Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың құқытық жағдайы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
I.тарау. Мемлекеттік басқару: түсінігі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... 8
1.1. Мемлекеттік басқару: түсінігі, жалпы сипаттамасы және оның атқарушы билікпен арақатынасы ... ... .8
1.2. Мемлекеттік басқару органдары: түсінігі, жүйесі және құқықтық жағдайлары ... ... .13
II.тарау. Қазақстан Республикасында қаржылар саласындағы Мемлекеттік басқару ... 17
2.1. Қаржылар, қаржы жүйесі және Мемлекеттің қаржылық қызметі ... 17
2.2. Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың құқықтық жағдайы: олардың қаржылық саясатты жүргізудегі ролі және құзіреттері ... ... ... ... 25
2.3. Еліміздің қаржы саласындағы мемлекеттік басқару мәселелер ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер мен нормативтік.құқықтық актілер тізімі ... .63
I.тарау. Мемлекеттік басқару: түсінігі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... 8
1.1. Мемлекеттік басқару: түсінігі, жалпы сипаттамасы және оның атқарушы билікпен арақатынасы ... ... .8
1.2. Мемлекеттік басқару органдары: түсінігі, жүйесі және құқықтық жағдайлары ... ... .13
II.тарау. Қазақстан Республикасында қаржылар саласындағы Мемлекеттік басқару ... 17
2.1. Қаржылар, қаржы жүйесі және Мемлекеттің қаржылық қызметі ... 17
2.2. Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың құқықтық жағдайы: олардың қаржылық саясатты жүргізудегі ролі және құзіреттері ... ... ... ... 25
2.3. Еліміздің қаржы саласындағы мемлекеттік басқару мәселелер ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер мен нормативтік.құқықтық актілер тізімі ... .63
Реферат
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Қаржылық қызметті жүзеге асырушы
мемлекеттік органдардың құқытық жағдайы: олардың қаржылық саясатты
жүргізудегі рөлі және құзіреттері болып табылады. Мемлекеттік басқарудың ең
оңай тәсілі (жолы) қаржылармен басқару болып табылады. Бірақ талмыш
қаржылар қалай, қайдан пайда болып қалыптасады. Әрине қаржылық қызмет
арқылы, ал қаржылық қызмет Мемлекетті басқаруды, қаржылық саясатты жүзеге
асыратын Мемлекеттің Механизмі (Аппараты) арқылы атқарылады. Қаржылық
қызмет ақша қаражаттардың мемлекет қазынасына жұмылдырылуына және бұл
қаржылармен Мемлекеттік Кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету,
сондай-ақ қаржылардың ұтымды, тиімді нысаналы функциясына бағытталады.
Қаржылық саясат Осы аталған жоғарыдағы функцияларды қамти отыра Еліміздің
Әлеуметтік экономикалық бәсекеге қабілетті 50 дамыған мемлекеттер ішінен
орын алуымызға арқау болады. Бұл межеге еліміздің потенциялды байлығы
жетеді және оған жетудің стратегиясы мен тактиканы дұрыс жолға қойылу
керек, сондай-ақ оның нобайын Президент айқындап та берді. Аталған
жетістіктерге жетудің басты критерийі Ұлттық байлық болып табылады.
Бірақ біз бірінші орынға мұнай, газ, көмір, уран тағы басқа қазба
байлықтарды емес, Мемлекеттік басқаруды, оның ішінде қаржылар саласындағы
басқару бірінші орында тұруы тиіс. Неге, өйткені Бюджет түсімдерінің дәлме-
дәл уақытылы, толық жиналуына және оны пайдалануда, бақылауда, шешуші рөл
атқарады. Мемлекеттің байлығы және соны Халыққа қайтару биліктің қолында.
Дипломдық жұмыстың объектісіне Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
басқарудың мән жайлары, соның ішінде қаржы саласындағы жалпы басқаруды
жүзеге асыратын және ерекше арнайы басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдардың функциялары мен өкілеттіктері және экономикалық қаржылық
басқарудың негізгі құқықтық әдістері мен нысандары, сондай-ақ
конститутциялық, әкімшілік, қаржылық және банкілік құқық пен мемлекеттік
басқарудың тероиясының басты жағдайларын қамту мәселелері жатады.
Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде қалыптасып, нарық талаптары мен қоғам мүдделерін есепке
ала отырып Мемлекеттік басқарудың идеяларын, механизмдерін көрсету,
дипломдық жұмыстың пәні болып табылады.
Теориялық мәнділігі бойынша Әкімшілік құқық, қаржылық құқық және
Мемлекеттік Басқарудың теорияларының мәнді жағдайларын қарастыру болып
табылады.
Практикалық мәнділігі бойынша – Қаржы саласындағы Мемлекеттік
Басқарудың құқықтық базасы ретінде әкімшілік және Қаржылық заңдарды
қалыптастыру қажет болуда.
Қарыжлар саласындағы Мемлекеттік Басқару құқықтық ілім тұрғысынан
зерттеп, зерделеуді қажет ететін өзекті мәселе болғандықтан, алдыма қойған
мақсат мына келесідей болып келеді:
Біріншіден осы мәселені зерттеп және оны әкімшілік құқықтың институты
ретіндегі мәні мен маңызын және құқықтық жағдайларын қарастыру; Екіншіден,
нарықтық экономика аясында жүзеге асырылып жатқан қаржылық қызметтің
Мемлекеттік басқарушы қызметінің бір түрі екенін және оның құқықтық
негіздері әкімшілік және қаржылық заңдар болып табылатынын теориялық
тұрғыдан қарастыру; Үшіншіден, қаржылар саласындағы Мемлекеттік Басқаруды
жүзеге асыратын органдар қатарында өкілді органдар бар екенін, сондықтан
бұл жерде басқару кең мағынада түсіндірілетінін айқындау, дәлелдеу.
1. Мемлекеттік Басқару және атқарушы билік органдарының қызметтері
нарық талаптарына сай заңдар негізінде, жаңаша бағытта жүзеге асырылады.
2. Қаржы саласындағы Мемлекеттік Басқару процесінде әкімшілік
қатынастар туындайды, ал мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында қаржылық
қатынастар туындайды.
3. Әкімшілік және қаржылық қатынастар тек құқықтық нысанда, яғни
әкімшілік және қаржылық құқықтық қатынастар ретінде болады дегенге
негізделеді.
4. Нарықтық экономика жағдайында Мемлекеттік Басқару мен атқару билік
қызметінің маңыздын анықтау болып табылады.
5. Қаржы түсінігіне, Мемлекеттің қаржы жүйесімен қаржы қызметіне аса
назар аударылады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .6
I-тарау. Мемлекеттік басқару: түсінігі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... 8
1. Мемлекеттік басқару: түсінігі, жалпы сипаттамасы және оның
атқарушы билікпен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Мемлекеттік басқару органдары: түсінігі, жүйесі және құқықтық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
II-тарау. Қазақстан Республикасында қаржылар саласындағы
Мемлекеттік басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1. Қаржылар, қаржы жүйесі және Мемлекеттің қаржылық қызметі ... 17
2. Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың құқықтық
жағдайы: олардың қаржылық саясатты жүргізудегі ролі және
құзіреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3. Еліміздің қаржы саласындағы мемлекеттік басқару
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 1
Пайдаланылған әдебиеттер мен нормативтік-құқықтық
актілер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, Мемлекет тарапынан оларды
реттеу, басқару механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы – нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің,
оның іс әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
(1.4 б(
Қаржылар Мемлекеттің өсін дамытуының материалдық негізі және тірегі,
сондай-ақ оның міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз етудің
қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің
экономикалық өсін дамытуына белсенді, пәрменді түрде ықпалын тигізеді.
Қаржылардың қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны, олардың
мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде атқаратын рөлі өте зор екені
баршамызға аян.
Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдар қаржылық
қатынастарды мемлекеттің атынан басқаруды жүзеге асырады, яғни қаржы
саласын мемлекеттік басқару болып табылады.
Мемлекеттік басқару өз бетінше жүзеге аспайды. Ол тиісті мемлекеттік
органдармен, оның субъектілерімен нақты әрекет арқылы жүзеге асырылады. Бұл
аталған жағдай мемлекеттік билікпен атқару органдарының да қызметіне тән
жағдай, қаржы саласындағы мемлекеттік басқару органы – атқару органы болып
табылады. (2.55 б(
Басқару субъектісінің басқаруды жүзеге асыруы үшін тиісті өкілеттілігі
билігі болады. Яғни басқарылушының жүріс-тұрысын өз еркіне бағындыра алатын
қабілеті болады.
Мемлекеттік Басқару жүйелі қоғамдық құбылыс болып табылады және оның
болмысы субъективтік фактор шегінде, адамдардың өзара іс-әрекетінің
ауқымында көрініс табады. Мемлекеттік Басқару, адамдардың зияткерлік және
практикалық қызметінің аса жауапты, әрі күрделі аясы ретінде сол адамдардың
қоғам өмірінің әр түрлі салаларынан арнаулы құрылған құрылымдар арқылы
немесе тікелей тигізетін мақсаты – бағдарлы ұйымдастырушы немесе реттеуші
ықпалы болып саналады. Сонымен қатар Мемлекеттік Басқаруды жүзеге асыру
кезінде зияткерлік жұмыстар осы басқару жөнінде жинақталған белгілі бір
тәжірибелерді ескере және есепке ала отырып жүргізіледі.
Сонымен қатар Мемлекеттік Басқару мемлекеттік қаржы, валюта, ақша
кредит саясатын, оның ішінде монетарлық саясатты жүргізудің тиімді құралы
ретінде танылғанд-ан және түбегейлі реформаларға байланысты өзекті
проблемалары мен мәселелері көп мемлекеттік қызмет болғандықтан, сондай-ақ
мемлекет пен қоғам мүдделері тұрғысынан алғандағы қажеттілігіне байланысты
қазіргі кезде алдыңғы қатарға шығып отыр. ҚР-ң Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің
“Қазақстан 2003” – Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әлауқатын артыуы жөнінде қазақстан халқына жолдауында: “Экономиканы
ілгерілету мақсатында таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты
секторына, оны сауықтыруға, фискальді және монетарлық қатаң шектеулер
жағдайлардағы өсу мен күшті әлеуметтік , саясатқа аударамыз” деген болатын.
(3.52 б(
К.Маркс былай жазған болатын: “Жеке скрипкашы өзі скрипканы тарта
алады, ал оркестр дирежерсіз ойнай алмайды”. Бұдан туындайтын қорытынды
қоғам өз еркінше өмір сүре алмайды, міндетті түрде басқаруды қажет етеді.
Яғни адамзат, қоғам, мемлекет, ұжым, ұйым барлығы дерлік басқарусыз болуы
мүмкін емес.
Басқару адам қоғамының барлық аясында, соның ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы
ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.
Қаржыны басқару – бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару – бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі – бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты – қаржыны басқарудың
тиісті процессінің түркілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістері мен тәсілдері
пайдаланады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы мемлекеттік аппарат
ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың
және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
I-тарау.
Мемлекеттік басқару: түсінігі мен ерекшеліктері.
1. Мемлекеттік басқару: түсінігі, жалпы сипаттамасы және оның атқару
билігімен арақатынасы.
Басқару көне заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да болмасын алға қойған жалпы мақсатқа жету жолында 2 адам біріксе,
соның біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелетін болған, яғни бұл жағдайда
ол басқарушыға айналса, ал екінші адам оған бағынышты басқарушыға айналған.
Осындай мәселе төңірегінде, яғни мәселелерді шешу жөнінде алғаш қадам
жасаған ежелгі (көне) египеттіктер (мысырлықтар) болған.
Осыдан алты мың жыл бұрын мысырлықтар адамдардың іс қимылдарын
белгіленген бір мақсатты бағытта ұйымдастыру, оны жоспарлау және сол
ұйымдасқан әрекеттердің нәтижелеріне бақылау жүргізу қажет деп тапқан,
сондай-ақ басқаруды орталықтан алу жөніндегі мәселені бірінші кезекке
қойған болатын. (4.9 б(
Сол кездегі мысырлықтардың көршісі Вавилон да қалыспаған. Вавилон
патшасы Хаммураппи басқаруды ұйымдастырып басқару ісін жетілдіру мақсатында
қыштан жасалған табличкалардан тұратын басқару және бақылау жөнінде жазбаша
құжаттарды қолданған, сонымен қатар ол лауазымды адамдардың өз
жауапкершіліктерін бағынышты адамдарға жүктеуге тиым салған және жалақы
мөлшерін заң жүзінде белгіленген.
Басқару іліміне (теориясына) антика дәуірінде де белгілі жетістіктер
енгізілген болатын. Б.э.д. 400 жылы грек ғалымы Сократ басқарудың
универсалды принциптерін қалыптастырған. Онымен бірге өмір сүрген замандасы
персия падишахы Кир адамдардың бірігіп (жұмыс) әрекеттенулерінің
қажеттілігі жөнінде идеяны алға қойды және басқару ақпараттарын өңдеу,
жоспар жасау мәселелерін қарастырды. Сәл кейінірек Грекияда оқымысты Платон
мамандандыру қағидаларын қалыптастырды. Сондай-ақ мемлекетте еңбектену
әрекеттерін орындау тәсілдерін зерделеумен айналысқан болатын.
Біздің эрамызға дейінгі 325 жылы Ескендір Зұлқарнайын (Александр
Македонский) алғаш рет әскери соғыс қимылдарын басқару орталығы ретінде
штаб құрған еді.
1911 жылы амермкандық инженер Тейлор Ф. “Ғылыми басқарудың
принциптері” атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы Гастев А.К. басқаруды
жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне айтарлықтай
үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Тейлор, Гильберт, Файоль
және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты басқарушылардың алға қойған
мақсаты басқарудың әмбебап қағидаттарын құру болып табылады. Француз ғалымы
Анри Файоль 1923 жылы: “басқару дегеніміз болжамдау, ұйымдастыру, жарлық
беру, үйлестіру, бақылау” деп айтқан болатын, сондай-ақ басқарудың мынадай
14 қағидаларын дайындаған еді: 1. еңбекті бөлу; 2. өкілеттік және
жауапкершілік; 3. тәртіп; 4. орталықтандыру; 5. қызметкерлерді марапаттау;
6. жеке адамның мүддесін қоғам мүддесіне бағыныштылығы; 7. біріңғай
мақсатта болу; 8. дара басшылық; 9. лауазымды адамдардың дәреже-деңгейі;
10. әділеттілік; 11. қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы; 12.
бірлесу; 13. ретке келтіру; 14. бастамашылық.
Жоғарыда аталған оқымысты басқарушыларға қоса тағы бірнеше осы сала
бойынша еңбек еткен ғалымдар туралы айтқанымыз жөн болар. Мәри Фоллет пен
Элтон Мэйо адамдар арасындағы қатынастар жөніндегі мектептің авторлары
болған. Дуглас МАК Грегор, Фредрих Герцберг тәртіп концепциясының, ал
Норберт Винер кибернетиканың және басқаруға жүйелі түрде теориясының
авторлары болған. Енді бұрынғы өзіміз өмір сүрген кеңістікте осы сала
бойынша тынбай еңбек етіп айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар Алексеев С.С.,
Козлов Ю.М., Пискотин М.И., Тихомиров Ю.А., Лунев А.Е., Бахрах Д.Н.,
Лазарев Б.М.,Василенков П.Т., Манохин В.М., Химичева Н.И., Додин Е.В.,
Атаманчук Г.В., Бесчеревных В.В., Найманбаев С.М. және тағы басқалары
болды.
Осы аталған ғалымдар әр кездерде замана ғылым, мемлекет талаптарына
сай басқару, атқару билігі жөнінде ғылыми еңбектер, жинақтар,
монографиялар, оқулықтар жазған болатын.
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы
Алексеев С.С. кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан болатын:
Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің қоғам
жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Басқару биліктің
қызмет атқаруы болып табылады. Сондықтан биліксіз әлеуметтік басқару
болмайды деген тұжырымдардың негізі бар екенін көреміз. Мемлекеттік
басқарудың мына келесідей өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Мемлекеттік басқару саясы сипатта болғандықтан басқару жөнінде
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық,
техникалық-ұйымдастырушылық, кибернетикалық және басқа да басқару
құралдарына арқа сүйей отырып қоғамды басқаруды орындайды;
2. Мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. Мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді.
Алексеев С.С. мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ, осы аядағы
органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына
төмендегідей басқару сатыларын бөліп шығарған: 1. Басқару шешімін
қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау; 2. Басқару
шешімін дайындау және қабылдау; 3. Шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4. Есептеу
және бақылау. (5.165-167 б(
Мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі ғалымы Г.В.Атаманчук
мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берген: мемлекеттік басқару
мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-қимылдарына, олардың
ұйымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтың нысанда жүзеге асыратын
қызмет.
Сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің мына әрекеттер мен
элементтерді қамтитынын көрсеткен:
1) басқару субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
2) басқарушылар мен басқарылушы объектілердің өзара байланыстарының
құрылымы, басқарушы іс-қимылдардың жиынтығы;
3) мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері.
Осы жүйе басқаруға байланысты әрекеттерде, қатынастарда, актілерде
міндетті үш элементтің болғанын қалайды:
1) басқару субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
2) құрылған және жүзеге асырылатын басқарушы ықпалы;
жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның, және мекемелердің қызметтері
түріндегі ықпал ету объектісі. [6.11-12]
Латынның “администрация” сөзі басқару деген мағынада айтылады. Басқару
қоғамда адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол
әлеуметтік сипатта болады.
Сондықтан басқаруға әлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ, оның маңызы
өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар екенін байқаймыз.
Басқару субъектісінің басқаруды жүзеге асыруы үшін тиісті өкілеттігі,
билігі болады. Яғни басқарушының жүріс-тұрысын өз еркіне бағындыра алатын
қабілеті болады.
К.Маркс былай жазған болатын: “Жеке скрипкашы өзі скрипканы тарта
алады, ал оркестр дирежерсіз ойнай алмайды”. Бұдан туындайтын қорытынды
қоғам өз еркінше өмір сүре алмайды, міндетті түрде басқаруды қажет етеді.
Яғни адамзат, қоғам, мемлекет, ұжым барлығы дерлік басқарусыз болуы мүмкін
емес.
Ғылымда басқарудың үш түрі бар: технологиялық, биологиялық және
әлеуметтік басқару.
Әлеуметтік басқару латынның “socium” – қоғам, әлеумет деген сөзін
білдіреді. Демек, әлеуметтік басқару қоғамды басқару болып табылады.
Әлеуметтік басқару объектісіне адамдардың тәртібі (жүріп-тұруы) және
іс-қимылдары жатады.
Осы процесте тұлғаларды басқару қамтамасыз етіледі, олардың өзара
қарым-қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамның жүріп-
тұруы, іс-қимылы, оны еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек
басқару адамдардың әртүрлі ерікте қатынастары арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтқанымыздай басқару саяси сипатта болады, сондықтан ол
мемлекеттің мүдделері мен міндеттері қызмет етеді. Мемлекеттік сипаты мына
жағдайлардан көрініс табады:
1) басқаруды жүзеге асыру кезінде мемлекет мүддесі көзделеді;
2) басқару функцияларын мемлекет еркіне сай қалыптастырылған арнайы
субъектілер жүзеге асырады;
3) осы субъектілер мемлекет атынан қызмет атқарады;
4) оларға мемлекеттік - өктем сипаттағы қажетті өкілеттік беріледі.
Кейде барлық мемлекеттік органдардың қызметі, барлық мемлекеттік
қызмет басқару деп сипатталады. Мемлекеттік ауқымындағы және мемлекет
атынан жүзеге асырылатын басқарушылық функцияларының өзіне тән белгілері
мен ерекшеліктері мыналар:
1. Мемлекеттің Конститутциясында белгіленген мемлекеттік маңызы бар
басқару сипатындағы мәселелер шеңбері;
2. Мемлекет аумағында басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы
аппараттты, яғни мемлекеттік басқару органдарын қылаптастыру
болғандықтан басқаруды кез-келген мемлекеттік орган емес, тек
арнайы құралатын атқару және өкім ету органдары ғана жүзеге
асырады;
3. Мемлекеттік басқарудың дербес мақсаты – атқарушы қызметті жүзеге
асыру, яғни заңдар мен заңға сәйкес актілердің күнделікті және
басқа жағдайларда іске асырылуы болып табылады;
4. Мемлекеттік басқару белгілі бір метариалдық базасында болуымен
ерекшеленеді;
5. Мемлекеттік басқару тек тиісті кәсіпорындар мен ұйымдары,
бірлестіктерді басқару ғана емес, сонымен қатар мемлекет аумағының
барлық аялары емн түркірлерінде, яғни заң талаптарына бағындыру
қажеттілігі туындаған жерлерде атқарылатын қызмет болып саналады;
6. Мемлекеттік басқару ұйымдастырушы қызмет болып табылады;
7. Мемлекеттік басқару тармағына за заң - өктем сипаттағы қызмет болып
табылады;
8. Мемлекеттік басқару заңға сәйкес қызмет болып табылады. Атқару
қызметтерінің бағытын, бағдарын тек заң белгілейді, яғни заң
нормалары нақты жағдайларда қолданылады.
Қорыта келіп айтсақ, мемлекеттік басқару дегеніміз шаруашылық,
әлеуметтік мәдени және әкімшілік саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті
басқару процесінде заңдарды тікелей атқару жөніндегі заңға сәйкес,
мемлекеттік өктем, ұйымдастырушы қызмет. Сонымен, басқару деп қоғамдағы
қандай да болмасын процестерге масқсатты, ұйымдастырылған түрде ықпал ету
арқылы, оларды белгіленген заңдылықтарға сәйкес келтіруде немесе сол
процестерді жүйелеген, тиісті тәртіпке келтіруді айтамыз. (7.118 б(
Мемлекеттік басқару әлеуметтік басқарудың бір түрі болғандықтан оған
толық сипаттама беру үшін оны әр тұрғыдан қарастыру қажет: 1) Мемлекеттік
Басқару мемлекеттік қызметтермен арақатынасы; 2) Мемлекетік Басқарудың
қоғам дамуындағы тарихи орны; 3) Мемлекеттік Басқару белгілі бір қызмет
процесінің мәні.
Мемлекеттік Басқарудың түрі мемлекеттік қызмет түрлеріне бөлінетіні
жөнінде, бірақ олардың түрлері мен нысандарының араласпайтыны жөнінде сөз
қозғаған Лунев А.Е. болатын.
Осы әртүрлі, әр нысанадағы мемлекеттік қызметтердің көмегімен
мемлекеттің барлық міндеттері мен функциялары жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қызметтер бірнеше ұйымдастырылу және басқа да белгілері
бойынша бөлінеді:
а) жүзеге асыру кезінде атқаратын рөлдеріне байланысты;
б) жүзеге асыратын органдары бойынша;
в) жүзеге асыру әдістері мен нысандарына байланысты;
г) қызметтің ауқымы бойынша.
Мемлекеттік Басқару осы қызметтердің бір түрі болып табылады және тек
арнайы мамандандырылған басқару аппараты арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік Басқарудың саяси мағынасы да бар. Бұл жерде барлық мемлекеттік
қызмет мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға және қамтамасыз етуге
бағытталғанын көреміз. Мемлекеттік орган немесе лауазымды адам мемлекет
атынан қызмет атқарады және оларға басқаруға қажетті белгілі бір
өкіметтіктер берілген сондай-ақ оның қызметі мемлекет тарапынан қорғаныс
табады. Мемлекеттік Басқаруды саяси әлеуметтік тұрғыдан қарастырсақ, онда
оны барлық мемлекеттік механизмнің қызметі. Мемлекеттік Басқарудың өте
маңызлы белгісі оның қызметтерініғ ұйымдастырылу сипатында болуы.
Мемлекеттік Басқару жоғары тұрған өкімет билігі орындарының
бұйрықтарының негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан басқару қызметі атқару
күйінде болады. Атқару билігіне ие болу үшін мемлекеттік күші бар жарлық
беру қажет болады. Жарлық берудің басты элементі өкіметті мемлекеттік
басқару орындарының нормативтік актілер қабылдауы (шығаруы) болып табылады.
Демек Мемлекеттік Басқарудың екі жағы – атқару және жарлық берумен тығыз
байланыста болады. Мемлекеттік Басқарудың толық сипаттамасын оның
құрылымымен танысқанда білеміз. Қалыптасқан дәстүр бойынша үшке бөлінеді:
экономиканы басқару; әлеуметтік-мәдени құрылысты басқару және әкімшілік-
саяси саладағы басқару.
Әрбір саланың өзіне тән аялары және салалары болады. Мысалы:
жоспарлау, материалдық-техникалық жабдықтау Мемлекеттік Басқару аяларына
жатса, салаларға өнеркәсіптік басқару, денсаулық сақтау салаларын басқару,
қопғанысты басқару және тағы басқалар жатады. Бұлардан басқа төменгі
деңгейдегі ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, бірлестіктер және тағы
басқалары бар. Осы жоғарыда аталған құрылымдық элементтерді басқаруды
арнайы Мемлекеттік Басқару аппараттары жүзеге асырады.
Қаржыларды Басқару деп Мемлекеттік Органдардың мемлекетінің ақша
қаражаттары қорларын құруды ұйымдастыру, оларды бөлу және мемлекеттің
міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында пайдалану жөніндегі іс-
қимылдары. Бұл басқару ақша қорын құру, мемлекеттік кредит пен баға құруды
қамтиды. Осы басқару аясында ең басты рөл мемлекеттік ақша қорын құру және
пайдалану жөніндегі қызмет болып табылады. (8.511 б(
Басқару болғаннан кейін оның объективті түрдегі элементтері – басқару
субъектілері мен объектілері болатынын білеміз. Егер Басқару субъектісі
басқару жөніндегі міндеттер мен мақсаттарды қалыптастыра отырып, өзінің
басшылық еркін білдірсе, ал басқару объектісі соған бағынышты болуы тиіс.
Бағынышты болу – басқару субъектісінің басқару жөніндегі жарлық-бұйрықтары
арқылы (бағыну және бұлжытпай орындау арқылы) жүзеге асырылады. Бұл
жағдайда басқару субъектісіне мемлекеттік-өктем өкіметтік беріледі.
Мемлекеттік Басқару заң жүзінде өкіметтік берілген арнайы субъектіге –
Мемлекеттік Басқару органдарына жүктеледі.
Мемлекеттік Басқару заңға сәйкес және заңның орындалуы негізінде
жүзеге асырылады. Қандай да Мемлекеттік Басқару қызметінің түрі болмасын
тек заңдарды орындау, тікелей бұлжытпай орындау арқылы атқарылады. Ал,
қажет болған жағдайда Мемлекеттік Басқару органдары қабылдаған заңдардың
негізінде және сол заңдарды нақтыландырып іс жүзінде жүзеге асыруға арнап
нормативтік актілерін шығарады. Бұл заңға сәйкес нормативтік актілерін өз
аялары бойынша орындауға міндетті болады. Кейбір кездерде Мемлекеттік
Басқару органдары заңмен реттелмеген қоғамдық қатынастарды өз
өкіметтіктерінің шегінде шығарылған актілерімен реттей алады. Сонымен
қорыта келіп айтсақ, Мемлекеттік Басқару дегеніміз – мемлекеттің міндеттері
мен функцияларын арнайы өкілетті – Мемлекеттік Басқару органдарының заңға
сәйкестендіріліп және сол заңдардың негізінде жүргізілетін ұйымдастыру және
атқару өкім ету қызметтері.
Енді Мемлекеттік Басқару принциптеріне келетін болсақ, Мемлекеттік
Басқаруды жүзеге асыру кезінде басқарушы субъектілер басшылыққа алатын
негізгі идеялар мен бағыттар Басқару принциптері деп аталады. Принциптер
объективті түрде болғандықтан оларды қалай болса солай ойдан шығарып алуға
болмайды, яғни принциптер басқарудың негізінде жатқандықтан, басқару
қызметі соларды басшылыққа ала отырып жүзеге асырады.
Басқару принциптері әлеуметтік-саяси және ұйымдастырушы болып
бөлінеді.
Әлеуметтік-саяси принциптерге мыналар жатады: заңдылық жоспарлық,
нормативтілік, халықтың талап тілегін есепке алу, бұқаралық және жариялық.
Ұйымдастырушы принциптер мыналар:
1) құзіреттерді белгілеу және бөлу принцитері;
2) басқарудағы салалық, салааралық және аумақтық мүдделердің есепке
алынуы;
3) басқарушылардың құзіреттері шегіндегі жауапкершілік;
4) алқалық басқаруды жеке дара басқарумен қатар қою (салыстыру) және
алқалық басқарудың үстемдігін есепке алу;
5) тікелей және жан-жақты басқару.
Жоғарыда аталған принциптер әрбір органның құзіреттерін сондай-ақ
лауазымды адамдардың өкіметтіктерін және олардың өзара қатынастылығын
анықтайды.
1.2. Мемлекеттік Басқару органдары: түсінігі, жүйесі және құқықтық
жағдайлары.
Мемлекеттің өзіне қажетті органдарды өзі тікелей құрады және олардың
құрылу тәртібін анықтайды, қызмет атқару бағыттарының негізгі қағидаларын
белгілейді. Сондай-ақ оларды өз атқаруға жеткілікті өкілеттіктермен
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік Органға тән қасиет ол Мемлекеттік билік
берілген саяси ұйым болып табылады. Осыған орай мемлекеттік органның
маңызды белгісі оның қолындағы Мемлекеттік өктем сипаттағы өкілетігі.
Демек, Мемлекеттік Басқару органдарына тиісті көлемде жоғарыда айтылғандай
өкілеттіктер беріледі.
Әрбір Мемлекетік Басқарудың өз ұйымдастыру құрылымы болады.
Ұйымдастыру құрылымы органның міндеттерін, қызмет атқару аумақтарын,
қазіреттерімен белгіленетін оның ішкі немесе жұмыс аппаратының құрылу
жүйесі болып есептелінеді. Заң тұрғысынан алғанда Мемлекеттік Басқарудың
құзіреттінің құрылымдық бөлігі Мемлекеттік өктем өкілеттілік болып
табылады.
Сонымен қатар Мемлекеттік Басқарудың оларды мемлекеттік органдарының
басқа түрлерінен ерекшелейтін арнайы белгілері бар. Бұл белгілер басқару
органдарының алдында тұрған, олардың мемлекеттік қызметтерінің айрықша
сипатымен, олар жүзеге асыратын міндеттер мен әдістердің өзіндік
ерекшелігімен анықталады.
Мемлекеттік Басқару органдары – жарлық беру қызметін жүзеге асыруға ат
салысады. Мемлекеттегі мемлекеттік өкімет органдары қабылдаған нормативтік
актілердің негізінде оларды басшылыққа ала отырып Мемлекеттік Басқару
органдарының ерекшелігі мемлекеттік міндеттері мен функцияларын атқару
сипатындағы қызметті жүзеге асыру жолымен жүргізіледі. Белгілі ғалым
П.В.Василенковтың айтуынша Мемлекеттік Басқару органдары шаруашылық,
әлеуметтік-мәдени және әкімшілік саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті
асқаруды өзіне берілген мемлекеттік-өктем өкілеттік көлемінде және
мемлекеттің атынан атқару-жарлық беру қызметі түрінде жүзеге асыруға
атсалысатын Мемлекеттік аппараттың буыны немесе Мемлекеттік ұйым ретінде
көрініс табады.
Танымал ғалым Манохин В.М. Мемлекеттік Басқару органдарының негізгі
белгілерін сипаттай келіп органды ұйым, яғни жалпы мақсатқа жету негізінде
бірлескен адамдар деп түсіндірді. Осы Мемлекеттік Басқару органдарының
қызмет пәнінің ерекшелігі оның құзырындағы мемлекеттік-өктем өкілеттіктер
мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іс жүзінде жүзеге асыру мақсатында
арналып беріледі. Мемлекеттік Басқару органдарының мемлекеттік өктем
өкілеттері оларды тиісті НҚА-де белгіленген құзіреттерінен көрініс табады.
Бахрах Д.Н. осы айтылған жайларды есепке ала отырып мемлекеттік
органдарының мынандай түсінігін берген: мемлекеттік орган – бұл құқықпен
белгіленген құрылымы мен қызметі бар мемлекеттік функцияларды орындайтын
өзіне тән құзірет берліген мемлекеттік аппараттың дербес бөлігін құрайтын
ұйымдсқан ұжым.[9.84]
Атқару билігі органдарының өздеріне қатысты бірталай ерекше белгілері
бар. Осы белгілер бір-бірімен тығыз байланыста болады және олардың жиынтығы
атқару билігі органдарын сипаттайды. Бахрах атқару билігі органдарының
өздеріне тән белгілерін былай көрсеткен:
1) олар атқару-жарлық беру қызметін жүзеге асырады;
2) оралға шапшаң, тікелей дербестік берілген;
3) өздерінің тұрақты шарттары болады;
4) жоғарыда тұрған органдар арқылы құралады;
5) жоғарғы атқару билігі органдарына есеп береді және бақылауында
болады;
6) олардың құрылуы, құрылымы, қызмет тәртібі негізінен әкімшілік
құқықтық нормаларымен белгіленеді.
Овсянко Д.М. ағымдағы, заңдарда “атқару билігі органдары” мен
“мемлекеттік басқару органдары” терминдері тең мағынада пайдаланады деген
өз пікірін айта отырып атқару билігі органының мынадай түсінігін берген:
Атқару билігі органы өзінің құзіреті, құрылымы және аумақтық көлемдегі
қызметі бар мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылатын ұйым ретінде
танылады. Заңдармен және басқа да Нормативтік актілермен белгіленген тәртіп
бойынша құрылған осы орган шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-
саяси құрылысты күнделікті басқаруды жүзеге асыруға атқару-жарлық беру
қызметі түрінде жүргізуге атсалысатын, мемлекеттің тапсыруымен қызмет
атқаратын және жұмыста белгілі бір әдісті пайдаланатын ұйым болып табылады.
(10.39 б(
Атқару билігі органдарының әкімшілік-құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі бір уақытта туындайды және солармен қатар құзіреттері де
белгіленеді. Овсянко Д.М. атқару билігі органдарын топтастыру аумақтық
масштаб бойынша және құзіретінің сипаты бойынша жүргізіледі деп
тұжырымдаған.
Белгілі ғалым Алехин А.П. атқару билігі органдарының түсінігі билікті
бөлу қағмдасына байланысты болады және мазмұны осы атқару билігінің
ерекшеліктерімен белгіленеді деп түсіндірген. Ол атқару билігі деп осы
биліктің функциясын жүзеге асыруға қатысу үшін құрылған және осы мақсатта
мемлекеттік-өктем сипаттағы өкілеттік берліген саяси мекемені айтамыз. Осы
саяси “мекеме” мемлекеттік биліктің бір тармағы болып табылады.
Атқару билігі органдары бір жағынан мемлекеттік билік органдарының бір
түрі болып табылса, ал екінші жағынан осы атқару билігінің субъектісі
ретінде танылады. Атқару билігі органдары өздерінің мазмұнымен және
әдістерімен ерекшеленген мемлекеттік қызметті, яғни мемлекеттік басқаруды
жүзеге асырады. Демек атқару билігі органдарын мемлекеттік басқару
органдары деп есептеуімізге болады. Атқару билігі органдарының тағы бір
өзгешелігі өз құзіреттерінің шегінде құқықтық актілерді қабылдайды және
олардың орындалуын қамтамасыз етеді. (11.122 б(
Қазақстандық ғалымдар Таранов А.А., Тыныбеков К.Г. атқару билігі
органдарының түсінігіне, маңызына аса тоқталмай, бірден нақты мемлекеттік
органдарды сипаттауға көшкен. Олар министрліктер, мемлекеттік комитеттер
және ведомстволар атқару билігі мемлекеттік органдардың жүйесіне кіреді
және заң жүзінде атқару билігінің орталық органдары ретінде тікелей
белгіленеді деп көрсеткен.
Енді бұрынғы Мемлекеттік Басқару органдарының жүйесіне мүмкіндігінше
тоқталып, қарастырып өтеміз. Бұл жерде 2 мақсат көзделіп отыр: бірінші
өткенге шолу жасау болса, екіншісі қазіргі атқару билігі органдары
жүйесімен салыстыру арқылы жаңаша бір түйінге келу. Кезінде, Мемлекеттік
Басқару органдары атқару жарлық беру қызметін жүзеге асыруға арналған
Мемлекеттік Органдарының өзара байланысқан біріңғай жүйесін құрады, сондай-
ақ мемлекеттік аппарт көлемінде жүзеге асырылатын ортақ міндеттерді
біріктіреді деп айтылған.
Мемлекеттік Басқару органдарының жүйесі мемлекеттік құрылысқа,
әкімшілік-аумақтық бірлікке қатысты, сондай-ақ кейбір ұйымдық-техникалық
факторларды есепке ала отырып құрылады.
II-тарау.
Қазақстан Республикасында қаржылар саласындағы Мемлекеттік Басқару.
1. Қаржылар, қаржы жүйесі және мемлекеттің қаржылық қызметі.
Қаржы (“қолма-қол ақша”, “табыс” ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған. Француздың finance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айырқша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Ол наруралдық шаруашылықтан жүйелі
тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің
және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын.
Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы “Республика туралы алты кітап” деген
жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы ЖоБоденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың (“Афин республикамының кірістері туралы”)
алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д.430-365ж.ж) болды.
Аристотельдің (б.э.д.384-322ж.ж) қаржы саласындағы көзқарасы оның
“Афиннің мемлекеттік құрылысы” атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарындағы тауар
өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі болып қоғамдық еңбек бөлісі болып табылады
(14.6б(.
Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және тірегі,
сондай-ақ оның міндеттерімен функцияларын жүзеге асыруы қамтамасыз етудің
қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің
экономикалық өсіп дамуына белсенді, пәрменді түрде ықпалын тигізеді.
Қаржылардың қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны, олардың
мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде атқаратын рөлі өте зор екені
баршамызға аян.
Аталмыш қаржылар жөнінде оқымысты ғалымдардың көзқарастарына көз
жүгірте отырып саластырып көрейік. Қаржылық құқық саласының қазақстандық
көрнекті ғалымы Худяков А.А. “Қаржы” термині латынның “Финис”, яғни істің
бітуі, ақыры немесе төлемнің, жалақының және төлену мерзімі деген сөзінен
туындаған дейді. Орта ғасырда латын тілінде finatio, financia деген
мағынада айтылған болатын. Он сегізінші ғасырда XVIII ғ. Француздар
finance, яғни финанс деп мемлекеттің кіріс және шығысын, мемлекет
мүліктерінің жиынтығын немесе мемлекеттік шаруашылықты айтатын болған.
[15.5 б]
Қазіргі кезде “финанс” – қаржы терминінің мағынасы ақшалармен тығыз
байланысқан. Сондықтан бұлар, көптеген жағдайларда азаматтар қаржыларды
қолда бар немесе құжат жүзіндегі ақшалар деп түсінеді. Ал экономистер
азаматтардың қаржылары, мемлекеттің қаржылары, заңды тұлғалардың қаржылары
деп тар бөледі. Кейбіреулер тармағында қаржылар тек мемлекет пен заңды
тұлғалардың ақша қаражаттарын қамтиды деп түсіндіреді.
Осы терминнің тағы бір сирек айтылатын мағынасы “мемлекеттік ақшалар”
түсінігімен сәйкес келеді.
А.И.Худяковтың айтуынша қаржы термині қандай да болмасын мағынада
түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағындағы ақша қаражаттары деген
тұжырым.
Егер арнайы мағынада қаржыларды мемлекеттік қаржылар десек, яғни
белгілі бір қорларға бөлінетін, мақсатты бағыты болатынын пайдалану тәртібі
белгіленетінін және оларды қалыптастырып, бөлетін органдардың бар екенін
байқаймыз деп жалғастырады, А.И.Худяков өз ойында.
Сондықтан, материалдық мағынада қаржылар деп, мемлекет меншігіндегі
ақша қаражаттарының жиынтығын айтамыз. [15.6 б]
Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады. Экономикалық
мағынада қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың жиынтығын айтамыз. Дәлірек
айтсақ экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылатын қаржыларға
байланысты тағы бір көңілге қонбайтын, санаға симайтын нәрсе олардың
құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
құны жоқ болғандықтан, оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында
немесе экономистер айтқандай “А-Т”, “Т-А” қатынастары болғандықтан,
қатысушы екі жақтың заң жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді.
Ал қаржылық-экономикалық қатынастардың бір жағында оның тұрақты
субъектісі ретінде мемлекеттің біртұтас өзі немесе мемлекет уәкілдік берген
мемлекеттік өкілетті органы тұрады және осы қатынастар қаржылық құқықтық
нормалармен реттеледі. Сонымен қатар, қаржылық-экономикалық қатынастардың,
бір жағында әрқашанда билікші субъект тұрғандықтан екі жақтың тең
құқықтылығы жөніндегі сөз қозғалмайды. Ал тауар-ақша қатынастары, яғни сату-
сатып алу қатынастары азаматтық құқық, еңбек құқығы және тағы басқа құқық
салаларының нормаларымен реттеледі. Бұл жерде айта кететін бір жәйт,
мемлекет қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ ұстағанымен, олардың жұмсау
процестеріне ат үсті қарай алмайды. Өйткені қаржылар өзінің ақша
қаражаттары болғандықтан, олардың талан-таражыға түспей, заңды негізде,
мақсатты бағытта, ұтылды және тиімді түрде пайдалануын (жұмсалуын)
ұйымдастырады. Қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық негізі болып
табылады деп жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан қаржылардың атсалысатын
басты бағыт-қажеттілігі – мемлекетті және қоғамды ақшалай қамтамасыз ету.
В.И.Белинский қаржыларды экономикалық категория ретінде және қаржылық
ресурстар ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады және қаржыларды ақша
қаражаттары қорларын құру және оларды орталықтандырылған, сондай-ақ
орталықтандырылмаған негізде бөлу жөнінде туындайтын экономикалық
қатынастар деп түсіндіреді. [16.23 б] Қаржылардың материалдық негізгі
өндірістік қатынастар болып табылады. Сонымен қатар қаржылардың туындауының
қоғамда орын алуының бірден бір шарты тауарлық өндірістің дамуы жатады. Бұл
жерде құн екі нысанда көрініс табады – тауар және ақша ретінде. Ал ақша
айналымы (А-Т-А) ұдайы өндірістің бір ерекшелігі, яғни үзбей жүргізілетін
қоғамдық қызметтің саласы болып есептеледі.
Қаржылық ресурстар деген ұғымды қарастырсақ, онда оның мемлекет
қарамағындағы немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін байқаймыз, деп
тұжырымдайды Белинский В.И. [16.28 б]
Ресейлік ғалым Горбунова О.Н. қандай да болмасын мемлекетте жиынтық
қоғамдық өнімді және ұлттық табысты болу, сондай-ақ қайта бөлу процестері
ақшалай нысанда болады, ал “қаржы” термині француздық финанс, яғни
кәсіпорын, мемлекет қарамағындағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы мен
оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалану жүйесі болып табылады дейді.
[17.10-15 б]
Горбунова О.Н. мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік саласынынң
қызметін басқару барысында кіріс және шығыстарға ақша нысанында, әртүрлі
ақша қорларын құра отырып есеп жүргізгендей, қаржыларды ақша қаражаттары
емес, олар тек ақша қаражаттары қорларын жинастыру, қайта бөлу және
пайдалану жөніндегі адамдардың арасындағы қатынастар болып табылады деген
[17.11б]. Бұл жердегі қателік немесе кемшілік экономикалық тұрғыдан алғанда
жәй ғана қатынастар емес, арнайы экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ал
материалдық мағынасына келсек, онда қаржы тек мемлекеттің меншігіндегі ақша
қаражаттары қорларының жиынтығы деп айта аламыз.
Мемлекеттік Басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып табылады. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын құруға
бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ресейлік заңгер А.Жданов қаржыларды мемлекеттің және жеке мекемелердің
ақша қорларын құру, бөлу және пайдалану жөніндегі экономикалық қатынастар,
ал қаржы жүйесін қаржылардың әртүрлі буындарын өзара байланыстары мен
жиынтығы ретінде түсіну қажет деп көрсеткен.
Қаржы жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен мекемелердің
жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда.
Худяков А.И. ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттің қаржылық
мекемелері, яғни қаржылық ведомстволар, салық органдары, мемлекеттік
банктер, мемлекеттік сақтандыру компаниялары құрайды деп түсіндірген.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық қаржылық басқаратын біріңғай Мемлекеттік Басқару органдарының
жүйесі болып табылады. Ұлттық Банк басқаратын кредиттік мекемелер,
қаржыларды жұмылдыруға атсалысатын салық органдары мен кеден мекемелері де
қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
“қаржы” терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1) материалдық; 2)
экономикалық категория ретінде.
Материалдық мағынада “қаржы” деп мемлекеттің өз қарамағындағы ақша
қаражаттары қорларының жиынтығын айтамыз.
Мемлекеттің қаржылық ресурстары әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде “қаржы” деп мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Сонымен қаржылар терминінің мағынасын анықтадық.
Мемлекеттік ақша қорлар, әрқашанда мемлекеттің қаржылық қызметінің
түпкілікті объектісі болып есептеледі. Қаржылық қызметінің процесінде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегідей болып
келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы.
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа қаржылар туралы сөз болғанда
мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай, мемлекет бола алмайды
дегенбіз. Ендеше осы функция арқылы мемлекет өз мұқтаждықтарын өтеуге
қажетті ақша қаражаттарын жинастырады және осы қаражаттарды ақша қорларына
қалыптастырады, яғни мемлекет өз мұқтаждығын өтеуге қажетті ақша
қаражаттарын жұмылдырады.
Бірақ біз мемлекеттің алға қойған негізгі мақсаты – тек ақша
қаражаттарын жиыстыру ғана емес екенін білеміз. Сондықтан екінші функция
мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын қызметтеріне жұмсалатын
шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын пайдаланудан тұрады.
Үшінші функция мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілердің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезінде барлық әрекеттерінің
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Аталған функциялар
туралы айта кететін бір жай бар.
Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырудың тікелей түсім көзі
материалдық өндіріс аясында жасалатын ұлттық табыс болып есептеледі.
Ұлттық табысты бөлу кезінде мемлекеттің кәсіпорындар мен
бірлестіктердің және азаматтардың кірістері құралады.
Мемлекеттің қарамағында ең мол ақша қаражаттары қорлары бюджеттің бар
екенін білеміз. Бюджет арқылы, әртүрлі ақша қорларын құру нәтижесінде
қоғамдық өндіріске қатысушылар тапқан кірістер басқа қатысушылардың
мұқтаждықтарына пайдаланылады. Қаржылардың бақылау функциясы бар екенін
бәрі мойындайды. Қаржылар белгілі жүйеден құрылатынын білеміз.
Қаржы жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын және әрқайсысы белгілі бір
қаржылық құқықтық институттардың материалдық көрініс (қорлары) болып
табылатын қаржылық-экономикалық институттардың жинтығын айтамыз.
Ал қаржылық-экономикалық институттар дегеніміз мемлекеттің ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда
болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Танымал ғалым Зейнелғабдин А.Б. қаржы жүйесіне түсініктеме бере
отырып, оның маңызын былайша көрсеткен: қаржы жүйесі – қаржы қорларын құру,
бөлу және пайдалану кезіндегі қаржылық қатынастардың жиынтығы [9 б]; сондай-
ақ осы қатынастарды басқаратын қаржылық және салықтық мекемелер мен өзге де
тиісті органдардың жиынтығы. Қаржы жүйесін құрылымдық тұрғысынан
қарастырсақ, жоғарыда айтылғандай, ол басқарылушы қаржылық қатынас
нысандарының жиынтығынан және басқарушы қаржылық, салықтық және басқа да
органдардың жиынтығынан тұрады.
Қаржы жүйесінің қызмет атқару механизмдерін зерттеу үшін оның әрбір
элементтерін және олардың әрекет ету механизмдерінің біртұтастығын мұқият
зерделеу қажет. Демек біріншіден, қаржылық қатынастардың барлық нысандарын
және олардың өзара байланыстарын айқындау қажет; екіншіден, қаржылық
қатынастардың әрбір нысанын өндірістің тиімділігін арттыру және
экономикалық қатынастарды жетілдіру жөніндегі рөлдері тұрғысынан зерделеу;
үшіншіден, қаржылық қатынастарды басқару тәсілдерін жетілдіру, яғни нарық
жағдайында қаржылық қатынастарды пайдалану механизмдерін жоспарлау,
болжамдау, қаржыландыру, бақылау және талдау.
Осы талдау негізінде қаржы жүйесінің құрылымы және оның элементтерінің
өзара байланысы анықталады. Қаржы жүйесінің құрамындағы қаржылық қатынастар
өте күрделі құрылымнан тұрады және олар мына келесіндей негізгі топтарға
бөлінеді:
1) Мемлекетпен шаруашылық субъектісінің арасындағы – оларға
өндірістік қорларды беру, тауар шығару, қызмет көрсету және
жаңадан құн жасау кезіндегі қатынастар;
2) Мемлекет пен шаруашылық субъектісінің пайданы, таза табысты және
амортизациялық қорды құру, бөлу, пайдалану жөніндегі қатынастары;
3) Мемлекет пен халықтың, азаматтардың табыстарын қалыптастыру, бөлу
және қайта бөлу жөніндегі қатынастар;
4) Мемлекет пен шаруашылық субъектісінің мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын, бюджеттен тыс қорларды құру,
бөлу және пайдалану, сондай-ақ зейнетақы қоры мен әлеуметтік
сақтандыру қорына аударымдар жөніндегі қатынастар.
5) Қаржылық-банктік жүйе институттарының арасындағы қатынастар (қаржы
министрлігі, Ұлттық Банк және т.б.);
6) Шаруашылық субъектердің арасында тауарлар мен қызметтерді өткізу
процесіндегі қатынастар, сондай-ақ олардың қаржылық ресурстарын
бөлу және қайта бөлу, күрделі қаржыландыру, айналым қаражаттарын
қаржыландыру, салалық резервтерді қалыптастыру жөніндегі
министрліктермен қатынастары;
7) Мемлекеттің сыртқы экономикалық, ғылыми техникалық қызмет
процесінде жақын және шалғай елдермен қатынастары.
Қаржылық механизмнің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1) Қаржылық бюджеттік жоспарлау және болжамдау;
2) Қаржылық ресурстардың құрылуына тікелей басқару және жан-жақты
бағдарлау;
3) Қаржылық ресурстардың құрылуына, бөлінуіне және пайдалануына
бақылау жасау;
4) Қаржылар мен салықтардың бюджеттің өндіріске және халықтың әлауқаты
деңгейіне тигізетін ықпалын анықтау. Қаржылық қызмет деп өз
қарамағына, меншігіне ақша қаражаттарын жұмылдыру арқылы оларды
ақшалай қорларға қалыптастыру, осы қорлардан қаражаттардан қажетті
тараптарға бөлу, сондай-ақ ақша қаражаттары қорларын пайдалануды
ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің біртұтас өзінің немесе өзі
уәкілдік берген мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерін айтамыз.
Мемлекеттің қаржылық қызметі аясынан ешбір мемлекеттік органдар тыс
қала алмайды және бұл қызмет іс жүзінде барлық шаруашылық
субъектілерін қамтиды. [18.9 б]
Материалдық мағынасы бойынша мемлекеттің қаржылық қызметі ақша
қаражаттарын жинастыру және оларды жұмсау процесі болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір әдістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Қаржылық қызметті жүзеге асырушы
мемлекеттік органдардың құқытық жағдайы: олардың қаржылық саясатты
жүргізудегі рөлі және құзіреттері болып табылады. Мемлекеттік басқарудың ең
оңай тәсілі (жолы) қаржылармен басқару болып табылады. Бірақ талмыш
қаржылар қалай, қайдан пайда болып қалыптасады. Әрине қаржылық қызмет
арқылы, ал қаржылық қызмет Мемлекетті басқаруды, қаржылық саясатты жүзеге
асыратын Мемлекеттің Механизмі (Аппараты) арқылы атқарылады. Қаржылық
қызмет ақша қаражаттардың мемлекет қазынасына жұмылдырылуына және бұл
қаржылармен Мемлекеттік Кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету,
сондай-ақ қаржылардың ұтымды, тиімді нысаналы функциясына бағытталады.
Қаржылық саясат Осы аталған жоғарыдағы функцияларды қамти отыра Еліміздің
Әлеуметтік экономикалық бәсекеге қабілетті 50 дамыған мемлекеттер ішінен
орын алуымызға арқау болады. Бұл межеге еліміздің потенциялды байлығы
жетеді және оған жетудің стратегиясы мен тактиканы дұрыс жолға қойылу
керек, сондай-ақ оның нобайын Президент айқындап та берді. Аталған
жетістіктерге жетудің басты критерийі Ұлттық байлық болып табылады.
Бірақ біз бірінші орынға мұнай, газ, көмір, уран тағы басқа қазба
байлықтарды емес, Мемлекеттік басқаруды, оның ішінде қаржылар саласындағы
басқару бірінші орында тұруы тиіс. Неге, өйткені Бюджет түсімдерінің дәлме-
дәл уақытылы, толық жиналуына және оны пайдалануда, бақылауда, шешуші рөл
атқарады. Мемлекеттің байлығы және соны Халыққа қайтару биліктің қолында.
Дипломдық жұмыстың объектісіне Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
басқарудың мән жайлары, соның ішінде қаржы саласындағы жалпы басқаруды
жүзеге асыратын және ерекше арнайы басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдардың функциялары мен өкілеттіктері және экономикалық қаржылық
басқарудың негізгі құқықтық әдістері мен нысандары, сондай-ақ
конститутциялық, әкімшілік, қаржылық және банкілік құқық пен мемлекеттік
басқарудың тероиясының басты жағдайларын қамту мәселелері жатады.
Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде қалыптасып, нарық талаптары мен қоғам мүдделерін есепке
ала отырып Мемлекеттік басқарудың идеяларын, механизмдерін көрсету,
дипломдық жұмыстың пәні болып табылады.
Теориялық мәнділігі бойынша Әкімшілік құқық, қаржылық құқық және
Мемлекеттік Басқарудың теорияларының мәнді жағдайларын қарастыру болып
табылады.
Практикалық мәнділігі бойынша – Қаржы саласындағы Мемлекеттік
Басқарудың құқықтық базасы ретінде әкімшілік және Қаржылық заңдарды
қалыптастыру қажет болуда.
Қарыжлар саласындағы Мемлекеттік Басқару құқықтық ілім тұрғысынан
зерттеп, зерделеуді қажет ететін өзекті мәселе болғандықтан, алдыма қойған
мақсат мына келесідей болып келеді:
Біріншіден осы мәселені зерттеп және оны әкімшілік құқықтың институты
ретіндегі мәні мен маңызын және құқықтық жағдайларын қарастыру; Екіншіден,
нарықтық экономика аясында жүзеге асырылып жатқан қаржылық қызметтің
Мемлекеттік басқарушы қызметінің бір түрі екенін және оның құқықтық
негіздері әкімшілік және қаржылық заңдар болып табылатынын теориялық
тұрғыдан қарастыру; Үшіншіден, қаржылар саласындағы Мемлекеттік Басқаруды
жүзеге асыратын органдар қатарында өкілді органдар бар екенін, сондықтан
бұл жерде басқару кең мағынада түсіндірілетінін айқындау, дәлелдеу.
1. Мемлекеттік Басқару және атқарушы билік органдарының қызметтері
нарық талаптарына сай заңдар негізінде, жаңаша бағытта жүзеге асырылады.
2. Қаржы саласындағы Мемлекеттік Басқару процесінде әкімшілік
қатынастар туындайды, ал мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында қаржылық
қатынастар туындайды.
3. Әкімшілік және қаржылық қатынастар тек құқықтық нысанда, яғни
әкімшілік және қаржылық құқықтық қатынастар ретінде болады дегенге
негізделеді.
4. Нарықтық экономика жағдайында Мемлекеттік Басқару мен атқару билік
қызметінің маңыздын анықтау болып табылады.
5. Қаржы түсінігіне, Мемлекеттің қаржы жүйесімен қаржы қызметіне аса
назар аударылады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .6
I-тарау. Мемлекеттік басқару: түсінігі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... 8
1. Мемлекеттік басқару: түсінігі, жалпы сипаттамасы және оның
атқарушы билікпен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Мемлекеттік басқару органдары: түсінігі, жүйесі және құқықтық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
II-тарау. Қазақстан Республикасында қаржылар саласындағы
Мемлекеттік басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1. Қаржылар, қаржы жүйесі және Мемлекеттің қаржылық қызметі ... 17
2. Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың құқықтық
жағдайы: олардың қаржылық саясатты жүргізудегі ролі және
құзіреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3. Еліміздің қаржы саласындағы мемлекеттік басқару
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 1
Пайдаланылған әдебиеттер мен нормативтік-құқықтық
актілер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, Мемлекет тарапынан оларды
реттеу, басқару механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы – нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің,
оның іс әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
(1.4 б(
Қаржылар Мемлекеттің өсін дамытуының материалдық негізі және тірегі,
сондай-ақ оның міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз етудің
қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің
экономикалық өсін дамытуына белсенді, пәрменді түрде ықпалын тигізеді.
Қаржылардың қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны, олардың
мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде атқаратын рөлі өте зор екені
баршамызға аян.
Қаржылық қызметті жүзеге асырушы мемлекеттік органдар қаржылық
қатынастарды мемлекеттің атынан басқаруды жүзеге асырады, яғни қаржы
саласын мемлекеттік басқару болып табылады.
Мемлекеттік басқару өз бетінше жүзеге аспайды. Ол тиісті мемлекеттік
органдармен, оның субъектілерімен нақты әрекет арқылы жүзеге асырылады. Бұл
аталған жағдай мемлекеттік билікпен атқару органдарының да қызметіне тән
жағдай, қаржы саласындағы мемлекеттік басқару органы – атқару органы болып
табылады. (2.55 б(
Басқару субъектісінің басқаруды жүзеге асыруы үшін тиісті өкілеттілігі
билігі болады. Яғни басқарылушының жүріс-тұрысын өз еркіне бағындыра алатын
қабілеті болады.
Мемлекеттік Басқару жүйелі қоғамдық құбылыс болып табылады және оның
болмысы субъективтік фактор шегінде, адамдардың өзара іс-әрекетінің
ауқымында көрініс табады. Мемлекеттік Басқару, адамдардың зияткерлік және
практикалық қызметінің аса жауапты, әрі күрделі аясы ретінде сол адамдардың
қоғам өмірінің әр түрлі салаларынан арнаулы құрылған құрылымдар арқылы
немесе тікелей тигізетін мақсаты – бағдарлы ұйымдастырушы немесе реттеуші
ықпалы болып саналады. Сонымен қатар Мемлекеттік Басқаруды жүзеге асыру
кезінде зияткерлік жұмыстар осы басқару жөнінде жинақталған белгілі бір
тәжірибелерді ескере және есепке ала отырып жүргізіледі.
Сонымен қатар Мемлекеттік Басқару мемлекеттік қаржы, валюта, ақша
кредит саясатын, оның ішінде монетарлық саясатты жүргізудің тиімді құралы
ретінде танылғанд-ан және түбегейлі реформаларға байланысты өзекті
проблемалары мен мәселелері көп мемлекеттік қызмет болғандықтан, сондай-ақ
мемлекет пен қоғам мүдделері тұрғысынан алғандағы қажеттілігіне байланысты
қазіргі кезде алдыңғы қатарға шығып отыр. ҚР-ң Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің
“Қазақстан 2003” – Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әлауқатын артыуы жөнінде қазақстан халқына жолдауында: “Экономиканы
ілгерілету мақсатында таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты
секторына, оны сауықтыруға, фискальді және монетарлық қатаң шектеулер
жағдайлардағы өсу мен күшті әлеуметтік , саясатқа аударамыз” деген болатын.
(3.52 б(
К.Маркс былай жазған болатын: “Жеке скрипкашы өзі скрипканы тарта
алады, ал оркестр дирежерсіз ойнай алмайды”. Бұдан туындайтын қорытынды
қоғам өз еркінше өмір сүре алмайды, міндетті түрде басқаруды қажет етеді.
Яғни адамзат, қоғам, мемлекет, ұжым, ұйым барлығы дерлік басқарусыз болуы
мүмкін емес.
Басқару адам қоғамының барлық аясында, соның ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы
ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.
Қаржыны басқару – бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару – бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі – бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты – қаржыны басқарудың
тиісті процессінің түркілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістері мен тәсілдері
пайдаланады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы мемлекеттік аппарат
ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың
және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
I-тарау.
Мемлекеттік басқару: түсінігі мен ерекшеліктері.
1. Мемлекеттік басқару: түсінігі, жалпы сипаттамасы және оның атқару
билігімен арақатынасы.
Басқару көне заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да болмасын алға қойған жалпы мақсатқа жету жолында 2 адам біріксе,
соның біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелетін болған, яғни бұл жағдайда
ол басқарушыға айналса, ал екінші адам оған бағынышты басқарушыға айналған.
Осындай мәселе төңірегінде, яғни мәселелерді шешу жөнінде алғаш қадам
жасаған ежелгі (көне) египеттіктер (мысырлықтар) болған.
Осыдан алты мың жыл бұрын мысырлықтар адамдардың іс қимылдарын
белгіленген бір мақсатты бағытта ұйымдастыру, оны жоспарлау және сол
ұйымдасқан әрекеттердің нәтижелеріне бақылау жүргізу қажет деп тапқан,
сондай-ақ басқаруды орталықтан алу жөніндегі мәселені бірінші кезекке
қойған болатын. (4.9 б(
Сол кездегі мысырлықтардың көршісі Вавилон да қалыспаған. Вавилон
патшасы Хаммураппи басқаруды ұйымдастырып басқару ісін жетілдіру мақсатында
қыштан жасалған табличкалардан тұратын басқару және бақылау жөнінде жазбаша
құжаттарды қолданған, сонымен қатар ол лауазымды адамдардың өз
жауапкершіліктерін бағынышты адамдарға жүктеуге тиым салған және жалақы
мөлшерін заң жүзінде белгіленген.
Басқару іліміне (теориясына) антика дәуірінде де белгілі жетістіктер
енгізілген болатын. Б.э.д. 400 жылы грек ғалымы Сократ басқарудың
универсалды принциптерін қалыптастырған. Онымен бірге өмір сүрген замандасы
персия падишахы Кир адамдардың бірігіп (жұмыс) әрекеттенулерінің
қажеттілігі жөнінде идеяны алға қойды және басқару ақпараттарын өңдеу,
жоспар жасау мәселелерін қарастырды. Сәл кейінірек Грекияда оқымысты Платон
мамандандыру қағидаларын қалыптастырды. Сондай-ақ мемлекетте еңбектену
әрекеттерін орындау тәсілдерін зерделеумен айналысқан болатын.
Біздің эрамызға дейінгі 325 жылы Ескендір Зұлқарнайын (Александр
Македонский) алғаш рет әскери соғыс қимылдарын басқару орталығы ретінде
штаб құрған еді.
1911 жылы амермкандық инженер Тейлор Ф. “Ғылыми басқарудың
принциптері” атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы Гастев А.К. басқаруды
жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне айтарлықтай
үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Тейлор, Гильберт, Файоль
және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты басқарушылардың алға қойған
мақсаты басқарудың әмбебап қағидаттарын құру болып табылады. Француз ғалымы
Анри Файоль 1923 жылы: “басқару дегеніміз болжамдау, ұйымдастыру, жарлық
беру, үйлестіру, бақылау” деп айтқан болатын, сондай-ақ басқарудың мынадай
14 қағидаларын дайындаған еді: 1. еңбекті бөлу; 2. өкілеттік және
жауапкершілік; 3. тәртіп; 4. орталықтандыру; 5. қызметкерлерді марапаттау;
6. жеке адамның мүддесін қоғам мүддесіне бағыныштылығы; 7. біріңғай
мақсатта болу; 8. дара басшылық; 9. лауазымды адамдардың дәреже-деңгейі;
10. әділеттілік; 11. қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы; 12.
бірлесу; 13. ретке келтіру; 14. бастамашылық.
Жоғарыда аталған оқымысты басқарушыларға қоса тағы бірнеше осы сала
бойынша еңбек еткен ғалымдар туралы айтқанымыз жөн болар. Мәри Фоллет пен
Элтон Мэйо адамдар арасындағы қатынастар жөніндегі мектептің авторлары
болған. Дуглас МАК Грегор, Фредрих Герцберг тәртіп концепциясының, ал
Норберт Винер кибернетиканың және басқаруға жүйелі түрде теориясының
авторлары болған. Енді бұрынғы өзіміз өмір сүрген кеңістікте осы сала
бойынша тынбай еңбек етіп айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар Алексеев С.С.,
Козлов Ю.М., Пискотин М.И., Тихомиров Ю.А., Лунев А.Е., Бахрах Д.Н.,
Лазарев Б.М.,Василенков П.Т., Манохин В.М., Химичева Н.И., Додин Е.В.,
Атаманчук Г.В., Бесчеревных В.В., Найманбаев С.М. және тағы басқалары
болды.
Осы аталған ғалымдар әр кездерде замана ғылым, мемлекет талаптарына
сай басқару, атқару билігі жөнінде ғылыми еңбектер, жинақтар,
монографиялар, оқулықтар жазған болатын.
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы
Алексеев С.С. кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан болатын:
Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің қоғам
жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Басқару биліктің
қызмет атқаруы болып табылады. Сондықтан биліксіз әлеуметтік басқару
болмайды деген тұжырымдардың негізі бар екенін көреміз. Мемлекеттік
басқарудың мына келесідей өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Мемлекеттік басқару саясы сипатта болғандықтан басқару жөнінде
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық,
техникалық-ұйымдастырушылық, кибернетикалық және басқа да басқару
құралдарына арқа сүйей отырып қоғамды басқаруды орындайды;
2. Мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. Мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді.
Алексеев С.С. мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ, осы аядағы
органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына
төмендегідей басқару сатыларын бөліп шығарған: 1. Басқару шешімін
қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау; 2. Басқару
шешімін дайындау және қабылдау; 3. Шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4. Есептеу
және бақылау. (5.165-167 б(
Мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі ғалымы Г.В.Атаманчук
мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берген: мемлекеттік басқару
мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-қимылдарына, олардың
ұйымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтың нысанда жүзеге асыратын
қызмет.
Сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің мына әрекеттер мен
элементтерді қамтитынын көрсеткен:
1) басқару субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
2) басқарушылар мен басқарылушы объектілердің өзара байланыстарының
құрылымы, басқарушы іс-қимылдардың жиынтығы;
3) мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері.
Осы жүйе басқаруға байланысты әрекеттерде, қатынастарда, актілерде
міндетті үш элементтің болғанын қалайды:
1) басқару субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
2) құрылған және жүзеге асырылатын басқарушы ықпалы;
жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның, және мекемелердің қызметтері
түріндегі ықпал ету объектісі. [6.11-12]
Латынның “администрация” сөзі басқару деген мағынада айтылады. Басқару
қоғамда адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол
әлеуметтік сипатта болады.
Сондықтан басқаруға әлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ, оның маңызы
өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар екенін байқаймыз.
Басқару субъектісінің басқаруды жүзеге асыруы үшін тиісті өкілеттігі,
билігі болады. Яғни басқарушының жүріс-тұрысын өз еркіне бағындыра алатын
қабілеті болады.
К.Маркс былай жазған болатын: “Жеке скрипкашы өзі скрипканы тарта
алады, ал оркестр дирежерсіз ойнай алмайды”. Бұдан туындайтын қорытынды
қоғам өз еркінше өмір сүре алмайды, міндетті түрде басқаруды қажет етеді.
Яғни адамзат, қоғам, мемлекет, ұжым барлығы дерлік басқарусыз болуы мүмкін
емес.
Ғылымда басқарудың үш түрі бар: технологиялық, биологиялық және
әлеуметтік басқару.
Әлеуметтік басқару латынның “socium” – қоғам, әлеумет деген сөзін
білдіреді. Демек, әлеуметтік басқару қоғамды басқару болып табылады.
Әлеуметтік басқару объектісіне адамдардың тәртібі (жүріп-тұруы) және
іс-қимылдары жатады.
Осы процесте тұлғаларды басқару қамтамасыз етіледі, олардың өзара
қарым-қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамның жүріп-
тұруы, іс-қимылы, оны еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек
басқару адамдардың әртүрлі ерікте қатынастары арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтқанымыздай басқару саяси сипатта болады, сондықтан ол
мемлекеттің мүдделері мен міндеттері қызмет етеді. Мемлекеттік сипаты мына
жағдайлардан көрініс табады:
1) басқаруды жүзеге асыру кезінде мемлекет мүддесі көзделеді;
2) басқару функцияларын мемлекет еркіне сай қалыптастырылған арнайы
субъектілер жүзеге асырады;
3) осы субъектілер мемлекет атынан қызмет атқарады;
4) оларға мемлекеттік - өктем сипаттағы қажетті өкілеттік беріледі.
Кейде барлық мемлекеттік органдардың қызметі, барлық мемлекеттік
қызмет басқару деп сипатталады. Мемлекеттік ауқымындағы және мемлекет
атынан жүзеге асырылатын басқарушылық функцияларының өзіне тән белгілері
мен ерекшеліктері мыналар:
1. Мемлекеттің Конститутциясында белгіленген мемлекеттік маңызы бар
басқару сипатындағы мәселелер шеңбері;
2. Мемлекет аумағында басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы
аппараттты, яғни мемлекеттік басқару органдарын қылаптастыру
болғандықтан басқаруды кез-келген мемлекеттік орган емес, тек
арнайы құралатын атқару және өкім ету органдары ғана жүзеге
асырады;
3. Мемлекеттік басқарудың дербес мақсаты – атқарушы қызметті жүзеге
асыру, яғни заңдар мен заңға сәйкес актілердің күнделікті және
басқа жағдайларда іске асырылуы болып табылады;
4. Мемлекеттік басқару белгілі бір метариалдық базасында болуымен
ерекшеленеді;
5. Мемлекеттік басқару тек тиісті кәсіпорындар мен ұйымдары,
бірлестіктерді басқару ғана емес, сонымен қатар мемлекет аумағының
барлық аялары емн түркірлерінде, яғни заң талаптарына бағындыру
қажеттілігі туындаған жерлерде атқарылатын қызмет болып саналады;
6. Мемлекеттік басқару ұйымдастырушы қызмет болып табылады;
7. Мемлекеттік басқару тармағына за заң - өктем сипаттағы қызмет болып
табылады;
8. Мемлекеттік басқару заңға сәйкес қызмет болып табылады. Атқару
қызметтерінің бағытын, бағдарын тек заң белгілейді, яғни заң
нормалары нақты жағдайларда қолданылады.
Қорыта келіп айтсақ, мемлекеттік басқару дегеніміз шаруашылық,
әлеуметтік мәдени және әкімшілік саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті
басқару процесінде заңдарды тікелей атқару жөніндегі заңға сәйкес,
мемлекеттік өктем, ұйымдастырушы қызмет. Сонымен, басқару деп қоғамдағы
қандай да болмасын процестерге масқсатты, ұйымдастырылған түрде ықпал ету
арқылы, оларды белгіленген заңдылықтарға сәйкес келтіруде немесе сол
процестерді жүйелеген, тиісті тәртіпке келтіруді айтамыз. (7.118 б(
Мемлекеттік басқару әлеуметтік басқарудың бір түрі болғандықтан оған
толық сипаттама беру үшін оны әр тұрғыдан қарастыру қажет: 1) Мемлекеттік
Басқару мемлекеттік қызметтермен арақатынасы; 2) Мемлекетік Басқарудың
қоғам дамуындағы тарихи орны; 3) Мемлекеттік Басқару белгілі бір қызмет
процесінің мәні.
Мемлекеттік Басқарудың түрі мемлекеттік қызмет түрлеріне бөлінетіні
жөнінде, бірақ олардың түрлері мен нысандарының араласпайтыны жөнінде сөз
қозғаған Лунев А.Е. болатын.
Осы әртүрлі, әр нысанадағы мемлекеттік қызметтердің көмегімен
мемлекеттің барлық міндеттері мен функциялары жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қызметтер бірнеше ұйымдастырылу және басқа да белгілері
бойынша бөлінеді:
а) жүзеге асыру кезінде атқаратын рөлдеріне байланысты;
б) жүзеге асыратын органдары бойынша;
в) жүзеге асыру әдістері мен нысандарына байланысты;
г) қызметтің ауқымы бойынша.
Мемлекеттік Басқару осы қызметтердің бір түрі болып табылады және тек
арнайы мамандандырылған басқару аппараты арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік Басқарудың саяси мағынасы да бар. Бұл жерде барлық мемлекеттік
қызмет мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға және қамтамасыз етуге
бағытталғанын көреміз. Мемлекеттік орган немесе лауазымды адам мемлекет
атынан қызмет атқарады және оларға басқаруға қажетті белгілі бір
өкіметтіктер берілген сондай-ақ оның қызметі мемлекет тарапынан қорғаныс
табады. Мемлекеттік Басқаруды саяси әлеуметтік тұрғыдан қарастырсақ, онда
оны барлық мемлекеттік механизмнің қызметі. Мемлекеттік Басқарудың өте
маңызлы белгісі оның қызметтерініғ ұйымдастырылу сипатында болуы.
Мемлекеттік Басқару жоғары тұрған өкімет билігі орындарының
бұйрықтарының негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан басқару қызметі атқару
күйінде болады. Атқару билігіне ие болу үшін мемлекеттік күші бар жарлық
беру қажет болады. Жарлық берудің басты элементі өкіметті мемлекеттік
басқару орындарының нормативтік актілер қабылдауы (шығаруы) болып табылады.
Демек Мемлекеттік Басқарудың екі жағы – атқару және жарлық берумен тығыз
байланыста болады. Мемлекеттік Басқарудың толық сипаттамасын оның
құрылымымен танысқанда білеміз. Қалыптасқан дәстүр бойынша үшке бөлінеді:
экономиканы басқару; әлеуметтік-мәдени құрылысты басқару және әкімшілік-
саяси саладағы басқару.
Әрбір саланың өзіне тән аялары және салалары болады. Мысалы:
жоспарлау, материалдық-техникалық жабдықтау Мемлекеттік Басқару аяларына
жатса, салаларға өнеркәсіптік басқару, денсаулық сақтау салаларын басқару,
қопғанысты басқару және тағы басқалар жатады. Бұлардан басқа төменгі
деңгейдегі ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, бірлестіктер және тағы
басқалары бар. Осы жоғарыда аталған құрылымдық элементтерді басқаруды
арнайы Мемлекеттік Басқару аппараттары жүзеге асырады.
Қаржыларды Басқару деп Мемлекеттік Органдардың мемлекетінің ақша
қаражаттары қорларын құруды ұйымдастыру, оларды бөлу және мемлекеттің
міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында пайдалану жөніндегі іс-
қимылдары. Бұл басқару ақша қорын құру, мемлекеттік кредит пен баға құруды
қамтиды. Осы басқару аясында ең басты рөл мемлекеттік ақша қорын құру және
пайдалану жөніндегі қызмет болып табылады. (8.511 б(
Басқару болғаннан кейін оның объективті түрдегі элементтері – басқару
субъектілері мен объектілері болатынын білеміз. Егер Басқару субъектісі
басқару жөніндегі міндеттер мен мақсаттарды қалыптастыра отырып, өзінің
басшылық еркін білдірсе, ал басқару объектісі соған бағынышты болуы тиіс.
Бағынышты болу – басқару субъектісінің басқару жөніндегі жарлық-бұйрықтары
арқылы (бағыну және бұлжытпай орындау арқылы) жүзеге асырылады. Бұл
жағдайда басқару субъектісіне мемлекеттік-өктем өкіметтік беріледі.
Мемлекеттік Басқару заң жүзінде өкіметтік берілген арнайы субъектіге –
Мемлекеттік Басқару органдарына жүктеледі.
Мемлекеттік Басқару заңға сәйкес және заңның орындалуы негізінде
жүзеге асырылады. Қандай да Мемлекеттік Басқару қызметінің түрі болмасын
тек заңдарды орындау, тікелей бұлжытпай орындау арқылы атқарылады. Ал,
қажет болған жағдайда Мемлекеттік Басқару органдары қабылдаған заңдардың
негізінде және сол заңдарды нақтыландырып іс жүзінде жүзеге асыруға арнап
нормативтік актілерін шығарады. Бұл заңға сәйкес нормативтік актілерін өз
аялары бойынша орындауға міндетті болады. Кейбір кездерде Мемлекеттік
Басқару органдары заңмен реттелмеген қоғамдық қатынастарды өз
өкіметтіктерінің шегінде шығарылған актілерімен реттей алады. Сонымен
қорыта келіп айтсақ, Мемлекеттік Басқару дегеніміз – мемлекеттің міндеттері
мен функцияларын арнайы өкілетті – Мемлекеттік Басқару органдарының заңға
сәйкестендіріліп және сол заңдардың негізінде жүргізілетін ұйымдастыру және
атқару өкім ету қызметтері.
Енді Мемлекеттік Басқару принциптеріне келетін болсақ, Мемлекеттік
Басқаруды жүзеге асыру кезінде басқарушы субъектілер басшылыққа алатын
негізгі идеялар мен бағыттар Басқару принциптері деп аталады. Принциптер
объективті түрде болғандықтан оларды қалай болса солай ойдан шығарып алуға
болмайды, яғни принциптер басқарудың негізінде жатқандықтан, басқару
қызметі соларды басшылыққа ала отырып жүзеге асырады.
Басқару принциптері әлеуметтік-саяси және ұйымдастырушы болып
бөлінеді.
Әлеуметтік-саяси принциптерге мыналар жатады: заңдылық жоспарлық,
нормативтілік, халықтың талап тілегін есепке алу, бұқаралық және жариялық.
Ұйымдастырушы принциптер мыналар:
1) құзіреттерді белгілеу және бөлу принцитері;
2) басқарудағы салалық, салааралық және аумақтық мүдделердің есепке
алынуы;
3) басқарушылардың құзіреттері шегіндегі жауапкершілік;
4) алқалық басқаруды жеке дара басқарумен қатар қою (салыстыру) және
алқалық басқарудың үстемдігін есепке алу;
5) тікелей және жан-жақты басқару.
Жоғарыда аталған принциптер әрбір органның құзіреттерін сондай-ақ
лауазымды адамдардың өкіметтіктерін және олардың өзара қатынастылығын
анықтайды.
1.2. Мемлекеттік Басқару органдары: түсінігі, жүйесі және құқықтық
жағдайлары.
Мемлекеттің өзіне қажетті органдарды өзі тікелей құрады және олардың
құрылу тәртібін анықтайды, қызмет атқару бағыттарының негізгі қағидаларын
белгілейді. Сондай-ақ оларды өз атқаруға жеткілікті өкілеттіктермен
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік Органға тән қасиет ол Мемлекеттік билік
берілген саяси ұйым болып табылады. Осыған орай мемлекеттік органның
маңызды белгісі оның қолындағы Мемлекеттік өктем сипаттағы өкілетігі.
Демек, Мемлекеттік Басқару органдарына тиісті көлемде жоғарыда айтылғандай
өкілеттіктер беріледі.
Әрбір Мемлекетік Басқарудың өз ұйымдастыру құрылымы болады.
Ұйымдастыру құрылымы органның міндеттерін, қызмет атқару аумақтарын,
қазіреттерімен белгіленетін оның ішкі немесе жұмыс аппаратының құрылу
жүйесі болып есептелінеді. Заң тұрғысынан алғанда Мемлекеттік Басқарудың
құзіреттінің құрылымдық бөлігі Мемлекеттік өктем өкілеттілік болып
табылады.
Сонымен қатар Мемлекеттік Басқарудың оларды мемлекеттік органдарының
басқа түрлерінен ерекшелейтін арнайы белгілері бар. Бұл белгілер басқару
органдарының алдында тұрған, олардың мемлекеттік қызметтерінің айрықша
сипатымен, олар жүзеге асыратын міндеттер мен әдістердің өзіндік
ерекшелігімен анықталады.
Мемлекеттік Басқару органдары – жарлық беру қызметін жүзеге асыруға ат
салысады. Мемлекеттегі мемлекеттік өкімет органдары қабылдаған нормативтік
актілердің негізінде оларды басшылыққа ала отырып Мемлекеттік Басқару
органдарының ерекшелігі мемлекеттік міндеттері мен функцияларын атқару
сипатындағы қызметті жүзеге асыру жолымен жүргізіледі. Белгілі ғалым
П.В.Василенковтың айтуынша Мемлекеттік Басқару органдары шаруашылық,
әлеуметтік-мәдени және әкімшілік саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті
асқаруды өзіне берілген мемлекеттік-өктем өкілеттік көлемінде және
мемлекеттің атынан атқару-жарлық беру қызметі түрінде жүзеге асыруға
атсалысатын Мемлекеттік аппараттың буыны немесе Мемлекеттік ұйым ретінде
көрініс табады.
Танымал ғалым Манохин В.М. Мемлекеттік Басқару органдарының негізгі
белгілерін сипаттай келіп органды ұйым, яғни жалпы мақсатқа жету негізінде
бірлескен адамдар деп түсіндірді. Осы Мемлекеттік Басқару органдарының
қызмет пәнінің ерекшелігі оның құзырындағы мемлекеттік-өктем өкілеттіктер
мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іс жүзінде жүзеге асыру мақсатында
арналып беріледі. Мемлекеттік Басқару органдарының мемлекеттік өктем
өкілеттері оларды тиісті НҚА-де белгіленген құзіреттерінен көрініс табады.
Бахрах Д.Н. осы айтылған жайларды есепке ала отырып мемлекеттік
органдарының мынандай түсінігін берген: мемлекеттік орган – бұл құқықпен
белгіленген құрылымы мен қызметі бар мемлекеттік функцияларды орындайтын
өзіне тән құзірет берліген мемлекеттік аппараттың дербес бөлігін құрайтын
ұйымдсқан ұжым.[9.84]
Атқару билігі органдарының өздеріне қатысты бірталай ерекше белгілері
бар. Осы белгілер бір-бірімен тығыз байланыста болады және олардың жиынтығы
атқару билігі органдарын сипаттайды. Бахрах атқару билігі органдарының
өздеріне тән белгілерін былай көрсеткен:
1) олар атқару-жарлық беру қызметін жүзеге асырады;
2) оралға шапшаң, тікелей дербестік берілген;
3) өздерінің тұрақты шарттары болады;
4) жоғарыда тұрған органдар арқылы құралады;
5) жоғарғы атқару билігі органдарына есеп береді және бақылауында
болады;
6) олардың құрылуы, құрылымы, қызмет тәртібі негізінен әкімшілік
құқықтық нормаларымен белгіленеді.
Овсянко Д.М. ағымдағы, заңдарда “атқару билігі органдары” мен
“мемлекеттік басқару органдары” терминдері тең мағынада пайдаланады деген
өз пікірін айта отырып атқару билігі органының мынадай түсінігін берген:
Атқару билігі органы өзінің құзіреті, құрылымы және аумақтық көлемдегі
қызметі бар мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылатын ұйым ретінде
танылады. Заңдармен және басқа да Нормативтік актілермен белгіленген тәртіп
бойынша құрылған осы орган шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-
саяси құрылысты күнделікті басқаруды жүзеге асыруға атқару-жарлық беру
қызметі түрінде жүргізуге атсалысатын, мемлекеттің тапсыруымен қызмет
атқаратын және жұмыста белгілі бір әдісті пайдаланатын ұйым болып табылады.
(10.39 б(
Атқару билігі органдарының әкімшілік-құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі бір уақытта туындайды және солармен қатар құзіреттері де
белгіленеді. Овсянко Д.М. атқару билігі органдарын топтастыру аумақтық
масштаб бойынша және құзіретінің сипаты бойынша жүргізіледі деп
тұжырымдаған.
Белгілі ғалым Алехин А.П. атқару билігі органдарының түсінігі билікті
бөлу қағмдасына байланысты болады және мазмұны осы атқару билігінің
ерекшеліктерімен белгіленеді деп түсіндірген. Ол атқару билігі деп осы
биліктің функциясын жүзеге асыруға қатысу үшін құрылған және осы мақсатта
мемлекеттік-өктем сипаттағы өкілеттік берліген саяси мекемені айтамыз. Осы
саяси “мекеме” мемлекеттік биліктің бір тармағы болып табылады.
Атқару билігі органдары бір жағынан мемлекеттік билік органдарының бір
түрі болып табылса, ал екінші жағынан осы атқару билігінің субъектісі
ретінде танылады. Атқару билігі органдары өздерінің мазмұнымен және
әдістерімен ерекшеленген мемлекеттік қызметті, яғни мемлекеттік басқаруды
жүзеге асырады. Демек атқару билігі органдарын мемлекеттік басқару
органдары деп есептеуімізге болады. Атқару билігі органдарының тағы бір
өзгешелігі өз құзіреттерінің шегінде құқықтық актілерді қабылдайды және
олардың орындалуын қамтамасыз етеді. (11.122 б(
Қазақстандық ғалымдар Таранов А.А., Тыныбеков К.Г. атқару билігі
органдарының түсінігіне, маңызына аса тоқталмай, бірден нақты мемлекеттік
органдарды сипаттауға көшкен. Олар министрліктер, мемлекеттік комитеттер
және ведомстволар атқару билігі мемлекеттік органдардың жүйесіне кіреді
және заң жүзінде атқару билігінің орталық органдары ретінде тікелей
белгіленеді деп көрсеткен.
Енді бұрынғы Мемлекеттік Басқару органдарының жүйесіне мүмкіндігінше
тоқталып, қарастырып өтеміз. Бұл жерде 2 мақсат көзделіп отыр: бірінші
өткенге шолу жасау болса, екіншісі қазіргі атқару билігі органдары
жүйесімен салыстыру арқылы жаңаша бір түйінге келу. Кезінде, Мемлекеттік
Басқару органдары атқару жарлық беру қызметін жүзеге асыруға арналған
Мемлекеттік Органдарының өзара байланысқан біріңғай жүйесін құрады, сондай-
ақ мемлекеттік аппарт көлемінде жүзеге асырылатын ортақ міндеттерді
біріктіреді деп айтылған.
Мемлекеттік Басқару органдарының жүйесі мемлекеттік құрылысқа,
әкімшілік-аумақтық бірлікке қатысты, сондай-ақ кейбір ұйымдық-техникалық
факторларды есепке ала отырып құрылады.
II-тарау.
Қазақстан Республикасында қаржылар саласындағы Мемлекеттік Басқару.
1. Қаржылар, қаржы жүйесі және мемлекеттің қаржылық қызметі.
Қаржы (“қолма-қол ақша”, “табыс” ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған. Француздың finance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айырқша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Ол наруралдық шаруашылықтан жүйелі
тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің
және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын.
Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы “Республика туралы алты кітап” деген
жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы ЖоБоденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың (“Афин республикамының кірістері туралы”)
алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д.430-365ж.ж) болды.
Аристотельдің (б.э.д.384-322ж.ж) қаржы саласындағы көзқарасы оның
“Афиннің мемлекеттік құрылысы” атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарындағы тауар
өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі болып қоғамдық еңбек бөлісі болып табылады
(14.6б(.
Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және тірегі,
сондай-ақ оның міндеттерімен функцияларын жүзеге асыруы қамтамасыз етудің
қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің
экономикалық өсіп дамуына белсенді, пәрменді түрде ықпалын тигізеді.
Қаржылардың қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны, олардың
мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде атқаратын рөлі өте зор екені
баршамызға аян.
Аталмыш қаржылар жөнінде оқымысты ғалымдардың көзқарастарына көз
жүгірте отырып саластырып көрейік. Қаржылық құқық саласының қазақстандық
көрнекті ғалымы Худяков А.А. “Қаржы” термині латынның “Финис”, яғни істің
бітуі, ақыры немесе төлемнің, жалақының және төлену мерзімі деген сөзінен
туындаған дейді. Орта ғасырда латын тілінде finatio, financia деген
мағынада айтылған болатын. Он сегізінші ғасырда XVIII ғ. Француздар
finance, яғни финанс деп мемлекеттің кіріс және шығысын, мемлекет
мүліктерінің жиынтығын немесе мемлекеттік шаруашылықты айтатын болған.
[15.5 б]
Қазіргі кезде “финанс” – қаржы терминінің мағынасы ақшалармен тығыз
байланысқан. Сондықтан бұлар, көптеген жағдайларда азаматтар қаржыларды
қолда бар немесе құжат жүзіндегі ақшалар деп түсінеді. Ал экономистер
азаматтардың қаржылары, мемлекеттің қаржылары, заңды тұлғалардың қаржылары
деп тар бөледі. Кейбіреулер тармағында қаржылар тек мемлекет пен заңды
тұлғалардың ақша қаражаттарын қамтиды деп түсіндіреді.
Осы терминнің тағы бір сирек айтылатын мағынасы “мемлекеттік ақшалар”
түсінігімен сәйкес келеді.
А.И.Худяковтың айтуынша қаржы термині қандай да болмасын мағынада
түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағындағы ақша қаражаттары деген
тұжырым.
Егер арнайы мағынада қаржыларды мемлекеттік қаржылар десек, яғни
белгілі бір қорларға бөлінетін, мақсатты бағыты болатынын пайдалану тәртібі
белгіленетінін және оларды қалыптастырып, бөлетін органдардың бар екенін
байқаймыз деп жалғастырады, А.И.Худяков өз ойында.
Сондықтан, материалдық мағынада қаржылар деп, мемлекет меншігіндегі
ақша қаражаттарының жиынтығын айтамыз. [15.6 б]
Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады. Экономикалық
мағынада қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың жиынтығын айтамыз. Дәлірек
айтсақ экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылатын қаржыларға
байланысты тағы бір көңілге қонбайтын, санаға симайтын нәрсе олардың
құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
құны жоқ болғандықтан, оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында
немесе экономистер айтқандай “А-Т”, “Т-А” қатынастары болғандықтан,
қатысушы екі жақтың заң жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді.
Ал қаржылық-экономикалық қатынастардың бір жағында оның тұрақты
субъектісі ретінде мемлекеттің біртұтас өзі немесе мемлекет уәкілдік берген
мемлекеттік өкілетті органы тұрады және осы қатынастар қаржылық құқықтық
нормалармен реттеледі. Сонымен қатар, қаржылық-экономикалық қатынастардың,
бір жағында әрқашанда билікші субъект тұрғандықтан екі жақтың тең
құқықтылығы жөніндегі сөз қозғалмайды. Ал тауар-ақша қатынастары, яғни сату-
сатып алу қатынастары азаматтық құқық, еңбек құқығы және тағы басқа құқық
салаларының нормаларымен реттеледі. Бұл жерде айта кететін бір жәйт,
мемлекет қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ ұстағанымен, олардың жұмсау
процестеріне ат үсті қарай алмайды. Өйткені қаржылар өзінің ақша
қаражаттары болғандықтан, олардың талан-таражыға түспей, заңды негізде,
мақсатты бағытта, ұтылды және тиімді түрде пайдалануын (жұмсалуын)
ұйымдастырады. Қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық негізі болып
табылады деп жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан қаржылардың атсалысатын
басты бағыт-қажеттілігі – мемлекетті және қоғамды ақшалай қамтамасыз ету.
В.И.Белинский қаржыларды экономикалық категория ретінде және қаржылық
ресурстар ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады және қаржыларды ақша
қаражаттары қорларын құру және оларды орталықтандырылған, сондай-ақ
орталықтандырылмаған негізде бөлу жөнінде туындайтын экономикалық
қатынастар деп түсіндіреді. [16.23 б] Қаржылардың материалдық негізгі
өндірістік қатынастар болып табылады. Сонымен қатар қаржылардың туындауының
қоғамда орын алуының бірден бір шарты тауарлық өндірістің дамуы жатады. Бұл
жерде құн екі нысанда көрініс табады – тауар және ақша ретінде. Ал ақша
айналымы (А-Т-А) ұдайы өндірістің бір ерекшелігі, яғни үзбей жүргізілетін
қоғамдық қызметтің саласы болып есептеледі.
Қаржылық ресурстар деген ұғымды қарастырсақ, онда оның мемлекет
қарамағындағы немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін байқаймыз, деп
тұжырымдайды Белинский В.И. [16.28 б]
Ресейлік ғалым Горбунова О.Н. қандай да болмасын мемлекетте жиынтық
қоғамдық өнімді және ұлттық табысты болу, сондай-ақ қайта бөлу процестері
ақшалай нысанда болады, ал “қаржы” термині француздық финанс, яғни
кәсіпорын, мемлекет қарамағындағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы мен
оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалану жүйесі болып табылады дейді.
[17.10-15 б]
Горбунова О.Н. мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік саласынынң
қызметін басқару барысында кіріс және шығыстарға ақша нысанында, әртүрлі
ақша қорларын құра отырып есеп жүргізгендей, қаржыларды ақша қаражаттары
емес, олар тек ақша қаражаттары қорларын жинастыру, қайта бөлу және
пайдалану жөніндегі адамдардың арасындағы қатынастар болып табылады деген
[17.11б]. Бұл жердегі қателік немесе кемшілік экономикалық тұрғыдан алғанда
жәй ғана қатынастар емес, арнайы экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ал
материалдық мағынасына келсек, онда қаржы тек мемлекеттің меншігіндегі ақша
қаражаттары қорларының жиынтығы деп айта аламыз.
Мемлекеттік Басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып табылады. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын құруға
бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ресейлік заңгер А.Жданов қаржыларды мемлекеттің және жеке мекемелердің
ақша қорларын құру, бөлу және пайдалану жөніндегі экономикалық қатынастар,
ал қаржы жүйесін қаржылардың әртүрлі буындарын өзара байланыстары мен
жиынтығы ретінде түсіну қажет деп көрсеткен.
Қаржы жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен мекемелердің
жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда.
Худяков А.И. ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттің қаржылық
мекемелері, яғни қаржылық ведомстволар, салық органдары, мемлекеттік
банктер, мемлекеттік сақтандыру компаниялары құрайды деп түсіндірген.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық қаржылық басқаратын біріңғай Мемлекеттік Басқару органдарының
жүйесі болып табылады. Ұлттық Банк басқаратын кредиттік мекемелер,
қаржыларды жұмылдыруға атсалысатын салық органдары мен кеден мекемелері де
қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
“қаржы” терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1) материалдық; 2)
экономикалық категория ретінде.
Материалдық мағынада “қаржы” деп мемлекеттің өз қарамағындағы ақша
қаражаттары қорларының жиынтығын айтамыз.
Мемлекеттің қаржылық ресурстары әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде “қаржы” деп мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Сонымен қаржылар терминінің мағынасын анықтадық.
Мемлекеттік ақша қорлар, әрқашанда мемлекеттің қаржылық қызметінің
түпкілікті объектісі болып есептеледі. Қаржылық қызметінің процесінде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегідей болып
келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы.
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа қаржылар туралы сөз болғанда
мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай, мемлекет бола алмайды
дегенбіз. Ендеше осы функция арқылы мемлекет өз мұқтаждықтарын өтеуге
қажетті ақша қаражаттарын жинастырады және осы қаражаттарды ақша қорларына
қалыптастырады, яғни мемлекет өз мұқтаждығын өтеуге қажетті ақша
қаражаттарын жұмылдырады.
Бірақ біз мемлекеттің алға қойған негізгі мақсаты – тек ақша
қаражаттарын жиыстыру ғана емес екенін білеміз. Сондықтан екінші функция
мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын қызметтеріне жұмсалатын
шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын пайдаланудан тұрады.
Үшінші функция мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілердің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезінде барлық әрекеттерінің
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Аталған функциялар
туралы айта кететін бір жай бар.
Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырудың тікелей түсім көзі
материалдық өндіріс аясында жасалатын ұлттық табыс болып есептеледі.
Ұлттық табысты бөлу кезінде мемлекеттің кәсіпорындар мен
бірлестіктердің және азаматтардың кірістері құралады.
Мемлекеттің қарамағында ең мол ақша қаражаттары қорлары бюджеттің бар
екенін білеміз. Бюджет арқылы, әртүрлі ақша қорларын құру нәтижесінде
қоғамдық өндіріске қатысушылар тапқан кірістер басқа қатысушылардың
мұқтаждықтарына пайдаланылады. Қаржылардың бақылау функциясы бар екенін
бәрі мойындайды. Қаржылар белгілі жүйеден құрылатынын білеміз.
Қаржы жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын және әрқайсысы белгілі бір
қаржылық құқықтық институттардың материалдық көрініс (қорлары) болып
табылатын қаржылық-экономикалық институттардың жинтығын айтамыз.
Ал қаржылық-экономикалық институттар дегеніміз мемлекеттің ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда
болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Танымал ғалым Зейнелғабдин А.Б. қаржы жүйесіне түсініктеме бере
отырып, оның маңызын былайша көрсеткен: қаржы жүйесі – қаржы қорларын құру,
бөлу және пайдалану кезіндегі қаржылық қатынастардың жиынтығы [9 б]; сондай-
ақ осы қатынастарды басқаратын қаржылық және салықтық мекемелер мен өзге де
тиісті органдардың жиынтығы. Қаржы жүйесін құрылымдық тұрғысынан
қарастырсақ, жоғарыда айтылғандай, ол басқарылушы қаржылық қатынас
нысандарының жиынтығынан және басқарушы қаржылық, салықтық және басқа да
органдардың жиынтығынан тұрады.
Қаржы жүйесінің қызмет атқару механизмдерін зерттеу үшін оның әрбір
элементтерін және олардың әрекет ету механизмдерінің біртұтастығын мұқият
зерделеу қажет. Демек біріншіден, қаржылық қатынастардың барлық нысандарын
және олардың өзара байланыстарын айқындау қажет; екіншіден, қаржылық
қатынастардың әрбір нысанын өндірістің тиімділігін арттыру және
экономикалық қатынастарды жетілдіру жөніндегі рөлдері тұрғысынан зерделеу;
үшіншіден, қаржылық қатынастарды басқару тәсілдерін жетілдіру, яғни нарық
жағдайында қаржылық қатынастарды пайдалану механизмдерін жоспарлау,
болжамдау, қаржыландыру, бақылау және талдау.
Осы талдау негізінде қаржы жүйесінің құрылымы және оның элементтерінің
өзара байланысы анықталады. Қаржы жүйесінің құрамындағы қаржылық қатынастар
өте күрделі құрылымнан тұрады және олар мына келесіндей негізгі топтарға
бөлінеді:
1) Мемлекетпен шаруашылық субъектісінің арасындағы – оларға
өндірістік қорларды беру, тауар шығару, қызмет көрсету және
жаңадан құн жасау кезіндегі қатынастар;
2) Мемлекет пен шаруашылық субъектісінің пайданы, таза табысты және
амортизациялық қорды құру, бөлу, пайдалану жөніндегі қатынастары;
3) Мемлекет пен халықтың, азаматтардың табыстарын қалыптастыру, бөлу
және қайта бөлу жөніндегі қатынастар;
4) Мемлекет пен шаруашылық субъектісінің мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын, бюджеттен тыс қорларды құру,
бөлу және пайдалану, сондай-ақ зейнетақы қоры мен әлеуметтік
сақтандыру қорына аударымдар жөніндегі қатынастар.
5) Қаржылық-банктік жүйе институттарының арасындағы қатынастар (қаржы
министрлігі, Ұлттық Банк және т.б.);
6) Шаруашылық субъектердің арасында тауарлар мен қызметтерді өткізу
процесіндегі қатынастар, сондай-ақ олардың қаржылық ресурстарын
бөлу және қайта бөлу, күрделі қаржыландыру, айналым қаражаттарын
қаржыландыру, салалық резервтерді қалыптастыру жөніндегі
министрліктермен қатынастары;
7) Мемлекеттің сыртқы экономикалық, ғылыми техникалық қызмет
процесінде жақын және шалғай елдермен қатынастары.
Қаржылық механизмнің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1) Қаржылық бюджеттік жоспарлау және болжамдау;
2) Қаржылық ресурстардың құрылуына тікелей басқару және жан-жақты
бағдарлау;
3) Қаржылық ресурстардың құрылуына, бөлінуіне және пайдалануына
бақылау жасау;
4) Қаржылар мен салықтардың бюджеттің өндіріске және халықтың әлауқаты
деңгейіне тигізетін ықпалын анықтау. Қаржылық қызмет деп өз
қарамағына, меншігіне ақша қаражаттарын жұмылдыру арқылы оларды
ақшалай қорларға қалыптастыру, осы қорлардан қаражаттардан қажетті
тараптарға бөлу, сондай-ақ ақша қаражаттары қорларын пайдалануды
ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің біртұтас өзінің немесе өзі
уәкілдік берген мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерін айтамыз.
Мемлекеттің қаржылық қызметі аясынан ешбір мемлекеттік органдар тыс
қала алмайды және бұл қызмет іс жүзінде барлық шаруашылық
субъектілерін қамтиды. [18.9 б]
Материалдық мағынасы бойынша мемлекеттің қаржылық қызметі ақша
қаражаттарын жинастыру және оларды жұмсау процесі болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір әдістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz