Шоқан Уәлиханов – фольклоршы
Кіріспе
1.тарау. Ш.Ш.Уәлиханов.қазақ фольклорын жинаушы және жариялаушы.
2.тарау. Ш.Ш.Уәлиханов қазақ халық әдебиетін зерттеуші.
2.1. Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жіктеуі және оның тегі, құрамы, ерекшеліктері туралы ой.пікірлері.
2.2. Шоқан және « Манас».
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
1.тарау. Ш.Ш.Уәлиханов.қазақ фольклорын жинаушы және жариялаушы.
2.тарау. Ш.Ш.Уәлиханов қазақ халық әдебиетін зерттеуші.
2.1. Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жіктеуі және оның тегі, құрамы, ерекшеліктері туралы ой.пікірлері.
2.2. Шоқан және « Манас».
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақ фольклоры мен тарихын зерттеу кенжелеп қолға алынғандық-
тан, бұл салада тындырғанымыздан қолға алғанымыз анағұрлым басым
екені анықталып отыр. Соның бір көрінісі – қазақ фольклорын жинау,
жариялау және зерттеу ісіне көп үлес қосқан Ш.Ш.Уәлихановтың
фольклоршылық еңбектері. Қазақ халқының әдеби мұрасын зерттеудің
көкейкесті мәселелерін Ш.Ш.Уәлиханов ең алғаш рет қолға алып, бұл
игілікті істі А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхаметұлы, Қ.Сәтбаев,
С.Сейфуллин сынды қазақ зиялылары одан әрі дамытқан еді.
Ш.Ш.Уәлиханов қазақтың әдебиеті мен мәдениетін орыс
жұртшылығына алғаш таныстырушы. Бұл істе Шоқан жалғыз болған жоқ.
Шоқанға дейінде кейбір орыс ғалымдары да қазақ әдебиеті мен
мәдениеті туралы пікірлер айтып, қазақ халық әдебиетінің кейбір
үлгілерін баспаға шығарушылар болды. Олардың ішінде Потанин, Березин,
Радлов, Алекторов тағы басқалардың еңбектері ерекше ескерерлік
(1.254).
Ш.Ш.Уәлиханов – әйгілі шығыстанушы болумен қатар, қазақ халқының
мұрасын жинауға, зерттеуге зор үлес қосқан, қазақ халық поэзиясына
тұңғыш рет теориялық талдау жасаған ғалым. Ғалымның халық мұрасын
зерттеуге арналған еңбектерін жүйеге келтіру, ғылыми саралаулар жасау
– қазіргі қазақ фольклортануындағы ең зәрулі мәселелердің бірі.
Ш.Ш.Уәлихановтың шығармашылығын зерттеу оның көзі тірі кезінде
басталған еді. Алайда, қазақ ғалымының мұрасын зерттеудің жаңа дәуірі
ол дүние салған жылы басталды. Шоқанның ғылыми мұрасын жан-жақты,
түбегейлі зерттеудің аса қарқынды дәуірі біздің заманымызда 1940
жылдан соң басталып, осы күнге дейін жалғасып келеді.
Әр дәуір өзінің көрнекті шоқантанушы ғалымдарын тудырды. 1917
жылға дейін шыққан шоқантанушылар ретінде Г.Н.Потанин мен
Н.И.Веселовскийлерді атаған жөн. Ал, біздің заманымыздағы
шоқантанушылардың саны аз емес. Солардың ішіндегі көрнектісі академик
Ә.Х.Марғұлан.
ХХ-ғасырдың бірінші ширегінде Ш.Ш.Уәлихановтың фольклортануға
сіңірген еңбегін қарастырған зерттеушілер Ә.Бөкейханов, Қ.Сәтбаев,
М.Дулатов, М.Жұмабаев және басқалары болатын.
Қазақ фольклорын зерттеуде ерекше еңбек сіңірген академик
М.О.Әуезов Ш.Ш.Уәлихановтың ағартушылық, зерттеушілік қызметі, қазақтың
халық әдебиетін зерттеудегі орны, ислам дініне қатысты көзқарасы, сол
сияқты қырғыздың атақты эпосы “Манасты” алғаш жазып алуы туралы
пікірлерін білдіреді.
Кейінгі кезде бұл іспен түбегейлі айналысқан Ә.Х.Марғұлан еді.
Ә.Марғұлан бастаған зерттеушілердің іздестіру жұмыстары нәтидесінде
Шоқан еңбектерінің 5-томдығы жарық көрді. Оның үстіне Ә.Марғұлан
Шоқан туралы көлемді монографиялар жазды. Оның халық әдебиеті туралы
ой-тұжырымдарымен қатар фольклорлық, тарихи шығармаларды жинап, олар
туралы маңызды пікірлер айтып, зерттеулер қалдырғаны, қазақ
фольклорындағы тарихи аңыз бен әңгімелердің бар екендігін байқауы,
өзі жазып алған тарихи жырлардың нұсқаларына ғылыми талдау
жасағандығына көптеген ғалымдар назар аударған.
Орыстың алдыңғы қатарлы баспасөзі Шоқан туралы ең жанашыр
пікірлер айтып отырады. А.С.Пушкин, В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.
Чернышевский, Н.А.Добролюбов, А.Н.Некрасовтар негізін қалап, бастырып
келген “Современник” журналы Шоқан туралы өз пікірін 1864 жылы-ақ
жариялаған. Мысалы осы журналда К.Губарев “Қазақ сахарасы” деген
мақала жариялап, онда
“... Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті адам бұратана деп
аталатын басқа халықтардың ешқайсысынан бұрын-соңды шыққан емес”, –
деп жазған (2.102).
Белгілі ғалымдар Н.С.Смирнова, Ш.Қ.Сәтбаева, Р.Бердібаев еңбектерін-
де Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ халық әдебиетін алғашқы жинаушы,
зерттеушілігі байыпты сараланған. Қазақ эпосы мен аңызы, ертегілері
мен өлең-жырлары, мақал-мәтелдері жайында өте бай материал жинауы,
олардың жинау принциптері мен қазақ халық поэзиясы жанрларына
анықтама беруі, халық әдебиеті шығармаларынан халықтың таным-
түсініктері, әдет-ғұрыптары, өмір-тіршілігі көрінеді дейтін ұлағатты
ойларын аталған ғалымдар кеңінен қарастырады.
Ш.Ш.Уәлихановтың жинап-терген өлеңдер мен ол туралы айтқан ой-
пікірлердің мәні ерекше. Ш.Ш.Уәлиханов қазақ поэзиясының жыр тәрізді
көне формаларына тоқталып, оның қазіргі даму заңдылығын зерттейді.
Ол “ соңғы уақытта ... қазақ сахарасында жыр поэзиясының ескірген,
көне формасы ретінде қолданушылық тек бақсылардың еншісіне ғана
тиген. Домбыра мен өлең бұл күндері қобыз бен жырды біржола
ығыстырып шығады”. “ Қазіргі ақындардың көпшілігі-ақ осы күнгі өлең
формасын ең қолайлы өлең өлшемі ретінде қолданып, соған өздері
жаттығып алған”, – дейді (3.18). Ш.Ш.Уәлихановтың қазақтың қара
өлеңінің құрылысы жайлы айтқан пікірлерін, мән-маңызына Қ.Жұмалиев,
С.Қирабаев, З.Ахметов, М.Базарбаев, Б.Уахатов, А.Сейдімбеков сияқты
ғалымдар ерекше назар аударған.
Шоқанның халық әдебиеті және оны зерттеу туралы айтқан
пікірлерін, халық поэзиясының ерекшеліктерін шығыс поэзиясымен
салыстыра талдауын, қырғыздың “Манас” эпосы хақындағы пікірлерін бір
қатар ғалымдар қарастырған.
Қазақтың мақал-мәтелдері, қазақ билері, шешендік сөз туралы,
жалпы айтыс өнері жайында Ш.Ш.Уәлихановтың пікірлерін көптеген
ғалымдар өз зерттеулерінде басшылыққа алып отырады, фольклордың бұл
жанрларын тұңғыш зерттеген Шоқан екенін әділ атап өтеді. Олар
Щоқанның этнографиялық зерттеулерімен, Шал, Жанақ, Орынбай, Шөже ақындар
туралы, ақындық өнер, халық әдебиеті хақындағы ой-пікірлерін өз
еңбектерінде орынды да орнықты қарастырады (4.140).
Ш.Ш.Уәлихановтың бай мұрасын комплексты, жан-жақты, терең
зерттеп, оның ұлы тұлғасын бүкілдүниежүзілік қауымға танытатын
фундаменталбдық, монументалдық еңбектер туып, бірнеше тілге аударылған
болса, нұр үстіне нұр болар еді.
Әдебиет пен өнер туындыларында Ш.Уәлихановтың көркем бейнесін
жасауға көңіл бөлгені мәлім. Сонау ертеде, Уәлихановтар ауылында жиі
болып, Шоқан көрген, дидарласқан, көп әсер алған атақты ақын Орынбай
Кертағыұлы ғалым дүниеден қайтқан шақта өлең-элегия шығарып, асыл
ұлынан айырылған қазақ қауымының күңіренген мұң-шерін жеткізе келіп,
туған елі оны мәңгі есіне сақтайтынын, әменде құрметтеп, қастерлейтін
көркем сөзбен өрнектеген болатын. Содан бері көптеген жылдар бойы
көркем сөз бен өнерде талай шығармалар Ш.Ш.Уәлихановқа арналды.
С.Мұқанов “ Аққан жұлдыздарт ”романы мен “ Ш.Ш.Уәлиханов ” тарихи
драмасын т.б. жазды. С.Марков “ Асқарға аттанғанда ” тарихи
биографиялық повесть, С.Бегалин “ Шоқан асулары ”, С.Бақбергенов “ Мен
сізді сүйемін ”повесттер, А.Сатаев бірнеше әңгімелер, П.Косенко “
Тағдырлар тоғысы ” атты тарихи хроника жазды. Шоқан Уәлиханов туралы
Х.Бекхожин, Ғ.Орманов, С.Сейітов, Х.Ерғалиев, Е.Ибрахим, М.Мақатаев,
Қ.Мырзалиев тағы басқа ақындар поэма-өлеңдер жазда. Ақындар, жазушылар
Ш.Уәлихановтың өмірі мен қызметінің елеулі кезеңдерін, халықтың
әлеуметтік, рухани тарихын және өз кезіндегі жайын жақсы білгенін,
орыстың алдыңғы қатардағы жазушылармен қарым-қатынасын, достығын
едәуір толымды бейнеледі. Көркем туындыларда ғалымның биік
адамгершілік келбеті, бай ішкі жан дүниесі, мінезі сипатталды.
Көркемөнерде де ғалым тұлғасын бейнелеуге арналған деректі кинофильм
көп сериялы және суретті фильмдер, скульптурлық және суреттік
бейнелер жасалды. Мұндай шығармалардың да деңгейін, хал-жайын саралау
да көп қажеттердің бірі.
Ш.Ш.Уәлиханов өмірі мен қызметі сан салалы мұрасы туралы
ондаған ғылыми кітаптар мен жүздеген мыңдаған мақалаларды қамтитын
“Шоқан Уәлиханов” атты әдебиеттердің мазмұндалған көрсеткіші жарық
көрді шоқантанудың бағдаршысындай болып көрінетін бұл басылым да
құптарлық.
Шоқантануда ғалым мұраларының сан-салалы, көп қырлы мазмұн-мәні,
алуан қасиеттері едәуір ашылды, ашыла да бермек.
Ұлы тұлғадан әр заман адамдары, әр буын, әр ұрпақ тамаша қадір-
қасиеттер алады, рухани өсе түседі. Ш.Ш.Уәлиханов мұралары қалтқысыз
шыншылдықтың, халқына, Отанға адал қызмет етудің үлгісі, тағлымы.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысымызда көрнекті ғалым
Шоқан Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинауы мен
жариялау жолындағы қызметіне жалпы сипаттама беріп, қазақ халық
әдебиеті үлгілерін жіктеуі және оның тегі, құрамы, ерекшіліктері
туралы ой-пікірлерін саралап көрсеттік. Шоқанның туысқан қырғыз
халқының тарихын, географиясын, әдебиетін, тілін зерттеп, көптеген құнды
пікірлер, байсалды топшылаулар айтуы ғылым қазынасына қосқан зор
үлесінің бірі. Олай болса біз диплом жұмысымыздың бір саласын осы
мәселеге арнадық.
Ш.Ш.Уәлихановтың фольклорға сіңірген еңбектерінің әр түрлі
салаларын ғалымдар көп зерттегенімен, оның бәрін бір жүйеге түсіріп,
Шоқанның қазақ халық мұрасын жинау жөнінде ұстанған қағидаларын
және фольклористік көзқарасын тұтастай алып қарастыру диплом
жұмысымыздың өзектілігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымызда
біздің алға қойған мақсатымыз – негізінен Шоқан сынды ірі тұлғаның
шығармашылығын ғана зерттеу емес, оның фольклортануға сіңірген еңбегі
туралы бұрын – соңды айтылып жүрген пікірлерді саралап, бір жүйеге
келтіріп, өз тұжырымдарымызды айту.
Біріншіден, Ш.Ш.Уәлихановтың фольклорды жинау, жариялау, зерттеу
принциптерін талдау, екіншіден, оның қазақ халқы поэзиясының түрлері
туралы жазған, аңыз бен эпосты тарихпен тығыз байланыста
қарастырған, ертегілер мен аңыздарға ғылыми баға берген, қазақ
фольклорын зерттеушілер туралы сынаған еңбектерін жаңаша пайымдау,
үшіншіден, Шоқанның қырғыз фольклорын зерттеуі, қазақ қырғызға ортақ
аңыздарды тығыз байланыстыра зерттеу ерекшеліктерін айқындау. Сайып
келгенде, Ш.Ш.Уәлихановтың фольклористік көзқарасын саралап көрсету.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жұмыс барысында Х.Сүйіншәлиев,
Г.Н.Потанин, Ш.Қ.Сәтбаева, Ә.Х.Марғұлан, Қ.Б.Алпысбаева, Н.С.Смирнова,
Р.Бердібаев атты әдебиет майталмандарының ғылыми еңбектерімен қоса
тағы басқа ғалымдардың ғылыми мақалалары мен материалдары
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған
мақсат-міндеттерді шешу үшін негізгі дерексөздерді жинау барысында
баяндау, түсіндіру, сұрыптау, жүйелеу, талдау т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. “ Шоқан Уәлиханов – фольклоршы ” деп
аталатын диплом жұмысымыз кіріспе, негізгі екі тараудан және
қорытынды бөлімнен тұрады. Бірінші тарау “ Ш.Ш.Уәлиханов – қазақ
фольклорын жинаушы және жариялаушы ”деп аталады. Мұнда
Ш.Ш.Уәлихановтың өмірі мен қазақ фольклорын жинау және жариялау
жолындағы қызметінің жалпы сипаттамасы жайлы қарастырсақ, ал екінші
“ Ш.Ш.Уәлиханов – қазақ халық әдебиетін зерттеуші ” деп аталатын
тарауында Шоқан Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жіктеуі
және оның тегі, құрамы, ерекшеліктері туралы ой-пікірлерін
қарастырдық. Ал “ Шоқан және “Манас”” деген тараушасында қырғыз
фольклорының елеулі жыры “Манас” туралы ой қозғалды. Қорытындыда
диплом жұмысындағы айтылған ой жинақталып, тиянақталып, қорытындылады.
Соңында сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттер мен мысалдар
алынған көркем шығармалар тізімі берілген.
1-тарау. Ш.Ш.Уәлиханов-қазақ фольклорын жинаушы және жариялаушы.
Ш.Ш.Уәлиханов-ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақтың өз ортасынан
шығып халық шығармашылығы, этнографиясы жөніндегі мағлұматтарды
көптеп жинап, оны баспа жүзіне шығаруда және сол материалды
зерттеуде үлкен қызмет атқарып, үлес қосқан үлкен ғалым.
Ш.Уәлиханов 1835жылы қараша айында Құсмұрын бекінісінде
Күнтиместе туған. Шоқан балалық шағын әуелі Күнтиместе, содан кейін
Сырымбеттің сұлу табиғатының қойнауында, биік қарағайлы, қалың
қайыңды, көлі мен көгі мол жерлерде өткен.
Шоқанның шыққан ортасы – қазақтың ірі феодалдары хан-сұлтан
тобы. Әкесі – Шыңғыс – Омск әскері училищесін бітірген, орысша
сауатты, офицерлік чині бар адам. Ал Шыңғыстың әкесі Уәли мен
шешесі Айғаным да хандық құрған адамдар. Арғы аталары тарихқа
белгілі – Абылайхан. Шоқан – осындай семьядан шыққан жас. Бұл оған
жасынан оқуға мүмкіндік береді.(1.254)
Өз заманының алдыңғы қатарлы адамдарының үйінде дүниеге
келген Ш.Уәлиханов жас кезінен бастап-ақ екі Ресейді танып өсті.
Біріншісі – патшалық, яғни отаршылар мен реакцияшылар тобының Ресейі
болса, екіншісі – халық Ресейі, бұл соңғы топқа кіретіндері бүкіл
орыс халқы, алдыңғы қатарлы интеллигенция, яғни Пушкин, Белинскийлер
Ресейі. Олар Қазақстанды, тек отар ел деп қарамай, қазақтың елдік
қасиеттеріне үңіле білді. Батыс Сібір Бас басқармасында Д.Р.Бантыш –
Каменский (Пушкиннің досы), С.Б.Броневский сынды алдынғы қатарлы орыс
интеллигенциясының көрнекті өкілдері қызмет етті. Бұл іспетті
адамдар қазақ халқы арасынан шыққан алдыңғы қатарлы Айғаным
сынды қоғам қайраткерлерімен тығыз айналысып, екі халықтың рухани
жақындасуына өз үлестерін қосты. Соның нәтижесінде Шыңғыс сияқты
қоғам қайраткері мен оның баласы Шоқандай ұлы ғалым өсіп
жетілді.
Алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясы мен Шоқан туып өскен
қара шаңырақтың қаншалықты тығыз байланысты болғаны туралы
Г.Н.Потанин өз естелігінде былай деп жазды. “...В самом деле
едва ли может быть названа какая-нибудь другая казахская семья,
которая питала бы также дружественные чувства к русским, как семья
султана Чингиса. Сам Чингис Валиханович обучался в русской школе
переводчиков в Омске, где, следовательно, с детства привык к русским;
впоследствии, когда он служил, управлял Кушмуринским округом, занимал
должность представителя от казахского народа при областном
правлении в Омске, он постоянно вел дружбу самыми интеллигентными
русскими чиновниками в Омске, который был центром управления
степью, сначала чиновником Сотниковым, потом Гутковским и Капустиным.
Сотников ориенталист из Казанского университета, влюбился в
казахский народ; каждое лето он приезжал в ацл султана Чингиса
и в течение нескольких месяцев кочевал вместе с ним по
Кушмуринскому округу, жил в казахскрй юрте и одевался по
казахский, по его-то совету Чингис Валиханович отдал своего
второго сына, Чокана, учиться в кадетской корпус в Омске...”(4.75)
Міне, Шоқан туған шаңырақ осындай еді. Шоқанды, болашақ ұлы
ғалымды тәрбиелеуде ең алдымен әжесі Айғаным мен цкесі Шыңғыстың
қамқорлығы ерекше.
Оның үстіне, Айғаным мен Шыңғыс шаңырағында ешқашан дастархан
жиылмаған, ойын-той көп болып, сыйлы адамдар жиі бас қосатын
болған. Ақын-жыраулар, билер, сөзуар шешендер, күміс көмей, жез таңдай
әншілер, сондай-ақ әкесі Шыңғыстың орыс достары, декабристер,
ғалымдар, алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының көрнекті
өкілдері жас Шоқанға ерекше әсер етті.
Шоқан әуелі ауылында оқып, ескіше хат таниды. Он жасқа
толғанда әкесі олны Омскідегі кадет корпусына береді. Кадет
корпусына ол орыс тілін білмейтін, ауыл салтындағы бала ретінде
келіп түседі де, бір жыл ішінде орыс тілін үйреніп алады. Шоқан
талапты, зерек болып өседі. Ол корпус оқушыларының алды болып
бірден көзге түседі. Шоқан талабына оқушылары ерекше ықыласпен
ескереді.
Омбыда оқыған кезде Ш.Уәлихановтың ой-өрісі кеңейіп,
дүниетанымының қалыптасуына кадеттің озық пікірі, прогрестік идеядағы
кейбір оқытушылардың да ықпалы аз болған жоқ. Мысалы, оған орыс
тілі мен әдебиеті тарихының оқытушысы Н.Ф.Костылецский үлкен әсер
етті. Қазан университетінің Шығыс факультетін бітірген
Н.Ф.Костылецский өз заманының алдыңғы қатарлы идеяларын жақтап,
В.Г.Белинскийдің еңбектерін насихаттаған. Г.Н.Потанин Костылецскийдің өр
мінезі әрі өткір тілді адам болғанын, Белинскийдің идеясына
табынып, Гогольдің қадір тұтқанын, тіл мен әдебиет тарихында
Белинскийдің мақалаларын басшылыққа алып, солдарға сүйенгені үшін
корпусты тексерген генерал-инспектордың бірінен сөгіс алғанын
жазады.
Аса білімдар, дүниетанымы, көзқарасы орыстың қоғамдық
идеяларының ықпалымен қалыптасқан, қоғамдық еңбек етуге барынша
құштар, алға көп мақсат қойған арманшыл жас Шоқан саяхатшы
болуды көкседі. Осы тұста Батыс және орыс жиһан кездерінің
шығармаларын Шығысты зерттеуге байланысты еңбектерді аса құштарлана
оқыды.(5.4)
Омбы кадет корпусында Шоқанмен қатар болашақ саяхатшы
Г.Н.Потанин де оқыды. Зерттеушілер анықтағандай, бұл корпуста оқу
программасы бойынша әскери пәндермен бірге жалпы география, Ресей
географиясы, жалпы тарих пен Ресей тарихы, орыс және Батыс Еуропа
әдебиеттерінің философия негіздері, физика, химия, математика пәндері
сонымен қатар сызу, сурет сабақтары жүргізіліп, француз тілдері де
оқытылған. Оның үстіне корпуста Шығыс тілдерінің класы болған. Бұл
класта түрік, монғол, араб, парсы тілдерін де оқытқан.
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез жетіледі. Екі-үш
жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана емес, өзінен екі жас
үлкендер де идея жағынан басып озды,-дейді бірге оқыған досы
Г.Н.Потанин(6.639)
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздарының арасында
жақындық және достық қатынастар орнайды.
Шоқанды ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, қазақ фольклорын
түбегейлі зерттеуге қызықтырған адамның бірі, ұстазы
Н.Ф.Костылецский. Ұстазы екеуіні арасындағы жақын байланыс Шоқанның
Омбы кадет корпусында басталады. Олар көп мәселелер жөнінде, әсіресе
фольклор туралы пікірлес болады. Қазақ пен қырғыз халықтарының
фроьклорын жинауға Н.Ф.Костылецский де ерекше көңіл бөлген. Ол Қазан
университетінің Шығыс факультетін бітірген. 1840 жылдан бастап
Омбыдағы кадет корпусында орыс әдебиетінен сабақ береді. Ресейдің
сол кездегі революциялық-демократтық идеялардың рухында тәрбиеленген
Н.Ф.Костылецский өз заманының алдыңғы қатарлы адамдарының бірі
болды. Ол өзінің озық ой-пікірлнрімен Шоқанға ерекше әсер етті.
Н.Ф.Костылецский арқылы Шоқан 1852 жылы И.Н.Березинмен
танысады. Олардың арасында достық және шығармашылық байланыс
орнайды. Оған себеп И.Н.Березинге Тоқтамыстың жарлығындағы кейбір
көне сөздердің мәнін ажыратуға Шоқанның көмегі қажет болды.
Березин мен Шоқан арасындағы хат арқылы байланыс осыдан
басталған еді. Хан жарлығындағы кездесетін түсініксіз кейбір
терминдердің мағынасын талдап кейбір терминдердің мағынасын талдап
түсіндіру үшін профессорға Ш.Ш.Уәлиханов жәрдем көрсетеді.
Тоқтамыстың жарлықтарында кездесетін, бірақ кейін қолданылмайтын
кейбір сөздердің мағынасын ол қариялардан сұрастырып, анықтап,
түсініктемелер, басқа да тарихи оқиғаларға байланысты ой-
тұжырымдарын жазып, профессорға жіберді. Тоқтамыстың жарлығындағы
XIX ғасырдағы тілде қолданылмайтын кейбір сөздердің мағынасын
қазақ тілінен іздестіру жөніндегі сіздің ұсыныстарыңызды
өзімнің бұрынғы ұстазым Н.Ф.Костылецскийден естігеннен кейін мен
қазақ қарияларынан сұрастыра жүріп, біздің тілімізден бірсыпыра
сөздер таптым. Сөйтіп, оларды сізге жіберуге асық болып отырмын,-
деп жазған Шоқан.(7.163)
Шоқан Уәлихановтың алғашқы ғылыми еңбектері болып
саналатын. Профессор И.Н.Березинге хат, профессор И.Н.Березиннің
Хан жарлықтары кітабы туралы жазғандарының өзінен-ақ әдебиет
пен тілге қатысты материалдарды білетіндігін, оларды тарихи-
ғылыми зерттеулерге деректер, дәлелдер ретінде пайдалану үлгісін
көрсетеді. Бұдан Сібір кадет корпусында оқып жүрген
Ш.Ш.Уәлихановтың асқан білімдарлығы, ғылыми қызметке бейімділігі,
ұқыптылығы, ғылыми принциптілігі көрінеді. Бұл еңбекті жазғанда
Ш.Ш.Уәлиханов 15-16 жаста еді. Ол Омбыда қыруар білім алған. Шығыс
халықтарының тарихи, тағдыры туралы көптеген еңбектерді оқыды,
аналитикалық көзқарастары қалыптасты. Ол кезде еңбектерімен аты
белгілі шығысты зерттеуші И.Н.Березиннің сұрақтарына тиянақты
жауап беріп, еңбектеріне ғылыми пікір айтудың өзі Шоқанның
білімдарлығын, батылдығын көрсетеді.
Тоқтамыстың жарлықтарындағы жекелеген терминдер мен
тіркестерді анықтауда, Шоқанның бұл алғашқы еңбектерінде көптеген
тарихи мағлұмат деректер жиылып, сұрыпталумен қатар әдебиет пен
тілге қатысты пікірлер, мағлұматтар, аударма, түсінік сөздік жасау,
мақал-мәтелдер де бар. Березинге жауап хатында Шоқанның қызығатын
тақырыптарын көруге болады. Олар:Түрік-монғол халқының тарихы, тілі,
мәдениеті, шежіресі, аңыздары, салт-дәстүрлері т.б.
Шоқан Уәлиханов Абылғазының шежіресінен Шайбани-намеден,
Қ.Жалаиридің Жамиғат тауарихынан қазақ шежірелерінен, Монғол, Алтын
Орда тарихынан біраз мағлұматтар келтіреді.
Шоқан алғашқы ғылыми еңбегінің өзінде-ақ көптеген
кітаптарға, жазба ескерткіштеріне сілтеме берген. Левшиннің
Описание киргиз-кайсацких Орд и степей, Сібір жылнамалары, Савва
Есипов жылнамасы. П.И.Небольсиннің Покарение Сибири СПБ. 1849.
Отечественные записки, 1848 жылғы бірнеше сандарынан Клапрот,
Фирдауси, Шайбани, Жалаири, Кятиб Челяби, Бабур, т.б. Еңбектерінен
пікір бар.(5.27)
Орыстың көрнекті зерттеушісі мен екеуінің арасындағы бұл
байланыс жас Шоқанның көңілі қалаған ғылыми жұмысты таңдап алуына
үлкен ықпал етеді. Орта Азия халықтарының тарихы мен әдебиетіне
құштарлығын күшейте түседі.
И.Н.Березиннің еңбектері Шоқанды ертедегі жазба
ескерткіштерді зерттеу ісіне құлшындырады және ол өзінің алғашқы
ғылыми еңбегін осы хан жарлығын талдау мәселелеріне арнайды.
Осының бәріне себепкер болған адам жас Шоқанның тез жетіліп,
кемелдене беруіне үздіксіз қамқорлық жасап отырған Костылецский
еді.
Ш.Ш.Уәлихановтың Профессор И.Н.Березинге хат , Хан жарлығы
кітабына рецензия хаты, рецензия шеңберіндегі ғана жазбалар ғана
емес, нағыз ғылыми еңбек болып саналады.
Шоқан профессор И.Н.Березиннің қойған сұрақтарына мұқият,
дәлелді жауап береді. Сол сияқты ғылыми өзінің көптеген ой-
пікірлерін, болжамдарын, ізденістерін де айтқан. Ғалымның бұл
жазбаларында қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларының кейбірі тарихи
мағлұматтар мазмұны, көрінісі ретінде пайдаланған. Мысалы, Алтын
Орда кезінде пайда болған қазақ жырларын еске ала отырып,
өздерінің аңыздары бойынша қазақтар Алтын Ордадан шыққанын
айтатынын, батырлық жыр-дастандарында көп санды ноғай халқы деп,
солардың ерліктері баяндалатынын, олардың біреуі Темірланға қашып
баруы және оның батырды қууы туралы жыр барын жазады.
Ол:Тоқтамыс туралы жыр аса үлкен, әрі ел оны жақсы көреді, оның
зираты Ұлытау тауында, қарауыл руынан Орақ мырза туралы жыр, Ер
Көкше мен Ер Қосай-Алтын Орда кездерінің батырлары поэмаларының
кейіпкерлері, -деп жазды.(5.26)
Омбыдағы кадет корпусында оқып жүрген кезінің өзінде-ақ
Шоқан қазақ халқының тарихында үңіле қарайды, халықтың мәдени
мұрасына назар аударады. Сол мәдени мұраларды жинап бастыру-халық
үшін жасалған игілікті істің бірі болмақ деп түсінеді.
Бұл ретте Шоқанның сүйікті досының бірі Г.Н.Потанин
былай деп жазды: Шоқан өз халқын шын пейілімен сүюші еді...
Халқына жақсылық тән оның болашағына қызмет ету. Шоқанның арманы
еді.(4.644)
Халқына адал ниетімен қызмет етуді арман еткен Шоқан, бұл
жөнінде көп жұмыстар істейді. Соның бірі-қазақ халқының ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап баспа жүзіне шығару, оның мәдениетін озық
елдерге таныстыру еді.
Жазғы демалыс кездерінде Ш.Ш.Уәлиханов сахарадағы өзінің
ауылы Сырымбетке баратын. Бұл сапарлары оған үлкен ләззат алумен
қатар өзінің туған халқының өмірін жақыннан көріп, оның өлең-
жырлары, ертегілерінен жазып алып, халық тұрмысының көріністерін
суретке салып бейнеленуіне мүмкіндік беретін.
Қазақтың ауыз әдебиетін жинап бастыру ісіне өзінің үлкен
мән беруін Шоқан былай деп түсіндіреді: Осыкүнге дейін Еуропада
көшпелі елдерді аса қатал, жөн білмес тағы деп жалған түрде
сенушілік үстем болып келеді. Көшпелі монғол, қазақтар жайындағы
мұндай ұғымдар оларды мал тәрізді, тұрпайы тағылар деген
пікірмен тығыз байланысты. Шынына келгенде осы надан, тұрпайы деп
қаралған халықтардың көбінің жазбаша немесе ауызша шығарған
әдебиеті, аңыз әңгімелері бар... Өлеңге, әсіресе өлеңді суырып
салма түрінде шығарып айтуға бейімділік, барлық көшпелі елдердің,
соның ішінде қазақтардың, өзіне тән ерекшеліктері деуге
болады.(7.390)
Қазақ халқын қорлап, кемсітуге қарсы шыққан Шоқан қазақтар
жайында Еуропада орын алып келе жатқан түсініктердің жалған
екендігін әшкерелейді. Сондықтанда ол қазақ халқының жабайы, тағы
еместігін көрсету үшін, оның ғасырлар бойы жасаған ауыз әдебиеті
және ауыз әдебиетінің әр алуан үлгілері бар екенін, қазақ
ақындарының суырып салмалық қабілеті күшті екнін мысал етеді.
Еуропада қазақтар жайында айтылып жүрген жалған пікірлерге
намыстанып, ол пікірлерге тойтарыс беруді мақсат тұтады, ауыз
әдебиетін жинап, бастыру жағдайын қарастырады. Бұл іске оның өзі
белсене араласады. Омбы кадет корпусын бітірген соң, 1854-1857 жылдары
Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздан бұғы, сарыбағыш және
солты руларының Ресейге қосылуы туралы мәселені шешуге
жергілікті түрде қатысады. Сонымен бірге ол қазақтар мен
қырғыздардың географиясын, тарихын, әдет-ғұрпын, халық поэзиясын күш
салып зерттей бастайды.
1855 жылы Шоқан генерал Гасфорттың сапарына қатысады.
Орталық
Қазақстанды, Жетісуды, Тарбағатайды аралайды, сапар соңын өзі
жалғастырып Жоңғар қақпасын, Алакөлді, Тарбағатайды көрді. Қайтар
жолында Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау, Ақмола, Семейді, Жетісу жерлерін
аралады. Бұл сапар Шоқанға өшпес әсер қалдырды.
Ол тұңғыш рет қазақ еңбекшілерінің өмірімен кең танысып,
олардың тарихи аңыздары мен өлеңдерін жазып алады. Оларды жазба
мағлұматтармен салыстырады.
1856 жылы Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбегінің дамып, өркендей
беруіне кең өріс ашылады. Ол Хоментовский бастаған білімді
офицерлердің басшылығымен ұйымдастырылған үлкен әскери-ғылыми
экспедицияға қатысады. Экспедицияның мақсаты қырғыз халқымен танысу
және Ыстықкөл алқабын картаға түсіріп алу еді. Бұл экспедицияға
қатысуымыз үлкен абырой болды. Сөйтіп, Алатау қырғыздарының арасында
екі ай жүріп, көбінесе солардың аңыздары мен тілін зерттеп, әрқилы
пайдалы мәліметтер жинап алдым, сол мәліметтерім бірнеше дәптерден
тұрады, -дейді Ш.Ш.Уәлиханов. Ол осы сапарында қырғыз елінің
көптеген аңыз-ертегілерімен бірге әйгілі Манас жырының аса көркем
бөлігі Көкетай жырын қағазға түсіріп алған еді.
Халықтардың ауыз әдебиетіне құрметпен қарап, асыл үлгілерін
жинап, зерттеу туралы жұмысы Ш.Ш.Уәлихановтың 1852 жылы Сібір кадет
корпусында оқып жүрген кезінде, одан кейінгі көптеген сапар-саяхатты
жылдарында да құмарта айналысқан жұмастарының бірі болды. Ол
болған өлкелердің географиялық, тарихтық сипаттары мен қатар
жергілікті тұрғындардың өткен кеткенді жақсы білетін адамдарымен
әңгімелесіп, жырлары мен әңгімелерін, аңыздары мен ертегілерін,
дастандарын тыңдап, бірсыпырасын жазып алып отырған.
Бұл туралы Г.Н.Потаниннің көптеген естеліктерінде айтылған.
Ш.Ш.Уәлихановтың осы мәселемен айналысудағы мақсаты ертедегі Шығыстың
тарихына, қазақтың тарихи жыр-аңыздары арқылы үлес қоспақшы болды.
Ш.Ш.Уәлиханов хатқа түсірген ауыз әдебиеті үлгілерінің бір
тобы тарихи өлеңдер, Абылай туралы жыр, Орақтың толғауы, XVIII-
ғасырдағы батырлар туралы аңыз-әңгімелер.
Бұл еңбектер тарихи мәліметтердің молдығымен, әрі батырлар
аңыз-әңгімелерді алғаш қағаз бетіне түсірумен, сондай-ақ осы
ғасырдағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі Бұхар жыраудың кейбір
шығармаларын ел аузынан жазып қалдырумен құнды. Ш.Ш.Уәлиханов XVIII-
ғасырдағы батырлар туралы тарихи аңыз-әңгімелер деген еңбегінде ас
қызғылықты деректер келтіреді. Мұнда сол дәуірдің белгілі
қараткерлері туралы әңгімелер келтіреді. Сол әңгілерде Абылайға,
Бөгенбайға, Жантайға, Сырымбетке, Жәнібекке, Байғозыға, Оразымбетке,
Елшібекке, Малайсарыға, Баянға қатысты жайлар сөз болады. Қалмақ ханы
Қалден-Церенмен арадағы соғыстар, елшіліктер қарым-қатынасы жөнінде
мағлұматтар кездеседі. Шоқан жазып алған аңыз-әңгімелердің тарихи да,
мәдени де мәні мол. Бұл әңгімелер XVIII-ғасырдағы жаугершілік кездің
шындығын толығырақ, тереңірек танытуға көмектеседі. Тарихи деректерден
онша алшақ кетпейді. Қазақ тарихының жағдайын заманында өз
отандастарының қай-қайсынан да артық білген Шоқан ел узындағы
әңгімелерді талғаусыз тізбей, ең маңыздыларын ғана таңдап, бұл
мәселеге ғылыми тұрғыдан келгенін, үлкен жауапкершілікпен қарағанын
айтуымызға болады. Ш.Ш.Уәлиханов ауызекі мұраны жинауда ерекше бір
әдіс қолданған. Бір аңызды, не әңгімені бірнеше адамнан тыңдауды
әдетке айналдырған, сол шығармалардың шындыққа жақын келетіндерінің
қысқаша сюжетін жазып алып отырған. Бұл оның XVIII-ғасырдағы
батырлар жайлы тарихи аңыздар деген мақаласынан анық көрінеді. Мұнда
Шоқанның Абылай және оның батырларының басынан кешкен оқиғалары
туралы аңыздарын
мысалға келтіруге болады. Ол Абылайдың өзін және оның кейбір
жортуылшы батырларын мадақтаудан, көтере дәріптеуден аулақ. Қайта ол
халық аңыздарындағы соларға байланысты сыншылдық сарындарды сақтап,
сол күйінде беруге тырысады. Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов келтірген
аңыздардың ішінде Абылай ханның Ұлы жүздің бір ауылын жазықсыз
шауып алмақ болғанын, оның баласы Уәлидің тентектігі мен теріс
мінезінен қазақтар мен қалмақтар арасында қантөгіс соғыс туып
кеткенін башқұрттан шыққан Есет батырдың Абылайды өңгеріп әкеткенін
сондай-ақ Абылай мен оның атақты батыры Жәнібек жаудан қорқып
қашқандары, Байғозы тәрізді жас батыр ноян ерлік жасағанын,
Оразымбет, Елшібек сияқты халықтан шыққан батырлардың өжеттігін,
тапқырлығын көрсететін аңыздар.
Бұл айтылғандардан, өткендегі батырлар жайындағы тарихи
аңыздардағы халықтық сарындарды Шоқанның өзі де қостайтынын
байқатады.
Ш.Ш.Уәлиханов 1855 жылдары саяхатта жүріп, ел арасында кең
жайылған өлеңдерді бірнеше дәптер қылып жинап алады. Соның ішінде
Абылай өліміне айтылған Бұхар жыраудың жоқтауы да бар.(7.169)
Ш.Ш.Уәлиханов Абылайды жоқтау нұсқасын 1855 жылы жазып
алған болу керек, сол кезде Шоқан қазақ тарихын жазу үшін қазақ
халқының аңыз-ертегілерін, жырларын, өлеңдерін жақсы нұсқаларын
жинаған.
Ш.Ш.Уәлиханов аты белгілі Тәтіқара жыраудың бір өлеңін жазып,
аударғаны белгілі. Бұдан біз Шоқан Уәлихановтың аудармашылық
қабілетінің бір қырын көреміз.
“Орақ-Мамай” жырының нұсқаларын қағазға түсіру ұлы ғалымымыз
Ш.Ш.Уәлихановтан басталады. Ш.Ш.Уәлиханов 1854-1855 жылдар шамасында бұл
жырды елінде жазып алған. Жырдың алғашқы нұсқасы архивте сақталған.
Шоқан жырдың үзіндісін ғана жазып алған, бірақ оны кімнен
жазып алғаны туралы мәлімет бермеген.
Ш.Ш.Уәлиханов “Өлі мен тірі және олардың достығы туралы” атты
хикаяны да жазып алған тірімен дос болатын бір соғыста шейт өлген
жан болады, соның кеңесімен жоғалған қысырақты іздеп шыққан бай
баласы көп шытырман оқиғаларға кездеседі, ақырында көздеген мақсатына
жетеді.(8.187) Бұл хикаяда өлімді мойындамау, яғни адам өлгенмен,
оның жаны өлмейді, тіршілігі жалғаса береді деп саналатын анимистік
ұғым бар.
Ш.Ш.Уәлиханов осындай хикаялар мен ертегі мифтерге халықтың
бір замандағы дүниені тану дәрежесі қандай болғандығын ғана емес,
қазіргі наным-сенімдерден де хабар береді. Мұның бәрі ғалым халықтың
рухани әлемін, мәдени дәрежесін, ақындық қиялын жан-жақты түсіну
мақсатында жинап, тексерген.
Ш.Ш.Уәлиханов қазақтардың наным-сенімдеріне қатысты “Қаржілік”
туралы аңыз бар екенін де атап өтеді. Қаржілік адамға құсаған
бейнесімен ұры-қарыдан сақтайды.
Қазақтар бұл жілікті қаржілік дейді. Осы қаржілікті қазақтар
ер-тұрманның әбзелі ретінде ат пен ертоқымды сақтаушы деген
нанымда, ердің алдыңғы қасына іліп қояды. Сондай-ақ қазақтар
қаржіліктерді қораға іліп қояды, ол малды ұры-қарыдан сақтайды деген
ырым. Әйтеуір, қазақ халқы қаржілікті итке тастамаған. Қаржілік
біздің халқымыздың ұғымында киелі сүйек, күш пен қуаттылықтың
символы ретінде қолданған,-деп түсінік беріп кеткен.(8.187)
Зерттеушінің халық поэзиясы туралы түйіндері байыпты. Ел
өмірінің туындысы болған әдеби шығармалардың маңызын ол әрқашан
жоғары бағалап отырды.
Тарихи жағынан,- деді ол,- қазақтың поэтикалық рухы өте
тамаша: 1) ақындардың есте сақтағыштығы ғажап болғандықтан, батырлардың
жорығын сипаттайтын көне заманның жырлары тіл жағынан жаңа заман
үшін біраз ескіргенімен, Алтын Орда кезіндегі тарихи шындықтың айқын
бейнесін береді. 2) әр заманда өмір сүрген ақындар өз кезінің
оқиғаларын халық ұғымына тамаша дастандарымен сіңіреді, олардың бәрі
тұтасып жатқан зор мәдениет мұрасы болып табылады. 3) әдет-ғұрыптар
мен салт заңдарын өз бойыңа түгел сыйғызған мақал-мәтелдер поэмалар
халқымыздың өткен тарихындағы рухани өмірінің бейнесін береді,
тарихи оқиғалардың бастапқы шыққан ізін көрсетеді.
Халық поэзиясы туралы Шоқанның бұл пікірлері – қазақ әдебиетін
зерттеу тарихында жасалған алғашқы ғылыми бастама, қазақ поэзиясының
тарихи мәнін дұрыс тануға жасалған тұңғыш қадам.
Қазақ, қырғыз, өзбек, татар халықтарының қаһармандық жырларын да
салыстыра зерттеу жүргізіп, Шоқан: бұл халықтардың жырларының
шығуында, бастапқы пайда болу кезеңдерінде бірлік барлығы байқалады.
Олар-белгілі бір тарихи жағдайдың туындысы, дәуірлес шығармалар.
Сондықтан оларда ұқсастық, сюжет бірлігі болуы заңды деп санайды.
Ғалымның өлең туралы зерттеулері де маңызды. Ол қазақ
өлеңдерінің түрлерін жіктеп берді. Қазақ өлеңдерін: жыр, жоқтау-толғау,
қайым өлең, қара өлең, өлең деп бес түрге бөледі.
Онда жіктеулерге жататын қазақ өлеңдерінің түрлерін атап
көрсетіп, өзгеше болжаулар жасайды. Бұл-қазақ өлеңінің түрі туралы
алғаш айтылған пікір еді. Сондықтанда ол ғылым үшін құнды. Осы
сияқты болжауларды Шоқан қырғыз ауыз әдебиетінің жанр түрлері
туралы да айтады. Өзінің “Ру жіктері” деген мақаласында ол қырғыз
ауыз әдебиетінің үш түрін атап көрсетеді. Олар: ертегілер, эпостық
жырлар (сага), өлеңдер. Осы жанр түрлеріне жататын әдебиет мысалдарын
келтңріп, бұл туралы өз тұжырымдарын баяндайды”.
Шоқан қазақ поэзиясының теориялық мәселелерін сөз арасы, әр
тұста сөз етеді, оны жіктеп, талдап отырады. Жазушы С.Мұқанов Шоқанның
әдебиет теориясы туралы-“Сөз өнері” атты зерттеулерінің қолжазбасы
туралы мәлімет береді. Онда Шоқанның қазақ әдебиеті салаларын
белгілеп, көптеген теориялық мәселе көтере білгенін ескертеді. Қазақ
ақындарының да жай-жапсарын терең ашқанын, олардың екі идеялық
тобының барын анықтап бергенін айқындайды.(1.269)
Ел аузынан Ш.Ш.Уәлиханов Қойлыбай бақсы туралы бірнеше миф
жазып алған.
Қойлыбай бір үлкен бәйгеге қобыз қосады, жарыс басталатын
жерге алдын ала қобызды бір үлкен сексеуілге байлайды. Бәйгеден
келе жатқандардың шаңы көрінгенде Қойлыбай қолына қылышын алып,
бақсылық ойынан бастап, сарын айтады. Кенет бәйге аттары кеткен
жақтан қатты дауыл тұрып, ысқырған қызыл жел соғады. Көп ұзамай,
дауылдың ортасынан алғашқы аттар көріне бастайды, ал бәрінің алдында
сексеуіл сүйреткен Қойлыбайдың қобызы келе жатады. Шаңды дауыл мен
қызыл жел Қойлыбайдың Көкаман атты жынының күйі еді. Сөйтіп
рлодзоолим
Ш.Ш.Уәлиханов Қойлыбай бақсыға қатысты басқа да миф жазып
алған болатын. Сондықтан әйгілі бақсыға қызмет ететін перілер мен
жындар да көп болған. Перілердің бастығы-Көкаман, ал шайтандардың
бастығы-Ер Шойлан еді деседі.
Қойлыбай бақсы талай кереметті көрсеткен бақсы. Сондықтан
қазақ халқы Қойлыбайға барлық сүйіспеншілігімен талай жыр арнаған.
Жалпы Қойлыбай, тағы басқа бақсылар туралы Ш.Ш.Уәлихановтың
зерттеуі келешекте көп адамдарға осы мәселені зерттеуге және жазуға
жол ашады. Шоқанның ізімен қазақтың ұлы ақыны М.Жұмабаев Қойлыбай
бақсыға арнап поэмаға жазғаны аян.
Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерінде қандай шығарма жөнінде де
дәлелсіз ұшқары айтылған пікір кездеспейді. Ол бір сөздің шығу
тегін, мағынасын айтар болса, бірнеше еңбекке шолу жасап, өз ойын
сонан соң барып тұжырымдайды. Мысалы, көп зерттеулерден соң
Ш.Ш.Уәлиханов киелі аспап қобыз туралы:
Кобыз род двухструнного альта, струны делаются из конских
волос и играют на них смычком. Кобыз имеет ту разницу против наших
струн- инструментов, что у него верхней деки, корпус имеет форму
круглую, ручка так вытянута, что струн нельзя к ней прижимать,
берутся же разные тоны флажолетом. Вообще это трудный и приятный
инструмент, хотя он не очень звучен...-деп ғылыми анықтамасын
берген еді. (7.199)
Сол заманда дыбыс, яғни музыка жазатын құрал болмаған
себепті, халқымыздың асыл мұралары, яғни күйлердің тек аттары ғана
жетіп отыр.
Ш.Ш.Уәлиханов Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырымен жас кезінен-ақ
таныс болған. Березин хрестоматиясында (1852) Шоқан мен әкесі шыңғыс
М.В.Ладыженский үшін 1841 жылы Құсмұрын қаласында жазып алған
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу поэмасы енгізілген.
Ш.Ш.Уәлиханов ауыз әдебиеті мұраларын көп білген. Солардың
ішінде Қозы Көрпеш – Баян Сұлуды аса жоғары бағалағаны оның
күнделіктерінен де аңғарылады. 1856 жылы Шоқан Ыстық көлгн саяхатқа
бара жатып Қозы Көрпеш кешенін әдемілеп суретке салмақшы болады.
Ш.Ш.Уәлихановтың саяхатта жүрген кездерінде арнайы күнделігі
болған. Ол күнделікке өзінің ой-пікірлерін, көргендерін, ел аузынан
естіген әңгіме-аңыздарды жазып алып, кімдермен кездескенін, уақытын,
қай жерде болғанын баяндап отырған. Бұл да Шоқанның фольклор
жинаушы ретінде жүелі тәсіл ұстанғандығын айқын аңғартады.
Шоқан кейінірек (1856) Қозы Көрпеш – Баян Сұлу жырының тағы
бір нұсқасын атақты Шанақ ақыннан естігенін және жазып алғанын
айтады. Жырды айтушы Жанақ ақын туралы, яғни шыққан тегі қаракесек
ішіндегі қамбар бұтағы екенін айтып, қысқаша паспорт беріп кетеді.
Халық шығармасын айтушының аузынан қолма-қол жазып алу
Ш.Ш.Уәлихановтың жинаушылық әдісінің негізгі бір түрі болған.
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу жырының тағы бір нұсқасын 1864 жылы
Шөже ақыннан жазып алады.(7.230). Шоқан ол кезде(1864) Петерборға
көшіп кеткен К.К.Путковскийдің пәтерінде Мұсамен бірге тұратын.
Оларға әр түрлі оқу орындарынан кейбір жастар да келіп тұратын.
1864 жылы К.К.Путковскийге жазған хатында Шоқан: Мұса Шорманович
тоже здесь, и мы живем вместе в вашем дрме, - дейді. (9.322) 1862
жылғы жұт мәселесін зерттеп (о кочевах), Баянауыл қыстағын
Белағашқа көшіруді сұрайды. Шоқан Шөже ақынмен Омбыдағы үйде
кездесіп, оның жырын тамашалайды. Шөже ақын Шоқанды қадір тұтып,
Әділ сұлтаным- деп айтады екен. Бұл ақынның кейбір өлең жолдарынан
да байқалады.
Құдай берді сұлтанды кәміл қылып,
Данышпан, мәртебелі, әділ қылып,
Бұрын жазған жоқ едім мұндай сөзді,
Әділ сұлтан жаздырды сапалы қып.
Жырды Шөжеден жазып алушы Шоқанның қасында жататын бір қазақ
баласы. Қолжазба соңында 1864 жылы 5-наурызда, бейсенбі күні кешке
таман жазылды- деп көрсеткен.
Шоқанның өзіне тән тағы бір ерекшілігі – ол ауыз әдебиеті
нұсқаларын қасындағы жолдастарына жаздырып алуды қолайлы көрген. Өзі
жырды айтушыны мұқият тыңдап, айтушының айту машықтығына назар
аударып отырған. Кейін қателер болса не қалып қойған жерлері болса,
тексті жазып болған соң түзетулер енгізіп, өзі жөндеп отырған.
Жырдың тексінде Шоқан да түзеткен жерлері бар. Тақия сөзін
Қарқара, Құлын тапты дегенді Құлын туды, Мінген едімді, Мінген
атым -деп өзгерткен.
Бұл уақытта Шоқанның Черняев әскерімен экспедицияға жүрер алды
болатын. Жырдың бетіне Омбы деген сөз жазылған, аяғында берілген
датасы өшірілген.
Мақал-мәтелдер - халық творчествосының ең көне түрі. Сонымен
қатар олар көне заманда туған күйі қатып-сенім қалған емес, дәуір
өзгерген сайын молайып толығып отырған. Халық тұрмысындағы әрбір
елеулі кезең, жаугершілік, шапқыншылық болсын, той-думан болсын,
шаруашылыққа байланысты жағдайлар, қуаныш-реніш, азап пен рахатты
сәттер түрлі айтушылардың өңдеулерінен өтіп қалыптасқан, мақалға
айналған. Мақал-мәтелдерді идеялық мазмұнына қарай отырып, қай таптың
жағын жақтайтынын, кімге қарсы бағытталып отырғанын ажыратуға болады.
Бұлардың идеялық мазмұнынан елдің экономикалық-әлеументтік халінен де
мәлімет алуға болады. Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне
түсірген ғалымдардың бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов.
Ш.Ш.Уәлиханов мақал-мәтелдердің табиғатын жете танып, қазақ
өмірін жан-жақты көрсете аларлықтай үлгісін жинаған. Ол мақал-
мәтелдерді әр қилы таптарының өкілдері аузынан жазып алған. Шоқан
Уәлиханов мақалдарға халықтың бірлескен ақыл-ойының жемісі деп
қарайды. Мақалдарда халықтың түрлі заттарға, өзін қоршаған әлемге
көзқарасы тұжырымдалған,-деп бағалады. Мақал-мәтелді араластыра сөйлеу,
әңгіме, билер сөзіне ажар беретінін айтады.
Ш.Ш.Уәлиханов жинаған мақал-мәтелдердің ішінде күні бүгінге
дейін құнын жоймаған “Ақыл - дария екен, көңіл - дүл-дүл екен”, “Тоты
құс бойын көріп сыланады, аяғын көріп қорланады” деген мәнді мақал-
мәтелдер бар. Ш.Ш.Уәлиханов пен И.Березин архивтерінде ((( ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алған екі жүзден астам мақал-
мәтелдер сақталған.
Шоқан жинаған мақал-мәтелдердің аз ғана тобы баспа жүзін
көрген. Олар( “Өтірік сөз жанға қас, өткір пышақ қынға қас”, “Жауда
қалған бұлбұлдан, үйге қашқан ит артық”, “Өлген арыстаннан тірі ит
жақсы”, “Сақтанғанды құдай сақтайды”, “Ерді құдай сақтайды, етікті нәл
сақтайды”, “Өзің білме, білгенің тілін алма”, “Мұрын жоқ болса, екі
көз бірін-бірі шұқиды”, “Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон
пішер”, “Патша болсам май жер едім” ,“Көп сөз боқ сөз, аз сөз рас
сөз”, “Асықпа қарға түсерсің торға”, “Жақсымен жолдас болсаң,
жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа”, “Білгенің
қайсы, білгеніңді кешірмесең”, “Сусыз жерде қамыс жоқ, азған елде
намыс жоқ”, “Өшкен жанбайды, өлген тірілмейді”, “Қамқа тонда шүберек
болар тозған соң”, “Ұят кімде болса, иман сонда”, “Жаның қырыққа
келген соң, аяғыңа шідер түсер”, “Көп жеймін деген аз жейді”, “Аз
жеймін деген көп жейді”, “Ақыл дария екен, көңіл дүлдүл екен”,
“Тоймасқа берме, толмасқа құйма”, “Алып анадан туады, ат биеден
туады”, “Ақ сұңқар атқа ғашық, күйкентай жемге ғашық”, “Етігің тар
болса, тыныштығыңнан не аайда”, “Ұйқы жанның тынышы, иман жанның
қуанышы”, “Қос мінгеннен қол көбейеді, қозысымен қой көп көрінеді”,
“Тойғаннан құрсақ жарылмайды, қуанғаннан маңдай жарылмайды”, “Басқа
бәле қайдан - тілден”, “Мезгілсіз таң, уақытсыз жан шықпайды”, - деген
тәрізді нақылдар.
Осы стяқты Ш.Ш.Уәлиханов жазбаларында бірқатар қанатты сөздер
тізбегі жүр. Ғалым сол сөздердің көбін орыс тіліне аудара отырып,
кейбіреулерінің айтылу, шығу себептеріне анықтама берген. Ондай
қанатты сөздердің біразы ең әуелі Шоқанның Петербургтағы шыққан
жинағында жарияланған(7.283-285).
Ш.Ш.Уәлиханов жазбаларының арасынан жұмбақ айтысыда
кездеседі. ((((((((( ғасырдағы орыс саяхатшы-жиһанкездері, көбіне
этнографиялық материалдар жинаумен ғана айналысқаны мәлім.
Олар орыс, қазақ тағы басқа халықтардың ішкі халіне,
әлеуметтік теңсіздік мәселесіне көңіл аудара қоймаған. Ал, Шоқан
Уәлиханов болса мұндай қоғамдық проблемаларға соқпай өте алмады. Ол
халық тұрмысына, әлеуметтік жағдайына үлкен мән берді. Оны біз
Ш.Ш.Уәлихановтың жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінен де көреміз.
Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов халық арасынан осы мәселеге қатысты жұмбақ-
айтыстарынан үзінді де жазып алған. Ол жұмбақ айтыс нұсқасы өзіне
ұнаған нұсқалардың біреуі болу керек. Шоқан жазып алған жұмбақ
айтысының осы нұсқасы кейін Санк-Петербургтегі Шоқан архивінен
табылған.
Ш.Ш.Уәлиханов ауыз әдебиеті үлгілерінің үлкенді-кішілі қай
жанрын болса да жинап алысымен ретке келтіріп, түсініктемелерін
жазып, орысша аударып отырған. Және қай жанрды жинаса да қазақтың
тұрмыс-халінен, әдет-салтынан, тарихы мен күнкөріс кәсібінен мағлұмат
беретіндей үлгілерін іріктеп алған.
Ұлы ғалым Ш.Ш.Уәлихановтың халық мұраларын жинаудағы жалпы
қасиеттерін қорытындылай келіп, ол үнемі еңбекші халыққа ықыласымен
қарағанын, халықтың рухани мұрасын құрметтегенін және оны жинауда да
осы қасиеттерін көрсете білгенін айтуға болады.
((-тарау. Ш.Ш.Уәлиханов(қазақ халық әдебиетін
зерттеуші.
2.1. Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жіктеуі
және оның тегі, құрамы, ерекшеліктері туралы ой-пікірлері.
Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ әдебиеті туралы еңбектері, негізінде,
мыналарды қамтиды( қазақтың ауыз әдебиетінің халық өміріндегі маңызы,
эпостық жырлардың тууы, тарихи шындықпен байланыстылығы мен
ерекшеліктері, қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлері мен
өзгешеліктері( аңыздар, ертегілер, айтыстар, мақалдар( олардағы
этнографиялық көріністер( қазақ әдебиетінің жекелеген өкілдері Асан
қайғы, Бұқар жырау, Тәтіқара жырау, Шал ақын, Шөже, Орымбай, Нұрымбай,
ертедегі көптеген шығыс жазбаларындағы қазақтарға, олардың аңыз-
әңгімелеріне байланысты деректер( әдеби алмасулардың сыр-сипаты, әдеби
салыстырулар т.б. Міне, қазақ әдебиетінің көп ғасырғы даму тарихы
мен тәжірибесі Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерінде тұңғыш ғылыми тұрғыда
тексерілді де байсалды ой-тұжырымдар айтылды. Ол ой-тұжырымдардың
ғылыми салмақтылығы мен тереңдігі биік деңгейде болды да осы күнге
дейін мән-маңызын жоғалтқан жоқ.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жарыққа шығару,
зерттеу ісінің ғылыми жолға тұңғыш қойылуы қазақ оқымыстысы
Ш.Ш.Уәлихановтың есімімен байланысты. Ол қазақ аңыздары, аңыз-
әңгімелері, ертегілері, өлеңдері, эпостық жырлары мен тарихи жырлары
саласынан мол материалдар жинап, алғаш зерттеді. Зерттеу нәтижелерін
қазақ халқының өткендегі тарихын танып білуге пайдаланды. Ғалым
еңбектерінде қазақ ауыз әдебиеті алғашқы рет қазақтың мәдени
рухани мұрасы есебінде зерттелді. Шоқан Уәлихановтың басқа еңбектері
сияқты әдебиет туралы жазған мақалалары, ғылыми еңбектері,
күнделіктері оның ерекше білімдарлығын, байыптылығын, аңғарымпаздығын,
ұқыптылығын байқатады.
Қай халықтың болса да әдебиеті алдымен фольклордан, халық
сөз өнерінен басталатыны белгілі. Бұл заңдылық қазақ халқына да
тән екндігін, оның ауыз әдебиеті де бай әрі өзіндік сыр-сипаттары
да мол болғандығын Ш.Ш.Уәлиханов көптеген деректерге сүйене отырып
дәлелдейді.
Қазақтың ауыз әдебиеті Ш.Ш.Уәлихановты тіпті бала күнінде
қызықтыра бастағаны белгілі. Оған дәулетті Уәлихановтар әулетінде
қазақтың сөз өнері аса құрметтелгені, ауылында талай айтыстар, өнер
сайыстар болғандығы, парасатты, терең ойлы, оқыған, білімді әжесі
Айғаным халық даналығын, ертегі, аңыздарын щебер әңгімелейтіні, араб,
парсы тілдерін меңгеруі, әкесі шыңғыспен бірге ел аралағанда
халықтың ертегілерін жинап жүргені ықпал еткен(5.24).
“Шоқан Уәлиханов қазақтың халық поэзиясына ерте жастан
құмартып, оның классикалық үлгілерін жазып алып, өзінің ата-анасына
дауыстап оқып жүреді. “Қозы Көрпеш(Баян Сұлу” және “Ер Көкше” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ фольклоры мен тарихын зерттеу кенжелеп қолға алынғандық-
тан, бұл салада тындырғанымыздан қолға алғанымыз анағұрлым басым
екені анықталып отыр. Соның бір көрінісі – қазақ фольклорын жинау,
жариялау және зерттеу ісіне көп үлес қосқан Ш.Ш.Уәлихановтың
фольклоршылық еңбектері. Қазақ халқының әдеби мұрасын зерттеудің
көкейкесті мәселелерін Ш.Ш.Уәлиханов ең алғаш рет қолға алып, бұл
игілікті істі А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхаметұлы, Қ.Сәтбаев,
С.Сейфуллин сынды қазақ зиялылары одан әрі дамытқан еді.
Ш.Ш.Уәлиханов қазақтың әдебиеті мен мәдениетін орыс
жұртшылығына алғаш таныстырушы. Бұл істе Шоқан жалғыз болған жоқ.
Шоқанға дейінде кейбір орыс ғалымдары да қазақ әдебиеті мен
мәдениеті туралы пікірлер айтып, қазақ халық әдебиетінің кейбір
үлгілерін баспаға шығарушылар болды. Олардың ішінде Потанин, Березин,
Радлов, Алекторов тағы басқалардың еңбектері ерекше ескерерлік
(1.254).
Ш.Ш.Уәлиханов – әйгілі шығыстанушы болумен қатар, қазақ халқының
мұрасын жинауға, зерттеуге зор үлес қосқан, қазақ халық поэзиясына
тұңғыш рет теориялық талдау жасаған ғалым. Ғалымның халық мұрасын
зерттеуге арналған еңбектерін жүйеге келтіру, ғылыми саралаулар жасау
– қазіргі қазақ фольклортануындағы ең зәрулі мәселелердің бірі.
Ш.Ш.Уәлихановтың шығармашылығын зерттеу оның көзі тірі кезінде
басталған еді. Алайда, қазақ ғалымының мұрасын зерттеудің жаңа дәуірі
ол дүние салған жылы басталды. Шоқанның ғылыми мұрасын жан-жақты,
түбегейлі зерттеудің аса қарқынды дәуірі біздің заманымызда 1940
жылдан соң басталып, осы күнге дейін жалғасып келеді.
Әр дәуір өзінің көрнекті шоқантанушы ғалымдарын тудырды. 1917
жылға дейін шыққан шоқантанушылар ретінде Г.Н.Потанин мен
Н.И.Веселовскийлерді атаған жөн. Ал, біздің заманымыздағы
шоқантанушылардың саны аз емес. Солардың ішіндегі көрнектісі академик
Ә.Х.Марғұлан.
ХХ-ғасырдың бірінші ширегінде Ш.Ш.Уәлихановтың фольклортануға
сіңірген еңбегін қарастырған зерттеушілер Ә.Бөкейханов, Қ.Сәтбаев,
М.Дулатов, М.Жұмабаев және басқалары болатын.
Қазақ фольклорын зерттеуде ерекше еңбек сіңірген академик
М.О.Әуезов Ш.Ш.Уәлихановтың ағартушылық, зерттеушілік қызметі, қазақтың
халық әдебиетін зерттеудегі орны, ислам дініне қатысты көзқарасы, сол
сияқты қырғыздың атақты эпосы “Манасты” алғаш жазып алуы туралы
пікірлерін білдіреді.
Кейінгі кезде бұл іспен түбегейлі айналысқан Ә.Х.Марғұлан еді.
Ә.Марғұлан бастаған зерттеушілердің іздестіру жұмыстары нәтидесінде
Шоқан еңбектерінің 5-томдығы жарық көрді. Оның үстіне Ә.Марғұлан
Шоқан туралы көлемді монографиялар жазды. Оның халық әдебиеті туралы
ой-тұжырымдарымен қатар фольклорлық, тарихи шығармаларды жинап, олар
туралы маңызды пікірлер айтып, зерттеулер қалдырғаны, қазақ
фольклорындағы тарихи аңыз бен әңгімелердің бар екендігін байқауы,
өзі жазып алған тарихи жырлардың нұсқаларына ғылыми талдау
жасағандығына көптеген ғалымдар назар аударған.
Орыстың алдыңғы қатарлы баспасөзі Шоқан туралы ең жанашыр
пікірлер айтып отырады. А.С.Пушкин, В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.
Чернышевский, Н.А.Добролюбов, А.Н.Некрасовтар негізін қалап, бастырып
келген “Современник” журналы Шоқан туралы өз пікірін 1864 жылы-ақ
жариялаған. Мысалы осы журналда К.Губарев “Қазақ сахарасы” деген
мақала жариялап, онда
“... Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті адам бұратана деп
аталатын басқа халықтардың ешқайсысынан бұрын-соңды шыққан емес”, –
деп жазған (2.102).
Белгілі ғалымдар Н.С.Смирнова, Ш.Қ.Сәтбаева, Р.Бердібаев еңбектерін-
де Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ халық әдебиетін алғашқы жинаушы,
зерттеушілігі байыпты сараланған. Қазақ эпосы мен аңызы, ертегілері
мен өлең-жырлары, мақал-мәтелдері жайында өте бай материал жинауы,
олардың жинау принциптері мен қазақ халық поэзиясы жанрларына
анықтама беруі, халық әдебиеті шығармаларынан халықтың таным-
түсініктері, әдет-ғұрыптары, өмір-тіршілігі көрінеді дейтін ұлағатты
ойларын аталған ғалымдар кеңінен қарастырады.
Ш.Ш.Уәлихановтың жинап-терген өлеңдер мен ол туралы айтқан ой-
пікірлердің мәні ерекше. Ш.Ш.Уәлиханов қазақ поэзиясының жыр тәрізді
көне формаларына тоқталып, оның қазіргі даму заңдылығын зерттейді.
Ол “ соңғы уақытта ... қазақ сахарасында жыр поэзиясының ескірген,
көне формасы ретінде қолданушылық тек бақсылардың еншісіне ғана
тиген. Домбыра мен өлең бұл күндері қобыз бен жырды біржола
ығыстырып шығады”. “ Қазіргі ақындардың көпшілігі-ақ осы күнгі өлең
формасын ең қолайлы өлең өлшемі ретінде қолданып, соған өздері
жаттығып алған”, – дейді (3.18). Ш.Ш.Уәлихановтың қазақтың қара
өлеңінің құрылысы жайлы айтқан пікірлерін, мән-маңызына Қ.Жұмалиев,
С.Қирабаев, З.Ахметов, М.Базарбаев, Б.Уахатов, А.Сейдімбеков сияқты
ғалымдар ерекше назар аударған.
Шоқанның халық әдебиеті және оны зерттеу туралы айтқан
пікірлерін, халық поэзиясының ерекшеліктерін шығыс поэзиясымен
салыстыра талдауын, қырғыздың “Манас” эпосы хақындағы пікірлерін бір
қатар ғалымдар қарастырған.
Қазақтың мақал-мәтелдері, қазақ билері, шешендік сөз туралы,
жалпы айтыс өнері жайында Ш.Ш.Уәлихановтың пікірлерін көптеген
ғалымдар өз зерттеулерінде басшылыққа алып отырады, фольклордың бұл
жанрларын тұңғыш зерттеген Шоқан екенін әділ атап өтеді. Олар
Щоқанның этнографиялық зерттеулерімен, Шал, Жанақ, Орынбай, Шөже ақындар
туралы, ақындық өнер, халық әдебиеті хақындағы ой-пікірлерін өз
еңбектерінде орынды да орнықты қарастырады (4.140).
Ш.Ш.Уәлихановтың бай мұрасын комплексты, жан-жақты, терең
зерттеп, оның ұлы тұлғасын бүкілдүниежүзілік қауымға танытатын
фундаменталбдық, монументалдық еңбектер туып, бірнеше тілге аударылған
болса, нұр үстіне нұр болар еді.
Әдебиет пен өнер туындыларында Ш.Уәлихановтың көркем бейнесін
жасауға көңіл бөлгені мәлім. Сонау ертеде, Уәлихановтар ауылында жиі
болып, Шоқан көрген, дидарласқан, көп әсер алған атақты ақын Орынбай
Кертағыұлы ғалым дүниеден қайтқан шақта өлең-элегия шығарып, асыл
ұлынан айырылған қазақ қауымының күңіренген мұң-шерін жеткізе келіп,
туған елі оны мәңгі есіне сақтайтынын, әменде құрметтеп, қастерлейтін
көркем сөзбен өрнектеген болатын. Содан бері көптеген жылдар бойы
көркем сөз бен өнерде талай шығармалар Ш.Ш.Уәлихановқа арналды.
С.Мұқанов “ Аққан жұлдыздарт ”романы мен “ Ш.Ш.Уәлиханов ” тарихи
драмасын т.б. жазды. С.Марков “ Асқарға аттанғанда ” тарихи
биографиялық повесть, С.Бегалин “ Шоқан асулары ”, С.Бақбергенов “ Мен
сізді сүйемін ”повесттер, А.Сатаев бірнеше әңгімелер, П.Косенко “
Тағдырлар тоғысы ” атты тарихи хроника жазды. Шоқан Уәлиханов туралы
Х.Бекхожин, Ғ.Орманов, С.Сейітов, Х.Ерғалиев, Е.Ибрахим, М.Мақатаев,
Қ.Мырзалиев тағы басқа ақындар поэма-өлеңдер жазда. Ақындар, жазушылар
Ш.Уәлихановтың өмірі мен қызметінің елеулі кезеңдерін, халықтың
әлеуметтік, рухани тарихын және өз кезіндегі жайын жақсы білгенін,
орыстың алдыңғы қатардағы жазушылармен қарым-қатынасын, достығын
едәуір толымды бейнеледі. Көркем туындыларда ғалымның биік
адамгершілік келбеті, бай ішкі жан дүниесі, мінезі сипатталды.
Көркемөнерде де ғалым тұлғасын бейнелеуге арналған деректі кинофильм
көп сериялы және суретті фильмдер, скульптурлық және суреттік
бейнелер жасалды. Мұндай шығармалардың да деңгейін, хал-жайын саралау
да көп қажеттердің бірі.
Ш.Ш.Уәлиханов өмірі мен қызметі сан салалы мұрасы туралы
ондаған ғылыми кітаптар мен жүздеген мыңдаған мақалаларды қамтитын
“Шоқан Уәлиханов” атты әдебиеттердің мазмұндалған көрсеткіші жарық
көрді шоқантанудың бағдаршысындай болып көрінетін бұл басылым да
құптарлық.
Шоқантануда ғалым мұраларының сан-салалы, көп қырлы мазмұн-мәні,
алуан қасиеттері едәуір ашылды, ашыла да бермек.
Ұлы тұлғадан әр заман адамдары, әр буын, әр ұрпақ тамаша қадір-
қасиеттер алады, рухани өсе түседі. Ш.Ш.Уәлиханов мұралары қалтқысыз
шыншылдықтың, халқына, Отанға адал қызмет етудің үлгісі, тағлымы.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысымызда көрнекті ғалым
Шоқан Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинауы мен
жариялау жолындағы қызметіне жалпы сипаттама беріп, қазақ халық
әдебиеті үлгілерін жіктеуі және оның тегі, құрамы, ерекшіліктері
туралы ой-пікірлерін саралап көрсеттік. Шоқанның туысқан қырғыз
халқының тарихын, географиясын, әдебиетін, тілін зерттеп, көптеген құнды
пікірлер, байсалды топшылаулар айтуы ғылым қазынасына қосқан зор
үлесінің бірі. Олай болса біз диплом жұмысымыздың бір саласын осы
мәселеге арнадық.
Ш.Ш.Уәлихановтың фольклорға сіңірген еңбектерінің әр түрлі
салаларын ғалымдар көп зерттегенімен, оның бәрін бір жүйеге түсіріп,
Шоқанның қазақ халық мұрасын жинау жөнінде ұстанған қағидаларын
және фольклористік көзқарасын тұтастай алып қарастыру диплом
жұмысымыздың өзектілігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымызда
біздің алға қойған мақсатымыз – негізінен Шоқан сынды ірі тұлғаның
шығармашылығын ғана зерттеу емес, оның фольклортануға сіңірген еңбегі
туралы бұрын – соңды айтылып жүрген пікірлерді саралап, бір жүйеге
келтіріп, өз тұжырымдарымызды айту.
Біріншіден, Ш.Ш.Уәлихановтың фольклорды жинау, жариялау, зерттеу
принциптерін талдау, екіншіден, оның қазақ халқы поэзиясының түрлері
туралы жазған, аңыз бен эпосты тарихпен тығыз байланыста
қарастырған, ертегілер мен аңыздарға ғылыми баға берген, қазақ
фольклорын зерттеушілер туралы сынаған еңбектерін жаңаша пайымдау,
үшіншіден, Шоқанның қырғыз фольклорын зерттеуі, қазақ қырғызға ортақ
аңыздарды тығыз байланыстыра зерттеу ерекшеліктерін айқындау. Сайып
келгенде, Ш.Ш.Уәлихановтың фольклористік көзқарасын саралап көрсету.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жұмыс барысында Х.Сүйіншәлиев,
Г.Н.Потанин, Ш.Қ.Сәтбаева, Ә.Х.Марғұлан, Қ.Б.Алпысбаева, Н.С.Смирнова,
Р.Бердібаев атты әдебиет майталмандарының ғылыми еңбектерімен қоса
тағы басқа ғалымдардың ғылыми мақалалары мен материалдары
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған
мақсат-міндеттерді шешу үшін негізгі дерексөздерді жинау барысында
баяндау, түсіндіру, сұрыптау, жүйелеу, талдау т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. “ Шоқан Уәлиханов – фольклоршы ” деп
аталатын диплом жұмысымыз кіріспе, негізгі екі тараудан және
қорытынды бөлімнен тұрады. Бірінші тарау “ Ш.Ш.Уәлиханов – қазақ
фольклорын жинаушы және жариялаушы ”деп аталады. Мұнда
Ш.Ш.Уәлихановтың өмірі мен қазақ фольклорын жинау және жариялау
жолындағы қызметінің жалпы сипаттамасы жайлы қарастырсақ, ал екінші
“ Ш.Ш.Уәлиханов – қазақ халық әдебиетін зерттеуші ” деп аталатын
тарауында Шоқан Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жіктеуі
және оның тегі, құрамы, ерекшеліктері туралы ой-пікірлерін
қарастырдық. Ал “ Шоқан және “Манас”” деген тараушасында қырғыз
фольклорының елеулі жыры “Манас” туралы ой қозғалды. Қорытындыда
диплом жұмысындағы айтылған ой жинақталып, тиянақталып, қорытындылады.
Соңында сілтемелер тізімі мен пайдаланылған әдебиеттер мен мысалдар
алынған көркем шығармалар тізімі берілген.
1-тарау. Ш.Ш.Уәлиханов-қазақ фольклорын жинаушы және жариялаушы.
Ш.Ш.Уәлиханов-ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақтың өз ортасынан
шығып халық шығармашылығы, этнографиясы жөніндегі мағлұматтарды
көптеп жинап, оны баспа жүзіне шығаруда және сол материалды
зерттеуде үлкен қызмет атқарып, үлес қосқан үлкен ғалым.
Ш.Уәлиханов 1835жылы қараша айында Құсмұрын бекінісінде
Күнтиместе туған. Шоқан балалық шағын әуелі Күнтиместе, содан кейін
Сырымбеттің сұлу табиғатының қойнауында, биік қарағайлы, қалың
қайыңды, көлі мен көгі мол жерлерде өткен.
Шоқанның шыққан ортасы – қазақтың ірі феодалдары хан-сұлтан
тобы. Әкесі – Шыңғыс – Омск әскері училищесін бітірген, орысша
сауатты, офицерлік чині бар адам. Ал Шыңғыстың әкесі Уәли мен
шешесі Айғаным да хандық құрған адамдар. Арғы аталары тарихқа
белгілі – Абылайхан. Шоқан – осындай семьядан шыққан жас. Бұл оған
жасынан оқуға мүмкіндік береді.(1.254)
Өз заманының алдыңғы қатарлы адамдарының үйінде дүниеге
келген Ш.Уәлиханов жас кезінен бастап-ақ екі Ресейді танып өсті.
Біріншісі – патшалық, яғни отаршылар мен реакцияшылар тобының Ресейі
болса, екіншісі – халық Ресейі, бұл соңғы топқа кіретіндері бүкіл
орыс халқы, алдыңғы қатарлы интеллигенция, яғни Пушкин, Белинскийлер
Ресейі. Олар Қазақстанды, тек отар ел деп қарамай, қазақтың елдік
қасиеттеріне үңіле білді. Батыс Сібір Бас басқармасында Д.Р.Бантыш –
Каменский (Пушкиннің досы), С.Б.Броневский сынды алдынғы қатарлы орыс
интеллигенциясының көрнекті өкілдері қызмет етті. Бұл іспетті
адамдар қазақ халқы арасынан шыққан алдыңғы қатарлы Айғаным
сынды қоғам қайраткерлерімен тығыз айналысып, екі халықтың рухани
жақындасуына өз үлестерін қосты. Соның нәтижесінде Шыңғыс сияқты
қоғам қайраткері мен оның баласы Шоқандай ұлы ғалым өсіп
жетілді.
Алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясы мен Шоқан туып өскен
қара шаңырақтың қаншалықты тығыз байланысты болғаны туралы
Г.Н.Потанин өз естелігінде былай деп жазды. “...В самом деле
едва ли может быть названа какая-нибудь другая казахская семья,
которая питала бы также дружественные чувства к русским, как семья
султана Чингиса. Сам Чингис Валиханович обучался в русской школе
переводчиков в Омске, где, следовательно, с детства привык к русским;
впоследствии, когда он служил, управлял Кушмуринским округом, занимал
должность представителя от казахского народа при областном
правлении в Омске, он постоянно вел дружбу самыми интеллигентными
русскими чиновниками в Омске, который был центром управления
степью, сначала чиновником Сотниковым, потом Гутковским и Капустиным.
Сотников ориенталист из Казанского университета, влюбился в
казахский народ; каждое лето он приезжал в ацл султана Чингиса
и в течение нескольких месяцев кочевал вместе с ним по
Кушмуринскому округу, жил в казахскрй юрте и одевался по
казахский, по его-то совету Чингис Валиханович отдал своего
второго сына, Чокана, учиться в кадетской корпус в Омске...”(4.75)
Міне, Шоқан туған шаңырақ осындай еді. Шоқанды, болашақ ұлы
ғалымды тәрбиелеуде ең алдымен әжесі Айғаным мен цкесі Шыңғыстың
қамқорлығы ерекше.
Оның үстіне, Айғаным мен Шыңғыс шаңырағында ешқашан дастархан
жиылмаған, ойын-той көп болып, сыйлы адамдар жиі бас қосатын
болған. Ақын-жыраулар, билер, сөзуар шешендер, күміс көмей, жез таңдай
әншілер, сондай-ақ әкесі Шыңғыстың орыс достары, декабристер,
ғалымдар, алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының көрнекті
өкілдері жас Шоқанға ерекше әсер етті.
Шоқан әуелі ауылында оқып, ескіше хат таниды. Он жасқа
толғанда әкесі олны Омскідегі кадет корпусына береді. Кадет
корпусына ол орыс тілін білмейтін, ауыл салтындағы бала ретінде
келіп түседі де, бір жыл ішінде орыс тілін үйреніп алады. Шоқан
талапты, зерек болып өседі. Ол корпус оқушыларының алды болып
бірден көзге түседі. Шоқан талабына оқушылары ерекше ықыласпен
ескереді.
Омбыда оқыған кезде Ш.Уәлихановтың ой-өрісі кеңейіп,
дүниетанымының қалыптасуына кадеттің озық пікірі, прогрестік идеядағы
кейбір оқытушылардың да ықпалы аз болған жоқ. Мысалы, оған орыс
тілі мен әдебиеті тарихының оқытушысы Н.Ф.Костылецский үлкен әсер
етті. Қазан университетінің Шығыс факультетін бітірген
Н.Ф.Костылецский өз заманының алдыңғы қатарлы идеяларын жақтап,
В.Г.Белинскийдің еңбектерін насихаттаған. Г.Н.Потанин Костылецскийдің өр
мінезі әрі өткір тілді адам болғанын, Белинскийдің идеясына
табынып, Гогольдің қадір тұтқанын, тіл мен әдебиет тарихында
Белинскийдің мақалаларын басшылыққа алып, солдарға сүйенгені үшін
корпусты тексерген генерал-инспектордың бірінен сөгіс алғанын
жазады.
Аса білімдар, дүниетанымы, көзқарасы орыстың қоғамдық
идеяларының ықпалымен қалыптасқан, қоғамдық еңбек етуге барынша
құштар, алға көп мақсат қойған арманшыл жас Шоқан саяхатшы
болуды көкседі. Осы тұста Батыс және орыс жиһан кездерінің
шығармаларын Шығысты зерттеуге байланысты еңбектерді аса құштарлана
оқыды.(5.4)
Омбы кадет корпусында Шоқанмен қатар болашақ саяхатшы
Г.Н.Потанин де оқыды. Зерттеушілер анықтағандай, бұл корпуста оқу
программасы бойынша әскери пәндермен бірге жалпы география, Ресей
географиясы, жалпы тарих пен Ресей тарихы, орыс және Батыс Еуропа
әдебиеттерінің философия негіздері, физика, химия, математика пәндері
сонымен қатар сызу, сурет сабақтары жүргізіліп, француз тілдері де
оқытылған. Оның үстіне корпуста Шығыс тілдерінің класы болған. Бұл
класта түрік, монғол, араб, парсы тілдерін де оқытқан.
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез жетіледі. Екі-үш
жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана емес, өзінен екі жас
үлкендер де идея жағынан басып озды,-дейді бірге оқыған досы
Г.Н.Потанин(6.639)
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздарының арасында
жақындық және достық қатынастар орнайды.
Шоқанды ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, қазақ фольклорын
түбегейлі зерттеуге қызықтырған адамның бірі, ұстазы
Н.Ф.Костылецский. Ұстазы екеуіні арасындағы жақын байланыс Шоқанның
Омбы кадет корпусында басталады. Олар көп мәселелер жөнінде, әсіресе
фольклор туралы пікірлес болады. Қазақ пен қырғыз халықтарының
фроьклорын жинауға Н.Ф.Костылецский де ерекше көңіл бөлген. Ол Қазан
университетінің Шығыс факультетін бітірген. 1840 жылдан бастап
Омбыдағы кадет корпусында орыс әдебиетінен сабақ береді. Ресейдің
сол кездегі революциялық-демократтық идеялардың рухында тәрбиеленген
Н.Ф.Костылецский өз заманының алдыңғы қатарлы адамдарының бірі
болды. Ол өзінің озық ой-пікірлнрімен Шоқанға ерекше әсер етті.
Н.Ф.Костылецский арқылы Шоқан 1852 жылы И.Н.Березинмен
танысады. Олардың арасында достық және шығармашылық байланыс
орнайды. Оған себеп И.Н.Березинге Тоқтамыстың жарлығындағы кейбір
көне сөздердің мәнін ажыратуға Шоқанның көмегі қажет болды.
Березин мен Шоқан арасындағы хат арқылы байланыс осыдан
басталған еді. Хан жарлығындағы кездесетін түсініксіз кейбір
терминдердің мағынасын талдап кейбір терминдердің мағынасын талдап
түсіндіру үшін профессорға Ш.Ш.Уәлиханов жәрдем көрсетеді.
Тоқтамыстың жарлықтарында кездесетін, бірақ кейін қолданылмайтын
кейбір сөздердің мағынасын ол қариялардан сұрастырып, анықтап,
түсініктемелер, басқа да тарихи оқиғаларға байланысты ой-
тұжырымдарын жазып, профессорға жіберді. Тоқтамыстың жарлығындағы
XIX ғасырдағы тілде қолданылмайтын кейбір сөздердің мағынасын
қазақ тілінен іздестіру жөніндегі сіздің ұсыныстарыңызды
өзімнің бұрынғы ұстазым Н.Ф.Костылецскийден естігеннен кейін мен
қазақ қарияларынан сұрастыра жүріп, біздің тілімізден бірсыпыра
сөздер таптым. Сөйтіп, оларды сізге жіберуге асық болып отырмын,-
деп жазған Шоқан.(7.163)
Шоқан Уәлихановтың алғашқы ғылыми еңбектері болып
саналатын. Профессор И.Н.Березинге хат, профессор И.Н.Березиннің
Хан жарлықтары кітабы туралы жазғандарының өзінен-ақ әдебиет
пен тілге қатысты материалдарды білетіндігін, оларды тарихи-
ғылыми зерттеулерге деректер, дәлелдер ретінде пайдалану үлгісін
көрсетеді. Бұдан Сібір кадет корпусында оқып жүрген
Ш.Ш.Уәлихановтың асқан білімдарлығы, ғылыми қызметке бейімділігі,
ұқыптылығы, ғылыми принциптілігі көрінеді. Бұл еңбекті жазғанда
Ш.Ш.Уәлиханов 15-16 жаста еді. Ол Омбыда қыруар білім алған. Шығыс
халықтарының тарихи, тағдыры туралы көптеген еңбектерді оқыды,
аналитикалық көзқарастары қалыптасты. Ол кезде еңбектерімен аты
белгілі шығысты зерттеуші И.Н.Березиннің сұрақтарына тиянақты
жауап беріп, еңбектеріне ғылыми пікір айтудың өзі Шоқанның
білімдарлығын, батылдығын көрсетеді.
Тоқтамыстың жарлықтарындағы жекелеген терминдер мен
тіркестерді анықтауда, Шоқанның бұл алғашқы еңбектерінде көптеген
тарихи мағлұмат деректер жиылып, сұрыпталумен қатар әдебиет пен
тілге қатысты пікірлер, мағлұматтар, аударма, түсінік сөздік жасау,
мақал-мәтелдер де бар. Березинге жауап хатында Шоқанның қызығатын
тақырыптарын көруге болады. Олар:Түрік-монғол халқының тарихы, тілі,
мәдениеті, шежіресі, аңыздары, салт-дәстүрлері т.б.
Шоқан Уәлиханов Абылғазының шежіресінен Шайбани-намеден,
Қ.Жалаиридің Жамиғат тауарихынан қазақ шежірелерінен, Монғол, Алтын
Орда тарихынан біраз мағлұматтар келтіреді.
Шоқан алғашқы ғылыми еңбегінің өзінде-ақ көптеген
кітаптарға, жазба ескерткіштеріне сілтеме берген. Левшиннің
Описание киргиз-кайсацких Орд и степей, Сібір жылнамалары, Савва
Есипов жылнамасы. П.И.Небольсиннің Покарение Сибири СПБ. 1849.
Отечественные записки, 1848 жылғы бірнеше сандарынан Клапрот,
Фирдауси, Шайбани, Жалаири, Кятиб Челяби, Бабур, т.б. Еңбектерінен
пікір бар.(5.27)
Орыстың көрнекті зерттеушісі мен екеуінің арасындағы бұл
байланыс жас Шоқанның көңілі қалаған ғылыми жұмысты таңдап алуына
үлкен ықпал етеді. Орта Азия халықтарының тарихы мен әдебиетіне
құштарлығын күшейте түседі.
И.Н.Березиннің еңбектері Шоқанды ертедегі жазба
ескерткіштерді зерттеу ісіне құлшындырады және ол өзінің алғашқы
ғылыми еңбегін осы хан жарлығын талдау мәселелеріне арнайды.
Осының бәріне себепкер болған адам жас Шоқанның тез жетіліп,
кемелдене беруіне үздіксіз қамқорлық жасап отырған Костылецский
еді.
Ш.Ш.Уәлихановтың Профессор И.Н.Березинге хат , Хан жарлығы
кітабына рецензия хаты, рецензия шеңберіндегі ғана жазбалар ғана
емес, нағыз ғылыми еңбек болып саналады.
Шоқан профессор И.Н.Березиннің қойған сұрақтарына мұқият,
дәлелді жауап береді. Сол сияқты ғылыми өзінің көптеген ой-
пікірлерін, болжамдарын, ізденістерін де айтқан. Ғалымның бұл
жазбаларында қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларының кейбірі тарихи
мағлұматтар мазмұны, көрінісі ретінде пайдаланған. Мысалы, Алтын
Орда кезінде пайда болған қазақ жырларын еске ала отырып,
өздерінің аңыздары бойынша қазақтар Алтын Ордадан шыққанын
айтатынын, батырлық жыр-дастандарында көп санды ноғай халқы деп,
солардың ерліктері баяндалатынын, олардың біреуі Темірланға қашып
баруы және оның батырды қууы туралы жыр барын жазады.
Ол:Тоқтамыс туралы жыр аса үлкен, әрі ел оны жақсы көреді, оның
зираты Ұлытау тауында, қарауыл руынан Орақ мырза туралы жыр, Ер
Көкше мен Ер Қосай-Алтын Орда кездерінің батырлары поэмаларының
кейіпкерлері, -деп жазды.(5.26)
Омбыдағы кадет корпусында оқып жүрген кезінің өзінде-ақ
Шоқан қазақ халқының тарихында үңіле қарайды, халықтың мәдени
мұрасына назар аударады. Сол мәдени мұраларды жинап бастыру-халық
үшін жасалған игілікті істің бірі болмақ деп түсінеді.
Бұл ретте Шоқанның сүйікті досының бірі Г.Н.Потанин
былай деп жазды: Шоқан өз халқын шын пейілімен сүюші еді...
Халқына жақсылық тән оның болашағына қызмет ету. Шоқанның арманы
еді.(4.644)
Халқына адал ниетімен қызмет етуді арман еткен Шоқан, бұл
жөнінде көп жұмыстар істейді. Соның бірі-қазақ халқының ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап баспа жүзіне шығару, оның мәдениетін озық
елдерге таныстыру еді.
Жазғы демалыс кездерінде Ш.Ш.Уәлиханов сахарадағы өзінің
ауылы Сырымбетке баратын. Бұл сапарлары оған үлкен ләззат алумен
қатар өзінің туған халқының өмірін жақыннан көріп, оның өлең-
жырлары, ертегілерінен жазып алып, халық тұрмысының көріністерін
суретке салып бейнеленуіне мүмкіндік беретін.
Қазақтың ауыз әдебиетін жинап бастыру ісіне өзінің үлкен
мән беруін Шоқан былай деп түсіндіреді: Осыкүнге дейін Еуропада
көшпелі елдерді аса қатал, жөн білмес тағы деп жалған түрде
сенушілік үстем болып келеді. Көшпелі монғол, қазақтар жайындағы
мұндай ұғымдар оларды мал тәрізді, тұрпайы тағылар деген
пікірмен тығыз байланысты. Шынына келгенде осы надан, тұрпайы деп
қаралған халықтардың көбінің жазбаша немесе ауызша шығарған
әдебиеті, аңыз әңгімелері бар... Өлеңге, әсіресе өлеңді суырып
салма түрінде шығарып айтуға бейімділік, барлық көшпелі елдердің,
соның ішінде қазақтардың, өзіне тән ерекшеліктері деуге
болады.(7.390)
Қазақ халқын қорлап, кемсітуге қарсы шыққан Шоқан қазақтар
жайында Еуропада орын алып келе жатқан түсініктердің жалған
екендігін әшкерелейді. Сондықтанда ол қазақ халқының жабайы, тағы
еместігін көрсету үшін, оның ғасырлар бойы жасаған ауыз әдебиеті
және ауыз әдебиетінің әр алуан үлгілері бар екенін, қазақ
ақындарының суырып салмалық қабілеті күшті екнін мысал етеді.
Еуропада қазақтар жайында айтылып жүрген жалған пікірлерге
намыстанып, ол пікірлерге тойтарыс беруді мақсат тұтады, ауыз
әдебиетін жинап, бастыру жағдайын қарастырады. Бұл іске оның өзі
белсене араласады. Омбы кадет корпусын бітірген соң, 1854-1857 жылдары
Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздан бұғы, сарыбағыш және
солты руларының Ресейге қосылуы туралы мәселені шешуге
жергілікті түрде қатысады. Сонымен бірге ол қазақтар мен
қырғыздардың географиясын, тарихын, әдет-ғұрпын, халық поэзиясын күш
салып зерттей бастайды.
1855 жылы Шоқан генерал Гасфорттың сапарына қатысады.
Орталық
Қазақстанды, Жетісуды, Тарбағатайды аралайды, сапар соңын өзі
жалғастырып Жоңғар қақпасын, Алакөлді, Тарбағатайды көрді. Қайтар
жолында Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау, Ақмола, Семейді, Жетісу жерлерін
аралады. Бұл сапар Шоқанға өшпес әсер қалдырды.
Ол тұңғыш рет қазақ еңбекшілерінің өмірімен кең танысып,
олардың тарихи аңыздары мен өлеңдерін жазып алады. Оларды жазба
мағлұматтармен салыстырады.
1856 жылы Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбегінің дамып, өркендей
беруіне кең өріс ашылады. Ол Хоментовский бастаған білімді
офицерлердің басшылығымен ұйымдастырылған үлкен әскери-ғылыми
экспедицияға қатысады. Экспедицияның мақсаты қырғыз халқымен танысу
және Ыстықкөл алқабын картаға түсіріп алу еді. Бұл экспедицияға
қатысуымыз үлкен абырой болды. Сөйтіп, Алатау қырғыздарының арасында
екі ай жүріп, көбінесе солардың аңыздары мен тілін зерттеп, әрқилы
пайдалы мәліметтер жинап алдым, сол мәліметтерім бірнеше дәптерден
тұрады, -дейді Ш.Ш.Уәлиханов. Ол осы сапарында қырғыз елінің
көптеген аңыз-ертегілерімен бірге әйгілі Манас жырының аса көркем
бөлігі Көкетай жырын қағазға түсіріп алған еді.
Халықтардың ауыз әдебиетіне құрметпен қарап, асыл үлгілерін
жинап, зерттеу туралы жұмысы Ш.Ш.Уәлихановтың 1852 жылы Сібір кадет
корпусында оқып жүрген кезінде, одан кейінгі көптеген сапар-саяхатты
жылдарында да құмарта айналысқан жұмастарының бірі болды. Ол
болған өлкелердің географиялық, тарихтық сипаттары мен қатар
жергілікті тұрғындардың өткен кеткенді жақсы білетін адамдарымен
әңгімелесіп, жырлары мен әңгімелерін, аңыздары мен ертегілерін,
дастандарын тыңдап, бірсыпырасын жазып алып отырған.
Бұл туралы Г.Н.Потаниннің көптеген естеліктерінде айтылған.
Ш.Ш.Уәлихановтың осы мәселемен айналысудағы мақсаты ертедегі Шығыстың
тарихына, қазақтың тарихи жыр-аңыздары арқылы үлес қоспақшы болды.
Ш.Ш.Уәлиханов хатқа түсірген ауыз әдебиеті үлгілерінің бір
тобы тарихи өлеңдер, Абылай туралы жыр, Орақтың толғауы, XVIII-
ғасырдағы батырлар туралы аңыз-әңгімелер.
Бұл еңбектер тарихи мәліметтердің молдығымен, әрі батырлар
аңыз-әңгімелерді алғаш қағаз бетіне түсірумен, сондай-ақ осы
ғасырдағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі Бұхар жыраудың кейбір
шығармаларын ел аузынан жазып қалдырумен құнды. Ш.Ш.Уәлиханов XVIII-
ғасырдағы батырлар туралы тарихи аңыз-әңгімелер деген еңбегінде ас
қызғылықты деректер келтіреді. Мұнда сол дәуірдің белгілі
қараткерлері туралы әңгімелер келтіреді. Сол әңгілерде Абылайға,
Бөгенбайға, Жантайға, Сырымбетке, Жәнібекке, Байғозыға, Оразымбетке,
Елшібекке, Малайсарыға, Баянға қатысты жайлар сөз болады. Қалмақ ханы
Қалден-Церенмен арадағы соғыстар, елшіліктер қарым-қатынасы жөнінде
мағлұматтар кездеседі. Шоқан жазып алған аңыз-әңгімелердің тарихи да,
мәдени де мәні мол. Бұл әңгімелер XVIII-ғасырдағы жаугершілік кездің
шындығын толығырақ, тереңірек танытуға көмектеседі. Тарихи деректерден
онша алшақ кетпейді. Қазақ тарихының жағдайын заманында өз
отандастарының қай-қайсынан да артық білген Шоқан ел узындағы
әңгімелерді талғаусыз тізбей, ең маңыздыларын ғана таңдап, бұл
мәселеге ғылыми тұрғыдан келгенін, үлкен жауапкершілікпен қарағанын
айтуымызға болады. Ш.Ш.Уәлиханов ауызекі мұраны жинауда ерекше бір
әдіс қолданған. Бір аңызды, не әңгімені бірнеше адамнан тыңдауды
әдетке айналдырған, сол шығармалардың шындыққа жақын келетіндерінің
қысқаша сюжетін жазып алып отырған. Бұл оның XVIII-ғасырдағы
батырлар жайлы тарихи аңыздар деген мақаласынан анық көрінеді. Мұнда
Шоқанның Абылай және оның батырларының басынан кешкен оқиғалары
туралы аңыздарын
мысалға келтіруге болады. Ол Абылайдың өзін және оның кейбір
жортуылшы батырларын мадақтаудан, көтере дәріптеуден аулақ. Қайта ол
халық аңыздарындағы соларға байланысты сыншылдық сарындарды сақтап,
сол күйінде беруге тырысады. Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов келтірген
аңыздардың ішінде Абылай ханның Ұлы жүздің бір ауылын жазықсыз
шауып алмақ болғанын, оның баласы Уәлидің тентектігі мен теріс
мінезінен қазақтар мен қалмақтар арасында қантөгіс соғыс туып
кеткенін башқұрттан шыққан Есет батырдың Абылайды өңгеріп әкеткенін
сондай-ақ Абылай мен оның атақты батыры Жәнібек жаудан қорқып
қашқандары, Байғозы тәрізді жас батыр ноян ерлік жасағанын,
Оразымбет, Елшібек сияқты халықтан шыққан батырлардың өжеттігін,
тапқырлығын көрсететін аңыздар.
Бұл айтылғандардан, өткендегі батырлар жайындағы тарихи
аңыздардағы халықтық сарындарды Шоқанның өзі де қостайтынын
байқатады.
Ш.Ш.Уәлиханов 1855 жылдары саяхатта жүріп, ел арасында кең
жайылған өлеңдерді бірнеше дәптер қылып жинап алады. Соның ішінде
Абылай өліміне айтылған Бұхар жыраудың жоқтауы да бар.(7.169)
Ш.Ш.Уәлиханов Абылайды жоқтау нұсқасын 1855 жылы жазып
алған болу керек, сол кезде Шоқан қазақ тарихын жазу үшін қазақ
халқының аңыз-ертегілерін, жырларын, өлеңдерін жақсы нұсқаларын
жинаған.
Ш.Ш.Уәлиханов аты белгілі Тәтіқара жыраудың бір өлеңін жазып,
аударғаны белгілі. Бұдан біз Шоқан Уәлихановтың аудармашылық
қабілетінің бір қырын көреміз.
“Орақ-Мамай” жырының нұсқаларын қағазға түсіру ұлы ғалымымыз
Ш.Ш.Уәлихановтан басталады. Ш.Ш.Уәлиханов 1854-1855 жылдар шамасында бұл
жырды елінде жазып алған. Жырдың алғашқы нұсқасы архивте сақталған.
Шоқан жырдың үзіндісін ғана жазып алған, бірақ оны кімнен
жазып алғаны туралы мәлімет бермеген.
Ш.Ш.Уәлиханов “Өлі мен тірі және олардың достығы туралы” атты
хикаяны да жазып алған тірімен дос болатын бір соғыста шейт өлген
жан болады, соның кеңесімен жоғалған қысырақты іздеп шыққан бай
баласы көп шытырман оқиғаларға кездеседі, ақырында көздеген мақсатына
жетеді.(8.187) Бұл хикаяда өлімді мойындамау, яғни адам өлгенмен,
оның жаны өлмейді, тіршілігі жалғаса береді деп саналатын анимистік
ұғым бар.
Ш.Ш.Уәлиханов осындай хикаялар мен ертегі мифтерге халықтың
бір замандағы дүниені тану дәрежесі қандай болғандығын ғана емес,
қазіргі наным-сенімдерден де хабар береді. Мұның бәрі ғалым халықтың
рухани әлемін, мәдени дәрежесін, ақындық қиялын жан-жақты түсіну
мақсатында жинап, тексерген.
Ш.Ш.Уәлиханов қазақтардың наным-сенімдеріне қатысты “Қаржілік”
туралы аңыз бар екенін де атап өтеді. Қаржілік адамға құсаған
бейнесімен ұры-қарыдан сақтайды.
Қазақтар бұл жілікті қаржілік дейді. Осы қаржілікті қазақтар
ер-тұрманның әбзелі ретінде ат пен ертоқымды сақтаушы деген
нанымда, ердің алдыңғы қасына іліп қояды. Сондай-ақ қазақтар
қаржіліктерді қораға іліп қояды, ол малды ұры-қарыдан сақтайды деген
ырым. Әйтеуір, қазақ халқы қаржілікті итке тастамаған. Қаржілік
біздің халқымыздың ұғымында киелі сүйек, күш пен қуаттылықтың
символы ретінде қолданған,-деп түсінік беріп кеткен.(8.187)
Зерттеушінің халық поэзиясы туралы түйіндері байыпты. Ел
өмірінің туындысы болған әдеби шығармалардың маңызын ол әрқашан
жоғары бағалап отырды.
Тарихи жағынан,- деді ол,- қазақтың поэтикалық рухы өте
тамаша: 1) ақындардың есте сақтағыштығы ғажап болғандықтан, батырлардың
жорығын сипаттайтын көне заманның жырлары тіл жағынан жаңа заман
үшін біраз ескіргенімен, Алтын Орда кезіндегі тарихи шындықтың айқын
бейнесін береді. 2) әр заманда өмір сүрген ақындар өз кезінің
оқиғаларын халық ұғымына тамаша дастандарымен сіңіреді, олардың бәрі
тұтасып жатқан зор мәдениет мұрасы болып табылады. 3) әдет-ғұрыптар
мен салт заңдарын өз бойыңа түгел сыйғызған мақал-мәтелдер поэмалар
халқымыздың өткен тарихындағы рухани өмірінің бейнесін береді,
тарихи оқиғалардың бастапқы шыққан ізін көрсетеді.
Халық поэзиясы туралы Шоқанның бұл пікірлері – қазақ әдебиетін
зерттеу тарихында жасалған алғашқы ғылыми бастама, қазақ поэзиясының
тарихи мәнін дұрыс тануға жасалған тұңғыш қадам.
Қазақ, қырғыз, өзбек, татар халықтарының қаһармандық жырларын да
салыстыра зерттеу жүргізіп, Шоқан: бұл халықтардың жырларының
шығуында, бастапқы пайда болу кезеңдерінде бірлік барлығы байқалады.
Олар-белгілі бір тарихи жағдайдың туындысы, дәуірлес шығармалар.
Сондықтан оларда ұқсастық, сюжет бірлігі болуы заңды деп санайды.
Ғалымның өлең туралы зерттеулері де маңызды. Ол қазақ
өлеңдерінің түрлерін жіктеп берді. Қазақ өлеңдерін: жыр, жоқтау-толғау,
қайым өлең, қара өлең, өлең деп бес түрге бөледі.
Онда жіктеулерге жататын қазақ өлеңдерінің түрлерін атап
көрсетіп, өзгеше болжаулар жасайды. Бұл-қазақ өлеңінің түрі туралы
алғаш айтылған пікір еді. Сондықтанда ол ғылым үшін құнды. Осы
сияқты болжауларды Шоқан қырғыз ауыз әдебиетінің жанр түрлері
туралы да айтады. Өзінің “Ру жіктері” деген мақаласында ол қырғыз
ауыз әдебиетінің үш түрін атап көрсетеді. Олар: ертегілер, эпостық
жырлар (сага), өлеңдер. Осы жанр түрлеріне жататын әдебиет мысалдарын
келтңріп, бұл туралы өз тұжырымдарын баяндайды”.
Шоқан қазақ поэзиясының теориялық мәселелерін сөз арасы, әр
тұста сөз етеді, оны жіктеп, талдап отырады. Жазушы С.Мұқанов Шоқанның
әдебиет теориясы туралы-“Сөз өнері” атты зерттеулерінің қолжазбасы
туралы мәлімет береді. Онда Шоқанның қазақ әдебиеті салаларын
белгілеп, көптеген теориялық мәселе көтере білгенін ескертеді. Қазақ
ақындарының да жай-жапсарын терең ашқанын, олардың екі идеялық
тобының барын анықтап бергенін айқындайды.(1.269)
Ел аузынан Ш.Ш.Уәлиханов Қойлыбай бақсы туралы бірнеше миф
жазып алған.
Қойлыбай бір үлкен бәйгеге қобыз қосады, жарыс басталатын
жерге алдын ала қобызды бір үлкен сексеуілге байлайды. Бәйгеден
келе жатқандардың шаңы көрінгенде Қойлыбай қолына қылышын алып,
бақсылық ойынан бастап, сарын айтады. Кенет бәйге аттары кеткен
жақтан қатты дауыл тұрып, ысқырған қызыл жел соғады. Көп ұзамай,
дауылдың ортасынан алғашқы аттар көріне бастайды, ал бәрінің алдында
сексеуіл сүйреткен Қойлыбайдың қобызы келе жатады. Шаңды дауыл мен
қызыл жел Қойлыбайдың Көкаман атты жынының күйі еді. Сөйтіп
рлодзоолим
Ш.Ш.Уәлиханов Қойлыбай бақсыға қатысты басқа да миф жазып
алған болатын. Сондықтан әйгілі бақсыға қызмет ететін перілер мен
жындар да көп болған. Перілердің бастығы-Көкаман, ал шайтандардың
бастығы-Ер Шойлан еді деседі.
Қойлыбай бақсы талай кереметті көрсеткен бақсы. Сондықтан
қазақ халқы Қойлыбайға барлық сүйіспеншілігімен талай жыр арнаған.
Жалпы Қойлыбай, тағы басқа бақсылар туралы Ш.Ш.Уәлихановтың
зерттеуі келешекте көп адамдарға осы мәселені зерттеуге және жазуға
жол ашады. Шоқанның ізімен қазақтың ұлы ақыны М.Жұмабаев Қойлыбай
бақсыға арнап поэмаға жазғаны аян.
Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерінде қандай шығарма жөнінде де
дәлелсіз ұшқары айтылған пікір кездеспейді. Ол бір сөздің шығу
тегін, мағынасын айтар болса, бірнеше еңбекке шолу жасап, өз ойын
сонан соң барып тұжырымдайды. Мысалы, көп зерттеулерден соң
Ш.Ш.Уәлиханов киелі аспап қобыз туралы:
Кобыз род двухструнного альта, струны делаются из конских
волос и играют на них смычком. Кобыз имеет ту разницу против наших
струн- инструментов, что у него верхней деки, корпус имеет форму
круглую, ручка так вытянута, что струн нельзя к ней прижимать,
берутся же разные тоны флажолетом. Вообще это трудный и приятный
инструмент, хотя он не очень звучен...-деп ғылыми анықтамасын
берген еді. (7.199)
Сол заманда дыбыс, яғни музыка жазатын құрал болмаған
себепті, халқымыздың асыл мұралары, яғни күйлердің тек аттары ғана
жетіп отыр.
Ш.Ш.Уәлиханов Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырымен жас кезінен-ақ
таныс болған. Березин хрестоматиясында (1852) Шоқан мен әкесі шыңғыс
М.В.Ладыженский үшін 1841 жылы Құсмұрын қаласында жазып алған
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу поэмасы енгізілген.
Ш.Ш.Уәлиханов ауыз әдебиеті мұраларын көп білген. Солардың
ішінде Қозы Көрпеш – Баян Сұлуды аса жоғары бағалағаны оның
күнделіктерінен де аңғарылады. 1856 жылы Шоқан Ыстық көлгн саяхатқа
бара жатып Қозы Көрпеш кешенін әдемілеп суретке салмақшы болады.
Ш.Ш.Уәлихановтың саяхатта жүрген кездерінде арнайы күнделігі
болған. Ол күнделікке өзінің ой-пікірлерін, көргендерін, ел аузынан
естіген әңгіме-аңыздарды жазып алып, кімдермен кездескенін, уақытын,
қай жерде болғанын баяндап отырған. Бұл да Шоқанның фольклор
жинаушы ретінде жүелі тәсіл ұстанғандығын айқын аңғартады.
Шоқан кейінірек (1856) Қозы Көрпеш – Баян Сұлу жырының тағы
бір нұсқасын атақты Шанақ ақыннан естігенін және жазып алғанын
айтады. Жырды айтушы Жанақ ақын туралы, яғни шыққан тегі қаракесек
ішіндегі қамбар бұтағы екенін айтып, қысқаша паспорт беріп кетеді.
Халық шығармасын айтушының аузынан қолма-қол жазып алу
Ш.Ш.Уәлихановтың жинаушылық әдісінің негізгі бір түрі болған.
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу жырының тағы бір нұсқасын 1864 жылы
Шөже ақыннан жазып алады.(7.230). Шоқан ол кезде(1864) Петерборға
көшіп кеткен К.К.Путковскийдің пәтерінде Мұсамен бірге тұратын.
Оларға әр түрлі оқу орындарынан кейбір жастар да келіп тұратын.
1864 жылы К.К.Путковскийге жазған хатында Шоқан: Мұса Шорманович
тоже здесь, и мы живем вместе в вашем дрме, - дейді. (9.322) 1862
жылғы жұт мәселесін зерттеп (о кочевах), Баянауыл қыстағын
Белағашқа көшіруді сұрайды. Шоқан Шөже ақынмен Омбыдағы үйде
кездесіп, оның жырын тамашалайды. Шөже ақын Шоқанды қадір тұтып,
Әділ сұлтаным- деп айтады екен. Бұл ақынның кейбір өлең жолдарынан
да байқалады.
Құдай берді сұлтанды кәміл қылып,
Данышпан, мәртебелі, әділ қылып,
Бұрын жазған жоқ едім мұндай сөзді,
Әділ сұлтан жаздырды сапалы қып.
Жырды Шөжеден жазып алушы Шоқанның қасында жататын бір қазақ
баласы. Қолжазба соңында 1864 жылы 5-наурызда, бейсенбі күні кешке
таман жазылды- деп көрсеткен.
Шоқанның өзіне тән тағы бір ерекшілігі – ол ауыз әдебиеті
нұсқаларын қасындағы жолдастарына жаздырып алуды қолайлы көрген. Өзі
жырды айтушыны мұқият тыңдап, айтушының айту машықтығына назар
аударып отырған. Кейін қателер болса не қалып қойған жерлері болса,
тексті жазып болған соң түзетулер енгізіп, өзі жөндеп отырған.
Жырдың тексінде Шоқан да түзеткен жерлері бар. Тақия сөзін
Қарқара, Құлын тапты дегенді Құлын туды, Мінген едімді, Мінген
атым -деп өзгерткен.
Бұл уақытта Шоқанның Черняев әскерімен экспедицияға жүрер алды
болатын. Жырдың бетіне Омбы деген сөз жазылған, аяғында берілген
датасы өшірілген.
Мақал-мәтелдер - халық творчествосының ең көне түрі. Сонымен
қатар олар көне заманда туған күйі қатып-сенім қалған емес, дәуір
өзгерген сайын молайып толығып отырған. Халық тұрмысындағы әрбір
елеулі кезең, жаугершілік, шапқыншылық болсын, той-думан болсын,
шаруашылыққа байланысты жағдайлар, қуаныш-реніш, азап пен рахатты
сәттер түрлі айтушылардың өңдеулерінен өтіп қалыптасқан, мақалға
айналған. Мақал-мәтелдерді идеялық мазмұнына қарай отырып, қай таптың
жағын жақтайтынын, кімге қарсы бағытталып отырғанын ажыратуға болады.
Бұлардың идеялық мазмұнынан елдің экономикалық-әлеументтік халінен де
мәлімет алуға болады. Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне
түсірген ғалымдардың бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов.
Ш.Ш.Уәлиханов мақал-мәтелдердің табиғатын жете танып, қазақ
өмірін жан-жақты көрсете аларлықтай үлгісін жинаған. Ол мақал-
мәтелдерді әр қилы таптарының өкілдері аузынан жазып алған. Шоқан
Уәлиханов мақалдарға халықтың бірлескен ақыл-ойының жемісі деп
қарайды. Мақалдарда халықтың түрлі заттарға, өзін қоршаған әлемге
көзқарасы тұжырымдалған,-деп бағалады. Мақал-мәтелді араластыра сөйлеу,
әңгіме, билер сөзіне ажар беретінін айтады.
Ш.Ш.Уәлиханов жинаған мақал-мәтелдердің ішінде күні бүгінге
дейін құнын жоймаған “Ақыл - дария екен, көңіл - дүл-дүл екен”, “Тоты
құс бойын көріп сыланады, аяғын көріп қорланады” деген мәнді мақал-
мәтелдер бар. Ш.Ш.Уәлиханов пен И.Березин архивтерінде ((( ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алған екі жүзден астам мақал-
мәтелдер сақталған.
Шоқан жинаған мақал-мәтелдердің аз ғана тобы баспа жүзін
көрген. Олар( “Өтірік сөз жанға қас, өткір пышақ қынға қас”, “Жауда
қалған бұлбұлдан, үйге қашқан ит артық”, “Өлген арыстаннан тірі ит
жақсы”, “Сақтанғанды құдай сақтайды”, “Ерді құдай сақтайды, етікті нәл
сақтайды”, “Өзің білме, білгенің тілін алма”, “Мұрын жоқ болса, екі
көз бірін-бірі шұқиды”, “Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон
пішер”, “Патша болсам май жер едім” ,“Көп сөз боқ сөз, аз сөз рас
сөз”, “Асықпа қарға түсерсің торға”, “Жақсымен жолдас болсаң,
жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа”, “Білгенің
қайсы, білгеніңді кешірмесең”, “Сусыз жерде қамыс жоқ, азған елде
намыс жоқ”, “Өшкен жанбайды, өлген тірілмейді”, “Қамқа тонда шүберек
болар тозған соң”, “Ұят кімде болса, иман сонда”, “Жаның қырыққа
келген соң, аяғыңа шідер түсер”, “Көп жеймін деген аз жейді”, “Аз
жеймін деген көп жейді”, “Ақыл дария екен, көңіл дүлдүл екен”,
“Тоймасқа берме, толмасқа құйма”, “Алып анадан туады, ат биеден
туады”, “Ақ сұңқар атқа ғашық, күйкентай жемге ғашық”, “Етігің тар
болса, тыныштығыңнан не аайда”, “Ұйқы жанның тынышы, иман жанның
қуанышы”, “Қос мінгеннен қол көбейеді, қозысымен қой көп көрінеді”,
“Тойғаннан құрсақ жарылмайды, қуанғаннан маңдай жарылмайды”, “Басқа
бәле қайдан - тілден”, “Мезгілсіз таң, уақытсыз жан шықпайды”, - деген
тәрізді нақылдар.
Осы стяқты Ш.Ш.Уәлиханов жазбаларында бірқатар қанатты сөздер
тізбегі жүр. Ғалым сол сөздердің көбін орыс тіліне аудара отырып,
кейбіреулерінің айтылу, шығу себептеріне анықтама берген. Ондай
қанатты сөздердің біразы ең әуелі Шоқанның Петербургтағы шыққан
жинағында жарияланған(7.283-285).
Ш.Ш.Уәлиханов жазбаларының арасынан жұмбақ айтысыда
кездеседі. ((((((((( ғасырдағы орыс саяхатшы-жиһанкездері, көбіне
этнографиялық материалдар жинаумен ғана айналысқаны мәлім.
Олар орыс, қазақ тағы басқа халықтардың ішкі халіне,
әлеуметтік теңсіздік мәселесіне көңіл аудара қоймаған. Ал, Шоқан
Уәлиханов болса мұндай қоғамдық проблемаларға соқпай өте алмады. Ол
халық тұрмысына, әлеуметтік жағдайына үлкен мән берді. Оны біз
Ш.Ш.Уәлихановтың жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінен де көреміз.
Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов халық арасынан осы мәселеге қатысты жұмбақ-
айтыстарынан үзінді де жазып алған. Ол жұмбақ айтыс нұсқасы өзіне
ұнаған нұсқалардың біреуі болу керек. Шоқан жазып алған жұмбақ
айтысының осы нұсқасы кейін Санк-Петербургтегі Шоқан архивінен
табылған.
Ш.Ш.Уәлиханов ауыз әдебиеті үлгілерінің үлкенді-кішілі қай
жанрын болса да жинап алысымен ретке келтіріп, түсініктемелерін
жазып, орысша аударып отырған. Және қай жанрды жинаса да қазақтың
тұрмыс-халінен, әдет-салтынан, тарихы мен күнкөріс кәсібінен мағлұмат
беретіндей үлгілерін іріктеп алған.
Ұлы ғалым Ш.Ш.Уәлихановтың халық мұраларын жинаудағы жалпы
қасиеттерін қорытындылай келіп, ол үнемі еңбекші халыққа ықыласымен
қарағанын, халықтың рухани мұрасын құрметтегенін және оны жинауда да
осы қасиеттерін көрсете білгенін айтуға болады.
((-тарау. Ш.Ш.Уәлиханов(қазақ халық әдебиетін
зерттеуші.
2.1. Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ халық әдебиеті үлгілерін жіктеуі
және оның тегі, құрамы, ерекшеліктері туралы ой-пікірлері.
Ш.Ш.Уәлихановтың қазақ әдебиеті туралы еңбектері, негізінде,
мыналарды қамтиды( қазақтың ауыз әдебиетінің халық өміріндегі маңызы,
эпостық жырлардың тууы, тарихи шындықпен байланыстылығы мен
ерекшеліктері, қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлері мен
өзгешеліктері( аңыздар, ертегілер, айтыстар, мақалдар( олардағы
этнографиялық көріністер( қазақ әдебиетінің жекелеген өкілдері Асан
қайғы, Бұқар жырау, Тәтіқара жырау, Шал ақын, Шөже, Орымбай, Нұрымбай,
ертедегі көптеген шығыс жазбаларындағы қазақтарға, олардың аңыз-
әңгімелеріне байланысты деректер( әдеби алмасулардың сыр-сипаты, әдеби
салыстырулар т.б. Міне, қазақ әдебиетінің көп ғасырғы даму тарихы
мен тәжірибесі Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерінде тұңғыш ғылыми тұрғыда
тексерілді де байсалды ой-тұжырымдар айтылды. Ол ой-тұжырымдардың
ғылыми салмақтылығы мен тереңдігі биік деңгейде болды да осы күнге
дейін мән-маңызын жоғалтқан жоқ.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жарыққа шығару,
зерттеу ісінің ғылыми жолға тұңғыш қойылуы қазақ оқымыстысы
Ш.Ш.Уәлихановтың есімімен байланысты. Ол қазақ аңыздары, аңыз-
әңгімелері, ертегілері, өлеңдері, эпостық жырлары мен тарихи жырлары
саласынан мол материалдар жинап, алғаш зерттеді. Зерттеу нәтижелерін
қазақ халқының өткендегі тарихын танып білуге пайдаланды. Ғалым
еңбектерінде қазақ ауыз әдебиеті алғашқы рет қазақтың мәдени
рухани мұрасы есебінде зерттелді. Шоқан Уәлихановтың басқа еңбектері
сияқты әдебиет туралы жазған мақалалары, ғылыми еңбектері,
күнделіктері оның ерекше білімдарлығын, байыптылығын, аңғарымпаздығын,
ұқыптылығын байқатады.
Қай халықтың болса да әдебиеті алдымен фольклордан, халық
сөз өнерінен басталатыны белгілі. Бұл заңдылық қазақ халқына да
тән екндігін, оның ауыз әдебиеті де бай әрі өзіндік сыр-сипаттары
да мол болғандығын Ш.Ш.Уәлиханов көптеген деректерге сүйене отырып
дәлелдейді.
Қазақтың ауыз әдебиеті Ш.Ш.Уәлихановты тіпті бала күнінде
қызықтыра бастағаны белгілі. Оған дәулетті Уәлихановтар әулетінде
қазақтың сөз өнері аса құрметтелгені, ауылында талай айтыстар, өнер
сайыстар болғандығы, парасатты, терең ойлы, оқыған, білімді әжесі
Айғаным халық даналығын, ертегі, аңыздарын щебер әңгімелейтіні, араб,
парсы тілдерін меңгеруі, әкесі шыңғыспен бірге ел аралағанда
халықтың ертегілерін жинап жүргені ықпал еткен(5.24).
“Шоқан Уәлиханов қазақтың халық поэзиясына ерте жастан
құмартып, оның классикалық үлгілерін жазып алып, өзінің ата-анасына
дауыстап оқып жүреді. “Қозы Көрпеш(Баян Сұлу” және “Ер Көкше” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz