Қазақстандағы экономикалық өсу: мәні мен ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ . МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСЫМДЫ МІНДЕТІ
1.1 Экономикалық өсу теориясының мәні, маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Экономикалық өсу факторлары және оның сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Экономикалық өсудің құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 ҚР ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫ
2.1Қазақстанның тұрақты экономикалық өсуінің мәселелері (проблемалары) ... ... ... 28.
2.2 ҚР.ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы.инновациялық саясат ... ... ... ... 37
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен өндірілуінің тиімділігі ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ . МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСЫМДЫ МІНДЕТІ
1.1 Экономикалық өсу теориясының мәні, маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Экономикалық өсу факторлары және оның сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Экономикалық өсудің құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 ҚР ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫ
2.1Қазақстанның тұрақты экономикалық өсуінің мәселелері (проблемалары) ... ... ... 28.
2.2 ҚР.ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы.инновациялық саясат ... ... ... ... 37
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен өндірілуінің тиімділігі ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстандағы экономикалық өсу: мәні мен ерекшеліктері
Орындаған
4 курс студені
Құлтай З.
Ғылыми жетекшісі
Табеев Т.П.
(қолы, күні)
Нормабақылаушы
Абдилова А.Ч.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор ______
Төлегенова М.С.
(қолы, күні)
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ – МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСЫМДЫ МІНДЕТІ
1.1 Экономикалық өсу теориясының мәні,
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Экономикалық өсу факторлары және оның
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ...13
1.3 Экономикалық өсудің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚР ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫ
2.1Қазақстанның тұрақты экономикалық өсуінің мәселелері
(проблемалары) ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.
2.2 ҚР-ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін
индустриялы-инновациялық
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен
өндірілуінің
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Ұлттық табыстың өсімін қамтамасыз ететін халық шаруашылығының әрекет
ету нәтижелері мен тұтынылған ресурстардың өзгерісі экономикалық өсу деп
аталады. Экономикалық өсудің сипаты, нәтижелері және қарқыны тұтыну мен қор
жинауға ұлттық табысты жұмсаудың ара-қатынасына тәуелді болады.
Экономикалық өсудің экстенсивтік және интенсивтік түрлерін ажыратады.
Энтенсивтік түрде техника мен технологияның бұрынғы деңгейінде қолданушы
ресурстардың санын арттыру есебінен экономикалық өсуге қол жеткізіледі.
Интенсивтік түрі экономикалық өсуді қолданылушы ресурстардың сапасын
арттыру есебінен қамтамасыз етеді, ал бұл қоғамдық өнімнің өнімділігін
арттырады. Экономикалық өсудің интенситвік түрі басым болатын елдер аса
жоғары экономикалық даму тиімділігіне қол жеткізеді.
Ұлттық табыс көлемінің пайыздық өсімі экономикалық өсу қарқынын
анықтайды. Экономикалық өсудің жоғарғы, төменгі және нөлдік қарқынын
ажыратады. Экономикалық құлдырау кезеңдеріне тән өндіріс көлемінің қысқаруы
да пайызбен анықталады.
Ұлттық табыс өсімінің сапалық сипаттамасы осы өнімнің бағыттарының
арақатынаымен анықталады. Бұл бағыттар төмендегілердің қанағаттандырылуын
қамтамасыз етеді:
- халықтың жеке қажеттіліктерінің;
- өндіргіштік емес қажеттіліктердің;
- өндіріс құралдары өсімінің.
Экономикалық өсудің сандық және сапалық сипаттамалары өндірістік
ресурстардың немесе факторлардың саны мен сапасына тәуелді болады. Сұраныс
ресурстары (жиынтық сұраныс, инвестициялар) мен ұсыныс ресурстарын (табиғи
ресурстар, еңбек, негізгі капитал, ғылыми-техникалық прогресс) ажыратады.
Экономикалық өсуді қамтамасыз етуде ғылыми-техникалық прогресс ерекше
мәнге ие. ГТП жетістіктерін инвестиция нәтижелеріне, жаңа техника мен
технологияға іске асыру өндіріс шығындарының қысөаруын, қоғамдық еңбек
өнімділігінің артуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономика жағдайында
экономикалық өсу тұрақты болмайды. Экономиканың дамуы өзінің циклдылығымен
сипатталады, яғни дағдарыс деп аталатын өндірістің көтерілу және құлдырау
кезеңдерінің кезектесіп орын алу. Жекелеген кәсіпорындарды немесе елдегі
шаруашылық салаларын қамтитын құрылымдық дағдарысты және жалпы барлық
салаларды қамтитын өнеркәсіптік дағдарысты ажыратады. Дағдарыстар ел
экономикасына айтарлықтай зиян келтіреді. Олар өндірістің құлдырауына,
жұмысссыздықтың дамуына, қаржы-ақша жүйесінің бұзылуына, халықтың тұрмыс
деңгейінің төмендеуіне, инвестициялық қызметтің қысқаруына алып келеді.
Ел экономикасын модернизациялау және ұзақ мерзімді экономикалық өсуді
қамтамасыз ету мәселесі экономикалық саясат институттары деңгейінде
қаралады, ал бұл тиімді әрекет ететін нарықтық шаруашылық құру, жаңа
институционалды ортаны қалыптастыру және экономикалық процестердің
әлеуметтік бағыттылығын арттыру бойынша жаңа міндеттер қояды. Онсыз
халықтың тұрмыс деңгейінің өсуіне кепілдік беру, әлеуметтік мәселелерді
шешу, әлемдік экономикалық жүйеде өз “қуысынды” табу мүмкін емес.
Зерттеу тақырыбының ғылыми-тәжірибелік зерттелу дәрежесі.
Зерттелуші жұмыстың теориялық және тәжірибелік аспектілері У.Ф.Шарп,
Ф.Дж.Фобоции, Дж.К.Ван Хорн, Дж.Хилл, М.Адельман, Д.Джонстан секілді
көрнекті шетел оқымыстыларының жұмыстарына, сонымен қатар Г.Бирман,
С.Шмитд, В.В.Ковалев, В.Н.Лившиц, А.Ф.Андреева, П.С.Сапожников, Э.И.Крылов,
И.В.Журавков және басқалар секілді Ресей оқымыстылары мен мамандарының
еңбектеріне негізделген.
Экономикалық өсудің әр түрлі аспектілерін зерттеуге айтарлықтай үлес
қосқан алдыңғы қатардағы қазақстандық оқымысты-экономистердің арасында
А.А.Абишев, О.И.Егоров, У.Б.Баймұратов, Н.К.Нұрланова, В.С.Школьник,
У.Шалболова, А.Д.Челекбай, М.С.Жанабилов, Е.С.Карибжанов және басқалардың
еңбектерін атап өтуге болады.
Дегенмен, экономикалық өсу мәселелеріне арналған көптеген басылымдарға
қарамастан, алдағы уақытта жан-жақты зерттеу мен ғылыми өңдеулер жүргізуді
талап ететін сұрақтар аз емес. Сондықтан да зерттеудің жеткіліксіз
теориялық өңделуі, зерттеу мәселелері мен олардың өзектілігі жұмыс
тақырыбын таңдауға, оның мақсаттарын, міндеттерін және құрылу логикасын
анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
экономикалық өсуді арттыру бойынша ұсыныстарды өңдеу болып табылады. Алға
қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер шешілді:
- экономикалық өсудің теориялық аспектілерін қарастыру;
- Қазақстандағы экономикалық өсуге талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының экономикалық өсуін қамтамасыз етудің құқықтық
негіздеріне сипаттама беру.
Зерттеу объектісі экономикалық өсу болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстанда экономикалық өсуді арттыру жолдарын негіздеу
болып саналады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін экономикалық өсуді
арттыру үшін қолайлы жағдай жасау бойынша шетелдік және отандық оқымысты-
экономистердің ғылыми еңбектері құрайды. Сондай-ақ, энергетика жөніндегі
халықаралық ұйымдардың ресми мәліметтері, елдің мұнай-газ саласында жұмыс
жасайтын халықаралық трансұлттық компаниялардың, ҚР энергетика және
минералды ресурстар Министрлігінің материалдары, ҚР ресми статистикалық
жинақтарының мәліметтері және кезеңдік басылым материалдары қолданылады.
Жұмыс барысында Қазақстан
экономикасының ағымдық және перспективтік өсуін реттейтін заңдар,
өкімдер, қаулылар мен басқа да нормативтік актілер қолданылды. Зерттеу,
топтастыру, салыстыру, қорыту әдістерін, эксперттік бағалау әдісін және
экономикалық статистикалық әдісті қолдану арқылы жүргізілді
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ – МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСЫМДЫ МІНДЕТІ
1.1 Экономиканың өсу теориясының мәні, маңыздылығы
Қазіргі кездегі экономикалық теория бойынша экономикалық өсу ұғымы
өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімді өсуі мен құлдырауы емес,
өндірістің нақты көлемінің ұзақ мерзімдегі өндіргіш күштердің дамуымен
байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін
білдіреді. Бұл жағдайда оқу пәні бір ұзақ мерзімді тепе-тең жағдайдан
екінші жағдайға өтуімен сипатталатын өндіріс көлемінің потенциалды өсуі
болып саналады.
Бұл жағдайға өтуде экономикалық өсудің қарқыны мен ұсыныс факторлары
басты орынға қойылады. Нақты экономикалық өсудің анализі негізінде оқу пәні
экономиканың динамиканы анықтайтын факторлар ғана емес, сондай-ақ салалық
және ұдайы өндірістік сәйкестік, экономиканың өсудің үдерісіндегі
(процесіндей) институттың құрылымның трансформациясы, ынталандыру және өсу
қарқындылығын тоқтату бойынша мемлекеттік саясат, нақты өндіріс көлемінің
потенциалды өндіріс көлемінен артта қалудың себебі және т.б. болып
иабылады.
Нақты экономикалық өсудің маңызы жаңа деңгейдегі экономикалық
қайшылықтың шешілуі мен қайта жаңғыруынан құралады. Өндіріс ресурстарының
шектеулігі мен қоғамдық қажеттілік шексіздігінің арасында болып табылады.
Бұл қарама-қайшылық екі түрлі басты тәсілмен шешіледі: біріншіден өндіріс
мүмкіндіктерінің өсуі нәтижесінде, екіншіден, өндіріс мүмкіндіктерін тиімді
пайдалану және қоғамдық қажеттіліктің артуы барысында. Бірақ бұдан үдеріс
(процесс) тоқталмайды. Әр жаңа кезеңде даму өндіріс мүмкіндіктерін кеңейту
барысында барлық қоғам қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Қоғамдық
қажеттіліктер тап осы елдің өндірушілерімен игерілген немесе импортталып
өніммен қамтамасыз ететін қажеттілікті қанағаттандыратын өнімді
өндіретініне қарамастан, олардың өндіріс ресурстарына деген қатынасы
әрқашанда бастапқы болады. Бұл қажеттілік пайда болған сайын біртіндеп
көлеміне айналады, яғни үздіксіз өндірістің дамуын болжаумен
түсіндіріледі.
Экономикалық теорияда экономикалық өсудің формаларын түсіндіретін екі
негізгі тәсіл пайда болды. Нақты көлемнің өсу қарқындылығымен немесе халық
ниетінің көрсеткішіне сай өсу қарқындылығымен өлшенетін белгілі бір
мерзімдегі ұлттың экономикалық өсудің қорытынды сипаттамасы экономикалық
өсу ұғымын түсінудің ең таралғаны болып табылады.
Экономикалық өсуде шешудің әр түрлі жолдары қолдану қажеттілігі зерттеу
міндеттерімен байланысты. Экономикалық өсудің бірінші өлшеу тәсілі елдің
экономикалық потенциалының өсу қарқындылығын бағалауда, екінші әр түрлі
елдер мен аймақтардағы халық тұрмысы мен өмір деңгейін салыстыру барысында
қолданылды. Қазіргі уақытта экономикалық өсу теориясында екінші шешу тәсілі
анықталып жатыр.
Егер таза ұлттық кіріс халық өсімінің қарқынынан жоғары болса, онда
ұлттық экономиканың мұндай өсімі экономикалық өсім болып табылады. Бұл өсім
мәселесін сыртқы бақылаушы емес, сол елдің тұрғыны тарапынан бағалауға
мүмкіндік береді.
Экономикалық өсімді нақты өндірістің көлемінің тұрғысынан бағалағанда,
негізінен экономикада терең құрылымдық және институционалдық өзгерістер
болмауы тиіс. Өндіріс құрылымы және институционалдық орта қалыптасқан және
өзгермейтін болып табылады. Бұндай даму сипаты негізінен тұтастық қасиеті
бар және сыртқы ортамен байыпты қатынас орнатқан экономикалық жүйеге тән
болып келеді. Ұзақ мерзімді период ретінде негізгі капиталдық өмірлік
цикліне тең периодты қарастырады. Бұл қатынас неокейналдық және
неоклассикалық экономикалық өсім теориясына тән.
Басқа қатынас өсу, өндіру, индустриалды, постиндустриалдық қоғам
экономикалық теориясында қолданылады. Бұл теориялар экономикалық
динамиканың “аса ұзақ мерзімді перодындағы мәселелерді, билік басқару
институттары, тнфрақұрылым объектілері, экономикадағы құрылымдық ара-
қатынастар және олардың сыртқы ортамен байланысында мәселе туындағанда
сараптама жасайды. Айта кететін жайт “ұзақ мерзімді” және “аса ұзақ”
периодтарды бөлгенде, олар өзіндік уақыт ұзақтығымен ғана емес,
тұжырымдамалық бағытталуыменде бір-бірінен өзгеше болып келеді, өйткені,
мәселе экономикалық уақыт төңірегінде болып тұр.
Кейбір жағдайларда “аса ұзақ мерзімді” период ұзақтығы, дәстүрлі
мағынасына қарамастан “ұзақ мерзімдіден” қысқа болуы мүмкін. Жекелей
алғанда, бұл біздің елдің қазіргі таңдағы дамуына тән, өйткені, бізде
құрылымдық, институционалдық, қызметтік өзгерістер, шынайы өндіріс
көлемінің таза өсімін көрсететін, тура өндіріс факторларындағы өзгерістерге
қарағанда тезірек жүреді.
Аса ұзақ периодтағы экономикалық өсімді сараптаудың 2 негізгі
ерекшелігін атап көрсетуге болады:
1. Экономикалық өсім экономика дамуының негізгі құрамдас бөлігі ретінде
қарастырылды. Ол бір жағынан дамудың циклдік сипаттамасын шығарса, бір
жағынан өзі құлдырау мен депрессия периодындағы өзгерістер нәтижесі болып
табылады. Сондықтан да негізгі көңіл экономикалық өсім қарқынына емес,
экономикадағы жаһандық өзгерістерге, оның жаңа сапаға ауысу заңдылықтары
тенденцияларына бөлінеді.
2. Макроэкономикалық өзгерістер мен қатар микроэкономикалық, салалық,
экономикалық өсімнің индустриалдық негізі, кәсіпкерлік мәселелерді,
өндірушілер, тұтынушылар, мемлекеттік билік институттарының мүдделерінің
қақтығысуы өзгергіш сыртқы орта жағдайындағы оның тұрақтылығы, экономикалық
қызмет етуінің эффективтілігін арттыратын жаңа экономикалық құрылымдарды
қалыптастыруды зерттейді.
Экономикалық өсудің негізгі түпкілікті мақсаты – халықтың тұрмыс
жағдайын жоғарылату және ұлттық қауіпсіздікті сақтау. Тұрмысты жоғарылату
экономикалық өсудің негізгі мақсаты ретінде келесідей маңызды құрылымнан
тұрады:
1. Халықтың орташа табыс мөлшерін жоғарылату. Бұл мақсаттың орындалуы –
ұлттық табыстың өсімінен көрініс табады.
2. Бос уақытты көбейту. Уақыт өмірлік игіліктердің бірі болып табылады.
Ол ұлттық ішкі өнім мен ұлттық табыстың көрсеткіштерінен көрініс табады.
Сол себепті де бұл мақсатқа жету үшін, міндетті түрде апталық және жылдық
жұмыстың қысқартылуын, жұмысшылардың жалпы еңбек әрекетінің ұзақтығын
негізге алу керек.
3. Түрлі халық топтары арасында ұлттық табысты үлестіруді жақсарту.
Егер ұлттық табыс төмен деңгейде үлестірілсе немесе бөлінсе, халықтың
көптеген бөлігі экономикалық өсуге қол жеткізбес еді, тіпті халықтың тұрмыс
деңгейі бір қалыпта қалар еді.
4. Шығарылатын өнімдер мен қызметтердің түрлерін көбейту және олардың
сапасын арттыру.
Жоғары сапа және өнімдердің жіктелуі тұтынушыларды
қанағаттанушылықтарын арттырады. Соған сәйкес өнімдер мен қызмет түрлеріне
шығын көбейеді. Бұл өндірілген ұлттық табыстың мөлшерін құрайды.
Экономикалық өсудің мақсатарының алға қойылуының негізінде – дамыған
қоғам жатқанын білуіміз керек.
Экономикалық өсудің мақсаттарына тұтынушылар мен өндірушілердің тәртібі
түрткі бола алады. Негізінен фирмалар арқылы инвестициялық шығындардың
жүзеге асуына түрткі болатын экономикалық түсімнің ұзақ мерзімге алынуы. Үй
шаруашылығындағы басты мақсат – отбасы тұрмысын көтеру. Бұған жету үшін,
біріншіден, олар кірістің бір бөлігін сақтап отыруды іске асырады,
екіншіден, кірістің бір бөлігін өздеріне жақын жерде орналасқан өндіріс
факторына жұмсайды. Бұл мотив, көбінесе, жұмысшыларға, жолданушыларға және
кәсіпкерлерге, яғни адам капиталына өз инвестициясын салатын кәсіпкерлерге
тән.
Экономикалық өсудің тиімділігінің негізінде сан арқылы өндіріс
тиімділігі ұғымы жатыр. Бұған: – өнімнің және қызмет түрлерінің сапасын
арттыру, олардың отандық және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін
арттыру жатады.
- Жаңа өндіріс тауарларын игеру, бұрын қанағаттандырмаған сұранысты
қанағаттандыру немесе олардың қанағаттандырылуы үшін жақсы мүмкіндіктер
туғызу.
- Терең шеберліктің және қауымдастырудың, өндірістің, мемлекеттің
мүмкіндіктерін ескере отырып, халықаралық жүйелік еңбек бөлінісінде
қарастыру.
- Өндірістік еңбектің фирманың ішінде өсуі үшін тиімсіздікті жеңу арқасында
басқарудың жоғары болуы және тиімді мотивацияны қолдану.
- Берілген өндіріс үшін, өндіріс ресурстары үшін шығындарды азайту, жаңа
технологияларды игеру.
- “Экономикалық өсудің сапасы” деген түсінік экономика теориясында
социалистік бағыттың күшеюімен байланысты. Сапалы экономиканың негізін
құраушылар мыналар:
- Халықтың материалдық жағдайын жақсарту;
- Тұлғаның дамуы үшін бос уақыттың көбеюі;
- Социалистік инфрақұрылымның салаларының кеңеюі;
- Адамдардың капиталы үшін инвестицияның өсуі;
- Адамдар өмірі мен еңбектің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Жұмыссыздар мен жұмыс жасауға қабілеті жоқ адамдардың мүдделерін қорғау;
- Еңбек нарығында сұраныс көлемінің өсуі үшін толыққанды жұмыс істеу;
Бір нәрсені ескеру қажет, экономикалық өсу қарқыны, бір жақтың
сапасымен және сол сапаның көтерілуі мен екінші жақтың арасында белгілі бір
қарама-қайшылықтар болады. Жоғары қарқындылық тауардың сапасының нашарлауы
арқасында дамиды. Мысалы, жұмыс күнінің ұзақтығы немесе еңбек
қарқындылығының көтерілуі, еңбек шығынының көбеюіне соның әсерінен
экономикалық қарқынының көбеюіне, экономикалық өсудің негізінде бос
уақыттың жетіспеуіне әкеліп соғады. Сапалы өнім нәтижесінде керісінше төмен
және қарама-қайшылық өсудің қарқындарына алып келеді. Сол себептен көптеген
экономистердің пікірінше экономикалық өсудің қарқындылығы төмен болуы керек
(1 жылда – 2-3 %) төмен болған жағдайда да тұрақтылықты сақтауы қажет.
У.Ростоу сатылы экономикалық өсудің теориясы. Өзінің теориясын
шығару барысында У.Ростоу былай дейді: өндірушілер мен тұтынушылардың
әсерінен экономикалық даму бұзылмайды. Жинақтық инвестицияда құрылуы, ол
инвестицияның өзі өнім, басқа қырынан алып қарағанда У.Ростоу біртұтас
экономиканың және қоғамның тарихи эволюциясын құрды. К.Маркс өндіруші
күштер мен өндірістік қатынастардың, меншіктіктің капиталистер мен
жалдамалы жұмысшылардың күрес қатынастары бір-бірімен байланысты.
У.Ростоу пікірінше үш маңызды мінездеменің айырым белгілері тарихи
эволюцияны сатыларға бөлу негізінде анықталады. Оларға: техника дамуының
қарқыны, экономикалық өсудің, жиналудың, нормаларының қарқындылығы, тұтыну
баспалдағы жатады.
Халықаралық технологиялық айырбас ХХ ғасырдың бас кезінен белгілі.
Алайда әлемдік рыноктық (нарықтық) технологияның үлгілендірілуі 50-60
жылдан бері қарай келе жатыр. Дәл осы уақыт аралығында халықаралық
коммерциялық операциялардың көлемі ұлттық айырбас масштабтарына енді.
Халықаралық валюта қорының мәлімдемесі бойынша, төлем санағымен
айналысу және лицензиялар үшін түсім және осы айырбасқа қатысқан
мемлекеттер саны 1960 жылдан 1985 жылдар арасында 22-ден 71-ге өскен.
Соынмен қатар сатып алушылар мен сатушылардың да ұлттық құрама ұлғайды.
Халықаралық өндіріс және ғылыми-техникалық кәсіпкерліктің алғышарттары
2 деңгейде көрінеді:
1. Елдердің деңгейіне байланысты алғышарттар.
2. Фирма, ұйым деңгейіндегі жергілікті алғышарттар.
Сандық айырмашылық – құралдардыңі көлеміне қатысты, ғылыми-техникалық
дамумен және технологияларды импорттаумен айқындалады.
Ал, сапалық айырма – зерттеу әдістеріне, ғылыми-техникалық өнімдердің
экспорттық және импорттық бағдарына қатысты және т.б.
Елдегі ғылыми-техникалық потенциал, тауарлық немесе технологиялық
мінездемесіне және де халықаралық тасымалдау технологиясы НИОКР меншігінің
құрамын іздеуін, ғылыми-техниканың дұрыс нәтижелерін қамтамасыз етеді.
Бұндай ұқсастық, ғылыми-техникалық іріктемедегі мемлекет дамуына немесе
жеке формалардың дамуына әсер етеді.
Елдің мамандандыру аясына кірмеген, ғылым мен техникасы, техникалық
дәрежеге шетел технологиясымен қатар көтерілуді мақсат етеді.
Ғылыми өндірісті экспорттауда, сонымен қатар жаңаша іс-жүзіндегі
сараптаулары жетістікке жеткен елдер – инновациялық дамудың кейбір
жобаларына жол ашады.
Арзан жұмыс күші мен және меншікті ғылыми-техникалық потенциалды
пайдалана отырып, көптеген елдер өздерінің тауар өндірісін жақсартады, орта
және жақсы дамыған елдерде инженерлік-техникалық қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді.
Одан әрі қарай, ғылыми зерттеулік және тәжірибелік құрастырмалар
жұмысы, мемлекеттік және рыноктық формалар меншігін жүргізуге жол ашады.
Бұндай стратегия Қытайда, Оңтүстік шығыс Азияда қабылданған. Бұған
классикалық мысал ретінде – автомобиль өндірісінің жетілдірудегі бәсеке
қабілеттілігі және есептеу техникалары үшін тиімділігі жоғары құралдарды,
Оңтүстік Кореядағы тұрмыстық электроникаларды келтіруге болады.
Дәл осындай үлгімен елдегі шетелдік технологияны игеру деңгейін, өзінің
“компенсаторы” ретінде қарап, НИОКР-дағы шығынның жеткіліксіз көлемін
экономикалық профильді емес облыстарынан көруге болады.
Халықаралық ғылыми-техникалық жергілікті өнім өндірудің және тұтынудың
бөліктері төмендегідей болады:
- ресурстардың көтерілуі, ғылыми-техникалық мәселелерді шынайы түрде шешу;
- қысқа материалды-техникалық базаның бөлек шығарушы институты,
лабораториясы; жаңа ғылыми шешімдерді дайындықсыз қабылдау;
- ғылыми-техникалық сәйкессіздіктердің қабылдаудың стратегиялық өнімдерді
шығаруды дамыту;
- жаңа стратегиялық мүмкіндіктерді, қоршаған ортаның құрамындағы
халықаралық технологияларды беру;
Әсіресе мағынаға ие болған ғылыми-техникалық айырбас және әріптестердің
халықаралық мәселелерді шешудің алдын алатын ұжымдар, конкурентттік
қабілетпен бағаны жоғарылату және өндірілген өнімдерді жеткізу. Бұл
стратегияда кеңінен қолданылатын “басқалар шығаруға шамасы келмейтін,
сондай-ақ арзан әрі сапалы өнім шығару қажет”.
Жалпы халықаралық технологияларды жеткізу, яғни анализдің образдануы 2
сұраққа жауап береді: экономикалық жалпы образды экспорттау және импорттау.
Экономикалық жалпы образдылықты экспорттаудың технологиялық келесідей
бөлімдері бар:
1. Пайда өндірудің әдіс-тәсілдері. Егер жаңа өнім шығаруға технологиялық
жағдай болмаса, онда ол өнімдер әрі өтімді болмауы мүмкін. Сондықтан
өнімдердің технологиялық сапасын тұрақтандыру қажет. Ол НИОКР-дің қорын
өсіруді, өзіндік өнімдерін қайта шығаруы және қайта қосуының қатарына
жатқызуға болады. Сонымен қатар, маркетинг көбінесе ішкі және сыртқы
рынокта жүргізіледі.
2. Тауардың рыноктағы күрес формасы. Ең алдымен өнім өндіру капиталының
жоқтығы және шетел өнімдерін ұйымдастыру көптеген қажеттіліктерді талап
етеді. Осы уақытта сатып алушылар базардағы шетел өнімдерімен таныс болады,
яғни оның бұрын лицензиямен шығарғандығын бөледі.
2. Экспорттық товарларды шешу проблемасы материалдық жағдайда: өнімнің
өтімділігі және транспорттық мәселелерді кедендік тосқауылдарды жеңіп
шығады.
3. Өнімдік экспортты кеңейтудің әдіс-тәсілдері, комплекстік лицензиялық
келісімдер жүргізіледі, материалдарды да және компоненттерді, құрал-
жабдықтармен қамтамасыз ету.
4. Шетелдік фирмалардың лицензиялаудың әдіс-тәсілдері өнімнің көлеміне
байланысты, техникалық жабдықтауды қамтамасыз ету, сонымен бірге бір
бірімен тығыз байланысты экспорттық шикізаттың және компоненттердің
лицензиялық сапада қымбат қағаздарды марапаттау және алушыны лицензиялау
болып табылады.
5. Лицензиялық фирма арқасында жаңа өнім шығару;
6. шынайылылықтың мүмкіншілік эффектілері. Серіктес сатып алушымен
қатысатын мүмкіндігі пайдалырақ шынайы лицензиялық объект жиі лицензиялық
келісіммен қаралады.
Импорттық технологияның экономикалық мақсаты оның:
1. Жаңа (технологиялық) жоғары технологиялық деңгейге кіруі;
2. НИОКР-ге экономикалық шығындар құралы ретінде болуы;
3. Тауарлы импорттық шығындарын төмендеу құралы және біруақытта халықтық
капитал мен жұмыс күшінің көңілін аудару құралы;
4. Шетелдік технолоиялармен шығарылатын экспорттық өнімдердің кеңейтілуіне
жағдай жасау. Мүмкіншіліктер көрсеткендей, көптеген елдерде лицензиямен
шығарылатын бұйымдардың бөлігі валюталық экспортта халықтық бұйымдардың
бөлігін өсіруде.
Жоғарыда аталғандар өзіндік структурасы мен ерекшеліктері бар
интенсивті әлемдік нарықтың технологиялық дамуы мен шығуын анықтады.
Ғылыми-техникалық прогрестің біртекті еместігі, әртүрлі формадағы ғылым
мен техниканың болуы, бір жағынан технологияны жеткізетін каналдар, екінші
жағынан, біртекті емес әлемдік технологиялық рыноктың жағдайын жасап және
олардың әр түрлі формаларын қарастырып, мынадай сегменттерге бөлді:
- патенттер мен лицензиялар нарығы;
- үлкен көлемдегі ғылыми технологиялық өнім нарығы;
- жоғары технологиялық капитал нарығы;
- ғылыми-техникалық мамандар нарығы.
Экономика ғылымының докторы К.Югаэль (банк “Париба” Франция)
есептегендей соңғы онжылдықта орташа геометриялық индекс технологияны
жеткізуде халықаралық технологиялық айытбаста басты рөл атқаратын төрт елді
көрсетті: 1. Жапония 2. ГФР 3. Франция 4. АҚШ.
Экономикалық дамудың әр түрлі баспалдағында тұрған елдер арасындағы
технологиялық үзілудің екі деңгейі структуралық нарығын анықтады:
а) Жоғары технологиялар тек дамыған елдер арасында ғана жүреді;
б) Орташа және төменгі технолоиялар дамып келе жатқан нарыққа жаңа
бастама болады және елдер арасында немесе өз елі ішінде технологиялық
айырбас заты болады;
Ең соңғысына тағы да бір түсініктеме бар. Дамыған елдерде технологиялар
еңбек–ресурстандырушы және көлемді капитал болатын болса, бұл уақытта,,
дамып келе жатқан елдерге капиталсақтандырушы, көлемді еңбек ресурс келеді.
80-ші жылдардан бастап әлемдік технологиялық рынокта доминалды сызық
тәртібімен фирма аралық серіктестік басталды.
Компаниялар қазіргі таңда зерттеу аймағы мен жаңа технологиялардың
бірігуінен экономикалық игіліктермен қатар, оларды қолдану аясымен
нарықтағы өндірісті өткізу сферасында бәсекелес болып келеді.
Фирма аралық қарым-қатынас өз ішіне: венчурлік келісімдер, бірлескен
зерттеулер мен тәжірибелер, технологиялармен алмасу, тікелей капиталдық
салымдар, жеткізу жайындағы келісім-шарттар, бірбеткей технологияларды
жеткізу кіреді.
Толықтырушы халықаралық өндірістік кооперацияларды халықаралық қызмет
тек ұқсас және орта фирмаларды ғана емес, ТНК-ны да бір-бірімен
байланыстырып кіріктіреді. Бұл процестің көрсеткіші ретінде халықаралық
автокөлік жасау жетекші фирмалардың ұштастығы көрсете алады.
Технологияларды өткізу аясының халықаралық кодексі ретінде
технологиялық әлемдік нарық қызметі бойынша: спецификалық қалыптандырылған
құқықтық базасы бар. (Женева, ЮНКТАД, 1979) және халықаралық реттеу
органдары: технологияларды тапсыру (өткізу) комитеті ЮНКТАД. Технологиялар
мен қауіпсіздік жөніндегі мамандар кеңесі (СТЕМ).
1.2 Экономикалық өсу факторлары және оның сипаты
Экономикалық өсудің факторлары деп өндірістің нақты көлемінің көбею
масштабын блгілейтін құбылыстар мен процестер белгілейтін өсудің тиімділігі
мен сапасының жоғарылау мүмкіндіктерін атайды.
Факторларды экономикалық өсуге әсер етуіне байланысты тікелей және
жанама деп бөледі. Тікелей факторларға экономикалық өсудің физикалық
ммүкіндігін белгілейтіндер жатады. Жанама факторларға осы ммүкіндіктерді
ақиқатқа айналдыратын факторлар жатады. Олар тікелей фактордың потенциалын
кеңейтумен қатар, оларды шектеуге де мүмкіндіктері бар.
Тікелей факторды 5 негізгі факторғабөліп қарайды: олар жиынтық өндіріс
пен ұсыныстың динамикасын тікелей белгілейді:
- еңбек ресурстары санының көбеюі және сапасының жоғарылауы;
- негізгі капитал көлемінің өсуі мен сапалық құрамының жақсаруы;
- өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылуының жетілдірілуі;
- шаруашылық айналымына тартылған өндіріс ресурстарының саны мен сапасының
өсу;
- қоғамдағы кәсіпкерлік қабілеттің өсуі;
Жанамалар құрамына мынадай ұсыныс факторлары жатады: нарықтың
монополиялану дәрежесінің төмендеуі, несие алу мүмкіндіктерінің көбеюі және
т.б. Егер де, жанама факторлардың өзгеруі кері жағдайда жүретін болса, онда
мұндай тең жағдайда экономикалық өсу процесі тұрып қалады. Осылайша, біздің
елдегі аяқ астынан өндірістік ресурстардың либеразиациядан кейінгі
қымбаттауы, өнімнің көлемі мен қажеттілігін төмендетуге әкеліп соқтырды.
Сұраныс факторының өндірілген өнімнің көлемін анықтау мүмкіндігі бар. Осы
орайда сұраныстың мынандай факторларынан атап өтуге болады, тұтынушы өсімі,
мемлекеттік және инвестициялық шығындар, әлемдік нарық жағдайында өнімдерді
игеруге мүмкіндігі бар бәсекелестер санын арттыру арқылы экспорт көлемін
кеңейту.
Экономикалық өсімге әсер ететін бөлу факторына мыналар жатады: –––
сапалық өндірістік қор еліміздің аудандарындағы кәсіпорындар;
– шаруашылық қызметкер кірістерді бөлу жөнінде қоғамға әрекет етуші.
Бұл факторлар экономиканың өсім жүйесіне оның тиімділігіне әсер етеді.
Өнімді өсіре білу қабілеті сол өнімнің ары қарай бір қарқынмен дамуы үшін
жеткіліксіз болып табылады.
Ресурстарды тиімді пайдалану және жоғары мөлшерде пайдалы өнім алу
мақсатында оларды бөлу қажет. Бұл жағдай негізіне сәтсіздікке көп ұшырайтын
нарықта кездеседі.
Өнімнің өсу қарқыны мен өндіріс факторының өзгеруінің арақатынасы
әртүрлі болуы мүмкін, ол экономикалық өсімге байланысты болады.
Экономикалық өсімнің (бар) экстенсивті және интенсивті түрі. Экстенсивті
экономикалық өсімде үлкен көлемдегі материалдық игіліктер мен қызмет
көрсету жүйесі көп көлемдегі тікелей факторларды пайдалануға бағытталады:
жұмыссыздарға еңбек құралы, жер, шикізатқа және т.б.
Экстененсивті өсімде өндірістің шынайы өнім көлемінің қарқыны мен
шығындар әрдайым өз үйлесімділігін сақтайды.
Экономикалық өсімнің интенсивті (толы) түрі керісінше дамуы сапалы
өнімнің кең ауқымда дамуы сапалы өсімнің факторының жүзеге асырылуы арқылы
сипатталады.
Сапалы өсім факторлары: прогрессті технологияны қолдану, біліктілікке
ие жұмыс күшін қолдану және аса жоғары өнімді еңбекті қолдану т.с.с.
Осындай жағдайда өсімнің қарқыны көлемі жағынан өндірісте біртұтас шығын
ретінде арттырылады.
Шын мәнінде экономикалық өсімнің экстенсивті немесе интенсивті
түрлері жоқ НТП нәтижесінде енгізілетін, соның арқасында іске асырылатын
өсім факторының саны әрқашанда жұмыс күшін қажет етеді. Өз кезеңінде
өсімнің жұмысшы күші сапасы сипаытмен ерекшеленеді.
Қазіргі таңда экономикалық өсімінің қатынасына сай өзіне және басқа
да типке бағыныштылығ сол меншікті салмақтың өсімділігі шынай және
интенсивті өсім (өсімділігімен) факторына тәуелді. Егерде ЖҰӨ-ның шынайы
үлесі интенсивті фактордағы өсімнің өлшеміне қабілеттілігі артса 50%
жоғарлайды да, онда экономикалық сипатқа сәйкес интенсивті типтің өсіміне
ие. Және керісінше үлес салмақ өсіміндегі шынайы ЖҰӨ-ның интенсивті
факторындағы 50% кем өлшенсе, ал жалпы ЖҰӨ өсімі, экономикалық динамикалық-
экстенсивті заттылық типін сипаттайды.
Қазіргі уақытта фактордың үлесін анықтайтын экстенсивті және
интенсивті өсіміндегі әдістің ЖҰӨ-нің өсімділігінің мәні жоқ. Алайда
қазірігі кездегі әртүрлі әдістердің есеп-қисапы шамадағыдан, өткізілген,
көрсетілім бойынша ҰТ-ға өсімі 70-80 жылдардағы интенсивті факторға
негізделген, индустриалды дамыған мемлекеттерде 50% жоғарыланған, сол
бұрынғы КСРО-ның деңгейі 20% – 30% ие болған. Бұл нәтижеге қарап көрсеткіш
шығарсақ, қазіргі таңдағы нарықтық-экономикалық басым факторы.
Ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП) дамуының көрініс табады, соған
сәйкес нарықтық-экономиканың қабылдануы әкімшілік топтамаға қарағанда
доғары.
Макроэкономикалық көрсетілімнің өзгеруіне сәйкес әсер етуі, оның
анықтау қатынасы арасындағы өндіріс еңбегі және капиталы ҒТП-ның бірнеше
типін саралай ерекшеленеді.
Қатарланған экономистерге қарағанда, олардың тек шектелген үлкен
дамуы пайда болуы ғана тұжырымдаса, әсіресе қозғалмалы бағаға қатыстыра
келе, Кондратев бұрмалы эмперикалық негіздемеге гипотеза бере келе оның
пайда болған үлкен циклының конъюктура шаруашылығына негізделген. Ол ХVІІ
ғасырдың соңына таман үлкен циклдың периодизациясын жалғастыра келе,
мінездемелік құбылысты қарастырып эмперикалық дұрыстылықты атай келе,
үлкенді циклды процестің қосылуын бағыттап, әлеуметтік-экономикалық дамуы
соңына төмен, механикалық үлкен циклдың түсініктемесін қарастырады.
Ең бірінші рет Кондратьев тізбектелген қатардың пайда болуын ескерте
келе, қарапайым өндіріс циклының жалғастыруын 7-11 жыл, 80-60ж циклдық
жұмысы.
Дүниежүзілік шаруашылығы және оның Конъюктурасы, соғыс пен соғыстан
кейінгі уақыт. (Вологда, 1922ж).Бұл қалыпты ескертулер ешқандайда кездей
соқтыққа жатпайды. Ғылым үшін, жаә іскерлік циклдағы ана тілімізбен
айналысқаны, сондай-ақ атап кеткен мына бір циклдар, тоқтала кетсек,
циклдылығы, 1920-1921ж дағдарыспен аяқталған, бұл айтарлық әңгімеден сол
кітаптың көлдене кеткен көрсетіліміне ие болғандығы заңдылық. Сондай-ақ бұл
жерде осы уақытқа сай идеялардың үлкен циклдық экономика ғылымына тоқтаған.
Эмперикалық дәлелдеме үшін пайда болған үлкен цикл, Кондратьев
қозғалмалы индексті тауардың бағасын зерттей келе, кейбір бағалы қағаздың
курсын, депозиттілігін, жұмыс істеп төленген өсімнің табыс пен қолданысы
кейбір және өндірістегі қалайы мен қорғаныс. Бұл көрсетілімдер Англия,
Франция, Германия, АҚШ-да кең қолданылады. Максималды ұзақ эмперикалық
қатардағы тауар бағасы Англиядағы, алтынмен негізделе келген, сол уақыттағы
1700-1925 бүкіл жерді қамтамасыз етті. Ұзақ мерзімді көрсеткіштерді анықтай
келе Кондратьев алғашқы анализдің шешіліміне тоқтай келе, ал сол шешімнен
шыққан өнімнің қайта эмперикалық қатар ретінде қалыптастырады.
Қайта құру үрдісі берілген мәліметтердің халық санына қатысын,
берілгендерді трендтен тазарту (бірінші және екінші қатардың қисықтары
пайдаланылады) және қалдықтарды 9-жылдық әдіспен түзеуді (үлкен емес
циклдардың әсер етуін жою мақсатымен) қарастырды. Осы үрдістің нәтижесі
ұзақтығы 50-60 жылдық айқын берілген циклдық сурет көрсетті.
Аталғанг көрсеткіштерді салыстыру Кондратьевке келесідей
заңдылықтардың бар екендігі туралы қорытынды жасауына мүмкіндік берді:
- 200 жыл көлемінде жоғарылатқыш толқынның алдында техникалық жаңалықтар
аймағында жоғарғы фазаның алдында жаппай өндіріске енетін жандану
байқалады, сол әлемдік байланыс аясының кеңеюі және алтын мен ақша
пайдаланылуындағы өзгерістер жүзеге асады;
- Үлкен циклдардың жоғарылатқыш фазалары қоғам өміріндегі маңызды
сілікіністерімен белгіленген (соғыстар, революция т.б);
- Төмендеткіш фаза ауыл шаруашылығындағы ұзаққа созылған құлдыраумен
байланысты;
- Үлкен циклдар орташа циклдарға әсер етеді төмендеткіш фазада соңғысы
ұзақтығымен және құлау тереңдігімен, жоғарылау қысқалығымен және
осалдығымен сипатталады, керісінше үлкен циклдың жоғарылатқыш фазасында
орташа циклдардың жоғарылауы маңызды және ұзағырақ, ал құлауы – қысқа және
терең емес.
Осы аталғандардың бәрі Кондратевьті ұзақтығы 50-60 жылдық циклдардың бар
екендігіне сендірді. Бірақ үлкен циклдар теориясы туралы айту үшін, алдымен
олардың негінде жататын механизм жайлы түсінік беру қажет еді.
Кондратевьтің айтуы бойынша, ол қарастырып отырған ұзақтық мерзімге тәуелді
жағдайда осы циклдарды түсіндіру үшін қозғалмалы тепе-теңдік идеясын және
әр түрдегі тепе-теңдіктің маршаловскийлік әдісін пайдалана отырып шешуге
тырысты. Кондратьевті қызықтырған: Маршалл терминологиясы бойынша, 3-
қатардың тепе-теңдігі қызмет ету барысы ондаған жылдармен өшенетін өзгеруші
капиталдың байлық қорын бөлгендегі орнатылған теңдік.
Кондратьев ұсынған үлкен циклдың теоретикалық жобасы келесіге
тіреледі. Жоғарылатқыш толқын жаңарумен және капиталдық қордың
кеңеюімен байланысты. Оның басына капиталдың натуралды және ақшалай формада
жинақталуы сенімді дәрежеге жетті деп болжанады; Жинақтау үрдісінің
жалғасуының ағымдағы инвестициялау үрдісінен озатын алдын-ала жіберілуі
жасалында.: капитал күшті финанстық және кәсіпкерлік орталықтарда
концентрацияланған және ол арзан. Осы шарттардың болуы жинақталған
жаңалықтардың жаппай кіріп келуіне мүмкіндік тудырады. Конъюктураның
жоғарылатқыш толқыны басаталады, әлемдік нарықтың кеңеюі және ондағы
бәсекелестің күшеюі болда, бұл мемлекеттер арасындағы келіспецушлікітердің
күшеюіне алып келеді, сондай-ақ мемлекет ішінде әлеуметтік қысым болады.
Қажеттіліктердің жоғарлауы, дәстүрлі ресурстарды пайдалану, халық
санының өсуі екі бірегей міндетті: экономикалық өсу мен экономиканың
тиімділікті шешуді көздейді. Экономикалық өсу жасалынатын пайдалылықтардың
көлемінің көбеюі, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы болып
табылады.
Өздігінен экономикалық өсу қарама-қайшылықтарға толы. Сөйтіп өндірістің
және материалды игіліктердің тұтынуының ұлғаюын олардың сапасы мен өмір
сүру жағдайының нашарлануының, тазартқыш құрылғыларды үнемдеудің арқасында
жүзеге асыруға болады, ал өндірістің уақытша өсуіне ресуртарды жемқорлықты
пайдаланудың нәтижесінде жетуге болады. Мұндай өсу не тұрақсыз, не мүлдем
мәнсіз болып келеді. Сондықтан экономикалық өсу әлеуметтік тұрақтылық пен
оптимизммен үйлескенде мән-мағынаға толы болады. Мұндай өсу бірқатар
салмақталған мақсаттарға жетуді көздейді: өмір сүрі ұзақтығын көбейту,
ауыруға шалдығу мен жарақаттану, мертігуге ұшырауды төмендету, білім беру
менмәдениет деңгейін жоғарлату, қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мен
тұтынудың рационалдылығы, әлеуметтік тұрақтылық пен өз келешегіне деген
сенімділікті арттыру, кедейшілік пен өмір сүру деңгейлеріндегі
айырмашалықтарды жеңу, максималды жұмысбастылыққа жету, қоршаған ортаны
қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті жоғарлату, қылиысты төмендету, т.с.с.
Экономикалық өсудің жолдары – бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің тарихи
қалыптасқан бастапқы жолы. Әрине өзінің біріншілігінің нәтижесінде ол
экономиканың бірқатар салаларын қамтитын көптеген мәселелерімен соқтығысты.
Ал бұл мәселелерді атап өту экономикалық қатынастардың кейінгі дамуында
болдырмау үшін маңызды. Экономикалық жағдайы боынаша алдыңғы қатарлы
елдермен салыстырғанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен, нашар
дамыған елдер әлемнің үлкен бөлігін құрайды. Бқұл елдер дами алады, бірақ
қазіргі кезде экономикалық дамығандардан артта қалып отыр. Бұл жерде
экономикалық өсудің экстенсивті жолы басым және олардың даму мәселелері
үлкен қызығушылықты тудырады.
Даму кілті басты төрт факторларға негізделген:
1.Халық
2.Табиғи ресурстар
3.Капитал жинақтау
4.Техника
Сондықтан экономикалық даму жағдайында осы факторлармен байланысты
сұрақтарды қарастыру қажет. Олар: табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту
және оны анықтау, халықтың жұмысбастылығы жайлы мәселелер, капитал
салымының техника экономикалық прогресі туралы негізін қамтиды.
Экономикалық өсудің категориясы кез-келген шаруашылық жүйелер кезінде
қоғамдық өндірістің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Экономикалық өсу – уақыттың белгілі бір кезеңіндегі қоғамдық өнімді
сандық және сапалық жетілдіру болып табылады 1.
Экономикалық өсу уақыттың әрбір берілген бөлігінде ресурстар
шектеулігінің мәселелерін шешуді белгілі бір дәрежеде жеңілдетуді және адам
қажеттіліктерінің неғұрлым кең шеңберін қанағатттандыру мүмкіндігін
білдіреді.
Экономикалық өсу бір-бірімен тығыз байланысты екі әдіспен анықталып,
өлшенеді: белгілі бір уақыт аралығындағы айнымалы, не болмаса потенциалды
ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде және белгілі бір уақыт аралығындағы кезеңнің жан
басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде екі анықтама да қолданыла
береді. Мысалы, егер басты назар саяси әскери потенциалының мәселелеріне
арналса, онда бірінші анықтама сәйкес келеді. Бірақ жеке елдермен
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін салыстыру кезінде екінші анықтама
сәйкес келеді. Сөйтіп Үндістанның ЖҰӨ-і Швейцарияның ЖҰӨ-інен 70%-нан
асады, әйтсе де Үндістан Швецариядан халықтың өмір сүру деңгейі бойынша 60
есеге артта қалып отыр. Әдетте бұл анықтамалардың кез келгенінен
экономикалық өсу пайызбен, өсудің жылдық қарқындарымен өлшенетіндігі
шығады.
Ең жалпылама түрдегі экономикалық өһсу өндіріс пен оның факторларының
(өнімділігінің) нәтижелерінің сандық және сапалық өзгеруін білдіреді.
Қазіргі кезде әртүрлі ұлттар, халықтар мен олардың үкіметтерімен
жүргізілетін экономикалық талқылаулар мен пікір сайыстарда экономикалық өсу
мәселелері алдыңғы қатарларда тұр. Нақты өндірістің өсіп келе жатқан көлемі
кез-келген шаруашылық жүйе соқтығысатын мәселелерді: адамдардың шексіз
қажеттіліктерін шектеулі ресурстар жағдайында қанағаттандыруды белгілі –
бір дәрежеде шешуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық өсудің эксиенсивті және интенсивті түрлерін ажыратуға
болады. Бірінші жағдайда қоғамдық өнімнің көбеюі өндіріс факторларының
сандық көбеюінің: өндіріске еңбек, капитал (өндіріс құралдарын), жердің
қосымша ресурстарын жұмылдырудың нәтижесінде жүзеге асады. Бұл кезде
өндірістің технологиялық базасы өзгермейді. Өйткені дәнді дақылдардың
неғұрлым үлкен көлемін алу мақсатында тың жерлерді жырту, электр
станцияларын құру мен сатық жинайтын комбайындарды үлкен көлемде шығару
үшін жұмысшылардың неғұрлым үлкен көлемін тарта беру – осының бәрі қоғамдық
өнімді көбейтудің экстенсивті жолдарының мысалы. Экономикалық өсудің бұл
типі кезінде өнімнің өсіміне жұмысшылар санын мен олардың мамандану
құрамының сандық өсуінің және кәсіпорын қуаттылығының көбеюінің арқасында,
сонымен қатар орнатылған жабдықтың көбеюінің арқасында қол жеткізуге
болады. Нәтижесінде бір жұмысшыға есептегендегі өнім шығару бұрынғыдай қала
береді.
Ал экономикалық өсудің интенсивті түрі кезінде қолданылатын еңбек,
капитал мен басқалардың көлемі өзгеріссіз қала берсе де бастысы өнімділік
тиімдлігінің жоғарлауы мен өндірістің барлық факторларын пайдаланудан
түскен кері қайтарылымдықтың өсуі болып табылады. Мұнда негізгісі болып
өндіріс технологияларының жетілуі, өндірістің негізгі факторларының
сапасының жоғарлауы табылады. Интенсивті экономикалық өсудің маңызды
факторы – еңбек өнімділігінің жоғарлауы. Бұл көрсеткішті бөлшек түрінде
белгілеуге болады: ЕӨ= ЕӨ, мұндағы ЕӨ - еңбек өнімділігі, Е- натуралды
немесе ақша түрінде өрнектелген жасалынған өнім, Ө - еңбек бірлігінің
шығындары ( мысалы, адам – сағат).
Экономикалық өсудің интенсивті түрі неғұрлым тиімді және сапалы
жасалынған өндіріс факторларының кең қолдануына негізделген өнім шығару
ауқымының көбеюімен сипатталады. Өндіріс ауқымының өсуі неғұрлым
жетілдірілген техникаларды, алдыңғы қатарлы технологияларды, ғылыми
жетістіктерін, аса үнемді ресурстарды, жұмысшылар мамандануын көтеруді
қолдану арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл факторлардың арқасында өнім
сапасының жоғарлауына, еңбек өнімділігі мен ресурстарды жинақтаудың өсуіне,
т.с.с. қол жеткізіледі.
ХХ ғасырда етек алған ғылыми-техникалық революция жағдайында батыстың
индустриалды елдерінде дамудың артықшылықты үлгісі ретінде интенсивті
экономикалық өсу мойындалды.
Экономикалық өсуді өндіріс пен олардың факторларының нәтижелерінің
өзгерістерін көрсететін өзара байланысты көрсеткіштер жүйесінің көмегімен
бағалауға болады. Нарықтық экономика жағдайында тауарлар мен қызметтерді
өндіруді қамтамасыз ету үшін өндірістің 3 факторы қажет:еңбек, капитал және
жер (табиғи ресурстар). Яғни Ү – жиынтық өнім еңбек – (L), капитал – (К),
және табиғи ресурстар – (N) шығындарымен өрнектелетін функция (2):
Ү=f(L,K,N)
Экономикалық өсуді сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың көмегімен өн.дірістің жекелеген факторларын қолданудың нәтижелілігі
өлшенеді.
Экономикалық теорияда жиынтық ұсыныс жағындағы факторларды бөліп
көрсетеді. Оларға:
А) табиғи ресурстардың көлемі мен сапасы
Б) еңбек ресуртарының көлемі мен сапасы
В) негізгі капиталдың көлемі
Г) ғылыми техникалық прогрестің деңгейі.
Жиынтық сұраныс факторларынан жоғарланған ұлттық өнімді сатуға
байланысты және жиынтық сұраныстың барлық элементтері барлық көбейіп жатқан
ресурстардың толық жұмсалуын қамтамасыз етілуі керек. Бұдан басқа жиынтық
сұраныспен байланысты факторларға ресурстарды тиімді бөлу де жатады.
Факторлардың маңыздыларының бірі еңбек шығындары табылады. Бұл фактор
біріншіден ел халқының санымен анықталады. Бірақ халықтың белгілі бір
бөлігі еңбекке жарамдылар санына енгізілмейді және еңбек нарығына шықпайды,
оларға оқушылар, зейнеткерлер, әскерілер, т.б. жатады. Ал жұмыс істегісі
келетіндер еңбек күшін құрайды. Бұдан басқа еңбек күшінің құрамында
жұмыссыздар, сонымен қатар жұмыс істегісі келіп, бірақ оны таба алмай
жүргендер көрсетіледі. Сөйтіп 1999 ж. АҚШ-та бүкіл халықтың жұмыс бастылары
52% құраған.
Әйтсе де еңбек шығындарын жұмысбастылар санымен өзгерту нақты жағдайды
толық мөлшерде көрсетпейді. Еңбек шығындарының неғұрлым нақты өлшемі болып
еңбек уақытының сомалық шығындарын ескеруге мүмкіндік беретін жұмыс
істелген адам-сағат көлемдерінің көрсеткіштері табылады. Жұмыс уақыты
шығындарының көбеюі бірқатар факторларға тәуелді: халық өсімдерінің
қарқындарына, жұмыс істеу ықыласына, жұмыссыздық деңгейіне, зейнетақымен
қамсыздану деңгейіне, т.б. Барлық факторлар уақыт аралығында және елдер
бойынша экономикалық дамудың қарқындары мен деңгейлеріндегі бастапқы
айырмашылықтарды құра отырып өзгереді.
Сандық факторларымен қатар еңбек күшінің сапасы мен сәйкесінше өндіріс
процесіндегі еңбек шығындарының сапасы маңызды рөл атқарады. Білім деңгейі
мен жұмысшылар мамандануының жоғарлауынан еңбек өнімділігінің жоғарлауы
жүреді. Ал бұл экономикалық өсудің деңгейі мен қарқындарының жоғарлауына
себеп болады. Басқаша айтқанда еңбек шығындары жұмыс уақыты мен
жұмысбастылар санының көбеюінсіз-ақ, тек еңбек күші сапасының жоғарлауы
арқылы ғана ұлғая алады.
Экономикалық өсудің келесі маңызды факторы болып капитал табылады. Ол –
құрылғылар, ғимараттар мен тауар қорлары. Негізгі капитал тұрғын қорды да
енгізеді. Өйткенде үйлерде тұратын адамдар үйлер көрсететін қызметтерден
пайда болады. Фабрикалық ғимараттар мен конторлар өз жабдықтарымен өндіріс
факторлары болып табылады. Өйткені машиналардың үлкен санымен қаруланған
жұмысшылар тауарларды көбірек шығарады.
Экономикалық өсудің тағы бір маңызды факторы – жер, нақтырақ айтсақ
табиғи ресурстардың саны мен сапасы. Әртүрлі табиғи ресурстардың қорлары,
құнарлы жерлердің болуы , жағымды да жайлы климат пен ауа-райлық жағдайлар
елдің экономикалық өсуіне айтарлықтай салмақты үлес тигізетіні белгілі.
Әйтсе де, көлемді табиғи ресурстардың қолда болуы әр уақытта
экономикалық өсудің жеткілікті факторы болып табылмайды. Мысалы, Оңтүстік
Америка мен Африканың кейбір елдері табиғи ресурстардың көлемді қорларын
иемдене отырып, әлі күнге дейін артта қалған елдер қатарында жүр. Бұл
экономикалық өсуге ресурстарды үнемді де тиімді пайдалану ғана
әкелетіндігін білдіреді.
Ғылыми – техникалық прогресс экономикалық өсудің басты құрылғысы. Ол
өндіріс процесін жетілдіруді сипаттайтын бірқатар құбылыстарды қамтиды:
технологияларды жетілдіру, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
әдістері мен нысандары. Ол берілген ресурстарды шығарылатын түпкі өнімді
көбейту мақсатымен жаңадан алмастыруға мүмкіндік береді. Бұл кезде
әдеттегідей жаңа, неғұрлым тиімді, пайдалы салалар пайда болады. Тиімді
өндірістің көбеюі, ұлғаюы экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
қалыптасып келе жатыр.
Мемлекет экономикалық өсуді реттеуде маңызды рөл атқарады және ол
бұлпроцесті ынталандыру үшін қандай тиімді шараларды қолданатындығын
қарастыру қажет:
1. Кейнсиандықтар экономикалық өсуді сұраныс факторларының көзқарасы
жағынан ғана қарастырады. Олар әдетте өсу қарқындарының төмендігін ЖҰӨ-нің
қажетті өсімін қамтамасыз етпейтін жиынтық шығындардың болжанбайтын
деңгейімен түсіндіреді. Сондықтан олар капи –тал салымды ынталандыратын
құрал ретінде пайыздың төмен ставкаларын (арзан ақшалар саясатын)
насихаттайды. Ал қажет болған жағдайда капитал салымның жоғарғы деңгейі
инфляцияға әкелмес үшін үкіметтік шығындар мен тұтынуды шектеу үшін
бюджетті-қаржылық саясат қолданылуы мүмкін.
2. Кейнсиандарға қарама-қайшы ұсыныс экономикасының жақтаушылары
экономикалық жүйенің өндірістік потенциалын көтеретін факторларға сүйенеді.
Әсіресе, олар жинақтау мен капитал салымдарға ынталандыратын, еңбек сіңіру
мен кәсіпкерлік тәуекелділікті мадақтайтын құрал ретіндегі салықтардың
төмендетілуіне шақырады. Кейнсиандықтар көбінесе қысқа мерзімді
мақсаттарға, атап айтқанда нақты ЖҰӨ-нің жоғарғы деңгейін сақтап отыруға,
жиынтық шығындарға әсер етуге назар аударса, ұсыныс экономикасының
жақтаушылары толық жұмысбастылық пен өндірістік қуаттардың толық қамтылуы
кезінде қоғамдық өнімнің өсуін қамтамасыз ететін факторларға сүйене отырып,
ұзақ мерзімді мәселелерді қарастырады.
3. Әртүрлі теориялық бағыттардың экономистері экономикалық өсуді
ынталандырудың басқа да мүмкін болатын әдістерін ұсынады. Мысалы, кейбір
ғалымдар экономикалық өсуді ынталандыру үшін өнеркәсіп құрылымындарының
қалыптасуында үкімет өзіне тікелей белсенді қатысушы рөлін алатын
индустриалды саясатты үгіттейді.Сонымен қатар үкімет жоғары өнімділікті
салалардың дамуын тездететін және төмен өнімділікті салалардан ресурстардың
қозғалысын жылжытатын шараларды жүзеге асыруға жол береді. Білім беруге
бағытталған шығындар да жұмыс күші сапасының жоғарлауы мен еңбек
өнімділігінің өсуіне де ықпал ете алады.
Экономикалық өсуді ынталандырудың мүмкін болатын әдістерінің көптігі
мен қиыншылықтарына қарамастан экономистердің барлығы экономикалық өсу
қарқындарының көбеюі оңай мәселе еместігі мен капитал сыйымдылық пен
жинақтарға бейімділік реттеу шараларына оңай берілмейтіндігі туралы ортақ
ой – пікірді бөліседі.
Жоғарыда айтылғандардың бәрінен келесідей келесідей қорытындыны айтуға
болады:
- Экономикалық өсуді жан басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің өсуі немесе
потенциалды ЖҰӨ-нің өсуі ретінде анықтауға болады. Ол ішкі және халықаралық
әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешу үшін қолданылатын өндіріс өсімін
қамтамасыз етеді.
- Экономикалық өсу келесі факторлармен анықталады: табиғи және еңбек
ресурстары, капитал, технологиялар.
- Экстенсивті өсу кезінде жұмыссыздық жеңгейінің қысқаруына қол жеткізіледі
және өсу қарқындарын жоғарлатуға үмкіндік беретін толық жұмысбастылыққа
жету. Бірақ ол уақытша құбылыс, өйткені толық жұмысбастылық жағдайы жыл
сайын толықтандырыла алмайды және келесі жылы өсу қарқыны өзгеріссіз
қалады.
- Дамудың экстенсивті түрінде жұмысшылардың көбісі жоғары маманданбаған.
- Экстенсивті өсу көбінесе тоқыраушылық сипатқа ие. Іс-жүзінде техникалық
прогресс жоқ, өндірістік негізгі қорлар моральді және физикалық тозады,
жұмысшылардың қор қаруландырылуы төмендейді.
- Дұрыс салықтық және инвестициялық саясат кезінде мемлекет экономикалық
өсуде маңызды рөл атқаруы мүмкін.
Жоғарыдғы мәселелерді қарастыра келе дамудың экстенсивті жолы өзін
сарқып бітті. Жаңа, әлі даму үстіндегі экономикалық қатынастар жағдайында
экономикалық жаңа өрлеуге жол бермей тек қайшылықтарға әкеледі. Сондықтан
объективті түрде экономикалық өсудің үлгісін ауыстырып, халық шаруашылығын
интенсивті даму жолына қою керек. Бірақ интенсивті жолдың өзі
экстенсивтіден туындағанын ұмытпау керек. Жаңа экономикалық қатынастардың
дамуына негіз құрып, экстенсивті өсу жолы бүкіл әлемнің ұлттық
шаруашылықтарының дамуына үлкен үлесін енгізді.
1.3 Экономикалық дамудың құқық негіздері
Экономикалық дамудың (басты белгісі) адам басына басты белгісі – ұлттық
кірістің өлшемі экономист – теорияшылар, практиканттар дәлелдеген ұзақ
мерзімде болуы мүмкін емес. Сол үшін қоғамның мақсаты стабилдің және
тұрақты темптері экономикалық дамуы үшін керек. Сол үшін, осыны іске асыру
үшін белгілі факторларын білуі керек. Маңызды заңдар мемлекет ішінде
экономикалық дамуын қадағалайды.
Олар: 1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстандағы экономикалық өсу: мәні мен ерекшеліктері
Орындаған
4 курс студені
Құлтай З.
Ғылыми жетекшісі
Табеев Т.П.
(қолы, күні)
Нормабақылаушы
Абдилова А.Ч.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор ______
Төлегенова М.С.
(қолы, күні)
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ – МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСЫМДЫ МІНДЕТІ
1.1 Экономикалық өсу теориясының мәні,
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Экономикалық өсу факторлары және оның
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ...13
1.3 Экономикалық өсудің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚР ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫ
2.1Қазақстанның тұрақты экономикалық өсуінің мәселелері
(проблемалары) ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.
2.2 ҚР-ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін
индустриялы-инновациялық
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен
өндірілуінің
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Ұлттық табыстың өсімін қамтамасыз ететін халық шаруашылығының әрекет
ету нәтижелері мен тұтынылған ресурстардың өзгерісі экономикалық өсу деп
аталады. Экономикалық өсудің сипаты, нәтижелері және қарқыны тұтыну мен қор
жинауға ұлттық табысты жұмсаудың ара-қатынасына тәуелді болады.
Экономикалық өсудің экстенсивтік және интенсивтік түрлерін ажыратады.
Энтенсивтік түрде техника мен технологияның бұрынғы деңгейінде қолданушы
ресурстардың санын арттыру есебінен экономикалық өсуге қол жеткізіледі.
Интенсивтік түрі экономикалық өсуді қолданылушы ресурстардың сапасын
арттыру есебінен қамтамасыз етеді, ал бұл қоғамдық өнімнің өнімділігін
арттырады. Экономикалық өсудің интенситвік түрі басым болатын елдер аса
жоғары экономикалық даму тиімділігіне қол жеткізеді.
Ұлттық табыс көлемінің пайыздық өсімі экономикалық өсу қарқынын
анықтайды. Экономикалық өсудің жоғарғы, төменгі және нөлдік қарқынын
ажыратады. Экономикалық құлдырау кезеңдеріне тән өндіріс көлемінің қысқаруы
да пайызбен анықталады.
Ұлттық табыс өсімінің сапалық сипаттамасы осы өнімнің бағыттарының
арақатынаымен анықталады. Бұл бағыттар төмендегілердің қанағаттандырылуын
қамтамасыз етеді:
- халықтың жеке қажеттіліктерінің;
- өндіргіштік емес қажеттіліктердің;
- өндіріс құралдары өсімінің.
Экономикалық өсудің сандық және сапалық сипаттамалары өндірістік
ресурстардың немесе факторлардың саны мен сапасына тәуелді болады. Сұраныс
ресурстары (жиынтық сұраныс, инвестициялар) мен ұсыныс ресурстарын (табиғи
ресурстар, еңбек, негізгі капитал, ғылыми-техникалық прогресс) ажыратады.
Экономикалық өсуді қамтамасыз етуде ғылыми-техникалық прогресс ерекше
мәнге ие. ГТП жетістіктерін инвестиция нәтижелеріне, жаңа техника мен
технологияға іске асыру өндіріс шығындарының қысөаруын, қоғамдық еңбек
өнімділігінің артуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономика жағдайында
экономикалық өсу тұрақты болмайды. Экономиканың дамуы өзінің циклдылығымен
сипатталады, яғни дағдарыс деп аталатын өндірістің көтерілу және құлдырау
кезеңдерінің кезектесіп орын алу. Жекелеген кәсіпорындарды немесе елдегі
шаруашылық салаларын қамтитын құрылымдық дағдарысты және жалпы барлық
салаларды қамтитын өнеркәсіптік дағдарысты ажыратады. Дағдарыстар ел
экономикасына айтарлықтай зиян келтіреді. Олар өндірістің құлдырауына,
жұмысссыздықтың дамуына, қаржы-ақша жүйесінің бұзылуына, халықтың тұрмыс
деңгейінің төмендеуіне, инвестициялық қызметтің қысқаруына алып келеді.
Ел экономикасын модернизациялау және ұзақ мерзімді экономикалық өсуді
қамтамасыз ету мәселесі экономикалық саясат институттары деңгейінде
қаралады, ал бұл тиімді әрекет ететін нарықтық шаруашылық құру, жаңа
институционалды ортаны қалыптастыру және экономикалық процестердің
әлеуметтік бағыттылығын арттыру бойынша жаңа міндеттер қояды. Онсыз
халықтың тұрмыс деңгейінің өсуіне кепілдік беру, әлеуметтік мәселелерді
шешу, әлемдік экономикалық жүйеде өз “қуысынды” табу мүмкін емес.
Зерттеу тақырыбының ғылыми-тәжірибелік зерттелу дәрежесі.
Зерттелуші жұмыстың теориялық және тәжірибелік аспектілері У.Ф.Шарп,
Ф.Дж.Фобоции, Дж.К.Ван Хорн, Дж.Хилл, М.Адельман, Д.Джонстан секілді
көрнекті шетел оқымыстыларының жұмыстарына, сонымен қатар Г.Бирман,
С.Шмитд, В.В.Ковалев, В.Н.Лившиц, А.Ф.Андреева, П.С.Сапожников, Э.И.Крылов,
И.В.Журавков және басқалар секілді Ресей оқымыстылары мен мамандарының
еңбектеріне негізделген.
Экономикалық өсудің әр түрлі аспектілерін зерттеуге айтарлықтай үлес
қосқан алдыңғы қатардағы қазақстандық оқымысты-экономистердің арасында
А.А.Абишев, О.И.Егоров, У.Б.Баймұратов, Н.К.Нұрланова, В.С.Школьник,
У.Шалболова, А.Д.Челекбай, М.С.Жанабилов, Е.С.Карибжанов және басқалардың
еңбектерін атап өтуге болады.
Дегенмен, экономикалық өсу мәселелеріне арналған көптеген басылымдарға
қарамастан, алдағы уақытта жан-жақты зерттеу мен ғылыми өңдеулер жүргізуді
талап ететін сұрақтар аз емес. Сондықтан да зерттеудің жеткіліксіз
теориялық өңделуі, зерттеу мәселелері мен олардың өзектілігі жұмыс
тақырыбын таңдауға, оның мақсаттарын, міндеттерін және құрылу логикасын
анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
экономикалық өсуді арттыру бойынша ұсыныстарды өңдеу болып табылады. Алға
қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер шешілді:
- экономикалық өсудің теориялық аспектілерін қарастыру;
- Қазақстандағы экономикалық өсуге талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының экономикалық өсуін қамтамасыз етудің құқықтық
негіздеріне сипаттама беру.
Зерттеу объектісі экономикалық өсу болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстанда экономикалық өсуді арттыру жолдарын негіздеу
болып саналады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін экономикалық өсуді
арттыру үшін қолайлы жағдай жасау бойынша шетелдік және отандық оқымысты-
экономистердің ғылыми еңбектері құрайды. Сондай-ақ, энергетика жөніндегі
халықаралық ұйымдардың ресми мәліметтері, елдің мұнай-газ саласында жұмыс
жасайтын халықаралық трансұлттық компаниялардың, ҚР энергетика және
минералды ресурстар Министрлігінің материалдары, ҚР ресми статистикалық
жинақтарының мәліметтері және кезеңдік басылым материалдары қолданылады.
Жұмыс барысында Қазақстан
экономикасының ағымдық және перспективтік өсуін реттейтін заңдар,
өкімдер, қаулылар мен басқа да нормативтік актілер қолданылды. Зерттеу,
топтастыру, салыстыру, қорыту әдістерін, эксперттік бағалау әдісін және
экономикалық статистикалық әдісті қолдану арқылы жүргізілді
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ – МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСЫМДЫ МІНДЕТІ
1.1 Экономиканың өсу теориясының мәні, маңыздылығы
Қазіргі кездегі экономикалық теория бойынша экономикалық өсу ұғымы
өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімді өсуі мен құлдырауы емес,
өндірістің нақты көлемінің ұзақ мерзімдегі өндіргіш күштердің дамуымен
байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін
білдіреді. Бұл жағдайда оқу пәні бір ұзақ мерзімді тепе-тең жағдайдан
екінші жағдайға өтуімен сипатталатын өндіріс көлемінің потенциалды өсуі
болып саналады.
Бұл жағдайға өтуде экономикалық өсудің қарқыны мен ұсыныс факторлары
басты орынға қойылады. Нақты экономикалық өсудің анализі негізінде оқу пәні
экономиканың динамиканы анықтайтын факторлар ғана емес, сондай-ақ салалық
және ұдайы өндірістік сәйкестік, экономиканың өсудің үдерісіндегі
(процесіндей) институттың құрылымның трансформациясы, ынталандыру және өсу
қарқындылығын тоқтату бойынша мемлекеттік саясат, нақты өндіріс көлемінің
потенциалды өндіріс көлемінен артта қалудың себебі және т.б. болып
иабылады.
Нақты экономикалық өсудің маңызы жаңа деңгейдегі экономикалық
қайшылықтың шешілуі мен қайта жаңғыруынан құралады. Өндіріс ресурстарының
шектеулігі мен қоғамдық қажеттілік шексіздігінің арасында болып табылады.
Бұл қарама-қайшылық екі түрлі басты тәсілмен шешіледі: біріншіден өндіріс
мүмкіндіктерінің өсуі нәтижесінде, екіншіден, өндіріс мүмкіндіктерін тиімді
пайдалану және қоғамдық қажеттіліктің артуы барысында. Бірақ бұдан үдеріс
(процесс) тоқталмайды. Әр жаңа кезеңде даму өндіріс мүмкіндіктерін кеңейту
барысында барлық қоғам қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Қоғамдық
қажеттіліктер тап осы елдің өндірушілерімен игерілген немесе импортталып
өніммен қамтамасыз ететін қажеттілікті қанағаттандыратын өнімді
өндіретініне қарамастан, олардың өндіріс ресурстарына деген қатынасы
әрқашанда бастапқы болады. Бұл қажеттілік пайда болған сайын біртіндеп
көлеміне айналады, яғни үздіксіз өндірістің дамуын болжаумен
түсіндіріледі.
Экономикалық теорияда экономикалық өсудің формаларын түсіндіретін екі
негізгі тәсіл пайда болды. Нақты көлемнің өсу қарқындылығымен немесе халық
ниетінің көрсеткішіне сай өсу қарқындылығымен өлшенетін белгілі бір
мерзімдегі ұлттың экономикалық өсудің қорытынды сипаттамасы экономикалық
өсу ұғымын түсінудің ең таралғаны болып табылады.
Экономикалық өсуде шешудің әр түрлі жолдары қолдану қажеттілігі зерттеу
міндеттерімен байланысты. Экономикалық өсудің бірінші өлшеу тәсілі елдің
экономикалық потенциалының өсу қарқындылығын бағалауда, екінші әр түрлі
елдер мен аймақтардағы халық тұрмысы мен өмір деңгейін салыстыру барысында
қолданылды. Қазіргі уақытта экономикалық өсу теориясында екінші шешу тәсілі
анықталып жатыр.
Егер таза ұлттық кіріс халық өсімінің қарқынынан жоғары болса, онда
ұлттық экономиканың мұндай өсімі экономикалық өсім болып табылады. Бұл өсім
мәселесін сыртқы бақылаушы емес, сол елдің тұрғыны тарапынан бағалауға
мүмкіндік береді.
Экономикалық өсімді нақты өндірістің көлемінің тұрғысынан бағалағанда,
негізінен экономикада терең құрылымдық және институционалдық өзгерістер
болмауы тиіс. Өндіріс құрылымы және институционалдық орта қалыптасқан және
өзгермейтін болып табылады. Бұндай даму сипаты негізінен тұтастық қасиеті
бар және сыртқы ортамен байыпты қатынас орнатқан экономикалық жүйеге тән
болып келеді. Ұзақ мерзімді период ретінде негізгі капиталдық өмірлік
цикліне тең периодты қарастырады. Бұл қатынас неокейналдық және
неоклассикалық экономикалық өсім теориясына тән.
Басқа қатынас өсу, өндіру, индустриалды, постиндустриалдық қоғам
экономикалық теориясында қолданылады. Бұл теориялар экономикалық
динамиканың “аса ұзақ мерзімді перодындағы мәселелерді, билік басқару
институттары, тнфрақұрылым объектілері, экономикадағы құрылымдық ара-
қатынастар және олардың сыртқы ортамен байланысында мәселе туындағанда
сараптама жасайды. Айта кететін жайт “ұзақ мерзімді” және “аса ұзақ”
периодтарды бөлгенде, олар өзіндік уақыт ұзақтығымен ғана емес,
тұжырымдамалық бағытталуыменде бір-бірінен өзгеше болып келеді, өйткені,
мәселе экономикалық уақыт төңірегінде болып тұр.
Кейбір жағдайларда “аса ұзақ мерзімді” период ұзақтығы, дәстүрлі
мағынасына қарамастан “ұзақ мерзімдіден” қысқа болуы мүмкін. Жекелей
алғанда, бұл біздің елдің қазіргі таңдағы дамуына тән, өйткені, бізде
құрылымдық, институционалдық, қызметтік өзгерістер, шынайы өндіріс
көлемінің таза өсімін көрсететін, тура өндіріс факторларындағы өзгерістерге
қарағанда тезірек жүреді.
Аса ұзақ периодтағы экономикалық өсімді сараптаудың 2 негізгі
ерекшелігін атап көрсетуге болады:
1. Экономикалық өсім экономика дамуының негізгі құрамдас бөлігі ретінде
қарастырылды. Ол бір жағынан дамудың циклдік сипаттамасын шығарса, бір
жағынан өзі құлдырау мен депрессия периодындағы өзгерістер нәтижесі болып
табылады. Сондықтан да негізгі көңіл экономикалық өсім қарқынына емес,
экономикадағы жаһандық өзгерістерге, оның жаңа сапаға ауысу заңдылықтары
тенденцияларына бөлінеді.
2. Макроэкономикалық өзгерістер мен қатар микроэкономикалық, салалық,
экономикалық өсімнің индустриалдық негізі, кәсіпкерлік мәселелерді,
өндірушілер, тұтынушылар, мемлекеттік билік институттарының мүдделерінің
қақтығысуы өзгергіш сыртқы орта жағдайындағы оның тұрақтылығы, экономикалық
қызмет етуінің эффективтілігін арттыратын жаңа экономикалық құрылымдарды
қалыптастыруды зерттейді.
Экономикалық өсудің негізгі түпкілікті мақсаты – халықтың тұрмыс
жағдайын жоғарылату және ұлттық қауіпсіздікті сақтау. Тұрмысты жоғарылату
экономикалық өсудің негізгі мақсаты ретінде келесідей маңызды құрылымнан
тұрады:
1. Халықтың орташа табыс мөлшерін жоғарылату. Бұл мақсаттың орындалуы –
ұлттық табыстың өсімінен көрініс табады.
2. Бос уақытты көбейту. Уақыт өмірлік игіліктердің бірі болып табылады.
Ол ұлттық ішкі өнім мен ұлттық табыстың көрсеткіштерінен көрініс табады.
Сол себепті де бұл мақсатқа жету үшін, міндетті түрде апталық және жылдық
жұмыстың қысқартылуын, жұмысшылардың жалпы еңбек әрекетінің ұзақтығын
негізге алу керек.
3. Түрлі халық топтары арасында ұлттық табысты үлестіруді жақсарту.
Егер ұлттық табыс төмен деңгейде үлестірілсе немесе бөлінсе, халықтың
көптеген бөлігі экономикалық өсуге қол жеткізбес еді, тіпті халықтың тұрмыс
деңгейі бір қалыпта қалар еді.
4. Шығарылатын өнімдер мен қызметтердің түрлерін көбейту және олардың
сапасын арттыру.
Жоғары сапа және өнімдердің жіктелуі тұтынушыларды
қанағаттанушылықтарын арттырады. Соған сәйкес өнімдер мен қызмет түрлеріне
шығын көбейеді. Бұл өндірілген ұлттық табыстың мөлшерін құрайды.
Экономикалық өсудің мақсатарының алға қойылуының негізінде – дамыған
қоғам жатқанын білуіміз керек.
Экономикалық өсудің мақсаттарына тұтынушылар мен өндірушілердің тәртібі
түрткі бола алады. Негізінен фирмалар арқылы инвестициялық шығындардың
жүзеге асуына түрткі болатын экономикалық түсімнің ұзақ мерзімге алынуы. Үй
шаруашылығындағы басты мақсат – отбасы тұрмысын көтеру. Бұған жету үшін,
біріншіден, олар кірістің бір бөлігін сақтап отыруды іске асырады,
екіншіден, кірістің бір бөлігін өздеріне жақын жерде орналасқан өндіріс
факторына жұмсайды. Бұл мотив, көбінесе, жұмысшыларға, жолданушыларға және
кәсіпкерлерге, яғни адам капиталына өз инвестициясын салатын кәсіпкерлерге
тән.
Экономикалық өсудің тиімділігінің негізінде сан арқылы өндіріс
тиімділігі ұғымы жатыр. Бұған: – өнімнің және қызмет түрлерінің сапасын
арттыру, олардың отандық және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін
арттыру жатады.
- Жаңа өндіріс тауарларын игеру, бұрын қанағаттандырмаған сұранысты
қанағаттандыру немесе олардың қанағаттандырылуы үшін жақсы мүмкіндіктер
туғызу.
- Терең шеберліктің және қауымдастырудың, өндірістің, мемлекеттің
мүмкіндіктерін ескере отырып, халықаралық жүйелік еңбек бөлінісінде
қарастыру.
- Өндірістік еңбектің фирманың ішінде өсуі үшін тиімсіздікті жеңу арқасында
басқарудың жоғары болуы және тиімді мотивацияны қолдану.
- Берілген өндіріс үшін, өндіріс ресурстары үшін шығындарды азайту, жаңа
технологияларды игеру.
- “Экономикалық өсудің сапасы” деген түсінік экономика теориясында
социалистік бағыттың күшеюімен байланысты. Сапалы экономиканың негізін
құраушылар мыналар:
- Халықтың материалдық жағдайын жақсарту;
- Тұлғаның дамуы үшін бос уақыттың көбеюі;
- Социалистік инфрақұрылымның салаларының кеңеюі;
- Адамдардың капиталы үшін инвестицияның өсуі;
- Адамдар өмірі мен еңбектің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Жұмыссыздар мен жұмыс жасауға қабілеті жоқ адамдардың мүдделерін қорғау;
- Еңбек нарығында сұраныс көлемінің өсуі үшін толыққанды жұмыс істеу;
Бір нәрсені ескеру қажет, экономикалық өсу қарқыны, бір жақтың
сапасымен және сол сапаның көтерілуі мен екінші жақтың арасында белгілі бір
қарама-қайшылықтар болады. Жоғары қарқындылық тауардың сапасының нашарлауы
арқасында дамиды. Мысалы, жұмыс күнінің ұзақтығы немесе еңбек
қарқындылығының көтерілуі, еңбек шығынының көбеюіне соның әсерінен
экономикалық қарқынының көбеюіне, экономикалық өсудің негізінде бос
уақыттың жетіспеуіне әкеліп соғады. Сапалы өнім нәтижесінде керісінше төмен
және қарама-қайшылық өсудің қарқындарына алып келеді. Сол себептен көптеген
экономистердің пікірінше экономикалық өсудің қарқындылығы төмен болуы керек
(1 жылда – 2-3 %) төмен болған жағдайда да тұрақтылықты сақтауы қажет.
У.Ростоу сатылы экономикалық өсудің теориясы. Өзінің теориясын
шығару барысында У.Ростоу былай дейді: өндірушілер мен тұтынушылардың
әсерінен экономикалық даму бұзылмайды. Жинақтық инвестицияда құрылуы, ол
инвестицияның өзі өнім, басқа қырынан алып қарағанда У.Ростоу біртұтас
экономиканың және қоғамның тарихи эволюциясын құрды. К.Маркс өндіруші
күштер мен өндірістік қатынастардың, меншіктіктің капиталистер мен
жалдамалы жұмысшылардың күрес қатынастары бір-бірімен байланысты.
У.Ростоу пікірінше үш маңызды мінездеменің айырым белгілері тарихи
эволюцияны сатыларға бөлу негізінде анықталады. Оларға: техника дамуының
қарқыны, экономикалық өсудің, жиналудың, нормаларының қарқындылығы, тұтыну
баспалдағы жатады.
Халықаралық технологиялық айырбас ХХ ғасырдың бас кезінен белгілі.
Алайда әлемдік рыноктық (нарықтық) технологияның үлгілендірілуі 50-60
жылдан бері қарай келе жатыр. Дәл осы уақыт аралығында халықаралық
коммерциялық операциялардың көлемі ұлттық айырбас масштабтарына енді.
Халықаралық валюта қорының мәлімдемесі бойынша, төлем санағымен
айналысу және лицензиялар үшін түсім және осы айырбасқа қатысқан
мемлекеттер саны 1960 жылдан 1985 жылдар арасында 22-ден 71-ге өскен.
Соынмен қатар сатып алушылар мен сатушылардың да ұлттық құрама ұлғайды.
Халықаралық өндіріс және ғылыми-техникалық кәсіпкерліктің алғышарттары
2 деңгейде көрінеді:
1. Елдердің деңгейіне байланысты алғышарттар.
2. Фирма, ұйым деңгейіндегі жергілікті алғышарттар.
Сандық айырмашылық – құралдардыңі көлеміне қатысты, ғылыми-техникалық
дамумен және технологияларды импорттаумен айқындалады.
Ал, сапалық айырма – зерттеу әдістеріне, ғылыми-техникалық өнімдердің
экспорттық және импорттық бағдарына қатысты және т.б.
Елдегі ғылыми-техникалық потенциал, тауарлық немесе технологиялық
мінездемесіне және де халықаралық тасымалдау технологиясы НИОКР меншігінің
құрамын іздеуін, ғылыми-техниканың дұрыс нәтижелерін қамтамасыз етеді.
Бұндай ұқсастық, ғылыми-техникалық іріктемедегі мемлекет дамуына немесе
жеке формалардың дамуына әсер етеді.
Елдің мамандандыру аясына кірмеген, ғылым мен техникасы, техникалық
дәрежеге шетел технологиясымен қатар көтерілуді мақсат етеді.
Ғылыми өндірісті экспорттауда, сонымен қатар жаңаша іс-жүзіндегі
сараптаулары жетістікке жеткен елдер – инновациялық дамудың кейбір
жобаларына жол ашады.
Арзан жұмыс күші мен және меншікті ғылыми-техникалық потенциалды
пайдалана отырып, көптеген елдер өздерінің тауар өндірісін жақсартады, орта
және жақсы дамыған елдерде инженерлік-техникалық қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді.
Одан әрі қарай, ғылыми зерттеулік және тәжірибелік құрастырмалар
жұмысы, мемлекеттік және рыноктық формалар меншігін жүргізуге жол ашады.
Бұндай стратегия Қытайда, Оңтүстік шығыс Азияда қабылданған. Бұған
классикалық мысал ретінде – автомобиль өндірісінің жетілдірудегі бәсеке
қабілеттілігі және есептеу техникалары үшін тиімділігі жоғары құралдарды,
Оңтүстік Кореядағы тұрмыстық электроникаларды келтіруге болады.
Дәл осындай үлгімен елдегі шетелдік технологияны игеру деңгейін, өзінің
“компенсаторы” ретінде қарап, НИОКР-дағы шығынның жеткіліксіз көлемін
экономикалық профильді емес облыстарынан көруге болады.
Халықаралық ғылыми-техникалық жергілікті өнім өндірудің және тұтынудың
бөліктері төмендегідей болады:
- ресурстардың көтерілуі, ғылыми-техникалық мәселелерді шынайы түрде шешу;
- қысқа материалды-техникалық базаның бөлек шығарушы институты,
лабораториясы; жаңа ғылыми шешімдерді дайындықсыз қабылдау;
- ғылыми-техникалық сәйкессіздіктердің қабылдаудың стратегиялық өнімдерді
шығаруды дамыту;
- жаңа стратегиялық мүмкіндіктерді, қоршаған ортаның құрамындағы
халықаралық технологияларды беру;
Әсіресе мағынаға ие болған ғылыми-техникалық айырбас және әріптестердің
халықаралық мәселелерді шешудің алдын алатын ұжымдар, конкурентттік
қабілетпен бағаны жоғарылату және өндірілген өнімдерді жеткізу. Бұл
стратегияда кеңінен қолданылатын “басқалар шығаруға шамасы келмейтін,
сондай-ақ арзан әрі сапалы өнім шығару қажет”.
Жалпы халықаралық технологияларды жеткізу, яғни анализдің образдануы 2
сұраққа жауап береді: экономикалық жалпы образды экспорттау және импорттау.
Экономикалық жалпы образдылықты экспорттаудың технологиялық келесідей
бөлімдері бар:
1. Пайда өндірудің әдіс-тәсілдері. Егер жаңа өнім шығаруға технологиялық
жағдай болмаса, онда ол өнімдер әрі өтімді болмауы мүмкін. Сондықтан
өнімдердің технологиялық сапасын тұрақтандыру қажет. Ол НИОКР-дің қорын
өсіруді, өзіндік өнімдерін қайта шығаруы және қайта қосуының қатарына
жатқызуға болады. Сонымен қатар, маркетинг көбінесе ішкі және сыртқы
рынокта жүргізіледі.
2. Тауардың рыноктағы күрес формасы. Ең алдымен өнім өндіру капиталының
жоқтығы және шетел өнімдерін ұйымдастыру көптеген қажеттіліктерді талап
етеді. Осы уақытта сатып алушылар базардағы шетел өнімдерімен таныс болады,
яғни оның бұрын лицензиямен шығарғандығын бөледі.
2. Экспорттық товарларды шешу проблемасы материалдық жағдайда: өнімнің
өтімділігі және транспорттық мәселелерді кедендік тосқауылдарды жеңіп
шығады.
3. Өнімдік экспортты кеңейтудің әдіс-тәсілдері, комплекстік лицензиялық
келісімдер жүргізіледі, материалдарды да және компоненттерді, құрал-
жабдықтармен қамтамасыз ету.
4. Шетелдік фирмалардың лицензиялаудың әдіс-тәсілдері өнімнің көлеміне
байланысты, техникалық жабдықтауды қамтамасыз ету, сонымен бірге бір
бірімен тығыз байланысты экспорттық шикізаттың және компоненттердің
лицензиялық сапада қымбат қағаздарды марапаттау және алушыны лицензиялау
болып табылады.
5. Лицензиялық фирма арқасында жаңа өнім шығару;
6. шынайылылықтың мүмкіншілік эффектілері. Серіктес сатып алушымен
қатысатын мүмкіндігі пайдалырақ шынайы лицензиялық объект жиі лицензиялық
келісіммен қаралады.
Импорттық технологияның экономикалық мақсаты оның:
1. Жаңа (технологиялық) жоғары технологиялық деңгейге кіруі;
2. НИОКР-ге экономикалық шығындар құралы ретінде болуы;
3. Тауарлы импорттық шығындарын төмендеу құралы және біруақытта халықтық
капитал мен жұмыс күшінің көңілін аудару құралы;
4. Шетелдік технолоиялармен шығарылатын экспорттық өнімдердің кеңейтілуіне
жағдай жасау. Мүмкіншіліктер көрсеткендей, көптеген елдерде лицензиямен
шығарылатын бұйымдардың бөлігі валюталық экспортта халықтық бұйымдардың
бөлігін өсіруде.
Жоғарыда аталғандар өзіндік структурасы мен ерекшеліктері бар
интенсивті әлемдік нарықтың технологиялық дамуы мен шығуын анықтады.
Ғылыми-техникалық прогрестің біртекті еместігі, әртүрлі формадағы ғылым
мен техниканың болуы, бір жағынан технологияны жеткізетін каналдар, екінші
жағынан, біртекті емес әлемдік технологиялық рыноктың жағдайын жасап және
олардың әр түрлі формаларын қарастырып, мынадай сегменттерге бөлді:
- патенттер мен лицензиялар нарығы;
- үлкен көлемдегі ғылыми технологиялық өнім нарығы;
- жоғары технологиялық капитал нарығы;
- ғылыми-техникалық мамандар нарығы.
Экономика ғылымының докторы К.Югаэль (банк “Париба” Франция)
есептегендей соңғы онжылдықта орташа геометриялық индекс технологияны
жеткізуде халықаралық технологиялық айытбаста басты рөл атқаратын төрт елді
көрсетті: 1. Жапония 2. ГФР 3. Франция 4. АҚШ.
Экономикалық дамудың әр түрлі баспалдағында тұрған елдер арасындағы
технологиялық үзілудің екі деңгейі структуралық нарығын анықтады:
а) Жоғары технологиялар тек дамыған елдер арасында ғана жүреді;
б) Орташа және төменгі технолоиялар дамып келе жатқан нарыққа жаңа
бастама болады және елдер арасында немесе өз елі ішінде технологиялық
айырбас заты болады;
Ең соңғысына тағы да бір түсініктеме бар. Дамыған елдерде технологиялар
еңбек–ресурстандырушы және көлемді капитал болатын болса, бұл уақытта,,
дамып келе жатқан елдерге капиталсақтандырушы, көлемді еңбек ресурс келеді.
80-ші жылдардан бастап әлемдік технологиялық рынокта доминалды сызық
тәртібімен фирма аралық серіктестік басталды.
Компаниялар қазіргі таңда зерттеу аймағы мен жаңа технологиялардың
бірігуінен экономикалық игіліктермен қатар, оларды қолдану аясымен
нарықтағы өндірісті өткізу сферасында бәсекелес болып келеді.
Фирма аралық қарым-қатынас өз ішіне: венчурлік келісімдер, бірлескен
зерттеулер мен тәжірибелер, технологиялармен алмасу, тікелей капиталдық
салымдар, жеткізу жайындағы келісім-шарттар, бірбеткей технологияларды
жеткізу кіреді.
Толықтырушы халықаралық өндірістік кооперацияларды халықаралық қызмет
тек ұқсас және орта фирмаларды ғана емес, ТНК-ны да бір-бірімен
байланыстырып кіріктіреді. Бұл процестің көрсеткіші ретінде халықаралық
автокөлік жасау жетекші фирмалардың ұштастығы көрсете алады.
Технологияларды өткізу аясының халықаралық кодексі ретінде
технологиялық әлемдік нарық қызметі бойынша: спецификалық қалыптандырылған
құқықтық базасы бар. (Женева, ЮНКТАД, 1979) және халықаралық реттеу
органдары: технологияларды тапсыру (өткізу) комитеті ЮНКТАД. Технологиялар
мен қауіпсіздік жөніндегі мамандар кеңесі (СТЕМ).
1.2 Экономикалық өсу факторлары және оның сипаты
Экономикалық өсудің факторлары деп өндірістің нақты көлемінің көбею
масштабын блгілейтін құбылыстар мен процестер белгілейтін өсудің тиімділігі
мен сапасының жоғарылау мүмкіндіктерін атайды.
Факторларды экономикалық өсуге әсер етуіне байланысты тікелей және
жанама деп бөледі. Тікелей факторларға экономикалық өсудің физикалық
ммүкіндігін белгілейтіндер жатады. Жанама факторларға осы ммүкіндіктерді
ақиқатқа айналдыратын факторлар жатады. Олар тікелей фактордың потенциалын
кеңейтумен қатар, оларды шектеуге де мүмкіндіктері бар.
Тікелей факторды 5 негізгі факторғабөліп қарайды: олар жиынтық өндіріс
пен ұсыныстың динамикасын тікелей белгілейді:
- еңбек ресурстары санының көбеюі және сапасының жоғарылауы;
- негізгі капитал көлемінің өсуі мен сапалық құрамының жақсаруы;
- өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылуының жетілдірілуі;
- шаруашылық айналымына тартылған өндіріс ресурстарының саны мен сапасының
өсу;
- қоғамдағы кәсіпкерлік қабілеттің өсуі;
Жанамалар құрамына мынадай ұсыныс факторлары жатады: нарықтың
монополиялану дәрежесінің төмендеуі, несие алу мүмкіндіктерінің көбеюі және
т.б. Егер де, жанама факторлардың өзгеруі кері жағдайда жүретін болса, онда
мұндай тең жағдайда экономикалық өсу процесі тұрып қалады. Осылайша, біздің
елдегі аяқ астынан өндірістік ресурстардың либеразиациядан кейінгі
қымбаттауы, өнімнің көлемі мен қажеттілігін төмендетуге әкеліп соқтырды.
Сұраныс факторының өндірілген өнімнің көлемін анықтау мүмкіндігі бар. Осы
орайда сұраныстың мынандай факторларынан атап өтуге болады, тұтынушы өсімі,
мемлекеттік және инвестициялық шығындар, әлемдік нарық жағдайында өнімдерді
игеруге мүмкіндігі бар бәсекелестер санын арттыру арқылы экспорт көлемін
кеңейту.
Экономикалық өсімге әсер ететін бөлу факторына мыналар жатады: –––
сапалық өндірістік қор еліміздің аудандарындағы кәсіпорындар;
– шаруашылық қызметкер кірістерді бөлу жөнінде қоғамға әрекет етуші.
Бұл факторлар экономиканың өсім жүйесіне оның тиімділігіне әсер етеді.
Өнімді өсіре білу қабілеті сол өнімнің ары қарай бір қарқынмен дамуы үшін
жеткіліксіз болып табылады.
Ресурстарды тиімді пайдалану және жоғары мөлшерде пайдалы өнім алу
мақсатында оларды бөлу қажет. Бұл жағдай негізіне сәтсіздікке көп ұшырайтын
нарықта кездеседі.
Өнімнің өсу қарқыны мен өндіріс факторының өзгеруінің арақатынасы
әртүрлі болуы мүмкін, ол экономикалық өсімге байланысты болады.
Экономикалық өсімнің (бар) экстенсивті және интенсивті түрі. Экстенсивті
экономикалық өсімде үлкен көлемдегі материалдық игіліктер мен қызмет
көрсету жүйесі көп көлемдегі тікелей факторларды пайдалануға бағытталады:
жұмыссыздарға еңбек құралы, жер, шикізатқа және т.б.
Экстененсивті өсімде өндірістің шынайы өнім көлемінің қарқыны мен
шығындар әрдайым өз үйлесімділігін сақтайды.
Экономикалық өсімнің интенсивті (толы) түрі керісінше дамуы сапалы
өнімнің кең ауқымда дамуы сапалы өсімнің факторының жүзеге асырылуы арқылы
сипатталады.
Сапалы өсім факторлары: прогрессті технологияны қолдану, біліктілікке
ие жұмыс күшін қолдану және аса жоғары өнімді еңбекті қолдану т.с.с.
Осындай жағдайда өсімнің қарқыны көлемі жағынан өндірісте біртұтас шығын
ретінде арттырылады.
Шын мәнінде экономикалық өсімнің экстенсивті немесе интенсивті
түрлері жоқ НТП нәтижесінде енгізілетін, соның арқасында іске асырылатын
өсім факторының саны әрқашанда жұмыс күшін қажет етеді. Өз кезеңінде
өсімнің жұмысшы күші сапасы сипаытмен ерекшеленеді.
Қазіргі таңда экономикалық өсімінің қатынасына сай өзіне және басқа
да типке бағыныштылығ сол меншікті салмақтың өсімділігі шынай және
интенсивті өсім (өсімділігімен) факторына тәуелді. Егерде ЖҰӨ-ның шынайы
үлесі интенсивті фактордағы өсімнің өлшеміне қабілеттілігі артса 50%
жоғарлайды да, онда экономикалық сипатқа сәйкес интенсивті типтің өсіміне
ие. Және керісінше үлес салмақ өсіміндегі шынайы ЖҰӨ-ның интенсивті
факторындағы 50% кем өлшенсе, ал жалпы ЖҰӨ өсімі, экономикалық динамикалық-
экстенсивті заттылық типін сипаттайды.
Қазіргі уақытта фактордың үлесін анықтайтын экстенсивті және
интенсивті өсіміндегі әдістің ЖҰӨ-нің өсімділігінің мәні жоқ. Алайда
қазірігі кездегі әртүрлі әдістердің есеп-қисапы шамадағыдан, өткізілген,
көрсетілім бойынша ҰТ-ға өсімі 70-80 жылдардағы интенсивті факторға
негізделген, индустриалды дамыған мемлекеттерде 50% жоғарыланған, сол
бұрынғы КСРО-ның деңгейі 20% – 30% ие болған. Бұл нәтижеге қарап көрсеткіш
шығарсақ, қазіргі таңдағы нарықтық-экономикалық басым факторы.
Ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП) дамуының көрініс табады, соған
сәйкес нарықтық-экономиканың қабылдануы әкімшілік топтамаға қарағанда
доғары.
Макроэкономикалық көрсетілімнің өзгеруіне сәйкес әсер етуі, оның
анықтау қатынасы арасындағы өндіріс еңбегі және капиталы ҒТП-ның бірнеше
типін саралай ерекшеленеді.
Қатарланған экономистерге қарағанда, олардың тек шектелген үлкен
дамуы пайда болуы ғана тұжырымдаса, әсіресе қозғалмалы бағаға қатыстыра
келе, Кондратев бұрмалы эмперикалық негіздемеге гипотеза бере келе оның
пайда болған үлкен циклының конъюктура шаруашылығына негізделген. Ол ХVІІ
ғасырдың соңына таман үлкен циклдың периодизациясын жалғастыра келе,
мінездемелік құбылысты қарастырып эмперикалық дұрыстылықты атай келе,
үлкенді циклды процестің қосылуын бағыттап, әлеуметтік-экономикалық дамуы
соңына төмен, механикалық үлкен циклдың түсініктемесін қарастырады.
Ең бірінші рет Кондратьев тізбектелген қатардың пайда болуын ескерте
келе, қарапайым өндіріс циклының жалғастыруын 7-11 жыл, 80-60ж циклдық
жұмысы.
Дүниежүзілік шаруашылығы және оның Конъюктурасы, соғыс пен соғыстан
кейінгі уақыт. (Вологда, 1922ж).Бұл қалыпты ескертулер ешқандайда кездей
соқтыққа жатпайды. Ғылым үшін, жаә іскерлік циклдағы ана тілімізбен
айналысқаны, сондай-ақ атап кеткен мына бір циклдар, тоқтала кетсек,
циклдылығы, 1920-1921ж дағдарыспен аяқталған, бұл айтарлық әңгімеден сол
кітаптың көлдене кеткен көрсетіліміне ие болғандығы заңдылық. Сондай-ақ бұл
жерде осы уақытқа сай идеялардың үлкен циклдық экономика ғылымына тоқтаған.
Эмперикалық дәлелдеме үшін пайда болған үлкен цикл, Кондратьев
қозғалмалы индексті тауардың бағасын зерттей келе, кейбір бағалы қағаздың
курсын, депозиттілігін, жұмыс істеп төленген өсімнің табыс пен қолданысы
кейбір және өндірістегі қалайы мен қорғаныс. Бұл көрсетілімдер Англия,
Франция, Германия, АҚШ-да кең қолданылады. Максималды ұзақ эмперикалық
қатардағы тауар бағасы Англиядағы, алтынмен негізделе келген, сол уақыттағы
1700-1925 бүкіл жерді қамтамасыз етті. Ұзақ мерзімді көрсеткіштерді анықтай
келе Кондратьев алғашқы анализдің шешіліміне тоқтай келе, ал сол шешімнен
шыққан өнімнің қайта эмперикалық қатар ретінде қалыптастырады.
Қайта құру үрдісі берілген мәліметтердің халық санына қатысын,
берілгендерді трендтен тазарту (бірінші және екінші қатардың қисықтары
пайдаланылады) және қалдықтарды 9-жылдық әдіспен түзеуді (үлкен емес
циклдардың әсер етуін жою мақсатымен) қарастырды. Осы үрдістің нәтижесі
ұзақтығы 50-60 жылдық айқын берілген циклдық сурет көрсетті.
Аталғанг көрсеткіштерді салыстыру Кондратьевке келесідей
заңдылықтардың бар екендігі туралы қорытынды жасауына мүмкіндік берді:
- 200 жыл көлемінде жоғарылатқыш толқынның алдында техникалық жаңалықтар
аймағында жоғарғы фазаның алдында жаппай өндіріске енетін жандану
байқалады, сол әлемдік байланыс аясының кеңеюі және алтын мен ақша
пайдаланылуындағы өзгерістер жүзеге асады;
- Үлкен циклдардың жоғарылатқыш фазалары қоғам өміріндегі маңызды
сілікіністерімен белгіленген (соғыстар, революция т.б);
- Төмендеткіш фаза ауыл шаруашылығындағы ұзаққа созылған құлдыраумен
байланысты;
- Үлкен циклдар орташа циклдарға әсер етеді төмендеткіш фазада соңғысы
ұзақтығымен және құлау тереңдігімен, жоғарылау қысқалығымен және
осалдығымен сипатталады, керісінше үлкен циклдың жоғарылатқыш фазасында
орташа циклдардың жоғарылауы маңызды және ұзағырақ, ал құлауы – қысқа және
терең емес.
Осы аталғандардың бәрі Кондратевьті ұзақтығы 50-60 жылдық циклдардың бар
екендігіне сендірді. Бірақ үлкен циклдар теориясы туралы айту үшін, алдымен
олардың негінде жататын механизм жайлы түсінік беру қажет еді.
Кондратевьтің айтуы бойынша, ол қарастырып отырған ұзақтық мерзімге тәуелді
жағдайда осы циклдарды түсіндіру үшін қозғалмалы тепе-теңдік идеясын және
әр түрдегі тепе-теңдіктің маршаловскийлік әдісін пайдалана отырып шешуге
тырысты. Кондратьевті қызықтырған: Маршалл терминологиясы бойынша, 3-
қатардың тепе-теңдігі қызмет ету барысы ондаған жылдармен өшенетін өзгеруші
капиталдың байлық қорын бөлгендегі орнатылған теңдік.
Кондратьев ұсынған үлкен циклдың теоретикалық жобасы келесіге
тіреледі. Жоғарылатқыш толқын жаңарумен және капиталдық қордың
кеңеюімен байланысты. Оның басына капиталдың натуралды және ақшалай формада
жинақталуы сенімді дәрежеге жетті деп болжанады; Жинақтау үрдісінің
жалғасуының ағымдағы инвестициялау үрдісінен озатын алдын-ала жіберілуі
жасалында.: капитал күшті финанстық және кәсіпкерлік орталықтарда
концентрацияланған және ол арзан. Осы шарттардың болуы жинақталған
жаңалықтардың жаппай кіріп келуіне мүмкіндік тудырады. Конъюктураның
жоғарылатқыш толқыны басаталады, әлемдік нарықтың кеңеюі және ондағы
бәсекелестің күшеюі болда, бұл мемлекеттер арасындағы келіспецушлікітердің
күшеюіне алып келеді, сондай-ақ мемлекет ішінде әлеуметтік қысым болады.
Қажеттіліктердің жоғарлауы, дәстүрлі ресурстарды пайдалану, халық
санының өсуі екі бірегей міндетті: экономикалық өсу мен экономиканың
тиімділікті шешуді көздейді. Экономикалық өсу жасалынатын пайдалылықтардың
көлемінің көбеюі, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы болып
табылады.
Өздігінен экономикалық өсу қарама-қайшылықтарға толы. Сөйтіп өндірістің
және материалды игіліктердің тұтынуының ұлғаюын олардың сапасы мен өмір
сүру жағдайының нашарлануының, тазартқыш құрылғыларды үнемдеудің арқасында
жүзеге асыруға болады, ал өндірістің уақытша өсуіне ресуртарды жемқорлықты
пайдаланудың нәтижесінде жетуге болады. Мұндай өсу не тұрақсыз, не мүлдем
мәнсіз болып келеді. Сондықтан экономикалық өсу әлеуметтік тұрақтылық пен
оптимизммен үйлескенде мән-мағынаға толы болады. Мұндай өсу бірқатар
салмақталған мақсаттарға жетуді көздейді: өмір сүрі ұзақтығын көбейту,
ауыруға шалдығу мен жарақаттану, мертігуге ұшырауды төмендету, білім беру
менмәдениет деңгейін жоғарлату, қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мен
тұтынудың рационалдылығы, әлеуметтік тұрақтылық пен өз келешегіне деген
сенімділікті арттыру, кедейшілік пен өмір сүру деңгейлеріндегі
айырмашалықтарды жеңу, максималды жұмысбастылыққа жету, қоршаған ортаны
қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті жоғарлату, қылиысты төмендету, т.с.с.
Экономикалық өсудің жолдары – бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің тарихи
қалыптасқан бастапқы жолы. Әрине өзінің біріншілігінің нәтижесінде ол
экономиканың бірқатар салаларын қамтитын көптеген мәселелерімен соқтығысты.
Ал бұл мәселелерді атап өту экономикалық қатынастардың кейінгі дамуында
болдырмау үшін маңызды. Экономикалық жағдайы боынаша алдыңғы қатарлы
елдермен салыстырғанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен, нашар
дамыған елдер әлемнің үлкен бөлігін құрайды. Бқұл елдер дами алады, бірақ
қазіргі кезде экономикалық дамығандардан артта қалып отыр. Бұл жерде
экономикалық өсудің экстенсивті жолы басым және олардың даму мәселелері
үлкен қызығушылықты тудырады.
Даму кілті басты төрт факторларға негізделген:
1.Халық
2.Табиғи ресурстар
3.Капитал жинақтау
4.Техника
Сондықтан экономикалық даму жағдайында осы факторлармен байланысты
сұрақтарды қарастыру қажет. Олар: табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту
және оны анықтау, халықтың жұмысбастылығы жайлы мәселелер, капитал
салымының техника экономикалық прогресі туралы негізін қамтиды.
Экономикалық өсудің категориясы кез-келген шаруашылық жүйелер кезінде
қоғамдық өндірістің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Экономикалық өсу – уақыттың белгілі бір кезеңіндегі қоғамдық өнімді
сандық және сапалық жетілдіру болып табылады 1.
Экономикалық өсу уақыттың әрбір берілген бөлігінде ресурстар
шектеулігінің мәселелерін шешуді белгілі бір дәрежеде жеңілдетуді және адам
қажеттіліктерінің неғұрлым кең шеңберін қанағатттандыру мүмкіндігін
білдіреді.
Экономикалық өсу бір-бірімен тығыз байланысты екі әдіспен анықталып,
өлшенеді: белгілі бір уақыт аралығындағы айнымалы, не болмаса потенциалды
ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде және белгілі бір уақыт аралығындағы кезеңнің жан
басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде екі анықтама да қолданыла
береді. Мысалы, егер басты назар саяси әскери потенциалының мәселелеріне
арналса, онда бірінші анықтама сәйкес келеді. Бірақ жеке елдермен
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін салыстыру кезінде екінші анықтама
сәйкес келеді. Сөйтіп Үндістанның ЖҰӨ-і Швейцарияның ЖҰӨ-інен 70%-нан
асады, әйтсе де Үндістан Швецариядан халықтың өмір сүру деңгейі бойынша 60
есеге артта қалып отыр. Әдетте бұл анықтамалардың кез келгенінен
экономикалық өсу пайызбен, өсудің жылдық қарқындарымен өлшенетіндігі
шығады.
Ең жалпылама түрдегі экономикалық өһсу өндіріс пен оның факторларының
(өнімділігінің) нәтижелерінің сандық және сапалық өзгеруін білдіреді.
Қазіргі кезде әртүрлі ұлттар, халықтар мен олардың үкіметтерімен
жүргізілетін экономикалық талқылаулар мен пікір сайыстарда экономикалық өсу
мәселелері алдыңғы қатарларда тұр. Нақты өндірістің өсіп келе жатқан көлемі
кез-келген шаруашылық жүйе соқтығысатын мәселелерді: адамдардың шексіз
қажеттіліктерін шектеулі ресурстар жағдайында қанағаттандыруды белгілі –
бір дәрежеде шешуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық өсудің эксиенсивті және интенсивті түрлерін ажыратуға
болады. Бірінші жағдайда қоғамдық өнімнің көбеюі өндіріс факторларының
сандық көбеюінің: өндіріске еңбек, капитал (өндіріс құралдарын), жердің
қосымша ресурстарын жұмылдырудың нәтижесінде жүзеге асады. Бұл кезде
өндірістің технологиялық базасы өзгермейді. Өйткені дәнді дақылдардың
неғұрлым үлкен көлемін алу мақсатында тың жерлерді жырту, электр
станцияларын құру мен сатық жинайтын комбайындарды үлкен көлемде шығару
үшін жұмысшылардың неғұрлым үлкен көлемін тарта беру – осының бәрі қоғамдық
өнімді көбейтудің экстенсивті жолдарының мысалы. Экономикалық өсудің бұл
типі кезінде өнімнің өсіміне жұмысшылар санын мен олардың мамандану
құрамының сандық өсуінің және кәсіпорын қуаттылығының көбеюінің арқасында,
сонымен қатар орнатылған жабдықтың көбеюінің арқасында қол жеткізуге
болады. Нәтижесінде бір жұмысшыға есептегендегі өнім шығару бұрынғыдай қала
береді.
Ал экономикалық өсудің интенсивті түрі кезінде қолданылатын еңбек,
капитал мен басқалардың көлемі өзгеріссіз қала берсе де бастысы өнімділік
тиімдлігінің жоғарлауы мен өндірістің барлық факторларын пайдаланудан
түскен кері қайтарылымдықтың өсуі болып табылады. Мұнда негізгісі болып
өндіріс технологияларының жетілуі, өндірістің негізгі факторларының
сапасының жоғарлауы табылады. Интенсивті экономикалық өсудің маңызды
факторы – еңбек өнімділігінің жоғарлауы. Бұл көрсеткішті бөлшек түрінде
белгілеуге болады: ЕӨ= ЕӨ, мұндағы ЕӨ - еңбек өнімділігі, Е- натуралды
немесе ақша түрінде өрнектелген жасалынған өнім, Ө - еңбек бірлігінің
шығындары ( мысалы, адам – сағат).
Экономикалық өсудің интенсивті түрі неғұрлым тиімді және сапалы
жасалынған өндіріс факторларының кең қолдануына негізделген өнім шығару
ауқымының көбеюімен сипатталады. Өндіріс ауқымының өсуі неғұрлым
жетілдірілген техникаларды, алдыңғы қатарлы технологияларды, ғылыми
жетістіктерін, аса үнемді ресурстарды, жұмысшылар мамандануын көтеруді
қолдану арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл факторлардың арқасында өнім
сапасының жоғарлауына, еңбек өнімділігі мен ресурстарды жинақтаудың өсуіне,
т.с.с. қол жеткізіледі.
ХХ ғасырда етек алған ғылыми-техникалық революция жағдайында батыстың
индустриалды елдерінде дамудың артықшылықты үлгісі ретінде интенсивті
экономикалық өсу мойындалды.
Экономикалық өсуді өндіріс пен олардың факторларының нәтижелерінің
өзгерістерін көрсететін өзара байланысты көрсеткіштер жүйесінің көмегімен
бағалауға болады. Нарықтық экономика жағдайында тауарлар мен қызметтерді
өндіруді қамтамасыз ету үшін өндірістің 3 факторы қажет:еңбек, капитал және
жер (табиғи ресурстар). Яғни Ү – жиынтық өнім еңбек – (L), капитал – (К),
және табиғи ресурстар – (N) шығындарымен өрнектелетін функция (2):
Ү=f(L,K,N)
Экономикалық өсуді сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың көмегімен өн.дірістің жекелеген факторларын қолданудың нәтижелілігі
өлшенеді.
Экономикалық теорияда жиынтық ұсыныс жағындағы факторларды бөліп
көрсетеді. Оларға:
А) табиғи ресурстардың көлемі мен сапасы
Б) еңбек ресуртарының көлемі мен сапасы
В) негізгі капиталдың көлемі
Г) ғылыми техникалық прогрестің деңгейі.
Жиынтық сұраныс факторларынан жоғарланған ұлттық өнімді сатуға
байланысты және жиынтық сұраныстың барлық элементтері барлық көбейіп жатқан
ресурстардың толық жұмсалуын қамтамасыз етілуі керек. Бұдан басқа жиынтық
сұраныспен байланысты факторларға ресурстарды тиімді бөлу де жатады.
Факторлардың маңыздыларының бірі еңбек шығындары табылады. Бұл фактор
біріншіден ел халқының санымен анықталады. Бірақ халықтың белгілі бір
бөлігі еңбекке жарамдылар санына енгізілмейді және еңбек нарығына шықпайды,
оларға оқушылар, зейнеткерлер, әскерілер, т.б. жатады. Ал жұмыс істегісі
келетіндер еңбек күшін құрайды. Бұдан басқа еңбек күшінің құрамында
жұмыссыздар, сонымен қатар жұмыс істегісі келіп, бірақ оны таба алмай
жүргендер көрсетіледі. Сөйтіп 1999 ж. АҚШ-та бүкіл халықтың жұмыс бастылары
52% құраған.
Әйтсе де еңбек шығындарын жұмысбастылар санымен өзгерту нақты жағдайды
толық мөлшерде көрсетпейді. Еңбек шығындарының неғұрлым нақты өлшемі болып
еңбек уақытының сомалық шығындарын ескеруге мүмкіндік беретін жұмыс
істелген адам-сағат көлемдерінің көрсеткіштері табылады. Жұмыс уақыты
шығындарының көбеюі бірқатар факторларға тәуелді: халық өсімдерінің
қарқындарына, жұмыс істеу ықыласына, жұмыссыздық деңгейіне, зейнетақымен
қамсыздану деңгейіне, т.б. Барлық факторлар уақыт аралығында және елдер
бойынша экономикалық дамудың қарқындары мен деңгейлеріндегі бастапқы
айырмашылықтарды құра отырып өзгереді.
Сандық факторларымен қатар еңбек күшінің сапасы мен сәйкесінше өндіріс
процесіндегі еңбек шығындарының сапасы маңызды рөл атқарады. Білім деңгейі
мен жұмысшылар мамандануының жоғарлауынан еңбек өнімділігінің жоғарлауы
жүреді. Ал бұл экономикалық өсудің деңгейі мен қарқындарының жоғарлауына
себеп болады. Басқаша айтқанда еңбек шығындары жұмыс уақыты мен
жұмысбастылар санының көбеюінсіз-ақ, тек еңбек күші сапасының жоғарлауы
арқылы ғана ұлғая алады.
Экономикалық өсудің келесі маңызды факторы болып капитал табылады. Ол –
құрылғылар, ғимараттар мен тауар қорлары. Негізгі капитал тұрғын қорды да
енгізеді. Өйткенде үйлерде тұратын адамдар үйлер көрсететін қызметтерден
пайда болады. Фабрикалық ғимараттар мен конторлар өз жабдықтарымен өндіріс
факторлары болып табылады. Өйткені машиналардың үлкен санымен қаруланған
жұмысшылар тауарларды көбірек шығарады.
Экономикалық өсудің тағы бір маңызды факторы – жер, нақтырақ айтсақ
табиғи ресурстардың саны мен сапасы. Әртүрлі табиғи ресурстардың қорлары,
құнарлы жерлердің болуы , жағымды да жайлы климат пен ауа-райлық жағдайлар
елдің экономикалық өсуіне айтарлықтай салмақты үлес тигізетіні белгілі.
Әйтсе де, көлемді табиғи ресурстардың қолда болуы әр уақытта
экономикалық өсудің жеткілікті факторы болып табылмайды. Мысалы, Оңтүстік
Америка мен Африканың кейбір елдері табиғи ресурстардың көлемді қорларын
иемдене отырып, әлі күнге дейін артта қалған елдер қатарында жүр. Бұл
экономикалық өсуге ресурстарды үнемді де тиімді пайдалану ғана
әкелетіндігін білдіреді.
Ғылыми – техникалық прогресс экономикалық өсудің басты құрылғысы. Ол
өндіріс процесін жетілдіруді сипаттайтын бірқатар құбылыстарды қамтиды:
технологияларды жетілдіру, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
әдістері мен нысандары. Ол берілген ресурстарды шығарылатын түпкі өнімді
көбейту мақсатымен жаңадан алмастыруға мүмкіндік береді. Бұл кезде
әдеттегідей жаңа, неғұрлым тиімді, пайдалы салалар пайда болады. Тиімді
өндірістің көбеюі, ұлғаюы экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
қалыптасып келе жатыр.
Мемлекет экономикалық өсуді реттеуде маңызды рөл атқарады және ол
бұлпроцесті ынталандыру үшін қандай тиімді шараларды қолданатындығын
қарастыру қажет:
1. Кейнсиандықтар экономикалық өсуді сұраныс факторларының көзқарасы
жағынан ғана қарастырады. Олар әдетте өсу қарқындарының төмендігін ЖҰӨ-нің
қажетті өсімін қамтамасыз етпейтін жиынтық шығындардың болжанбайтын
деңгейімен түсіндіреді. Сондықтан олар капи –тал салымды ынталандыратын
құрал ретінде пайыздың төмен ставкаларын (арзан ақшалар саясатын)
насихаттайды. Ал қажет болған жағдайда капитал салымның жоғарғы деңгейі
инфляцияға әкелмес үшін үкіметтік шығындар мен тұтынуды шектеу үшін
бюджетті-қаржылық саясат қолданылуы мүмкін.
2. Кейнсиандарға қарама-қайшы ұсыныс экономикасының жақтаушылары
экономикалық жүйенің өндірістік потенциалын көтеретін факторларға сүйенеді.
Әсіресе, олар жинақтау мен капитал салымдарға ынталандыратын, еңбек сіңіру
мен кәсіпкерлік тәуекелділікті мадақтайтын құрал ретіндегі салықтардың
төмендетілуіне шақырады. Кейнсиандықтар көбінесе қысқа мерзімді
мақсаттарға, атап айтқанда нақты ЖҰӨ-нің жоғарғы деңгейін сақтап отыруға,
жиынтық шығындарға әсер етуге назар аударса, ұсыныс экономикасының
жақтаушылары толық жұмысбастылық пен өндірістік қуаттардың толық қамтылуы
кезінде қоғамдық өнімнің өсуін қамтамасыз ететін факторларға сүйене отырып,
ұзақ мерзімді мәселелерді қарастырады.
3. Әртүрлі теориялық бағыттардың экономистері экономикалық өсуді
ынталандырудың басқа да мүмкін болатын әдістерін ұсынады. Мысалы, кейбір
ғалымдар экономикалық өсуді ынталандыру үшін өнеркәсіп құрылымындарының
қалыптасуында үкімет өзіне тікелей белсенді қатысушы рөлін алатын
индустриалды саясатты үгіттейді.Сонымен қатар үкімет жоғары өнімділікті
салалардың дамуын тездететін және төмен өнімділікті салалардан ресурстардың
қозғалысын жылжытатын шараларды жүзеге асыруға жол береді. Білім беруге
бағытталған шығындар да жұмыс күші сапасының жоғарлауы мен еңбек
өнімділігінің өсуіне де ықпал ете алады.
Экономикалық өсуді ынталандырудың мүмкін болатын әдістерінің көптігі
мен қиыншылықтарына қарамастан экономистердің барлығы экономикалық өсу
қарқындарының көбеюі оңай мәселе еместігі мен капитал сыйымдылық пен
жинақтарға бейімділік реттеу шараларына оңай берілмейтіндігі туралы ортақ
ой – пікірді бөліседі.
Жоғарыда айтылғандардың бәрінен келесідей келесідей қорытындыны айтуға
болады:
- Экономикалық өсуді жан басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің өсуі немесе
потенциалды ЖҰӨ-нің өсуі ретінде анықтауға болады. Ол ішкі және халықаралық
әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешу үшін қолданылатын өндіріс өсімін
қамтамасыз етеді.
- Экономикалық өсу келесі факторлармен анықталады: табиғи және еңбек
ресурстары, капитал, технологиялар.
- Экстенсивті өсу кезінде жұмыссыздық жеңгейінің қысқаруына қол жеткізіледі
және өсу қарқындарын жоғарлатуға үмкіндік беретін толық жұмысбастылыққа
жету. Бірақ ол уақытша құбылыс, өйткені толық жұмысбастылық жағдайы жыл
сайын толықтандырыла алмайды және келесі жылы өсу қарқыны өзгеріссіз
қалады.
- Дамудың экстенсивті түрінде жұмысшылардың көбісі жоғары маманданбаған.
- Экстенсивті өсу көбінесе тоқыраушылық сипатқа ие. Іс-жүзінде техникалық
прогресс жоқ, өндірістік негізгі қорлар моральді және физикалық тозады,
жұмысшылардың қор қаруландырылуы төмендейді.
- Дұрыс салықтық және инвестициялық саясат кезінде мемлекет экономикалық
өсуде маңызды рөл атқаруы мүмкін.
Жоғарыдғы мәселелерді қарастыра келе дамудың экстенсивті жолы өзін
сарқып бітті. Жаңа, әлі даму үстіндегі экономикалық қатынастар жағдайында
экономикалық жаңа өрлеуге жол бермей тек қайшылықтарға әкеледі. Сондықтан
объективті түрде экономикалық өсудің үлгісін ауыстырып, халық шаруашылығын
интенсивті даму жолына қою керек. Бірақ интенсивті жолдың өзі
экстенсивтіден туындағанын ұмытпау керек. Жаңа экономикалық қатынастардың
дамуына негіз құрып, экстенсивті өсу жолы бүкіл әлемнің ұлттық
шаруашылықтарының дамуына үлкен үлесін енгізді.
1.3 Экономикалық дамудың құқық негіздері
Экономикалық дамудың (басты белгісі) адам басына басты белгісі – ұлттық
кірістің өлшемі экономист – теорияшылар, практиканттар дәлелдеген ұзақ
мерзімде болуы мүмкін емес. Сол үшін қоғамның мақсаты стабилдің және
тұрақты темптері экономикалық дамуы үшін керек. Сол үшін, осыны іске асыру
үшін белгілі факторларын білуі керек. Маңызды заңдар мемлекет ішінде
экономикалық дамуын қадағалайды.
Олар: 1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz