Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған реабилитациялық мекемелердегі әлеуметтік-педагогикалық қызмет жүйесі

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. МҮМКІНДІКТЕРІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайы.. 7
1.2. Реабилитациялық мекемелердегі мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік.педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері ... ... ... ... 21

II МҮМКІНДІКТЕРІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
2.1. Әлеуметтік педагогтың реабилитациялық мекемелердегі қызметінің құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен әлеуметтік.педагогикалық жұмыс технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Қазақстандағы мүгедектерді әлеуметтік қолдау саясаты ... ... ... ... ... 38

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 54

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

Жалпы және этникалық педагогика кафедрасы

Бітіру жұмысы

МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН РЕАБИЛИТАЦИЯЛЫҚ МЕКЕМЕЛЕРДЕГІ
ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІ

Орындаған,

4 курс студенті ___________________________________ ____А.М. Мамырова

Ғылыми жетекші,
п.ғ.к., доц._______________________________ ____________А.Б. Айтбаева

Рецензент,
п.ғ.к., доц._______________________________ ___________Ә.Б. Елкеева

Норма бақылаушы,
жалпы және этникалық
педагогика
кафедрасының оқытушысы _____________________________

Қорғауға жіберілді

“____” ___________ 2006 ж

жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д.,проф._______________________ ___________________З.А. Исаева

Алматы ,2006

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. МҮМКІНДІКТЕРІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Реабилитациялық мекемелердегі мүгедек балалармен
жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 21

II МҮМКІНДІКТЕРІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН
ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
2.1. Әлеуметтік педагогтың реабилитациялық мекемелердегі қызметінің
құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .26
2.2. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...31
2.3. Қазақстандағы мүгедектерді әлеуметтік қолдау саясаты ... ... ... ... ... 38

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Педагогика ғылымындағы - әлеуметтік
педагогика саласы, тәрбиелеу және білім беру саласы процесстеріндегі
адамның қоғамдық өмірге, қоғамдық қатынастар жүйесіне араласу құбылыстарын
зерттейді, яғни әлеметтік педагогика тұлғаның, әлеуметтік топтардың және
қоғамның бір-бірімен әрекеттесу процессімен байланысты тәрбиелік аспектілер
мен құбылыстарды қарастырады. Қазақстанда бұл мамандық 90-шы жылдардан
бастап, жоғарғы кәсіби білімдер қатарына кіргізілді және осы мамандыққа
арнайы кадрлар даярлана бастады. Бірақ, әрине, педагогика ғылымының бұл
саласының, әлемнің басқа мемлекеттеріндегідей терең және ертеден келе
жатқан дәстүрлері бар. Тек, бұл даму мемлекетіміздің тарихы сияқты, сан
қилы қиындықтар мен жетістіктерге толы болды. Әлеуметтік педагогиканың жаңа
кәсіби сфера болып қалыптасуы, дәл осы қиындықтармен шартталып отыр,
өйткені бұл сфера өзіне тек әлеуметтік-педагогикалық мекемелер мен қызмет
орталықтарын кіргізіп қана қоймай, оларды басқару органдарын, мамандарды
даярлау жүйесін, сонымен қатар әлеуметтік-педагогикалық қызметтің ғылыми
зерттеу базасын кіргізеді.
Әлеуметтік-педагогикалық қызметті барлық адамдар қажет етеді, дегенмен
олардың ішінде адамға отбасында және мектепте алынған көмек көбірек әсерін
тигізеді. Өсе келе адам бір мезгілде әлеуметтік-педагогикалық қызметтің
объектісі де субъектісі ретінде бола отырып, өзіне деген сол көмекті жүзеге
асыра бастайды. Алайда әлеуметтену процесінде туындаған қиыншылықтарға
адамның өзінің шамасы жетпейтін жағдайлар пйда болады, осы кезде әлеуметтік-
педагогикалық көмекті мемелекеттік және қоғамдық ұйымдар жүзеге асыра
бастайды.
Әлеуметтену процесінің анықтаушы факторы – қоғамдық қатынастар жүйесі
болып табылады: адам қалыптасқан, оған ықпал ететін құндылықтар және жүріс-
тұрыс нормалар жүйесінде туылады, бұл жүйеде, оның өмір сүру әрекетінің
қызметін, нақты бір қоғамдағы қалыптасып дамуын- тәрбие және білімге деген
талаптар анықтайды. Сонымен адамның тұлға ретіндегі мәні, оның тұлғалық
дамуына бағыт беретін және анықтайтын, қоғамдық қатынастар жүйесінен
тұрады.
Мүмкіндігі шектеулі адамдарды әлеуметтік педагогикалық оңалту
(реабилитация) қазіргі әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қызмет көрсету
жүйелері үшін ең маңызды және қиын міндеттердің бірі. Қазіргі таңда
Қазақстандағы әлеуметтік педагогика саласының ең бір кенже қалған, баяу
дамушы саласының бірі – ол мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс. Ресейде
бұл тақырыпты А.В.Мудрик, Ю.В.Василькова, Р.В.Овчарова, В.А.Никитин,
М.А.Галагузова, Т.Р.Певзнер, Я.К.Бородулина сияқты ғалымдар педагогиканың
осы саласында бірқатар еңбектер жазып, бұл қазіргі таңда өте үлкен мәселе
екенін атап көрсеткен. Отандық ғалымдардың ішінен Сулейменова Р.А.,
Халықова Б.С., Ниязбекова, Колумбаева Ш. т.б. ғалымдар осы мәселе
төңірегінде еңбектер жазған. Педагогика ғылымының бұл дамушы саласының
зерттеу объектісі мен пәнінің нақты анықталмағандығын, негізгі ұғымдарының
әлі де болса дискуссиялық екенін, болашақта шешімін табуды қажет ететін
сұрақтарының өте көптігін айта кеткен жөн деп білеміз.
Қазақстанда халыққа әлеуметтік-педагогикалық шаралары үкімет тарапынан
соңғы кездері ғана қолға алынуда. Коррекциялық көмек көрсететін
реабилитациялық мекемелердің аздығы, онда мамандардың жетіспеушілігі,
Қазақстандағы барлық мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік-
педагогикалық көмекпен қамтылмағандығы бүгінгі күндері шешімін таппай
жүрген мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстанда мүмкіндіктері шектеулі
балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс бағыттарын анықтап, шешімін табу
жолдарын іздестіру және нәтижелерді тәжірибеде іске асыру тақырыбымыздың
көкейкестілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер қазіргі заманға сай мүмкіндігі шектеулі
балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс жасау жүйесінің тиімді жолдары
жасалып, анықталса, онда мүгедек балалармен жүргізілетін жұмыс нәтижелері
жақсара түсер еді.
Зерттеу жұмысының нысаны.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған реабилитациялық мекемелердегі
жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыс жүйесі.
Зерттеу жұмысының пәні: Реабилитациялық мекемелердегі мүмкіндігі
шектеулі балалармен жүргізетін әлеуметтік педагогтың қызметі.
Педагогикалық мақсаты: Мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу, дамыту,
әлеуметтендірудің, көмек көрсетудің бағыттарын анықтау, тиімді жолдарын
іздестіру.
Зерттеу жұмысының міндеті: Мүмкіндігі шектеулі балаларға араналған
реабилитациялық мекемелердегі тәрбиелік, әлеуметтік-педагогикалық
жұмыстарды ұйымдастыру жолдарын анықтау, жүйелеу; осы мекемелердегі
әлеуметтік педагог қызметін айқындау.

РЕФЕРАТ

Қорғауға ұсынылып отырған бітіру жұмысымның кұрылымы кіріспеден,
негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Жұмысты жүйелі түрде баяндау мақсатында тақырыптың зерттеу деңгейін
ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі балаларға қатысты еңбектер жазған
ғалымдарының зерттеулері, негізгі нормативтік құқықтық актілер, халықаралық
стандарттар мен нормалар, мерізімді басылымдарда жарық көрген мақалалар
қарастырылған.
Жұмыстың негізгі бөлімі екі тараудан тұрады. Бірінші тараудың бірінші
бөлімінде, мүмкіндіктері шектеулі балалармен мәселенің зеттелу деңгейі
туралы жұмыстың сипаттамасы, екінші бөлімде мүмкіндіктері шектеулі
балаларға қатысты жүргізілетін коррекциялық-педагогикалық жұмыс
ерекшеліктері қарастырылған.
Ал екінші бөлімі үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда әлеуметтік
педагогтың реабилитациялық мекемелердегі қызмет жүйесінің мазмұны, екінші
бөлімде мүмкіндіктері шектеулі балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс
технологиясы, үшінші тарауда Қазақстандағы мүгедектерді әлеуметтік қолдау
саясаты қарастырылған.
Жалпы жұмысты жазу барысында, мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың
мәселелерінің маңызды тұстары баяндалып, кейбір өзекті жағдайлар
көрсетілген.
• мүмкіндіктері шектеулі балаларды зерттеудің теориялық
негіздерін ашу;
• мүмкіндіктері шектеулі балалар және олардың сипаттамасы;
олармен жүргізілетін әлеуметтік- педагогикалық жұмыстар
жүйесі;
• мүмкіндіктері шектеулі балаларға қатысты мемлекеттің
әлеуметтік саясатын қарастыру.

Жаңашылдығы: Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын түтас
құжаттар, заңдар қабылдаған "Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз
етудің" стандартты ережесінің аясында анықтау.

Тәжірибелік маңыздылығы: Үкіметтің әлеуметтік-педагогикалық мәселесін
шешуге, мүмкіндіктері шектеулі балалардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға
үлес қосу.

Зерттеу әдістемесі: Себеп - салдарын анықтау, талдау, тарихи, логикалық
және т.б. әдістемелер.

Күтілетін нәтижелер: Теориялық тұжырымдамалар, адамдардың жеке басын
дамыту факторы ретінде дәлелденуі.

Зерттеліну дәрежесі: Шетел социологтарының ішінде зерттеуге үлес қосқан
Паула Пиетила, Топиас Кенккеля және т.б. көптеген ғалымдар.
Ресейлік ғылыми зерттеулері үлкен қызығушылық тудыртады:
Дементьева Н.Ф., Шаталова Е.Ю., Соболь А.Я., Повленко П.Д. және т.б.
көптеген ғалымдар.
Мүмкіндіктері шектеулі балалардың проблемасына қатысты Қазақстандық
қоғамдық ұйымдардың үлесі өте зор. Ал осы мәселе төңірегінде ой - пікірлер
айтып жүрген Межибовская И.В., Аманбаев А.А., Калтаева Л.М., Медиев К.,
Иманалиев К.И., Думбаев А., және т.б.

І МҮМКІНДІКТЕРІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі
күнгі жағдайы

Қоғам өзінің стандартын мүгедектігі бар адамдардың сұранымдарына
сәйкес, олардың тәуелсіз өмірімен тұруына мүмкіндік беру мақсатында
бейімдеуі қажет.
1989 ж. БҰҰ заң күшіне ие болып табылатын баланың құқығы туралы
конвенцияның тексін қабылдады. Мұнда дамуында кемістіктері бар балалар
өздеріне толық сенімдерін сақтап, қоғамның өміріне белсенді араласып, толық
және салауатты өмір сүруі үшін олардың құқықтары бекітілген. Мұнда
мүмкіндіктері шектеулі балалардың жақсы дем алуы, білім алуы, еңбек етуі,
медициналық көмек алуы т.б. үшін ақысыз көмек алуы (ата - анасының, жақын,
қамқорын адамдардың финансттық ресурстарын есепке алу арқылы) жүзеге
асырылады.
1971 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы ойлау мүмкіндіктері шектеулі балалардың
құқықтары туралы Декларацияны қабылдады. Мүмкіндігінше мүгедек балалар
оқуға, білім алуға, емделуге, жұмыс істеуге деген қажеттіліктерін
максималды қамтамасыз ету, өз қабілеттерін дамытуға жағдай жасау туралы
айтылады. Оның ішінде нәтижелі еңбек ету, пайдалы іс - әрекетпен айналысу,
мүмкіндіктерін толық пайдалану, материалдық қамтамасыз етілуде және
қанағаттанарлық өмірлік дәрежеге қол жеткізу туралы айтылады.
Мүгедек - балалар үшін үлкен маңызға не талап бойынша, мүмкіндігіне
ойлау мүмкіндігі шектеулі бала өзінің отбасында, немесе қабылдап алған ата
- анасының отбасында тұруы қажет деп айтылады. Мұндай отбасы мемлекет
тарапынан көмек алуы тиіс делінген. Ал қажет болған жағдайда олар арнаулы
мекемелерде болуы тиіс және жаңа орта оның әдеттегі өмірінен өзгеше болмауы
тиіс.
БҰҰ экономикалық, әлеуметтік және мәдени ережелер туралы халықаралық
пактінде әрбір мүгедектің (ересек немесе бала) өзінің денелік және
психикалық денсаулықтың мүмкін болатын дәрежесіне жетуге құқығы атап
көрсетілген.
Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын тұтас құжат БҰҰ қабылдаған
"Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты ережесі"
болып табылады.
1993 жылы әлемдік даму туралы есеп беруде әлемдік банктің тапсырысы
бойынша дүние жүзі халықтарының денсаулықтарына арналған халықтың
денсаулығын бағалаудың жаңа өлшемдері, ұлттық денсаулық сақтау салаларының
тиімді жақтарына құралдар бөлу туралы айтылады [1].
Ана мен баланы қорғау, отбасыны жоспарлау мекемелері, балалар мен
жеткіншектерге тән ауруларды емдеуді т.б. финанстық инвестициялау бөлу
статистикасы төмендетіп қана қоймай, көп жылдар бойы денсаулығынан айрылып,
аяқ астынан уақытынан бұрын өлуді қысқартады.
Өмір ғана құндылық ретінде қарастырылып қоймай, аурусыз, қыйналусыз
өмір сүру, әлеуметтік қалыптасып, даму да өмірдің сапасы ретінде
қарастырады.
Мүгедектік балалардың өмір сүру қабілеттерін төмендетіп, даму мен
өсудің тоқтауына байланысты әлеуметтік бейімделе алмауға болашақта, өз
мінезін бақылай алмауға, бағдарын, басқалармен аралсуын, оқуын, еңбек етуін
тежеуге алып келеді.
Мүгедектік мәселесін адамның әлеуметтік мәдени ортасынсыз — отбасы, үй
- интернат түсіндіру мүмкін емес. Мүгедектік, адамның мүмкіндігінің
шектеулілігі таза медициналық құбылысқа жатпайды.
Бұл мәселені тереңірек түсінуге, оның салдарларын болдырмауға
әлеуметтік - медициналық, әлеуметтік, экономикалық, психологиялық т.б.
факторлар көмектеседі. Сондықтан да мүгедек балаларға көмектесу
технологиясы - үлкендер мен балаларға әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың
әлеуметтік - экологиялық моделіне негізделеді. Бұл модельге сәйкес,
мүмкіндігі шектеулі адамдар қиыншылықтарды ауруына сәйкес немесе дамымауына
сәйкес емес, сонымен бірге оны қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаның
олардың арнайы қажеттіліктеріне сай келмеуінен, қоғамдағы кері
түсініктерден, адамдардың жақтырмай қарауларынан да болды.
Мысалы: Церебральный паралич диагнозын қойған бала оған арнайы бейімдеу
техникаларын қалдыру, жаттығу жасату, емдеу т.б. көрсетілмесе ол қозғалуға
да мүмкіндігі төмендейді. Адамның араласқысы келмеуі, кішкене кездерінен
бастап олардың дағдылану қабілеттерін төмендетіп, интеллектуалдық дамуын
тежеуі мүмкін.
Отбасы баланы қорғайтын ең негізгі әлеуметтік орта. Бірақ балаға
қатысты отбасы мүшелері кейде қатыгездік көрсетулері мүмкін. Өйткені,
отбасының финанстың қамтамасыз етілуіне, демалуына, әлеуметтік белсенділік
көрсетулеріне көп шектеулер болады. Сонымен олар өз көңіл - күйлеріндегі
қиналыстарды балаға көрсетулері (мүгедек балаға) мүмкін.
Әрбір отбасының құрылымы мен қызметі уақыт барысында өзгеріске ұшырап,
отбасының қарым - қатынастық тәсілдеріне әсер етіп отырады [3].
Отбасының өмірлік циклі түрлі даму деңгейлерінен тұрады:
Неке құру, бала туу, олардың мектептегі кезеңі, жеткіншектік кезең,
үйден кету кезеңі, ересектік кезең, қартаю т.б.
Мүгедек балалары бар отбасылары, олардың даму кезеңдеріндегі
өзгешеліктерге дайын болулары тиіс.
Мысалы: мүгедек - баласы бар отбасының өмірлік циклі:
1. бала туу — балада патология бар екендігі туралы хабар алу,
эмоцианалдық дағдылану, отбасының басқа мүшелерін хабардар ету;
2. мектептегі кезең - баланың оқу түрі туралы шешім қабылдау,
құрдастар тобының әсерін уайымдау, оның оқуын ұйымдастыру және
оқудан тыс әрекетін ұйымдастыру;
3. жеткіншектік кезең - баланың ауруының ұдайлық табиғатына
дағдылану, сексуалдық мәселелердің пайда болуына байланысты
мәселелер, құрдастардың оны жақындасуы (олар тарапынан), баланың
болашақ өмірін жоспарлау;
4. "бітіру, шығару" кезеңі — отбасылық жауапкершіліктің жалғауына
дағдылану, есейген баланың тұратын жері туралы шешім қабылдау,
әлеуметтену мүмкіндігінің шектеулілігіне (мүгедек баланың)
отбасы мүшелерінің қайғыруы;
5. ата - аналардан кейінгі кезең – ерлі - зайыптылардың өзара қарым
- қатынасының қайтадан құрылуы (мысалы: егер бала отбасынан
шыққан соң дұрыс жерге орналастырылса) және баланың тұрғылықты
жеріндегі мамандармен өзара қарым - қатынас жасау [2].
Тарихи тұрғыдан "мүгедектілік" және "мүгедек түсініктері "еңбекке
жарамсыз және "ауру" түсініктерімен байланысты болған. Сондықтан да
мүгедектілікті талдаудың әдістемелік көзқарастары денсаулықты сақтау
саласынан алынып жүрді. Мамандар көп жылдар бойы "мүгедектікті" , шартты
мойындамай, оны дұрыс емдемеудің салдары деп қарастырып келді. Сол себептен
де бұл проблеманың әлеуметтік жағы еңбекке жарамсыз дегенге дейін оның
басты көрсеткіші ретінде алынған. Осыған орай дәрігерлік еңбектік
сараптамалық комиссияның басты міндеті, кәуаландырып отырған адам қандай
кәсіби қызметті атқара алатындығын субъективтілік, дәлірек айтқанда
биологиялық негізде анықтау болған, әлеуметтік - биологиялық критерий;
алынбаған. Мүгедек түсінігі жазылмайтын ауру түсінігіне теңдестірілген.
Сонымен, құқықтың аясында және нақты экономикалық жағдайлардағы адамның
әлеуметтік рөлі екінші орынға ығыстырылған, және де мүгедек түсінігі,
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық білім беру және басқа да қажетті
технологияларды қолданатын көп профильді реабилитация тұрғысынан мүлде
қарастырылмаған [3].
Қазіргі кезде мүгедек, өмірлік қызметінің шектелуіне әкелетін және оның
әлеуметтік қажеттілігін тудыратын, зақымдану немесе дефектілердің
салдарынан ауруынан организм функцияларының қатты бүлінуі бар,
денсаулығында ауытқуы бар тұлға ретінде сипатталынады. Мүгедектілік,
халықтың әлеуметтік жайсыз жағдайының басты көрсеткіші болып табылады. Ол
қоғамның әлеуметтік жетілгендігін, экономикалық толыққанды жағдайын,
адамгершілік ондылығын көрсетеді және мүгедек — адам мен қоғамның өзара іс
- әрекетінің бұзылуын сипаттайды.
Жалпы, таңдаудың шектеулі екендігі жағдайындағы адам қызметінің
проблемасы ретінде қаралатын мүгедектіліктің бірнеше негіздегі аспектілері
бар: құқықтық; әлеуметтік – орталы; психологиялық; қоғамдық-идеологиялық;
өндірістік - экономикалық, анатомиялы – функционалдық; медициналы -
әлеуметтік; басқарушылық.

Мүгедектер проблемасын шешудегі құқықтық аспект

Құқықтық аспект; мүмкіндіктері шектеулі балалардың құқығын, еркіндігін
және міндеттерін қамтамасыз етуді білдіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті 1999 жылы 21 маусымда
Қазақстан Республикасындағы мүмкіндіктері шектеулі балалардың әлеуметтік
қорғалымдығы туралы заңға қол қойған. Осы арқылы қоғамымыздағы ерекше әлсіз
бөлігіне әлеуметтік қорғау кепілдемесі берілген.
Заңның негізін құрайтын үш принципалдық ережені айтып өту керек:
- Бірінші — бұл мүгедек балаларға, білім алу үшін белгілі бір
жағдайларға ерекше құқықтың болуы; қозғалыс құралдарымен
қамтамасыз етілуі; арнайы тұрғын - үй жағдайларына; жеке үй
құрылысына, қосалқы шаруашылық және саяжай шаруашылығын
жүргізуге жер учаскелерін бірінші кезекте алулары, және тағы
басқа. Мысалы, тұратын жерлер қазір денсаулығын және басқа да
жағдайларын есепке ала отырып, мүгедек - балалары бар
жанұяларға, мүгедектерге берілетін болады. Мүгедектер,
Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітілген аурулар
тізіміне сәйкес, жеке бөлме түрінде қосымша тұратын жер алуға
құқылары бар. Ол артық деп саналмайды және де бір реттік
мөлшердегі төлеммен төленеді. Тағы бір мысал, мүгедектерді
жұмыспен қамту үшін ерекше жағдайлар енгізілуде. Меншік
формасына байланыссыз 30 адамнан көп жұмысшысы бар кәсіпорын,
мекеме, ұйымдар үшін мүгедектерді жұмысқа қабылдауына квота
белгіленеді — жұмысшылардың орташа тізімді санына пайыз,
ретінде (бірақ үш пайыздан кем емес);
- Екінші бір маңызды ереже — бұл мүгедектердің, өмір қызметіне,
мәртебесіне және т.б. қатысты шешім қабылданатын барлық
процестерге белсенді қатысушы болуға құқықтары. Бұл норманы
бұзып қабылданған шешімдер соттық тәртіпте жарамсыз деп
танылады;
- Үшінші ереже, арнайы мемлекеттік қызметтерді құруды білдіреді;
медициналы - әлеуметтік экспертиза және реабилитация. Олар
мүгедектердің тәуелсіз өмір қызметін қамтамасыз ететін жүйені
құрады. Сонымен қатар, медициналы - әлеуметтік экспертиза
мемлекеттік қызметіне жүктелген функциялардың арасында —
мүгедектердің әлеуметтік қорғаудың әр түріне деген қажеттілігін
анықтау; кәсіби ауру алған тұлғалардың кәсіби еңбекке
жарамдылығын жоғалтуының дәрежесін анықтау; халықтың
мүгедектілік деңгейін және себептерін анықтау және т.б.
Заң, мүгедек балалар проблемасын шешудің негізгі бағыттарына ерекше
назар салады. Атап айтқанда, онда мүгедектердің ақпараттық қамтамасыз
етілулері, өмір қызметінің кедергісі жоқ ортасын құрудағы қажеттіліктері
туралы айтылған. Мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесінің өнеркәсіптік
базасы ретіндегі реабилитациялыық индустрияны құру, мүгедектердің еңбегі
мен тұрмысын жеңілдететін арнайы құралдардың өндірісін, сәйкесінше
реабилитациялық қызметтерді беруді және де оларды ішінара жұмыспен қамтуды
білдіреді. Заңда медициналық, әлеуметтік және кәсіби аспектілері бар
мүгедектердің көп профильді реабилитациясы бар кешенді жүйесін құру жайында
айтылған. Сондай - ақ мүгедектермен жұмыс істейтін кәсіби кадрларды
дайындау, оның ішінде мүгедектердің өз ішінен дайындау проблемасы да
қозғалады [4].

Әлеуметтік - орталы аспект

Әлеуметтік - орталыға, микроәлеуметтік ортамен (жанұя, еңбек ұжымы, үй
- жай, жұмыс орны және т.б.) және макроәлеуметтік айналамен (қалақұрушы
және ақпараттық орталар, әлеуметтік топтар, еңбек рыногы және т.б.)
байланысты мәселелер кіреді.
Әлеуметтік жұмысшылар қызмет көрсететін "объектілердің ерекше
категориясын мүгедек адамы бар, болмаса сыртқы көмекті қажет ететін қарт
адамы бар жанұялар құрайды. Ондай жанұя бұл кезде микроорта т.б. Ресейлік
ғалымдар жүргізген арнайы зерттеу бойынша 1 еңбекке жарамсыз жанұя
мүшелері бар 200 отбасының әлеуметтік қызмет көрсетуді тиімдірек
ұйымдастыру үшін әлеуметтік жұмысшы мүгедектіліктің себептерін білуі қажет,
олар:
84,8% - жалпы аурулар,
6,3% - соғыста болғандар (соғыс мүгедегі),
6,3 % - бала жастан мүгедектер. Мүгедектің қандай да бір топқа жатуы
жеңілдіктер мен ерекшеліктерге байланысты. Әлеуметтік жұмысшының басты
міндеті осы жөнінде толық мәлімет ала отырып, әрекет етуші заңға сәйкес
жеңілдіктердің жасалуына ат салысу болып табылады. Мүгедек адам немесе қарт
адамы бар жанұямен жұмысты ұйымдастыру үшін әлеуметтік жұмысшы осы жанұяның
әлеуметтік жайын, оның құрылымын (толық, толық емес) анықтауы өте маңызды.
Бұл факторлардың болуы сөзсіз, онымен, жанұямен жұмыс әдістемесі және де
жанұяның әр түрлі сипаттағы қажеттілігі байланысты. Зерттеу барысында 45,5%
- толық, 28,5% - толық емес (әдетте анасы мен балалары) жанұялар, 26% -
жалғызбастылар, онда да әйелдер жағы басым болған (84,6%). Айта кететін бір
жайт, ұйымдастырушы делдал, атқарушы ретінде әлеуметтік жұмысшының
(қызметкердің) рөлі жоғарыдағы жанұялар үшін мына салаларда маңызды;
моральды - психологиялық қолдау, медициналық көмек, әлеуметтік - тұрмыстық
қамтамасыз ету. Моральды — психологиялық қолдауды бағалаған кезде барлық
жанұялар үшін келесілер ең өзекті болып табылған; әлеуметтік
қамтамасыздандыру органдарымен байланысты ұйымдастыру (71,5%), қоғамдық
ұйымдармен байланыс орнату (17%) және еңбек ұжымдарымен байланысты
жандандыру (17%). Толық жанұялардың ішінде әлеуметтік қамсыздандыру
органдарымен байланыты ұйымдастыруға 60,4%, толық емес жанұялардан — 84,2%
жалғыз бастылардан — 76,9% мұқтаж екен. Қоғамдық ұйымдармен байланысты
орнатуға сәйкесінше — 27,5%, 12,3%, 3,8% жанұялар ұмтылады екен. Еңбек
ұжымдарымен байланысты жандандыруға 19,8% толық жанұялар, 5,9% толық емес
және 26,9% жалғызбастылар мұқтаж болады. Бұл жағдай, мүгедектердің өздеріне
көрсетілетін жеңілдіктер туралы толық хабардар болмауымен түсіндірілуі
мүмкін.
Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға деген мұқтаждықты талдаған
кезде 71% жанұялар учаскелік дәрігердің байқауына қажеттілік туғызса,
жанұялардың жартысына жуығы (49,5%) тар мамандық иелерінің кеңестеріне, ал
17,5% диспансерлік бақылауға мұқтаж болған. Толық жанұяларда көрсетілген
медициналық көмек түрлеріне деген қажеттіліктің рангілік орындары біраз
басқаша: бірінші орында (50,7%) учаскелік дәрігердің байқауына қажеттілік,
екінші (40 %) — диспансерлік бақылауға, ал үшінші (30,3%) — тар мамандық
иелерінің кеңестеріне деген қажеттіліктер байқалған. Толық емес жанұялар ең
басты мұқтаждық (37,4%) диспансерлік бақылауда, 35,4% жанұялар тар мамандық
иелерінің кеңесіне және 26,7% - учаскелік дәрігердің байқауына деген
қажеттіліктерін білдірген. Жалғызбастыларда тар мамандық иелерінің
кеңестеріне деген қажеттілік басым (34,3%) және де тең дәрежеде (22,5%)
учаскелік дәрігердің байқауымен диспансерлік бақылауға да қажеттіліктер
орын алған.
Зерттеуге алынған жанұялардың ең көп қажеттіліктері әлеуметтік -
тұрмыстың қызметтіліктерге екен белгілі болған. Бұл, еңбекке қабілетсіз
жанұя мүшелерінің қозғауларының шектеулігімен түсіндіріледі. Әрдайым сыртқы
көмекке мұқтаж болады және де өздеріне сау адамдарды байлап қояды, яғни
олар азық - түлік дәрі - дәрмектерін сатып алып береді, жеткізіп береді
және оларға әр түрлі үйден тысқары шығатын негіздегі тұрмыстық қызметтерді
көрсетеді. Сондай - ақ оны қазіргі кездегі әлеуметтік шиеленістермен, азық
- түліктерді және тұрмыстық қызметтерді алудағы қиындықтармен де
түсіндіруге болады. Осыған орай әлеуметтік қызметкердің ролі бірден
жоғарылайды. Жанұялардың әлеуметтік - тұрмыстық қызмет көрсетудегі
қажеттіліктерін бағалаған кезде келесілер айқындалған. Барлық
зерттелінгендердің ең басты қажеттіліктері кір жуушыларға екен (88,5%),
химиялық тазартуға (82,5%) аяқ киім шеберханасына (64,6%). Сонымен қатар,
пәтерлерін жуып - жинауға деген қажеттіліктері айқындалған (27% жанұя),
үйлеріне жөндеу жұмыстарын жүргізу (24,5%), тең дәрежеде (20,5% жанұяда) –
азық - түлік пен дәрі - дәрмектерді жеткізуте әр түрлі санаттағы
жанұялардың салыстырмалы талдауы көрсеткендей, жалғыз бастыларда басқа
жанұяларға қарағанда азық - түлікті жеткізуге (50%), пәтерлерін жинауға
(46,2%) дәрі – дәрмектерді жеткізуте (40,4%) ең көп мұқтаждық байқалған.
Алынған мәлімет, деректер, еңбекке қабілетсіз жанұя мүшелері кіретін
жанұялардың қажеттіліктері елдегі әлеуметтік - экономикалық жағдаймен бір
жағынан анықталса, екінші жағынан мүгедектердің өзін - өзі қамтуының
шектеулі мүмкіндіктерімен анықталуынын көрсетіп отыр.
Сонымен, барлық зерттеуге алынған жанұяның әлеуметтік қорғаудағы ең
үлкен қажеттіліктері қазіргі уақытта әлеуметтік - тұрмыстық проблемалар
төңірегінде топталып отыр, ал әлеуметтік қорғау тұрғысынан ең көп ығыр
көруші топ — жалғызбасты еңбекке қабілетсіз азаматтар азық - түліктерді
және дәрі - дәрмектерді жеткізуге, пәтерлерін жинауға әлеуметтік
қамсыздандыру орталықтарына тіркеуге алынуға үлкен қажеттілік туғызатындары
белгілі болды. Моральды - психологиялық қолдауға деген жанұялардың
қажеттіліктерінің қалыптаспағандығымен түсіндірілсе, екінші жағынан елдегі
қалыптасқан ұлттық дәстүрлерге екі фактор да өзара тығыз байланысты.
Әлеуметтік қызметкерлердің қызмет аясын қалыптастыру қажет болып отыр.
Нормативтік құжаттарда, біліктілік сипаттамаларында көрсетілген
міндеттерден басқа, қазіргі қалыптасқан жағдайды ескере отырып тек қана
ұйымдастырушылық делдалдық қызметтерді атқарумен шектелмеу керек. Осы
тұрғыдан басқа да қызмет түрлері белгілі бір өзектілікке ие болуда, олардың
ішінде: әлеуметтік жұмысшының қызметін кеңінен пайдалану жөніндегі
мүмкіндіктер туралы халықтың хабардар болуы еңбекке қабілетсіз азаматтардың
құқықтары мен мүдделерін қорғаудағы халықтың қажеттерін (рыноктік
экономикалық жағдайында) қалыптастыру, отбасын моральды - психологиялық
қолдауды жүзеге асыру және т.б. [5].

Психологиялық аспект

Психологиялық аспект мүгедектің өзінің тұлғалық - психологиялық
бағдарлығын және қоғамның, мүгедектілік проблемаларын эмоционалдық -
психологиялық қабылдауын көрсетеді.
Мүгедектер және зейнеткерлер былайынша айтқанда халықтың аз
жұмылдырылған санаттар қатарына жатады және қоғамның аз қорғалатын,
әлеуметтік осал белігі болып табылады. Бұл ең алдымен, мүгедектікке әкелген
аурудың салдарынан дене бітімі жағдайының дефектілерімен, сондай - ақ
салатикалық паталогиямен сипатталынатын комплекстермен, және де үлкен
жастағылар үшін тән болатын қозғалыс белсенділігінің төмендігімен
байланысты. Сонымен қатар белгілі бір мөлшерде халықтың бұл тобының
әлеуметтік қорғалмауы, олардың қоғаммен қатынасын қалыптастыратын және
онымен байланысты қиындататын психология факторларының болуымен байланысты.
Психологиялық проблемалар мүгедектердің сыртқы әлемнен оқшауланып
қалған кездерінде, кресла - коляскадағы мүгедектер үшін қоршаған ортаның
бейімсіздігінде, зейнеткерлікке шыққан кездегі әдеттегі қатынастардың
үзілгенінде, жолдасын жоғалтқан кездегі жалғыздық, егде адамдарға тән,
склероздық процестің дамуы нәтижесінде болатын мінездеріндегі ерекшеліктер
себебінен туындайды. Осының бәрі эмоционалды ерік - жігердің бұзылуына
депрессияның өрістеуіне, мінез - құлықтың өзгеруіне әкеледі:
- қартаю — алысқа серпілген жоспардың мүлде орындалмауы,
болмаса олар бірден оқу қажеттілігімен қысыңқыланып және
шектелуі болатын адам өміріндегі ерекше кезеңі.
- қартаю процесін және қартандылыққа деген көзқарастарды
қарастырған кезде бұл проблеманың екі жағы қаралады: -ми
қызметінің жастық өзгерістермен байланысты психикалық
қызметінің ерекшеліктері, яғни қартаюдың биологиялық
процестерімен байланысты.
- биолог және әлеуметтік фактордың әсерінен қалыптасқан
осы өзгерістерге немесе жаңа (ішкі және сыртқы)
жағдайларға қартайған адамдардың реакциясын көрсететін
психологиялық феномендер.
Психологиялық саладағы қартайған кезде болатын өзгерістер әр түрлі
деңгей де байқалады: тұлғалық, функционалдық, органикалық. Бұл
ерекшеліктерді білу әлеуметтік қызметкер үшін өте маңызды, өйткені ол
оларға егде адаммен байланысты бағалауға, өздерінің психологиялық
реакцияларын жөнге келтіруге және күтілетін нәтижелерді болжамауға
мүмкіндік береді.
Биологиялық қартаюдың белгісі ретінде бағаланатын тұлғалық өзгерістер
бір жағынан тұлғаның бұрынғы қасиеттерінің күшеюі мен басымдауымен көрінсе,
басқа жағынан жалпы, оның ішінде жастық жою қасиетінің өрістеуімен
байланысты. Өзгерістердің бірінші тобы мысалы, құнтты, ұқыпты адам сараң
болады, сенімсіздер - күдіктенуші болып өтеді және т.б. Тұлғалық
өзгерістердің екінші тобы өткенді қайта бағалаумен қатар барлық жаңа
құбылыстарға шыдамсыздық консерватист болуымен тәртіпке үйретуге, жанының
жаралануына ренжуге бейім тұратындығымен сипаталады.
Қартаю процесімен байланысты тұлғалық өзгерістерден басқа психологиялық
функцияның өзгеруін де назардан тыс қалдырмау қажет. Оларға есте сақтаудың
көңілдің, эмоционалды аяның, психологиялық іс - әрекеттің, жалпы
бағдарлылықтың бұзылуы — адаптациялық механизмінің бұзылуы жатады.
Үлкен адаммен қатынасқа түскен кезде әлеуметтік қызметкерлер олардың
есте сақтау қабілетінің бұзылу ерекшеліктерін білуі өте маңызды.
Салыстырмалы түрде көп жыл бұрынғы жағдайды есте сақтауда қартайған кезде
жақында болған жағдайларды еске сақтау ақсайды, қысқа мерзімдік есте сақтау
бұзылады. Бұл қарт адамдардың әлеуметтік қызметкермен байланысына кері
әсерін тигізуі мүмкін, яғни ол оның қызмет көрсетуіне, оған келуінің
ұзақтығы мен санының, жиілігіне тілек - талаптар қою пайда болады және тағы
сол сияқты. Қарт жастағы көңіл тұрақсыздықпен, алаңдаушылықпен
сипатталынады .
Эмоционалдық жағынан көңіл - күйінің жабырқауына, депрессиялық
реакцияға бейімділігімен, жылауға, реніштерін тізіп отыруымен басым болады.
Қарт адамға психологиялық қызмет қарқының бәсеңдеді, жайбасарлық және
орталардағы бағдарлану қабілетінің төмендеуі тән. Егде жастағы патология
процесін байқалтатын психологиялық өзгерістер егде және қарт жасындағы әр
түрлі (нозологиялық, ауруларда көрініс береді. Оларға дименцияның,
есеңгіреу және аффектілік бұзылудың клиникалық көріністері жатады. Бұл
жағдайларды диагностикалау дәрігерлерді міндері. Ал қарт адаммен әрдайым
байланыста жүретін әлеуметтік қызметкерлердің ролі бұл жағдайлар туралы
кішкене болса да хабардар бола отырып аурудың белгісін айқындап, тиісті
маманның көмек көрсетуін ұйымдастыру болып табылады [6].

Қоғамдық - идеологаялық аспект

Қоғамдық - идеологиялық аспект мемлекеттік институттардың практикалық
қызметінің мазмұнын анықтайды және мүгедектер мен мүгедектілікке байланысты
мемлекеттің саясаттың қалыптасуын айқындайды. Осы тұрғыдан мүгедектерге,
халық денсаулығының көрсеткіші ретіндегі басым болып жүрген көзқарастан бас
тарту қажет, керісінше осы әлеуметтік саясаттың тиімділігінің көрсеткіші
ретінде қабылдау қажет және де мүгедектілік проблемасын шешу —
мүгедектермен қоғамның өзара әрекеттесулерінің құзырында екенін сезіну
керек.
Үйде әлеуметтік көмек көрсетуді дамыту еңбекке қабілетсіз азаматтарға
әлеуметтік қызмет көрсетудің бір ғана формасы емес. 1986 жылдан
зейнеткерлерге әлеуметтік қызмет көрсету орталығы деген қоғамдар құрыла
бастады, оның құрамына, үйдегі әлеуметтік көмек көрсету бөлімінен басқа
мүлде жаңа құрылымдық бөлімшелер кірген — күндізгі келу бөлімдері. Мұндай
бөлімдердің мақсаты, қарт адамдар үшін, олар отбасымен тұра ма немесе
жалғызбасты ма, оған байланыссыз, демалыс орталықтарын құру болды. Мұндай
бөлімдерге адамдар таңертен келді де, кешке үйлеріне қайтару жағы
қарастырылған күні бойы олар ыңғайлы, жайлы жағдай да болуға, адамдармен
араласуға, уақыттарын мәнді етіп өткізуге, әртүрлі мәдени - көпшілік
шараларға қатысуға бір реттік ыстық тамақ ішуге және қажет болған жағдайда
дәрігерге дейінгі медициналық көмекті алуға мүмкіндіктері болады. Мұндай
бөлімнің қызметінің негізгі міндеті қарт адамдарға жалғыздықты, оқшаулауға
өмір бейнесін жоюға, өмірлерін жаңа бір мән - мазмұнмен толтыруға белсенді
өмір бейнесін қалыптастыруға көмек көрсету болып табылады [7].
Күндізгі келу мотивтерін реттеу басым көпшілік үшін адамдармен араласу
(76,3%) жетекші орында, екінші, мәні жағынан тегін немесе жеңілдік
бағасындағы түскі тамақты алу мүмкіндігі (61,3%), үшінші болып мотивтер
иерархияда өзінің бос уақытын мазмұнды етіп өткізу (47%) мүмкіндіктері
тұрғандығын көрсетті. Ал өзін тамақ дайындаудан арылту (29%) және
қанағаттанарлықсыз материалдық қамту (18%) сияқты мотивтер бөлімге келуші
негізгі контингенттің ішінде жетекші орынды алмайды. Оған қоса көптеген
азаматтарда (46,7%) басқа да мотивтер жағынан күндізгі келуге тартымдылық
білдірулері байқалады. Мысалы күнде ол жерге бару оларды әрдайым "тонуста
болуға , "тәртіпке келуте, "өмірді жаңа мән - мазмұнға толтыруға,
"босаңсу мүмкіндігіне ие болуға мәжбүрлейді. Жекелеген азаматтарда бөлімге
ұзақ уақыт бойы келулері денсаулықтарың жақсартуына әрекет еткен (бронхалық
астма дертінің қозуы, сосудтарының ауруы және т.б.) эмоционалдық аясына
ыңғайлы жағдай, бөлім қызметкерінің мейірімділігі, сондай - ақ кез келген
уақытта медициналық көмек алулары, емдік дене шынықтыру мен айналысулары оң
әсер береді.
Соңғы жылдары бірқатар әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында жаңа
құрылымның бөлімшелер, қолдауға аса мұқтаж азаматтардың өмірлерін қолдауға
бағытталған бір реттік сипаттағы шұғыл көмекті көрсетуге арналған.
Қызметтің іс - әрекетінің басты бағыттары болып табылатындар: - әлеуметтік
көмек мәселелері бойынша қажетті ақпараттар мен кеңестер беру; тегін ыстық
тамақпен немесе азық - түлік жинағымен қамтамасыз ету (қоғамдық тамақтану
кәсіподақтарының бекіткен талоны бойынша; талондар асханаға бір рет кіру
үшін, болмаса жәбірленуінің әлеуметтік - тұрмыстық жағдайын зерттеген соң
бір айлық мерзімге берілуі мүмкін).
- киім, аяқ киім және алғашқы қажеттіліктердің басқа да
заттарын беру;
- материалдық көмек көрсету;
- уақытша тұратын жерлерді алуға әрекет ету (кейбір
жағдайларда иммиграциялық қызметтермен бірге);
- мәселенің білікті және толық көлемде шешу үшін
азаматтарды сәйкесінше органдарға және қызметтерге
бағыттау;
- жедел түрдегі психологиялық көмекті көрсету, оның ішінде
сенім телефоны бойынша — аймақтық ерекшеліктеріне
байланысты басқа да көмек түрлерін көрсету (оның ішінде
мемлекеттік заң қызметкерлерінің ала алмайтын үлкен
жастағы тұлғаларға және мүгедектерге жедел заң
көмектерін көрсету) [7].

Өндірістік - экономикалық аспект

Өндірістік - экономикалық аспект ең алдымен халықты әлеуметтік
қорғаудың өнеркәсіптік негіздерін және оңалту (реабилитациялық) бұйымдар
мен қызметтердің рыногын құру проблемасымен байланысты. Мұндай көзқарас,
ішінара немесе толық өзіндік кәсіби, тұрмыстық және қоғамдық қызметтерге
бейім мүгедектер үлесінің ұлғаюына бағдарлануға, олардың оңалту
(реаблитациялық) құралдарымен қызметтерге деген қажеттерін адрестік
қанағаттандыру жүйесін қүруға мүмкіндік береді, ал бұл өз кезегінде олардың
қоғамға кіріктірілуіне әрекет етеді. Мүгедектерді оңалту (реаблитациялық)
бұйымдармен қамтамасыз етуге мемлекеттін монополияны сақтау халықтың
"белсендің бөлігін ақталмайтын экономикалық жүктемелеуге әкеледі және де
мүгедектердің шынайы қажеттіліктері мен оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері
арасындағы диспропорцияның әрдайым өрістеуіне әкелетін "жеңілдікң саясатын
жалғастыру үшін негіз болмақ [8].

Анатомиялы - функционалдық аспект

Мүгедектіліктің анатомиялы - функционалдық аспектісі, оңалту
(реаблитация) функцияны орындай алатын және мүгедектің оңалту
(реаблитациялық) қуатының (потенциалының) дамуына әрекет ететін әлеуметтік
ортаның (физикалық және психологиялық тұрғыдан) қалыптасуын білдіреді.
Сонымен мүгедектіктің қазіргі түсінігін ескере отырып, бұл проблеманы
шешкен кезде мемлекеттің басты назарының пәні адам организміндегі
бұзылушылық емес, оның шектеулі еркіндік жағдайындағы әлеуметтік рөлдік
функцияның жандануы болуы керек. Мүгедектерді оңалту мәні адамдардың
тұрмыстық, қоғамға және кәсіби қызметкерлердің оның дене бітімінің
психологиялық және әлеуметтік куатының деңгейіндегі (микроәлеуметтік және
макроәлеуметтік ортадағы ерекшеліктерін ескере отырып) қабілеттіліктерін
жандандыруға деген кешенді көппрофильдік көзқарастарда жатыр. Процесс және
жүйе ретіндегі кешенді көп профильді оңалтудың шешуші мақсаты анатомиялық
дефектісі, функционалдық бұзылуы, әлеуметтік ауытқулары бар адамдарға
салыстырмалы түрде тәуелсіз өмір қызметін беру мүмкіндігі болып табылады.
Осы тұрғыдан оңалту (реаблитация) адамдардың қоршаған әлеммен байланысының
бұзылуының алдын алады, болдырмайды және мүгедектіліктің профилактикалық
функциясын атқарады. Бұл мақсаттар үшін дене бітімі тұрғысынан жетілмеген
балалар үшін интернат - үйлері бар. Бұл мекеме де тірек қорғаушы
аппараттардың бұзылуы бар балалардың ең ауыр контингенті шоғырланған. Бұл
мекемелердің мақсаты - үздіксіз қарқынды жандандыру терапиясы және
протездеу, психологиялық коррекция (түзету), мектептік және еңбектік оқыту,
кәсіби дайындық және еңбектік оқыту, кәсіби дайындық және ары қарайғы
ұтымды (рационалды) жұмысқа орналастыру арқылы мүгедек - балалардың
медициналық - әлеуметтік оңалтуын жүзеге асыру. Грек қорғаушы аппаратының
бұзылуы бар мүгедек - балаларды белсендендіруде интернат - үйлерімен ғана
шектелінбейтін спорттық - сауықтыру жұмыстары үлкен мәнге ие. Бұл жерде
мүгедектердің спортын ұйымдастыратын мекеме мен байланыс орнату қажет.
Интернат - үйлерінде дене бітімі толық жетілмеген балалар үшін еңбектік
оқулар жүргізіледі.
Интернат - үйлерінен ер жетіп, оқып дайындалып шығатын жасөспірімдер әр
түрлі өмірлік - тұрмыстық проблемалар туралы (жұмысқа түру, үй алу және
т.б.) толық хабардар болулары керек. Әлеуметтік қызметкердің бұл жердегі
рөлі осы жас мүгедектерге қоғамға кіргізу кезіндегі қиыншылықтарын жеңе
білуге көмектесуде жатыр. Бұл жерде тек қана ақпарат, кеңестер ғана емес,
сондай - ақ іс - әрекеттік көмектер беру, арнайы үй алуына ат салысу,
мүгедектер үшін берілетін пәтерлерде қосымша құрылғылар мен құрал -
жабдықтардың орнату, жұмысқа тұруда, жеңілдіктер алуда және т.б. көмектесу
үлкен маңызды жайттар болып табылады. Әлеуметтік қызметкер ашық қоғамға
енуші мүгедектің шынай көмекшісі болады [9].

Медициналы - әлеуметтік аспект

Әлеуметтік қызметкер мүгедектерге заңдық тұрғыдағы, психологиялық,
педагогикалық және өте маңыздысы медициналық - әлеуметтік сипаттағы
бірқатар мәселелер бойынша қашан да көмек көрсетуге дайын болуы қажет.
Қазақстан Республикасының азаматтарының денсаулығын қорғау жөніндегі
заң құжаттарында айтылғандай, мүгедектер, оның ішінде мүгедек - балалар
және бала жасынан мүгедектер медициналы - әлеуметтік көмек алуға,
оңалтылуға (реабилитация), дәрі - дәрмектермен протездермен, протезді -
ортопедиялық бұйымдармен, жеңілдік жағдайларда қозғалыс құралдарымен
қамтамасыз етілуге, сондай - ақ кәсіби даярлану мен қайта даярлануға
құқықтары бар. Еңбекке қабілетсіз мүгедектер тегін медициналық - әлеуметтік
көмекті мемлекеттің 4 - есе муниципалдық денсаулық сақтау жүйесінің
мекемелерінде алуға, үйде қаралуға, ал негізгі өмірлік қажеттерді
қанағаттандыра алмау кезінде - халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
мекемелерінде қаралуға құқылы.
Бұл санаттағы азаматтың кепілденген құқылары олардың мүгедектіліктің
ресми статусын алған сәттен бастап күшіне енеді, сол себептен де әлеуметтік
қызметкер, азаматтық, медициналық - әлеуметтік экспертизаға жіберілу
тәртібінің бағыттылығын білу керек, алайда ол мүгедектер үшін көбінде
күрделі әрі қиын орындалатын процедура болып табылады.
Медициналық - әлеуметтік экспертиза мүгедектіліктің себебін және тобын,
азаматтардың еңбекке жарамсыздығының дәрежесін белгілейді, оларды оңалту
түрлерін, көлемін және мерзімін анықтайды және де әлеуметтік қорғау
мөлшерін де, азаматтарды жұмысқа орналастыру бойынша ұсыныстар береді.
Әлеуметтік қызметкер бұл салада мүгедектерге қараумен қатар белгілі бір
мөлшерде дәрігер болу мәселесінің дәрежесінде болады және де пациенттің
өмір бейнесіне әсер етеді, оның психологиялық оңалтылуына әрекет етеді.

Басқарушылық аспект

Мүгедектерді жұмысқа орналастыру және олардың тұрмысын әлеуметтік
тұрғыда ойластыру басқарушылық органдарынсыз мүмкін емес. Олар мемлекеттік
басқарудың барлық деңгейлерінде бар. Мемлекеттік тұрғыда әртүрлі комитеттер
бар: әлеуметтік қорғау комитеті, зейнеткерлерді әлеуметтік қолдау және
т.с.с.
Республикаларда, өлке, аймақтарда, облыстарда мүгедектер ісімен
айналысатын, орталық органдарға сәйкес келетін басқармалар әрекет етеді.
Барлық әкімшілік аймақтарында да мүгедектер ісі бойынша комиссиялар,
бөлімдер, басқармалар бар.
Мемлекеттік басқару органдарынан басқа мүгедектер ісін қорғайтын
ведмоствалық басқару бөлімшелері де болады. Көптеген емханаларда арнайы
дәрігерлер жұмыс істейді, әдетте емхананың бас дәрігерінің орынбасары
рангісінде ол ауруға негіздеме - қорытынды жазады және азаматтарды
әлеуметтік қамту органдарында мүгедектікке ұсынуға қүжаттарды рәсімдейді.
Барлық аймақтардың әкімшіліктерінде адамдардың мүгедектілігі туралы
қорытында шешім қабылдайтын, органдарда мүгедектікті рәсімдеу үшін заңдық
негіз бола алатын құжаттарды (анықтамаларды) жазатын арнайы медициналық -
әлеуметтік эксперттік комиссиялар (МӘЭК) құрылған.
Сонымен қатар, әлеуметтік қамту жүйесінде мүгедектілік бойынша
зейнетақыны тағайындайтын, сапалық индексациясын, қайта есептелуін
қарайтын, зейнетақылардың еңбектік жинақ кітапшаларына немесе байланыс
бөлімшелерінің пошталық бөлімдеріне аударылуын қадағалайтын, мүгедектердің
үй жағдайында қамтамасыз ететін және т.б. айналысатын басқармалар,
бөлімдер, секторлар қызмет етеді [10].
Басқарушылық аспектінің бір жағы — мүгедектермен ұйымдастырылып жұмыс
істеу, яғни әлеуметтік қызметкердің мүгедектерінің жарысқа, фестивальдерге,
көрмелерге, жәрмеңкелерге және т.б. іс - шараларға жұмылдырылуын
ұйымдастыруы болып табылады.

1.2 Реабилитациялық мекемелердегі мүгедек балалармен жүргізілетін
әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері

Әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың даму тарихы бір-
бірімен тығыз байланысты. Біріншіден оларды ерекше көңіл мен қамқорлықты
қажет ететін адамдарға деген мәдени-тарихи дәстүрдегі қатынас біріктіреді:
мейірімділік, қайырымдылық, көмек және тағы басқа түсініктер
әлеуметтік педагогикада да, әлеуметтік жұмыста да текке бірдей қолданыла
бермейді. Алайда олардың айқын көрінетін спецификасы бар. Сонымен
әлеуметтік жұмыс халықты әлеуметтік қорғау сферасында дами бастады, ал
әлеуметтік педагогика білім беру жүйесінде және жастардың жұмысы жөніндегі
комитет мекемелерінде дами бастады.
Уақыт өте келе әлеуметтік педагогтар әлеуметтік жұмысшылардың қызмет
сферасы бірі бірін толықтырып, кеңейе бастады. Түрлі мемлекеттік және
мемлекеттік емес мекемелерде, мысалы, кейбір балалар үйінде, мектепте,
қазіргі күнде әлеуметтік жұмысшылар мен әлеуметтік педагогтар қатарласып
қызмет атқарады, алайда олардың әрқайсысының өзінің міндеттері бар және
өздерінің функционалдық міндеттерін шешеді.
Олардың айырмашылықтары түрлі ғылымдардың қосымша саласы ретінде
бөлініп шығуымен шартталады: әлеуметтік педагогика – педагогикадан, ал
әлеуметтік жұмыс - әлеуметтанудан. Ғылым ретінде бұл екі сала Ресейде енді
даму үстінде келе жатыр. Бұл екі саланың даму теориялары қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарға толы. Бұл ғылымдардың көптеген пәндері мен
объектілері, түрлі көзқарастары өте көп, сонымен қатар олардың ара
қатынастарына: әлеуметтік педагогиканы әлеуметтік жұмысқа бағындыру
амалдары жасалады, және де керісінше, мұны ғылымның дамуындағы заңды
құбылыс ретінде қарастыру қажет.
Практикалық қызмет жүйесінде әлеуметтік педагогика мен әлеуметтік
жұмыстың шығу тегі анық көрінеді: әлеуметтік педагогтар өз жұмыстарында
негізінен педагогикалық қызметтің теоретикалық және әдстемелік негізіне
сүйенсе, әлеуметтік жұмысшылар көбіне зерттеудің социологиялық әдістерін
және технологияларын, социологиялық теорияларын қолданады.
Әлеуметтік педагогика мен әлеуметтік жұмыстың практикалық іс-әрекет
облыстарыны жақындығы сонша, олардың қызмет бойынша, мазмұны, жұмыс
тәсілдері бойынша қиылыспауы мүмкін емес.
Бұл практикалық қызметтің ара қатынасының тығыздығын келесі суреттен
көруге болады:

Практикалық қызмет облысы әлеуметтік педагогика мен әлеуметтік жұмысты
бір-бірімен байланыстыратын, екеуіне жалпы спецификаны бөліп көруге
тырысайық. Біріншіден бұл олардың объектісіне байланысты.
Әлеуметтік жұмысшының көз алдына адам түседі, бірақ кез келген емес,
белгілі бір проблемалары бар, қоғамның дені сау, табысты мүшесі болуына
кедергілері бар, толыққанды өмір сүруге бейімделмеген адамдар.
Осы және басқа да проблемалар негізінен әр адамда өмір бойына
кездеседі. Олар психологиялық, медициналық, құқықтық, материалдық және
басқа тұрғыда көрініс табады, сыртқы факторлардың әсерінен болуы мүмкін
(экологиялық, әлеуметтік, техногендік, ұлтаралық және т.б. катаклизмалар),
немесе ішкі тұлғалық проблемалар (денсаулықтың жоқтығы, психикалық немесе
физикалық дамудағы ауытқулар т.б.).
Адам мұндай проблемаларды өз бетінше шешуге қабілетсіз болғандықтан,
олар біреуден профессионалдық көмек күтуі - әлеуметтік жұмыс үшін маңызды
[5].
Осылайша әлеуметтік жұмыстың объектісін, әлеуметтік дамуда көмекті
қажет ететін адамдар деп айтуға болады, яғни адам әлеуметтік-субъект
ретінде, жас ерекшелігіне қарамастан.
Әлеуметтік педагогиканың көз алдына әлеуметтенуде көмек қажет ететін,
дамушы, қалыптасушы тұлға ретінде – бала. Әлеуметтік жұмыста көмек клиентке
көрсетілсе, әлеуметтік педагогикада көмек балалға көрсетіледі.
В.А. Никитиннің айтуы бойынша әлеуметтік педагогика мен әлеуметтік
жұмысты альтернативті қарсы қойып салыстыру оларды „әлеуметтік педагогика
өзіне әлеуметтік жұмысты кіргізеді” немесе „әлеуметтік педагогика
әлеуметтік жұмыстың бөлігі болып табылады” деген формулаға қойып
механикалық байланыстыру сияқты мүлдем өніміді тұғыр болып табылады. Бұл
жағдайда „әлеуметтік жұмыс” арнаулы негізі – адамға қиын өмірлік
жағдайларда әлеуметтік көмек көрсетуде кепілділік іс-әрекеті ретінде
трактатталады.
Шешім, сұрақты диалектикалық шешу жолында жатыр. Мұндай сұраққа шешім
табу үшін „әлеуметтік педагоика” және „әлеуметтік жұмыс” ұғымдарының толық
мазмұнын анықтап және белгілі бір критерилармен оларды бір құрылымға
келтіру қажет. Мұндай міндет өз пікірлеріңді ұсынумен шешілетін сұрақ емес,
бұл көп уақытты, теоретикалық материалдарды қажет ететін және іс-тәжірибе
барысында ұжыммен бірігіп анализ жасау негізінде ғана шешімін таба алатын
мәселе [4].
Теоретикалық мазмұнның қазіргі жағдайынан шығатын болсақ, „әлеуметтік
педагогика” мен „әлеуметтік жұмыс” көп жерде қиылысатын ұғымдар болып
табылады.
Сонымен кез келген әлеуметтік жұмысшы әлеуметтік педагогикалық
қатынасқа да даяр болуы қажет: сондай білім, іскерлік, дағдылар оның кәсіби
байлығын қамтамассыздандыратын маңызды компоненттер болып табылады.
Әлеуметтік жұмысшы ең болмағанда, өз қызметінің педагогикалық
аспектілерін әлеуметтік мәселелерді шешу үшін педагогикалық амалдарды
пайдалану керектігін ұмытпауы қажет. Ол болып жатқан үрдіске педагогикалық
баға беріп, және педагогикалық технологиялардың әлеуметтік нәтижелерін
алдын-ала көріп үйренуі қажет.
Сонымен қатар әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесінде арнайы оқу-
тәрбиелеуде қажеттіліктері бар, дезадаптацияланған балалар және
жасөспірімдермен, толық емес және көпбалалы отбасыларымен, әлеуметтік
жағымсыз жүріс-тұрысты, адамдар және түрмеден енді шыққан адамдармен,
алкоголь және нашақорлықпен айналысатын адамдармен, зорлық құрбандарымен
және суицидке жақын, физикалық, психикалық кеміс адамдармен арнаулы
әлеуметтік педагоикалық жұмыс қажет.
Бұл көмекті көрсету үшін, әлеуметтік жұмысшы „әлеуметтік қызмет көрсету
жүйесіндегі педагогикалық жұмыс” специализациясында арнайы дайындықты қажет
етеді. Толықмасштабты әлеуметтік-педагогикалық жұмысты жүргізу және
ұйымдастыру үшін қосымша специализация емес, „әлеуметтік педагогика”
мамандығы бойынша кәсіби даярлық қажет.
Мүмкіндігі шектеулі балалар өз үйлерінде немесе коррекциялық қызмет
көрсететін реабилитациялық мекемеде оқытылады және тәрбиеленеді.
Реабилитациялық мекемелердегі балалармен психологтар, психоневрологтар,
педиатрлар, психиатрлар, логопедтер, мұғалімдер жұмыс жасайды. Бұл
реабилитациялық мекемелердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.