты тақырыпты айқындап
береді. (3.66). Ол Жолшының бұл өлімі елінің жарқын болашағы үшін істелген
саналы әрекет, сол себепті бұл қасиетті өлім дегенді өз оқырманына көркем
тілмен жеткізуді мақсат тұтқадығы аңғарылады. Мұны мына бір үзідіні оқып
отырып танып-білуге әбден болады.
"Шәкір ата Жолшының бас жағында жүгініп отырып, өксіп-өксіп
ұзақ жылады. Содан кейін барып Ұмсынның басынан сипап, аталық мейіріммен:
- Қызым менің! Қызым, көзімнің қарашығы! Жүдеме, өзіңе өзің берік бол.Сен
ақылды бала едің ғой, түсінесің. Жолшының өлімі деген – қарапайым өлім
емес. Кім үшін қан төкті, сенің бауырың?Өзі үшін есмес, халқы үшін, кедей
сорлылар үшін, жарлы-жақыбайлар үшін төкті қанын. Ғұл адам, қасиетті, шейіт
қан. Мұндай төгілген қан киелі қан!..." – деді Шығарманың басты идеясы -
сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Айбек шығармашылығы және оның қазақ тіліне аударылуы
Орындаған; 5-курс студенті
Бархинова Л.
Ғылыми жетекші,ф.ғ.к.,
Әбілқақов М.Қ.
Аға оқытушы
Норма бақылаушы,ф.ғ.к.,
Аға оқытушы Мұсалы Л.Ж.
Қорғауға жіберілді
... . ... .06 ... 2006 ж.
Кафедра меңгерушісі;ф.ғ.д., профессор Жақсылықов А.Ж.
Алматы – 2006
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Айбек шығармашылығы және оның қазақ тіліне аударылуы
Жұмыстың көлемі: 49 бет
Жұмыстың құрлысы: Кіріспеден, негізгі бөлімнен (2 тараудан), қортындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны:
Кіріспеде: Айбектің әдебиет әлеміндегі алар орыны, оның шығармаларының ұлт
тілдеріне аударылу деңгейі, қаламгер туындыларын зертеудің қажеттілігі мен
өзектілігі сөз болады.
Негізгі бөлімде:
1-тарауда Айбектің өмірі мен шығармашылық жолына шолу жасай отырып,
автордың Науаи, Киелі қан, Балалық шақ сынды көлемді туындыларына
әдеби талдау жасалады.
2-тарауда қаламгердің Науаи, Киелі қан, Балалық шақ роман-
повестерінің қазақ тіліне тәржімалану сапасы мен аудармашыларға тән
шеберлік деңгейі анықталады.
Қорытынды бөлімде:Қаламгердің көркем әдебиет саласына қосқан үлесі және
оның әлемдік әдебиеттен алар орыны, сондай-ақ, автор туындыларының қазақ
тіліне аударылу деңгейі деген мәселелер қарастырылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
Өзбек жазушысы Айбек шығармашылығының көркемдік қырларына әдеби тұрғыдан
баға бере отырып, олардың ұлт тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне
тәржімалану сапасына баса назар аудару болмақ.
Жұмыстың міндеттері:
1. Айбектің өмірі мен шығармашылық жолына шолу жасау.
2. Оның Науаи, Киелі қан, Балалық шақ роман-повестерінің көркемдік
деңгейіне баға беру.
3. Қаламгер туындыларының қазақ тіліне аударылуындағы жетістіктер мен
кемшіліктерге жан-жақты тоқталу.
4. Автор шығармашылығының бүгінгі күн талабына сәйкестігін анықтау.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Аударма теориясы мен
тәжірибесі, түпнұсқа мәтіні, мақалалар мен зерттеулер, сыни пікірлер.
Пайдаланылған әдіс-тәсілдер: Әдеби және аударма мәселесіне қатысты
салыстыра-салғастыра отырып талдау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 45
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 4
Негізгі бөлім
1-тарау Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2-тарау Айбек шығармаларының қазақ тіліне тәржімалануындағы жетістік
пен кемшілік мәселесі ... ... ... ... ... ... ... .. 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
48
Кіріспе
Еліміз егемендігін алып, әлемдік деңгейдегі мәдениетке жаңа көзқарас
тұрғысынан қараған тұста, бүгінгі күнге дейінгі, немесе, әлі де алдағы
уақытта аударылмақ түрлі ұлттар тілдеріндегі туындылардың көркемдік
құндылығы мен тәржімалану сапасына ыждахаттылық пен көңіл бөлердей тың
серпілістің қажеттілігі артып отырғанға ұқсайды.
Олай дейтініміз Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтің жақында ғана қабылдаған Мәдени
мұра атты бағдарламасында көрсеткен әлемдік деңгейдегі ғылымның ең құнды
жетістіктерін қазақ тіліне аударту туралы тапсырмасы сөзіміздің дәлелі
іспетті.
Рас, бұл бағдарлама қабылданғанға дейін де әлемдік әдебиеттің әр
кезеңде аударылып келгендігі мәлім.
Бірақ, ол аудармалардың барлығы деуден аулақпыз, дегенмен де, басым
пайыздық деңгейіне көңіл аударсақ тақырыптық аясынан болсын, аударылу
сапасынан болсын кемшіл тұстардың бой көрсетіп жататындықтары да баршылық
деуге әбден болады.
Демек, бұны сол тұстағы аудармашылардың әлі де болса тәжірибесінің аздығы
мен өз ісіне салғырттығынан деп топшылағанымыз жөн. Ол кездегі талап та,
жағдай да бүгінгіге мүлде ұқсамағандығы баршаға аян.
Сонымен қатар қазақ аударма мектебінің де әлі де болса толығымен
қалыптаса қоймаған уақыты болғандықтан, тәржіма жасаушылардың теориялық
білімі төмен болғандығы да көптеген сапасыз аударманың дүнйеге келуіне
себепкер болғандығы шындық.
Оның үстіне сол кездегі аудармашылардың түпнұсқа тілін білмеуі, білсе
де,жете білмеуі, аударылатын шығармаларды сатылы жолмен аударуы, кей
кездерде жолма-жол аудармаларға арқа сүйей отырып тәржіма жасауы, сападан
гөрі санға мән беруі сынды толып жатқан сан қилы себептер аударма
саласындағы әттеген-айлардың орын алуына басты негіз болды десек
қателеспеген болар едік.
Ал, келешектегі аудармашылардың алдында қалай болғанда да осы
кемшіліктерді қайталамау міндеті тұрмақшы.
Дипломдық жұмыстың Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі атты 1-
тарауында Аибектің Науаи, Киелі қан, Балалық шақ роман-повестерінің
көркемдік деңгейі мен автордың жазушылық шеберлігі теориялық тұрғыдан
зерделеніп, әдеби сын ауқымында бағаланбақшы. Қаламгердің өз шығармаларына
арқау етіп алған тақырып аясы, осы тақрыптар арқылы айтқысы келген автордың
ой-тұжырымдары мен идеясы тереңінен талданып, ой елегінен өткізілмек.
Сондай-ақ, кейіпкер бейнесін жасау мен мінездік ерекшеліктерін таныту,
эпизодтық оқиғалардың арасындағы байланыс шымырлығы, пейзаж, портрет
жасаудағы қаламгердің шеберлігі, кейіпкер диологтары мен монологтарындағы
шынайылық сипат, тағы басқа да көптеген мәселелер зерттеу барысында жан-
жақты қарастырылмақ.
Зерттеу жұмысымыздың Айбек шығармаларының қазақ тіліне
тәржімалануындағы жетістік пен кемшілік мәселесі аталатын 2-тарауына
арқау болып отырған өзбек халқының жазушысы Айбек шығармашылығының қазақ
тіліне тәржімалануы да жоғарыда атап өткендегідей кемшіліктерден айналып
өте алмаған сыңайлы.
Жұмыс барысында автордың Науаи, Киелі қан, Балалық шақ сынды
көлемді, әрі оқырманға танымал туындыларының қазақ тіліне аударылу барысына
көңіл бөлінбек.
Сондай-ақ, тәржімашы шеберлігі мен оның тарапынан орын алған қателіктерге
мән беріп, себеп-салдарын айқындау басты мақсатымыздың бірі болмақшы.
Сонымен қатар түпнұсқа мен аударма нұсқаны салыстыра-салғастыра
қарастыру барысында бірнеше маңызды мәселеге баса назар аударуды жұмыстың
негізгі міндеті етіп алуды жоспарлаймыз.
Олар: ұлттық ерекшеліктерді танытар тұстар, яғни, каллорит мәселесі, мақал-
мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестері, бүгін де өзіндік баламасы бар, бірақ
кезінде аударылмаған жекелеген сөздер мен терминдер, түсініксіз аударылған
сөйлемдер, қазақ тілінің сөйлем құрау ережесіне сәйкес келмейтін аударма
сөйлемдер, түпнұсқада бар, ал, аударма нұсқада түсіріліп қалған сөздер мен
сөйлемдер, тіпті, тұтастай эпизоттар, тағысын-тағы осы тектес аудармашы
тарапынан жіберілген қателіктерге сыни пікір айту.
Біз аталмыш зерттеу жұмысымыздың екінші тарауына негіз болған автор
туындыларының тәржімалануына қатысты ескерте кететін жәй, ол, түпнұсқа,
яғни, шартты түрдегі түпнұсқа мәселесі.
Бұлай атау себебіміздің түпкі төркініне келер болсақ, ол тілді толық
меңгеру не меңгермеу мәселесіне алып келетіндігі сөзсіз.
Себебі, бүгінгі күнде, бірен-саран аудармашылар болмаса, көпшілік жағдайда
тәржімашылардың өздері түпнұсқа тілін білмеуі себепті шығарманың орыс
тіліндегі нұсқасына жүгінері баршаға аян.
Сол сияқты бізде осы жұмыс барысында өзбек тілін білмеуіміз себепті, орыс
тіліндегі нұсқаны шартты түрде түпнұсқа ретінде пайдаланбақпыз.
Ал негізінен алғанда талдануға арқау болмақ аталмыш үш тундының үшеуін де
қазақ тіліне тәржімалаған аудармашылар өзбек тілінен тікелей аударғандығы
белгілі.
Өкінішке орай бізде мұндай мүмкіншіліктің болмай тұрғандығын жасырмаймыз.
Атап айтар болсақ, Науаи романының орыс тіліндегі М.Салье нұсқасын қазақ
тіліндегі Ә.Сүлейменов нұсқасымен, Киелі қан романының орыс тіліндегі
Н.Е.Ивашева нұсқасын қазақ тіліндегі Қ.Мұхамеджанов нұсқасымен, Балалық
шақ повесінің орыс тіліндегі М.С.Иванов нұсқасын қазақ тіліндегі
К.Сейдеханов нұсқасымен салыстыра-салғастыра қарай отырып, аталмыш нұсқалар
аралық айырмашылықтар мен сәйкестіктерді анықтауға қадам жасамақ ниеттеміз.
Тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігі: 20 ғасырдың екінші жартысынан
бастап басқа да ұлт тілдері сияқты өзбек әдебиетінің көрнекті жазушыларының
шығармалары қазақ тіліне көптеп аударыла бастағандығы белгілі. Солардың
қатарында қаламы қарымды, өзіндік қолтаңбасы бар, айтар ойы мен түйінді
тұжырымы айқын Айбектің де туындылары қазақ оқырмандарының сүйсіне оқыр
шығармаларына айналғандығы мәлім.
Ол өз шығармалары арқылы өз ұлтының қиын да қысталаңы мол замандағы аур
тұрмысы мен бұлты аспандай күңгірт тіршілігін, аянышты тағдырын шынайы
түрде шебер суреттеп бергендігі оның атын асқақтата түсті деуге болады.
Автор осы тектес нағыз қаламгерге ғана тән шеберлігімен өзін ұстаз тұтқан
жас жазушыларға үлгі бола білді. Одан тек өзбек жазушылары ғана емес
көптеген ұлтардың әдебиетші қауымының жас буындары да үлгі-өнеге алды
деуге болады.
Сондықтан автор шығармашылығын бүгінгі күн талабы бойынша қайта
зерттеп, оған тән әділ бағасын беру өзектілігі даусыз нәрсе десек, оның
шығармаларының қазақ тіліне аударылу деңгейін анықтау да маңызды мәселе
болмақшы. Себебі, бұл шығармаларды аудару арқылы аударма мектебінің, әрі,
сол салаға ат салысып жүрген қаламгерлердің шеберлігі жетіліп, тәжірибесі
арта түсері анық.
Бітіру жұмысының маңыздылығы мен жаңашылдығы: Айбек шығармашылығының
өз заманында да, бүгінгі таңда да құндылығын жоғалтпауы оны зертеудің
қажеттілігінің дәлелі болса керек.
Ал, аталмыш автор шығармашылығы туралы қазақ тіліндегі зерттеу жұмысының
бұған дейін болмағандығы және осы жолы оның ғылыми-теориялық тұрғыда жан-
жақты талдануы жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Бітіру жұмысында әдеби негізде салғастыра-салытыра талдау әдісі,
ғылыми-теориялық тұжырымдар жасау әдісі қолданылды.
1-тарау
Айбек шығармаларының көркемдік деңгейі
Айбек (Мұса Ташмұхамбетов) 1905 жылы Ташкент қаласында
қарапайым тоқымашы отбасында дүниеге келген. 1921-1925 жылдар аралығында
педогогикалық техникумда оқып, оны бітірген соң мұғалім болып қызымет
істеген. 1927 жылы Ленинградтағы Орта Азия университетіне ауысады, оны 1930
жылы бітіреді де, сол университеттің өзінде саяси экономикадан сабақ
береді. (1.137 ).
Айбек жазу жұмысымен ерте шұғылданды. Оның өлеңдері 1922 жылдан
бастап-ақ баспа бетінде жарияланды. Алғашқы өлеңдер жинағы Сезім деген
атпен 1926 жылы жарық көрді. Бұл жинаққа негізінен, төңкеріс тақырыбында
жазылған өлеңдері кіргендігі мәлім. Бұдан кейін Айбек өлеңдері бірнеше рет
өз алдына жинақ болып басылды. 30 жылдардың басында Айбек реалистік
тақырыпта бірнеше поэмалар жазды. Солардың ішінен өзіндік мәнге ие Дильбар-
ғасыр қызы поэмасын ерекше атауға тұрарлық. Бұнда өз теңдігін алған өзбек
қызының шынайы бейнесін жасайды. Автор тарихи тақрыпқа Кек, Бақтұғыл мен
Сағындық сынды поэмалар да жазды. Айбек талмай еңбектенуінің нәтйжесінде
қаламгерлік шеберлігін ұштап отырды. Ол өз шығармаларын жазу барысында
тыңнан соқпақ салуға үнемі ізденгендігі байқалады. Соның дәлелінің бірі
көпшілікке үлгі боларлық, өмірге белсене араласатын кейіпкерлер бейнесін
жасауға талпынуы болса керек. Мұндай кейіпкерлерді ақын еңбекші халық
арасынан іздейді. Сондай шығармалардың бірі – Жора ұста. Осы тектес
реалистік сипатта жазылған Айбектің келесі бір туындылары Науаи, Батыр
қыздар поэмалары болып табылады. Сондай-ақ ол өзбек әйелдерінің Ұлы Отан
соғысы кезінде тылдағы қажырлы еңбегін бейнелейтін Қыздар поэмасын жазды.
Онда жастардың патриоттық істері мен еліне деген сүйіспеншілігі
дәріптеледі. Ақынның Хамза атты лиро-эпостық поэмасы да осы тұста жарық
көрді. 30 жылдардың соңында Киелі қан романын жазды. Роман оқиғасы 1912-
1916 жылдардың арасындағы өзбек халқының саяси-әлеуметтік өмірінде болған
әр алуан жағдайды қамтиды, сюжетіне әлеуметтік мәселелерді негіз етіп
алады. Жазушы тарихи фактілерге сүйене отырып, өмір шындығын реалис әдісі
негізінде көркем образ арқылы бейнелейді.
Романдағы негізгі кейіпкерлер таптық мақсаты жағынан бір-біріне қарама-
қарсы екі жікке бөлініп, олардың арасында таптық күрес, шиеленіскен тартыс
өрістейді. Онда 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының шығу себептерін
айқындай түсуге көп орын берілген. Халық көтерілісі тар шеңберде қалып
қоймай, көтерісшілердің саналы түрде бас көтеруге деген дайындығы
байқалады. Шығарманың бас кейіпкері Жолшы бейнесін де жазушы кең көлемде
алып, оның өсу заңдылығын әрі нанымды, әрі тартымды суреттейді. Бас
кейіпкер бейнесінің өсу эволюциясы өзбек халқының да сана-сезімінің
қалыптасу жолын көрсетеді. Романның соңында Жолшы түрмеден қашып шығып,
1916 жылғы көтерілісті бастаушылардың бірі болады. Айбек Киелі қан
романында әр тап өкілдерінің көркем образын жасады. Оның ішінде әлі
келешегіне үміт артқан, ескішіл бағыт өкілдерінің бейнесі де анық көрінеді.
Бұл ретте бұқара халықты езіп келген қанаушы таптың шектен тыс әрекеттерін
жазушы Мырзакәрімбай сияқтылардың типтік бейнесі арқылы суреттеп береді.
Айбек өз замандастарының өмірі мен ісін шынайы суреттеуді басты
міндет етіп қою мен бірге халқының өткендегі өмірін, оның даңқты ұлдарының
іс-әрекеттерін көрсетуді де естен шығармайды.Сондай шығармаларының бірі
Науаи романы.Романда автор ұлы ақынның жеке басын, оның өмірін, күрес
жолын ғана сүреттеп қоймай,ол өмір сүрген дәуір шындығын, заман тынысын
молынан ашуға күш жұмсайды.Науаидың өмір жолы арқылы жазушы бүкіл халықтың
тағдырын басынан өткен тартысын көрсетеді. Романда Науаи алуан түрлі,
шытырман, қат-қабат өмір кешеді.Автор оны сол заманның сипатын танытатын
кесек те, күрделі оқиғалардың қалың ортасында көрсетеді.Науаи бейнесі
романның әрбір тарауында кемелденіп, күрделеніп отырады.
Бұдан кейін жазушының Алтын даланың самалы романы жарық көрді. Бұл
туынды ауылына жеңіспен қайтып оралған ардагер солдат Ұқтам Насыров бейнесі
еңбек үстінде ашылады.
1949 жылы кеңес жазушыларының құрамында Айбек Пәкістанға барады.Осы
сапары жайлы очерк, өлең, поэмаларымен бірге Жарық іздеу деген повесь
жазады. Бұл шығармасында Айбек Пәкістан халқының бейбітшілік пен бостандық
жолындағы қажырлы күресін суреттейді. Жазушы Пәкістандағы өмірді халық
тіршілігін танытатын оқиғаны нақты көріністермен бейнелейді.
1963 жылы Айбектің Балалық шақ деп аталатын өмірбаяндық повесі
жарық көрді.Мұнда жазушы өз өмірін әңгімелей отырып, сол кездегі халық
басындағы ауырпалықтарды сөз етеді. Өзбек қыстағының Қазан
төңкерісінедейінгі тұрмысын, өзінің балалық шағына шолу жасай отырып,
баяндайды. Шығармадағы оқиғаға тікелей қатысып, әрі істің басы-қасында
жүретін негізгі кейіпкерлердің бейнелері арқылы сол кездегі өмір тіршілігін
повестен айқын көруге болады.
Автор Қазан төңкерісінің елу жылдығы қарсаңында Ұлы сапар атты
роман жазды. Мұнда Ташкенттегі екі дәуірдегі жағдай суреттелінеді.
Айбек – ірі ақын, жазушы болумен қатар, үлкен қоғам қайраткері,
публицист, талантты сыншы, ғалым, шебер аудармашы да болған адам.
Айбек - өзбектің, тәжіктің, орыстың классикалық әдебиетін және батыс
әдебиетінің тарихын жақсы білген. Оның бірнеше ғылыми еңбектері бар.Сондай-
ақ өзбек жазушыларының көбінің шығармашылығы жайлы құнды пікірлер де
айтқан. Оған Хамза, Абдолла Қадыри, Хамид Әлімжан сынды қаламгерлер туралы
жазылған ғылыми негіздегі еңбектері дәлел болса керек. Мүкіми, Науаи
шығармашылығын зерттеушілердің де бірі – осы Айбек. Ол өзбек Ғылым
академиясының мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері. Айбек өзбек әдебиетіне
осы тектес қыруар еңбегімен өз қолтаңбасын қалдыра білген қаламгер санатына
жатады. Ол 1968 жылы дүниеден өтті.
1963 жылы Айбектің Балалық шақ аталатын өмірбаяндық повесі жарық
көрді. Повесте жазушы өз өмірін әңгімелей отырып, сол кездегі халық басына
түскен ауыртпашылықты көркем тілмен жеткізуді мақсат тұтқанға ұқсайды.
Қазан төңкерісіне дейінгі өзбек халқы тұрмыс-тіршілігінің қырлары шебер
тілмен суреттеленеді десе де болғандай. Автор – повестің бас кейіпкері.
Шығарманы оқи отырып қаламгердің мақсаты өзінің балалық шағын сөз ету
емес, сол арқылы сол заманның шындығын, өзбек халқының ауыр тұрмысын,
мәдениетін, ұлтық ерекшеліктерін балалық көзқарасымен суреттеп беру
екендігін аңғарамыз.Жазушының туындыны жазу барысында халық басына түскен
ауыр тұрмыс пен тіршілікті көрсетүге баса назар аударғандығы байқалады. Ол
шығарманың басынан-ақ кішкентай Мұсаның әкесін бірнеше айда бір көруі,
көрген кезде де оның балаға көңіл бөлуге мұршасының болмауынан-ақ таныла
бастайды.
-Көкемнің кеткеніне алты ай болып қалғанда бір күні кенеттен үйге
өзі кіріп келді.Апам, әжем жылап көрісті. Мен ақырын құшақтадым.Шынында да
біздің балалық шағымыз қайғы-қасіретке толы көңілсіз тіршілікпен өтті ғой.
(2.16).
Автор осы сөйлеммен-ақ повест тақырыбына сай идеяны аңғартады.Әрине, бұл
ауыртпашылық сол уақытта бүкіл өзбек балаларының басында болған деген емес,
Автордың кедей балаларының жағдайын баяндап отырғанына көңіл аудару керек.
Яғни, шығармада топ арасындағы айырмашылықты көрсетуді автор басты нысанға
алғанға ұқсайды. Аш бала мен тоқ бала ойнамайды деген халық нақылы жазушы
шығармада Мұсаның Біз бай балаларымен ойнамаймыз деген бір ауыз сөзімен
нақтылай түскендей болады.
Автордың аталмыш туындыны жазу барысындағы жетістіктерінің бірі бала
психологиясының берудегі дәлдік пен шынайылық.Ойын баласының ауыртпашылықты
білсе де, оны жүрегімен сезе қоймауы. Атасына,апасына еркелеуі, қарны тойса
мәз болуы, ойынның қызығымен бәрін ұмытуы, бала психологиясын ашуға үлкен
әсерін тигізіп тұр емес пе. Тіпті, нағашы ағасы ауырып жатқанда қасында
тұруға шыдай алмаған Мұса сыртқа шыққаннан кейін ойынның қызығына елтіп,
оны ұмытып та кетеді. Бұл кез-келген баланың басында кездесетін жағдай
екендігі даусыз. Яғни, автор бала психологиясының нәзік тұстарын дәл танып,
оны шығармада сәтті пайдаланған деуге негіз бар.
Қай халықтың болмасын шығармасында сол елдің ұлттық ерекшеліктері
көрініс табатындығы ақиқат. Айбек те Балалық шақ повесінде бұл дәстүрден
жаңылмады.Яғни, шығармада өзбек халқының ұлттық мәдениетін көрсетуге ерекше
ынта танытты.
--Мен шалдардың қасынан шықпаймын.Атамның немесе әріптесінің
сырықтай таяғын ат қып мініп аламын да, таяқтың топырақты сызған ізіне
қызыға қараймын(2.19). деген үзіндіден ата мен немеренің арасындағы
жақындықты аңғарсақ, Әпкем карамат, әрі паранжы кие коймаған жас қыз
(2.19).деген сөйлемдегі паранжы сөзі арқылы автор өзбек халқына тән
ұлттық ерекшелікті танытып тұрғанға ұқсайды.
Ескі базарда кісі қалың, тақия, жібек сатып жүрген әйелдер тіпті
көп-деген үзіндідегі тақия, жібек сөздеріне өзбек халқының ұлттық
ерекшеліктерін көрсететін элементтер деп қараған жөн.
Шығармада сонымен қатар, әйел адамдардың отбасындағы орны, ұлттық таным
дәрежесінде шындыққа сай берілді деуге болады. Сонда-ақ ене мен келін
арасындағы қатынас та әсерлі шыққан.
Бастырмада тақия тігіп отырған апам әжемнің дауысын естіп,
жақтырмаған кейіппен қабақ шытып қойды да, үндеместен инесін шанши берді.
Ол әдепті келін болғандықтан, әжемнің бетіне келмейді, айтқанынан
шықпайды(2.20).деген тұстар жоғарыда айтқан сөздерімізді дәлелдей түспек.
Автор шығармада молда бейнесін жасауға аса көңіл бөлгендігі
байқалады. Сол мақсатқа жету үшін повест барысында молдаға қатысты түрлі
эпизоттық оқиғалар өрбіп отырады.
Мұғалім ашаң денелі,үлкен ойлы көздерін сүзіп қарайтын, сәлдесі дағарадай,
сақалы ұзын, салихалы, қараторы кісі екен. Ақшаны дереу сағат қалтасына
салды да қолын жайып фатиха қылды.
-Әумин. Оқысын, молда болсын!(2.28).деді атам да ықыластен қолымен бетін
сипап. Бұл эпизодтан молданың өзбек ұлтының қоғамдық өмірінде қаншалықты
орын алғандығына ерекше мән берген автор оның образын жан-жақты ашуға
тырысқандығы аңғарылады. Аталмыш тундыдағы образы терең ашылған
кейіпкерлердің бірі осы молда бейнесі болса керек.
Молданың шәкіртерінің алдында өзін ұстауы, дүнйе құмарлығы, оның осы тектес
тойымсыз әрекетіне ашынған қарапайым ауыл адамдарының ызасы тағы басқа да
оған қатысты психологиялық тұстар шынайы да сәтті беріледі.
-Жақсы тақсыр. Ұрыңыз, ұрсыңыз, молда қылсаңыз бопты. Еті сіздікі, сүйегі
біздікі!. –Қайта-қайта құлшылық етіп,хайыр-хош айтып атам есіктен шығып
кетті.
Мұғалім қатар отырған балалардың арасымен жайлап жүріп, кейбіреулерді
қолындағы қамшымен шыпыртып өтеді.
-Балалар, қылышын сүйретіп қыс келеді. Күн райы бұзылды, мүмкін қар жауар.
Бәрің де бір сөлкебайдан отын пұл алып келіңдер.(2.33). Бұл тойымсыз
молданың сөзі болса,
-Мұғалімің сараң, дүнйе қоңыз, ашқарақ. Бір нәрсе болса, дереу ақша. Мен
ақша жасап жатырмын ба? Өзі өлгенше бай, көлігі де, малы да бар, сонда да
дүнйеге тоймайды(2.36). Бұл ашынған әженің сөзі. Автор осы тектес
кейіпкерлер диологтары арқылы аул молдасының мінездік ерекшеліктерін дәл
беруге мүмкіндік алған деуге болады.
-Ересек балалар құраннан, Хафизден, Физулиден, Науаиден махаммен
оқиды(2.45). Бұл жерден өзбек жастарының ескіше діни оқумен қатар ғұлама
ақындардың туындыларына деген ынтықтығын анық аңғаруымызға болады.
Шығармада діни наным-сенімдерге де әжептәуір орын берілген десе де
болғандай.
-Сафар айы – бәлекет айы, қайғы-қасірет айы. Пайғамбарымыз сафар айында
қайыр-садақамен жаманшылықтың бетін қайтаруға болады деген-деседі
кемпірлер. Осы айда құрғақшылық та, тасқын да болады – мыс. Сафар айында
той-томалаққа да тыйым салынады.
-Күшікті ұрып, алаудан секірту керек, ырымы сол(2.49). Осы тектес сан-
алуан түрлі жын-шайтандар, перілер туралы сенімдер шығармада көп кездеседі.
Повесте балалар өміріне үлкен әсер беретін нәрсе – ертегі. Автор ертегінің
бала психологиясының қалыптасуына тигізер әсері мен баларардың ертегіге
деген сүйіспеншілігі мәселесіне ерекше көңіл бөлген. Осыған қарап шығарма
иесінің өмірінде де ертегінің алар оыны жоғары болғандығына күмән тумастығы
сөзсіз.
Сол кездегі қазақ прозасы секілді Айбек шығармалары да әйел теңсіздігі
мәселесін айналып өте алмағанға ұқсайды. Автор бұны Кораматтың тұрмысқа
шығуын суреттеген эпизодта шынайы көрсетуге мүмкіндік алады.
-Әжем, апам үшеуі ымырттан кейін ұзақ сөйлесті. –Жақында тойды бастаймыз,-
дейді көкем күлімсүреп. Теңін тапсаң тегін бер деген. Тұрабжан ақыл-есі
бүтін, табысы жақсы, өзі момын жігіт. Оған бермегенде кімге береміз.-Қалай
қарайсың?. Тойды бастаймыз деп жатырмыз, сен неге үндемейсің ?-деді көкем
апама қарап.
-Мейлің өзің білесің. Караматтың да ризалығын сұрап көрсек теріс болмас
еді.
-Шаһадат, есің ауысқан ба өзіңнің! Карамат ұната ма, ұнатпай ма онда тұрған
не бар(2.56). Бұл үлкендердің арасындағы әңгіме болса, осы уақытта
Караматтың бойындағы психологиялық сәтерді, іштей арбасуларды, өкініш пен
өксік сынды кейіпкер жан-дүниесінің хабаршысы іспетті дүнйелерді оның
диолгтарына шебер сидыра білгендігі аңғарылады.
-Аз үнсіз отырғаннан кейін баяу үн қатты: -Тағдырдың ісіне не шара,
Мұсабай. Арманым көп,бәрі де ішімде. Дертім бар, дауысы жоқ. Тағдыр деген
осы...(2.66).
Жаңа заманның жаршысы іспетті ғылым мен технйканың жетістіктерінің
біртіндеп болсын аулды жерге келе бастауын, әрі оның аул баласының сана
тигізген ықпалын қаламгер өз туындысында нанымды да тартымды суреттеп
береді.
-Жалтыраған сандықшаның үстіне үлкен керней орнатылған. Сандықшаның
құлағын бұраса үстіндегі қара табақшасы зырылдап айналады. Ішінде біреу
өлең айтып тұрған тәрізді. Сөзі орысша бірін де түсінбейміз.
-Япырмай, сыйқыр ма өзі?. Аты не мұның?.
-Мұның аты граммафон. Гәп мына табақшада. тағы бір тұста,
-Керемет! Ғажап.
-Трамвай дейді оны! Естуімше атсыз өзі жүретін көрінеді,-дейді балалардың
бірі(2.68). Шығарма авторы осы тектес диологтар арқылы бала психологисын
танытумен қатар сол тұстағы заман тынысын сездіруге жол тапқандығы анық.
Айбек отызыншы жылдардан бастап Әлішер Науаийдың өмірі мен
шығармашылығы жайынан деректер жинастыра бастап еді. Сол мағлұматтары
негізінде 1942 жылы суық үйде, жермай шамның жарығында отырып жұмыс істеп,
ашты-тоқты жағдайда “Науайы” романын жазып бітірді. Бұл шығарма оған аса
зор атақ-абырой әперді.
Роман басынан аяғына дейін Әлишер Науаидың өмірі туралы жазылған.
Романда ол Науай бейнесі арқылы өзбек халқының он бесінші ғасырдағы тарихын
суреттеп көрсетуді өз қатарлы ақын-жазушылардан әлдеқайда бұрын бастады.
Халқының сол дәуірдегі қол жеткізген мәдениеті, мектептер мен медреселер
қызметі,еңбекші елдің қиын да қысталаң тұрмыс-тіршілігі, Әмір Темір
ұрпақтары арасындағы бақталасқан қиян-кескі қырқыс, тағы басқа да қоғамдық
жағдайлардың кең де әсерлі сипаттамасын тапты. Аталған романда жазушы
көбінесе ғалым-оқымыстылар туралы жазады. Бұл патша үстемдігі билік құрған
заман болғандықтан Айбек патша мен халық арасындағы қарым-қатынасты ашып
көрсетуге тырысқан. Бұл тарихи негізде жазылған роман болып саналады.
Шығармада түрлі мемілекеттер арасында орын алған соғыс жағдайларын көркем
тілмен суреттеуге баса назар аударылады. Десек те, тарихи оқиғалардың
болған уақытын, жылын нақты көрсетпеуі аталмыш шығарманың құндылығына
өзіндік кері әсері барлығы айтпаса да түсінікті.
Бұл романда өзбек халқының ұлы ақыны Науаийдың өмірі мен шығармашылығы
туралы айтылғанымен оның қай жылы туып,өскедігі туралы мәліметтер
берілмеген, тек оны Ғират қаласында бір мәртебелі отбасында дүниеге
келгендігі жайлы қысқаша айтып кетеді. Сондай-ақ Әлішердің ғылымның барлық
салаларымен айналысқандығы, әрі ғылымды шексіз сүйген адам болғанды
айтылады. Оның бала кезінен екі тілде өлең жазып “екі тілде” деген лақаб
атпен атағы шыққандығы мәлім. Парсы тілінде жазғанына “ Пәни” деп,түрік
тілінде жазғандарына “ Науаи” деп қол қойған бұл бала, сөз теңізінен
тамаша меруерт тауып шашқанда, ең шебер қалам иелерінің өзі таңданған деп,
Науаийдің бала кезінен ақ зерек, оқымымысты, ақылды адам болғандығын
шығарма авторы дәлелді түрде жазып көрсетеді.
Жылдар өтті . Ақынның керемет қаламының даңқы шөлдерге , тауларға
теңіздерге жайылды. Онық өлеңдерінен құралған жинақ кітаптар Ғираттан
аттанған керуеншілердің қымбат та, асыл қазнасы болып алыстағы өлкелерге,
түрлі қауымдар мен халықтар арасына тарады.
Өзбек жазушысы Айбек патша тарапынан істелген әділетсіздікті, зорлық-
зомбылықты шынайы суреттеп береді. Бұнда баласының құлдыққа, қызының
күңдікке сатылғандығына ашынған қарапайым шаруа адамының шеккен азабы,
халыққа қылышын кезенген жендеттердің зұлымдық әрекеттері тағы басқа да
кейіпкер психологиясын танытар тұстар сәтті шықты деуге болады.
Әлішер Науаи бұл романда тек оқымысты ғалым ғана емес, халық қамын
ойлаушы, басына күн түскен жарлы-жақыбайларға қолынан келген көмегін
аямайтын жан ретінде алынады.. Ғалым біреулерге ақылын айтса, біреулерді
жылы сөзімен жұбатып, ал енді біреулерді оқу оқып білім алуға шақырғандығы
шығармамен танысу барысында айқындалып отырады. Науаий оқыған, оқымысты
адамдарды жақсы көріп, құрмет тұтатындығын кезінде сөзімен емес ісімен
дәлелдеп кеткен тәрізді. Оған оың халықтың оқып білім алуы үшін үлкен
кітапхана салдырғандығы дәлел болса керек. Осы тектес ақын туралы құнды
мәліметтерді автордың бүгінгі ұрпаққа көркем тілдің құдіретімен дәлелді
жеткізе білгендігіне шығарманы оқыған әр оқырман куә болады.
- Біз бүкіл халық көңіл бөліп, хұрметтейтіндей кітапхана саламыз, -
деді Науаи көтеріле сөйлеп. – Ерте заманнан бастап осы уақытқа дейінгі
ғылым мен көркем өнер жөніндегі адам баласы жасаған асыл қазнаның бәрі –
кітаптың алуан түрлері біздің кітапханамызды байытып, көркейтетін болсын.
Менің тілегім, бұл кітапхананы Ххорасанның және басқа Ислам мемлекеттерінің
барлық ғұламалары, ғалымдары, оқымысты адамдары, ақындары пайдаланатын
болса, Сркрат, Платон, Атистотель сияқты философтар, Пифагор сияқты
математиктер, астрономияның жаңа Ұлықбектері, поэзияның жаңа Фирдауси,
Низами және Ганжавилары, әрқайсысы өз саласында тып-тыныш шұғылданатын
болса. Сөйтіп олар ой- пікірдің жаңа қазналарын ашып, жаңа ғылымдар тапса.
Олар ашқан ғылымның сәулесі еліміздің аспанын нұрға бөлесе, біз
мақсатымызға жеткен болар едік.(3.16).
Әлішер Науаиді халық өте жақсы көретін, оның өлең-жырларын жатқа
айтып, әндерін сүйіп тыңдайтын. Сондай-ақ, оыны көре алмайтын, іші тар
замандастары да көп еді, олар қайткенде де халықты Әлішерге қарсы қоюға
тырысып бақты. Мне осы тектес қайшылықтар мен керағар тұстарды Айбек өз
шығармасындағы әлеуметтік тартысқа басты арқау етіп алады.
Мен сіздің жарлығыңызды шын көңіліммен орындауға күш салдым. Бастаған
істі орындамай тынбау –менің ежелгі әдетім. Салықты сөз айтпай төлегендерге
қудай ақы , мен ешбір тіл тигізген жоқпын.Кім қарсылық көрсетсе, айтқан сөз
кәр етпесе, ондайларды қамшының астына алдым. Өзіңізге белгілі, халықпен
бітетін істе мунсыз мүмкін емес.Науаий дегеніңіз журт не десе соған еріп,
бұл жерде үлкен дау көтерді. Ойбой ақын деген де мұндай қайратты, қайсар
болады екен-ау! Мен таң қалдым ол адамға.
-Науаи халық алдында өз абройын арттырмақшы болған ғой. Бұл да бір
оның саясаты ғой, оның түптамыры бізге белгілі.
-Науаидың халық туралы, әділеттілік туралы даурықпа сөздері тәжребелі
мемлекет қайраткерлері үшін түкке турмайтын бос сөз. Халық-мал. Оны айдау
үшін малшыға керегі тек мықты таяқ. Науаи қас бояймын деп, көз шығармақшы.
Мәселен, кейбір хурметті қазыларды, амалдарларды әділетсіз деп, қысым –
жәбір көрсетті деп айыптап еді, білмеген халық оған сүйсініп қалды.Енді
шағымдар түсе бастады. Бұл саясат емес, хиянат. Амал не, бұл шындыққа
патшамыздың көзін жеткізе алмадық.(3.35).
Автор шығарма барысында бас қаһарманын түрлі қиындықтарға сала отырып
оың образын ашуға зор мүмкіндік алады. Оның мерейін әрқашан үстем етіп
халқының шексіз сүйіспеншілігіне бөлейді. Ақырында оның дұшпандары да
адал ниетті адам екенін мойындайды:
- Өмірімдегі ең үлкен қатем -Әлишер Науаиға істеген
дұшпандығым болды. Мен жиырма жылдан артық уақыт Әлишерге қарсы әрекет
істедім, - не істегенім сізге мәлім, - Әлишер адал ниетті адам еді, - деді
ақырында Мәждиддин Қайғырып, қатты күрсініп.
- Я, дурыс айтасыз, - деді Турғанбек , басын төмен салып, - Әлишер
Науаи қулық-сумдықты білмейтін адам, жүрегі таза ғой.
- Рас,- деді Мәждиддин тағы күрсініп, - ол қаһар төксе де, мейрім
жасаса да әділдікпен істейді. Ол әр қашан әділеттің адамы. Амал не, уақыт
өтті, енді қатаны түзетуге болмайды.(3.38).
Айбек Науаи образын сомдауда, оның мінездік ерекшеліктерін ашып көрсетуде
қаламгерлік мүмкіндігін сарқа пайдаланғандығы оның шығармасын оқып отырған
әр оқырманға анық танылады. Оны мына бір үзіндіден аңғарсақ керек.
Ақын атпен жүруді, кең далада серуендеуді сүйетін, ат үстінде ойға
кетіп, ғазал шығаратын. Алыстан, үлпілдеген жұқа тұман пердесінен таулар,
қыйыр-шыйыр ағаштар, ұсақ тастар арасынан қайнап шыққан бұлақтың суы –
ақынның көңлін шалқытарлық көріністер көрінді. Ақын бір үлкен ойда келеді.
Науаи әзіл-сықақты сүйетін, әзілді ықласпен тыңдап, оған тауып жауап
бере білетін шешен болғанмен, бұл жолы тек күлді де қойды. Сөйтіп бастаған
сөзін соза берді.
Науаи отырып, досының хәл-ахуалын сұрағаннан кейін, бұрынғы
кеңестеріндегідей бұл жолы де әңгіме халық, мемлекет жөніндегі жалпы
мәселелер туралы, патшаның халыққа, халықтың патшаға көз қарасы қандай
болуы керек екендігі, уәзірлер мен бектерден бастап, ең кіші адамдарға
дейін әрбір іс үшін заң алдында жауапты болуы тиіс екендігі, халықтың
тұрмысын жақсарту үшін қажет болған шаралар тағы басқалар туралы айтты.
Әзіл, сықақ басталды. Өзінің меймандары сыяқты Науаи да көп ішті, және
көп күлді. Өзіне айтылған әзілдерге өзінің өткір, жарқын сөзімен, іркелмей
жауап қайырып отырды. Хожа Ғиясиддин өзінің тамаша өнерін көрсетті. Ол жаңа
өспірім жас жігіттей назбен биледі. Фарсы және түрік өлеңдерін айтты. Срнан
соң ол Ғираттағы кейбір маңғаздардың пішінін бейнелеп, мазақтай бастады.
Отырғандар бұған шегі қатып күлісті.
Келген қызметшілер Науаидың ата- бабасынан қалған егістік жерлерінде
диханшылық істерін басқарушылар еді. Ақын олармен егін жайында, дихандардың
тіршілігі және базардағы баға тұралы көп әңгімелесті. Ол қамбада қалған
өткен жылғы астықтың қалдығының біразын жетім-жесір жарлыларға үлестіріп
бергісі келетіндігін айтып, бұл жөнінде тығыз шаралар қолдануды бұйырды.
Ақын біраз дем алу үшін ауасы мол таза бөлмеге кірді.
Ақынның ойы халықтың тарихы , тағдыры тұралы мәселелермен шұғылданады.
Сонымен бірге, ол сол кездің ең қажетті, ең түйінді мәселелерін жазып
отырды. Ақын осылар тұралы ойлануы, оларды егжей-тегжейіне жете тексеріп,
сонсоң оны поэзияның жалынды тілене көшіруі керек болды.
Патшаны бір топ құтырған иттер қамап алған, - десеңіз онан да гөрі дұрыс
болар еді,-деді Науаи ызаланып, - олар күні бойы пасықтық істер істеп,
ақмақтық жолда болады да, күндіз қала мен қыстақты кезіп жұртты тонайды.
Патша ол иттердің арасында өзін қаблан деп санап, олардың жемтіктеріне
ортақ болады. Бұл жерде Науаи тек ақын ғана емес, сонымен бірге қоғам
қайраткері, елінің жанашыры, жаңалықтың жаршысы ретінде де танылады.
Романның компазициялық құлылымы жағынан алғанды сатылы жолмен, яғни,
шығармаға арқау болған оқиғаның біртіндеп өрбуі арқылы, төменнің жоғарлауы,
кішінің үлкейуі сынды тәсілде жазылғандығы мәлім. Шығармадағы эпизоттық
оқиғалардың байланысы шымыр да ширақ, тартымды да салмақты болып келуінің
өзі автордың қаламының қарымын танытса керек.
Айбек өз романнында мақал - мәтел, нақыл сөздерді, әдемі тіркестерді
қажетті тұстарда шебер пайдаланып, сәтті үйлестіре білген деуге болады.
пайдаланған. Мысалы, мына бір сөйлемдерге көңіл аударар болсақ сөзімізге
дәлел тапқан болар едік.
Халықтың бақыты үшін, гүлденуі үшін қызмет ету – құдай жолына қызмет
етумен бірдей,
Жаманнан жақсылық күту мал мүйізіне гүл шығады деп күткен мен
те(3.74).,
Романда өзбек тілінің құндылығы мен көркемдік деңгейі жайлы айтылған ой-
толғаулардың да орынды нәрсе екендігі күмән тудырмайды.
Жырдың анасы – тіл. Өзбек тілі көркем әрі икемді, бұл екеуі болмаған
жағдайда біз тіліміздің шұрайын танытарлық жыр жазбаған болар едік.
Тіліміз біздің әсерлі. Алайда дәл осы күнге дейін бұл шындыққа ешкім назар
салмапты. Сондықтан тіліміздің аспан жұлдызынан да гауһарлары бүркелуі
қалыпты, тіпті ұмытылуға да айналыпты. Еліміздің ақын жігіттері оңай жолды
іздеп, тек парсы тілінде жырлап келді. Тілімізде нәзік мағыналы, жүрекке
жылы сөздер көп, парсы тілінде ол табыла бермейді. Парсышылар қаншама
лепіріп мақтанса да, біздің тіліміздің көркемдігі, байлығы алдында олар әлі-
ақ бас иетін болады.
Айбек бұл романда махаббат үшін өз жанын құрбан ететін асыл жандар
туралы да сөз қозғайды. Олар туралы айта отырып сол замандағы әділетсіздік
пен зұлымдық атаулыға деген өз көзқарасын табиғи түрде жеткізуге жол
табады.
Автор шығармасында кейіпкер портретін жасауға да аса ыждақаттылық
танытқандығын байқауға болатын тұстар көптеп кездеседі. Мысалы, мына бір
үзіндіні оқып отырған оқырман осы айтқандығымыздың орынды екендігіне көзін
жеткізе алатындығы сөзсіз. Жас жөнінен ең үлкені – хужре қонағы Алоиддин
Машхади.Қатпа бетін сақал басқан, арасы қосылған қалың қара қасты, үнемі
сығырайып тұратын қара көзді, аласа бойлы, жасы қырық шамасындағы кісі еді.
Үшінші шәкірт будан екі жыл бұрын Шахрисәбзадан оқуға келген, дөң
маңдай, мықты денелі, өткір көзді, он сегіз жасқа жаңа келген Сұлтанмұрат
еді.
Тұрғанбек алпамсадай жуан, селтиген сирек сарғыш мұрты бар, қалың
етті, қоңыр беті бөртіп кеткен, қысық көзді, ойнақшып тұрған кісі еді.Анау,
тұрған шоқша сақал, бүкірейген шал бұхаралық уста Ариф... Ол отыз түрлі
өнер біледі: ол суретші де, оюшы да, зергер де, шаштараз да, бәріде қолынан
келеді.
Орта бойлыдан гөрі жоғары еді. Тұлғасы ашаңдау болғанмен, шыйрақ
бармақтары салалы және нәзік еді. Қырқып қойғандай теп-тегіс қара сақалы
мен сұлу мұртында, көрікті жазық жүзінде оның көп ойланатындықтың, аздап
шаршаудың бейнесі бар-ды. Осы бейне оны көзге тым сүйкімді етіп
көрсеткендей. Қатулырақ қабағының астындағы нұрлы көздерінен терең ой
ұшқыны атып тұрғандай.
Ділдар сұңғақ бойлы, онша ашаң емес, барлық тұлғасы өзіне келіскен,
аппақ жүзді, жіңішке қыйғаш қасты, қара көзінен жастықтың көркі мен
қуатының жалынды нұры ұшқындаған, он алты – он жеті жастағы қыз еді. Бұны
автор шығармасындағы кейіпкер портреттерінің шебер де сәтті шыққан
үлгілері деп қарағанымыз жөн.
Енді осы аталған портрет терминінің әдебиет теориясындағы анықтамасына
көңіл аударар болсақ, портрет (франц. portrait – бейнеленген) - әдеби
кейіпкердің сырт көрінісін, кескін-кейпін, бой-тұлғасын суреттеу.
Кейіпкердің мінез бітімін, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның
портретін мүсіндеудің де үлкен мәні бар. Сондықтан кейіпкердің характерін
әр түрлі жағдайда, күрес- тартыс үстінде оның басқа адамдармен қарым-
қатынасы, өзінің әрекет-қимылдары, істеген істері арқылы айқындай отырып,
жазушы портреттік сипаттауға да көңіл бөледі. Жазушы негізгі қаһармандардың
келбетін, бой-тұлғасын, жүріс-тұрысын, сөйлеу мәнерін есте қаларлықтай
етіп, әсерлі бейнелеуге мән береді. Сонымен бірге жазушылар, ақындар
әйелдің, сұлу қыздың бой-тұлғасын, бет-әлпетін сөзбен мүсіндеуге әсіресе
бейім тұрады. Қазақ поэзиясындағы осындай портреттердің тамаша үлгісі – Қыз
Жібектің сұлулығын беинелеу, Ақжүністің көркін суреттеу. М.Әуезовтің Абай
жолы роман-эпопэясында Тоғжанның портреті де бірнеше жерде өте әсерлі
суреттелген.(4.270). Автор туындысымен танысқан кез-келген
оқырман осы заңдылыққа сәйкес шебер суреттелген адам портреттерін жиі
кездестіретіндігі сөзсіз деуге болады.
Автор туындыда күрделі монолог үлгілерін де шебер бере алған деуге болады.
-Бұл мекеннің іші өзім сияқты күнәлі бәнденің көліліндей күңгірт болса
дағы, муны мен патшалардың алтын сарайынан кем көрмеймін.бұл жерде
құстармен тілдес, тастармен мұңдаспын. Е алла! Жамалыңның тасқыны болған
көктемгі селдер мені сенің шапағатты дарияңа тарта алған жоқ. Қысқы қатты
борандар да көңілдегі тот басқан шынжырларды үзіп, мені сенің негізіңе
қайтара алған жоқ..яһу!(3.121).
Бұл, сол маңдағы бір таудың үңгірінде тұрушы Бабахаки деген әйгелі дәруіш
еді. Ол жас кезінен “дүниеден безіп ”адамдардан аулақ кетіп, өзінің тас
мекенінде тәңірге табынушы шалдың жалғыздықтан айтқан сөздері.
Айбек бас қаһарманының тебренісін, психологиялық толғаныстарын суреттеуде
мына тектес сәттерді ұтымды әрі сәтті қолдана біледі.
Жұпыны ғана шатырда жалғыз жатқан Науаи қамығып, қайғырулы еді. Ол күн
сайын дерлік кесілген бастарды көреді.
Мәрттік, жігіттік атақ үшін шауып әкелінген бұл бастар кімдікі.Қаны,
тіршілігі , жері, тілі, тарихы бір, бір халық бір біріне жау екі топқа
бөлініп, бір-бірінің қанын не үшін төгеді. Бүтін бір халықтың зәулім
ағашының тамырларына не үшін балта ұрады. Бұл да жігіттік, ерлік болып па?
Осы да жеңіс пе?(3.144).
Шыарма авторы содай-ақ, табиғат көріністерін, яғни,пейзажды беруде де өз
мүмкіндігін шебер пайдалана білген. Оны мына бір тұстардан көруімізге
болады. Көктем кезі... Аласа, биік аршалар, көркем жеміс ағаштары, алуан
түсті гүлдермен жайнаған, кең гүл алаңдары ішінде үлкенді – кішілі үйлер
ертедегідей көркем көрінеді. Үйлердің нақыштары күн нұрына шағылсып
көркемдікте гүл алаңдарымен таласқандай, құлпыра жайнай түседі. Жаймен
сыйпай соққан желге тербелген ағаштар арасындағы дулдарын өзі алыстан гүл
алаңының жалғасы сияқтанып көрінеді.
“Бинафша бағ” көктем нұрына бөленген. Хиндихуш тауларынан ескен жел
Ғират уалаятына салқын демін жаюда.Төңіректің бәрі гүл. Райхан гүлдерінің
сүйкімді көркі көзді еріксіз тартады. Ағаштарға өрмелеп өскен шырмауықтың
ақ гүлдері – алғашқы жауған қардың ушқынындай, жасыл шымнан оқа тұтқан
ағаштар арасындағы жіңішке соқпақ жолдың бойын гүл қаптаған.
Күннің біртіндеп жылып келе жатқаны байқалады. Бетке тікендей тиген
ызғырықтың орнына жағымды, бойды тебреткен қоңыр жел есе бастады. Апрель
айының бұлттары аспанда жиіліне түсіп, жауын нөсерлей қуйды. Жауыннан
кейінгі шөптің көк-жасыл түсі көзді шағылыстырғандай. Қаңырап турған дала
жасыл шөптерге бөленді. Көк майса шөп көрер көзге құлпырып жатқандай
көрінеді, жәй соққан желмен толқындай шайқалды.
Күздің соңғы мезгілі еді. Еріншек қыс әлі өзін сездірген жоқ. Оқтын-оқтын
жаңбыр жауып, арналардағы тарнауларды қопарып түсіреді. “әлемдегі бірде-
бір” астананың көшелерінде жаяу жүру қиындады. Балшықтан аяқ алып жүргісіз.
Бірақ аспан ілезде ашылып, күн көктемгідей қыздыра бастады. Бақшаларда
ағаштардың жапырағы алтындай сарғая бастаған. Жапырақтар жай ғана ұшып
түсіп, ығарлды жерді құшуда.(3.54).
Шығармада ұлы ақынын мәңгілік сапарға шығарып салып тұрған халқының
қасіретке толы сәттерін автор тебреніске толы шабытпен шебер суреттеп
береді. Сондай-ақ, бұл жерде психологиялық параллелизм әдісін де дәл
пайдалана алған деп айтуға әбден болады. Адам санасында өтіп жатқан қасірет
атаулыға табиғат анада үн қосып, қосыла жылағандай, зарлана жоқтағандай
сәттер әсерлі шыққан. Жібекке оралған табытты достары – жауынгер бектер,
Ғираттың ақсүйектері мен атақты адамдары көтеріп шықты. Халықтың күңіренуі
көкті тітіретті. Улы қаралы күнді елеусіз қалдырмауға тырысқандай аспандағы
қара бұлттар да тамшылады... Табыт халық теңізі үстінде шайқалып, мыңдаған
қолдарда көтеріліп, “Унсиядан” лезде алыстап кетті(3.77).
Көрнекті жазушысы Айбектің "Киелі қан" романы да өзбек
әдебиеті нде өзіндік орынға ие кесек туындылардың бірі.
Бұл еңбектің тұңғыш рет 1940 жылы жарыққа шыққандығы аян.
Осы шығармасында Айбек бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі өзбек ауылы
мен қала арасындағы қарым-қатынасты, сондай-ақ, 1916 жылғы патша жарлығына
қарсы шыққан кедей шаруалардың көтерілісін шынайы да шебер суреттеп
берген.
Роман қышлақтағы өмірдің тым нашарлап кетуіне байланысты
ауылындағы анасы мен бауырларын тастап, күн көру мақсатында қалаға жұмыс
іздеп келген қарапайым бір өзбек жігіті - Жолшы туралы. Ташкентке келген
ол, Мырзакәрімбай деген саудагер нағашысының қолында жалданып жұмыс істей
бастайды. Сол уақытта өмір тауқыметін көп тартқан Жолшыға тағдыр Гүлнарды
кездестіріп, махаббатты тарту етеді. Жолшы осы махаббаты үшін барлық
қиыншылықтар мен әділетсіздіктерге төтеп беріп өмір сүреді. Алайда Алла
берген қуанышынан Жолшыны тез айырады, жігіт бір уақытта өміріндегі ең
қымбатты екі жаннан, анасы мен махаббатынан айрылады.
Гүлнар өз ықтиярынсыз Жолшының нағашысы Мырзакәрімбайға
тұрмысқа шығады. Мұны білген жігіт қожайынына қарсы келеді .Оған қарсылық
танытқан нағашылары жала жауып абақтыға тығады. Жолшы абақтыда ақ патшаға
қарсы шыққан деген айыппен қамалған орыс жігіті Петровпен танысады. Петров
больщевик болатын. Жолшы Петровтан орыс тілімен қатар сол кездегі саяси
жағдайды да білуге мүмкіндік алады.Сонымен олар бір күні абақтыдан қашып
шығып, жұртты патшаға қарсы шығуға ұйымдастырады.
Сондай күндердің бірінде ол, көшеде ереуілге шыққан халықты
полицейлер кеңсесіне бастап барады. Полицейлер мен халық арасында қақтығыс
басталып, сол жерде кеудесінен бірненше оқ тиген Жолшының мерт болуымен
аяқталады.
Жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына
негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып -деп атар болсақ
аталмыш туындының авторы да бас кейіпкердің жоғарыда суреттелгендей аянышты
өлімін көрсете отырып шығармаға арқау болған басты тақырыпты айқындап
береді. (3.66). Ол Жолшының бұл өлімі елінің жарқын болашағы үшін істелген
саналы әрекет, сол себепті бұл қасиетті өлім дегенді өз оқырманына көркем
тілмен жеткізуді мақсат тұтқадығы аңғарылады. Мұны мына бір үзідіні оқып
отырып танып-білуге әбден болады.
"Шәкір ата Жолшының бас жағында жүгініп отырып, өксіп-өксіп
ұзақ жылады. Содан кейін барып Ұмсынның басынан сипап, аталық мейіріммен:
- Қызым менің! Қызым, көзімнің қарашығы! Жүдеме, өзіңе өзің берік бол.Сен
ақылды бала едің ғой, түсінесің. Жолшының өлімі деген – қарапайым өлім
емес. Кім үшін қан төкті, сенің бауырың?Өзі үшін есмес, халқы үшін, кедей
сорлылар үшін, жарлы-жақыбайлар үшін төкті қанын. Ғұл адам, қасиетті, шейіт
қан. Мұндай төгілген қан киелі қан!..." – деді Шығарманың басты идеясы -
сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz