Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын құқықтық реттеу

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4б.

1 . тарау. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесінің құқықтық негіздері ... ... ... ... ..5б.
1.1. Мемлекеттік бюджет . негізгі ұғымдары, маңызы және ерекшеліктері ... ... 5.10б.
1.2. Мемлекеттің бюджеттік қызметі, қағидалары және бюджеттік классификация ... ... .11.14б.
1. 3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ...15.20б.

2 . тарау. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы мен нақтылануының
түсінігі және негізгі проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21б.
2.1. Бюджеттің атқарылуы туралы жалпы ережелер мен принциптер ... .2.24б.
2.2. Бюджеттің атұарылу негізінің мән жайлары ... ... ... ... ... ... .24.26б.
2.3. Бюджеттің атқарылу процесі . оның сатылары ... ... ... ... ... 26.30б.
2.4. Мемлекеттік бюджеттің нақтылануы мен түзету процесінің негізгі ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... 30.33б.
2.5. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің атқарылуын құқықтық реттейтін арнайы құзырлы органдар ... ... ... ... ...33.54б.

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.56б.
Пайдаланылған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі...57.59б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Инвестициялық және қаржылық құқығы кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын құқықтық реттеу

Орындаған: Несіпбаева
Ш.Қ.
Ғылыми
жетекші: аға оқытушы

Сейтжанов Ә.Ә.

Жұмыс қорғауға жіберілді_____________
кафедра меңгерушісі заң ғылымдарының
кандидаты, доцент Рахметов Е.Ш.

Алматы 2006 ж.

Ж О С П А Р

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4б.

1 – тарау. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесінің құқықтық

негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5б.

1. Мемлекеттік бюджет – негізгі ұғымдары, маңызы және

ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5-10б.
2. Мемлекеттің бюджеттік қызметі, қағидалары және
бюджеттік
классификация ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1-
14б.
1. 3. Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесі ... ... ... ... ... ...15-20б .

2 – тарау. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы мен нақтылануының
түсінігі және негізгі
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21б.

2.1. Бюджеттің атқарылуы туралы жалпы ережелер мен

принциптер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .2-24б.
2.2. Бюджеттің атұарылу негізінің мән
жайлары ... ... ... ... ... ... .24- 26б.
2.3. Бюджеттің атқарылу процесі – оның
сатылары ... ... ... ... ... 26-30б.
2.4. Мемлекеттік бюджеттің нақтылануы мен түзету процесінің
негізгі
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30-33б.
2.5. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің атқарылуын

құқықтық реттейтін арнайы құзырлы органдар
... ... ... ... ...33-54б.

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55 -56б.

Пайдаланылған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-59б.

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы егемендігін алған, басқа да
тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылған, терезесі тең, берік іргелі
мемлекет. Сондықтан да жаңадан аяғымызға тік тұрып қадам басып, нарықтық
экономикаға өту барысында біршама қиыншылықтардан өтуімізге тура келіп
отыр.
Жалпы экономика саласы, мәдениет саласы, қорғаныс, спорт, денсаулық
салалары болсын қазіргі заман талаптарына сай болу үшін біздің зайырлы
мемлекетімізден көптеген өзгерістер мен толықтыруларды талап етуде.
Мұндай өзгерістер мен толықтыруларға тоқтала кетсек, оларға осы
салаларды әрдайым тәртіпті де тұрақты дамыту үшін жетілген заңнаманың
болуын, басқарушы мемлекеттік органдардың және сонда қызмет етуші
мемлекеттік қызметкерлердің, яғни біліктілігі жоғары, халықаралық
стандарттарға жауап беретін, бәсекелестікке төтеп бере алатын мамандардың
болуын т.б. жатқызуға болады.
Дегенмен ең бастысы ел экономикасының берік те, қарқынмен дамушы болуы
тиіс. Себебі жоғарыдағы аты аталғандарды қамтамасыз етіп, олардың қызметін
қаржыландыру үшін мемлекеттің тұрақты да, күшті ақша қоры болуы керек.
Мұндай ақша қоры мемлекеттік бюджет деп аталады.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Бюжеттік жүйе – мемлекетте жұмыс істейтін барлық бюджеттердің жиынтығын
білдіреді. Бюджеттен тыс қорлардың жиынтығымен мемлекеттік қаржылардың
жиынтығын құрайды. Бюджет жүйесінің құрылысы мемлекеттік басқару
органдарының құрылысымен анықталады. Біздің мемлекетіміз унитарлы мемлекет
болғандықтан басқару органдарының екі деңгейі бар: орталық және жергілікті.
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Мемлекеттік бюджеттің уақтылы және толық атқарылуына мемлекет тынысы
байланысты десек тіпті де қателесе қоймаймыз. Өйткені жоспарланып, алдын
ала кірісі мен шығысының белгіленуіне, және сол жоспардың тиісті деңгейде
немесе мөлшерінен тыс, яғни артық орындалуына сәйкес мемлекеттің
экономикасының қандайлық деңгейде дамып отырғанына келелі баға беруге
болады.
Жалпы бюджеттің атқарылуы дегеніміз – бюджетке түсімдердің түсуін,
бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын қамтамасыз ету, сондай – ақ
бюджет тапшылығын қаржыландыру мен профицитін пайдалану жөніндегі іс-
шаралар кешенін орындау.
Осы айтылған бюджеттің атқарылуын құқықтық реттейтін арнайы құзырлы
органдардың дұрыс әрі тиімді қызмет етулеріне байланысты бюджеттің
атқарылуының маңызды принциптері жүзеге асады. Бұл процесс ел
экономикасының тыныс-тіршілігін айқындап отыр.
Осыған да байланысты болар менің төменде қарастырып отырған диплом
жұмысымның негізгі мәселесі мемлекеттік бюджеттің атқарылуы, және оның
атқарылуын құқықтық реттеу болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты бюджеттің атқарылуының құқықтық
реттерін ашып көрсету. Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыс екі
бөлімді қамтиды.
Аталған негіздерді ашу үшін келесідей міндеттер қойылды:
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесінің құқықтық
негіздері деп аталатын тарауда мемлекеттік бюджет дегеніміздің не екені,
оның ел экономикасында қандайлық орын алатыны, мемлекеттің бюджеттік
қызметі қалай жүзеге асырылатыны,оның қандай қағидаларының бар екені, және
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі қалай құрылатынын зерттеу, әрі
құқықтық негіздеп беру.
Екіншіден, Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы мен нақтылануының түсінігі
мен негізгі проблемаларына арналатын тарауда бюджеттің атқарылуының жалпы
ережелері мен принциптері, атқарылу процесінің өзі, бюджеттің нақтылануы
мен түзету процесі, және бюджеттің атқарылуын құқықтық реттейтін арнайы
құзырлы органдар жөнінде теориялық және заңнамалық реттердегі негіздерді
айқындап беру.
Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын құқықтық реттеу тақырыбындағы
дипломдық жұмысты жазу барысында, негізгі тиориялық мәселелердің анық
қанығына жету үшін құқық және экономика ғылымдарында айтулы еңбектерін
жазып қалдырған заңгер және экономист ғалымдардың кітаптары пайдаланылды.
Бұл еңбектерде бюджет ұғымы ашып көрсетілген. Және де Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесінің құрылуының бағыттары айқындалған.
Сонымен қатар, тақырыпты толық қанды зерделеу мақсатында Қазақстан
Республикасының Ата Заңы – Конституция, осы салаға қатысты Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексі, Салық кодексі, арнайы құзырлы органдардың
қызметтерін реттейтін Заңдар мен өзге де нормативті – құқықтық актілер,
сонымен қатар Ел Президентінің Қазақстан – 2030 атты және де биылғы
жылдың 1-наурызында Қазақстан халқына арнаған Жолдаулары пайдаға жаратылды.
Аталған нормативті құқықтық актілерде Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесінің құқықтық жағдайы негізделеді. Ал Ел Президентінің халыққа
жолдауына орай мемлекетімізде жыл сайынғы бюджеттің кірістері мен шығыстары
көздерінің бағыттары айқындалады.
Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын құқықтық реттеу атаулы осы дипломдық
жұмысым менің алдағы да күрделі еңбектерімнің алғашқы бастауы, негізгі
бастамасы болады деген сеніммен жазылып отыр.

1- тарау. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесінің құқықтық
негіздері
1.1. Мемлекеттік бюджет – негізгі ұғымдары, маңызы және ерекшеліктері.

Қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп- дамуын, өркениеті мен
әлеуметтік – экономикалық ахуалын оның орталықтандырылған қаржылық ресурсы
(ақша қоры) – мемлекеттік бюджетіне, осы бюджеттің қоғамдық –мемлекеттік
маңызы бар мүдделерге байланысты атқаратын роліне қарап сипаттауға болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бабының 1-тармағында
Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет деп айтылған. Демек, унитарлық (конституциялық нормада біртұтас
деп берілген ) мемлекеттің бюджеттік құрылысы біздің елдегідей екі
деңгейден – республикалық бюджеттен және жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының құзырындағы жергілікті бюджеттен тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің қоғам және мемлекет тыныс- тіршілігіндегі ролі
мен маңызы Қазақстан Республикасының нарықтық дамуы мен егемендігінде
көрініс тауып отыр.
Мемлекеттік бюджет нарықтық экономика саясатын айтарлықтай жүргізуге,
индустриалдық - инновациялық даму стратегиясын, ауылдық аумақтарды дамыту
бағдарламасын, экономика салаларындағы құрылымдық түрлендіруді іске асыруға
септігін тигізетін, ал бюджеттік құқық пән салықтық құқық әлеуметтік –
экономикалық, мәдени және саяси - әкімшілік даму аясына қуатты ықпал ететін
негізгі тетіктер болып табылады.
Демек, Қазақстан Республикасындағы біте қайнасқан қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қаржыландырудың қайнар бұлағы, мемлекеттік қаржы -
қаражаттардың жүйеленген ағыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы республикалық және жергілікті бюджеттер мемлекеттің
бюджет жүйесінің материалдық тірегі, қаржы жүйесінің орталық буыны,
Қазақстан Республикасы мемлекеттігінің атрибуты және оның егемендігінің
қаржылық негізі болып саналады, сондай-ақ мемлекеттік бюджет арқылы жалпы
ұлттық өнімнің тиісті қаржылық заң актілерінде көзделген бөлігі қайта
бөлініп, қоғамның әлеуметтік – экономикалық игілігіне пайдалынылады.
Мемлекет қарамағында өте мол және әр түрлі дәрежедегі ақша қаражаттары
қорлары бар екені жоғарыдан белгілі болды. Солардың ішінен жалпы
мемлекеттік, орталықтандырылған ақша қоры, яғни “бюджет” жеке дара бөлініп
шығады. С.М. Найманбаев өзінің Қазақстан Республикасының қаржылық хұқы
атты еңбегінде былай делінген: негізінде бюджет терминін ғылыми тұрғыдан
алып қарасақ, өзіне тән ерекшеліктеріне байланысты төрт мағынадан тұрады:
1) материалдық мағынада; 2) экономикалық категория ретінде; 3) құқықтық
мағынада; 4) заңи – техникалық мағынада;
Материалдық мағынада, бюджет дегеніміз, мемлекеттің (немесе жергілікті
әкімшілік – аумақтық мекендердің) шығыстарына жұмсауға арналған, жалпы
мемлекеттік орталықтандырылған немесе жергілікті ақша қаражаттары қорлары,
яғни мемлекеттік қазына.
Бюджеттің өзі ақша қаражаттары қоры ретінде біртұтас түрінде
кездеспейді, өйткені түскен кірістер бірден белгіленген шығыстарға
жұмсалынып отырылады[1].
Заң әдебиеттерінде бюджетті экономикалық категория ретінде
қарастырғанда, оны жалпы мемлекеттік орталықтандырылған немесе жергілікті
ақша қаражаттары қорларын құратын және пайдаланатын экономикалық
қатынастардың жүйесі деп сипаттайды.
Экономист ғалым В.Д. Мельниковтың Қаржы атты кітабында бюджетке
берілген анықтаманың мән – мағынасы жоғарыдағы анықтамадан алшақ емес:
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім құнын
мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық
қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгілейді[2].
Осы экономикалық тұрғыдан мемлекеттік бюджеттің өзіне тән
ерекшеліктерін көрсетуге болады. Олар келесідей белгілермен Н.Е.
Мухитдиновтың, С.М. Найманбаевтың және С.Серимовтың ортақ еңбегінде былай
сипатталады[3]:
1. Ол мемлекет қарамағына қоғамдық өнімнің, ұлттық табыстың,
жалпы ішкі өнімнің құнының бөлігін және оны жалпы мемлекеттік
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға пайдалануға байланысты бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны болып табылады;
2. Қоғамдық өнімнің құнын бюджеттік бөлудің пропорциясы мен
нысаны тұтас алғанда ұлғаймалы ұдайы өндіріс мұқтаждығымен
және қоғамның әрбір тарихи кезеңде дамуының қоғам алдында
тұрған міндеттермен айқындалады;
3. Ол тауар нысанындағы қоғамдық өнімнің тікелей қозғалысына
байланыстс емес құн бөлу сатысын, яғни тауар нысанындағы
құнның қарсы қозғалысына жолықпаған ақша нысанындағы
құнның біржақты қозғалысын көрсетед.
4. Ол құнды халық шаруашылығы салалары, еліміздің аумағы және
экономика секторлары арасында бөлуге арналған.
Сонымен мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде ақша
нысанындағы өндірістік қатынастарды көрсетеді және оның өзіне тиісті
материалдық – заттай институты, яғни ақша қаражаттары қорлары болады.
Мысалы, мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры – республикалық бюджет
болып табылады.
Құқықтық категория ретінде бюджет деп, мемлекеттің негізгі қаржылық
жоспарын, яғни мемлекеттің және жергілікті өкілді органдардың кіріс және
шығыс балансын айтамыз.
Заңи – техникалық мағынада бюджет дегеніміз – мемлекеттің негізгі
қаржылық заңы немесе жергілікті өкілді органдардың қаржылық – құқықтық
актілері.
Осы аталған ерекшеліктер бюджетті заң және экономикалық теория
тұрғысынан сипаттап көрсетеді.
Енді мемлекеттік бюджеттің маңызына және оның қаржы жүйесінде алар
орнына тоқталып өтер болсақ, бюджет маңызы мынадан көрініс табады: ол
мемлекеттің қызмет етуінің қаржылық базасын құрады.
Ақшалай ресурстардың аккумуляциясы мен мобилизациясы арқылы жалпы
ұлттық өнімнің бір бөлігін ұдайы бөлу, пайдаланған бюджеттік (қаржылық)
ресурстарды бөлшектеу мен ұйымдастыру сияқты процестер мемлекеттік бюджет
арқылы өтеді.
Мемлекеттік биліктің негізгі есептік инструменті болып мемлекеттік
бюджет табылады, ол мемлеке қарамағындағы мемлекеттік заемдар мен салықтық
және салықтық емес түсімдер түрінде түскен табысты; және де бюджеттік –
шығыс жазбаларға сәйкес бюджет ресурстарын пайдалану процесін бақылауға
мүмкіндік береді.
Мемлекеттік бюджет қаржы жүйесіне қарағанда жалпы тек өзінде бар
ұлттық табыстың бөлігін ғана қайта бөледі және келесі бағытта әрекет етеді:
- ел экономикасын жоспарлау, басқару және реттеудің экономикалық рычагы
ретінде
- мемлекеттің қаржылық саясатымен анықталатын секторлар, әкімшілік –
территориялды бірліктер, қоғамдық іс - әрекет сферасының пропорциялары
арасында ұлттық табысты таратуды жүзеге асыратын, қаржы ресурстарын басқару
және ақшалай қатынастарды ұйымдастыру механизмі.
Яғни мемлекеттік бюджет мемлекеттің егемендігінің материалдық негізі
және мемлекеттіліктің бұлтартпас атрибуты ретінде адал қызмет етеді.
А.И. Худяков Финансовое право Республики Казахстан атты кітабында
былай дейді, мемлекеттің қаржы жүйесіне кіретін барлық институттарды
сипаттайтын болсақ, оның ішінде бюджет – бұл жалпы маңызы бар іс-шараларды
қаржылындыру үшін арналғандығын ерекше атап өту керек. Бюджеттің
шығыстарының негізгі бағыттары келесідей: мемлекеттік аппаратты, оған қоса
сот, прокуратура және полицияны қамтамасыз ету, қорғанысқа кеткен
шығыстарды қаржыландыру, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру, белгілі
бір экономикалық, яғни халықтық шаруашылықтық маңызы бар, немесе білгілі
әлеуметтік сипаттағы бағдарламаларды қаржыландыру (мысалы, ел ішінде
тамақтану тағамдарына төмен бағаны қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығын
қаржыландыру).
Бюджеттің негізгі кіріс көзі салықтар болып табылады, одан өзге,
мемлекеттік займдар кеңінен қолданылады. Қазақстанда бюджет жүйесі
республикалық бюджет және жергілікті бюджет ретінде берілген, олардың
жиынтығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін құрайды[4].
Бүгінгі күні, 1999ж. 1 сәуірдегі Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасы Заңының 1-бабына сәйкес, бюджетке мынадай анықтама берілген
“бюджет бұл – заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың шешімімен
бекітілетін, мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры, ол мемлекеттің
өзіндік қызметтерін қамтамасыз ету үшін арналған және заңнамада көзделген
ретте салықтар, алымдар, өзге міндетті төлемдер, капитал айналысынан
түсетін табыс, салықтық емес және өзге түсімдер есебінен құралады”.
Осылайынша, мемлекеттік бюджет бұл – қаржылық ресурстардың
орталықтандырылған қоры; тиісті қаржы жылына негізгі қаржы заңы статусы бар
мемлекеттің негізгі әмбебап қаржылық жоспары; Қазақстан Республикасының
қаржылық қызметіне және жергілікті мемлекеттік билік органдарына арналған
бюджеттің қаражаттарды құру мен жұмсаудың формасы.
Бюджет жалпымемлекеттік қаржылық ресурстарды құрудың ұтымдылығы мен
жұмсаудың дұрыстығының ұлттық қаржылық бақылау әдісі болып табылады.
Сондықтан мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары болғандықтан бюджет барынша
транспорентті болуы тиіс, ал оның құрылуы – демократиялы әрі ашық болуы
керек, яғни бюджет мемлекеттің бюджеттік байланыстардың мазмұнын мақсатты
қолданудың көрініс формасы болуы керек деген сөз.
Мемлекеттік бюджеттің бар болуы белгілі уақыт ішінде тұтас мемлекет
үшін немесе оның қандайда әкімшілік – территориялды бөлігі үшін,
маңыздылығын ескеріп қоғамдық қажеттіліктерге бюджеттік ресурстарды бөлу
кезінде икемделуге мүмкіндік береді.
Сонымен, жоғарыдағылардан шыға келе мемлекеттік бюджетке тән өзіндік
ерекшеліктерге келесілерді жатқызуға болады:
Біріншіден, қоғамдық қаржылық – экономикалық қатынастарды (қоғамның
таза табысының қозғалысын көрсететін, императивті сипаттағы, экономикалық
қатынастар жүйесі) құрудағы ортақтасқан процестерді, мемлекеттің және
әкімшілік – аумақтық құрылымдардың орталықтанған қаржы қорларын юөлу мен
ұйымдастыруды білдіреді.
Екіншіден, мемлекет қолындағы қаржылық ресурстардың орталықтануының
деңгейін айқындайтын ақша (қаражат) құралдарының аккумуляциясының нақты
көлемі; ол экономикалың даму деңгейіне, қоғамның экономикалық және
әлеуметтік мәселелерді іске асыратын шаруашылық жүргізудің әдістеріне
тәуелді болып келеді.
Үшіншіден, тауарлы формада болмайтын құн айналысымен тікелей
байланыссыз келетін жалпы ұлттық өнімді (құнның ақшалай формасы) бөлудің
кезеңін білдіреді.
Төртіншіден, негізгі қаржылық заң статусына ие мемлекеттің әмбебап
қаржылық жоспары болып табылады, себебі оның көрсеткіштері экономикалық
және әлеуметтік дамудың, мемлекет қауіпсіздігін сақтап, қорғанысын
қамтамасыз етудің барлық салаларын қамтиды; және бюджеттік байланыстардың
жоспарлы мазмұнын көрсетеді
Бесіншіден, мемлекеттің орталықтанған ақшалай қоры ретінде,
республикалық және жергілікті бюджеттердің қосындысын білдіреді, яғни
республикалық және жергілікті бюджеттерде шоғырланған мемлекеттің бюджет
ресурстарын білдіреді.
Сонымен, мемлекеттік бюджет Қазақстан Республикасы мен оның құрамына
кіретін әкімшілік – аумақтық құрылымдар деңгейінде құрылады. Онда
мемлекеттің кірістері мен шығыстары біріктірілген. Бюджет жүйесі туралы
Заңда келесі анықтамалар берілген:
- Республикалық бюджет – Қазақстан Республикасының Заңымен бекітілген,
орталықтанған ақша қоры; ол түсімдер мен бюджет дефицитін қаржыландыру
(профцитін пайдалану) есебінен құралады және ҚР Конституциясы мен өзге
де заңнамалық актілері жүктеген функцияларды жүзеге асыру үшін
Қазақстан Республикасы Үкіметімен анықталған республикалық бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға арналады.
- Жергілікті бюджеттер - (әкімшілік – аумақтық бірліктер бюджеттері) –
облыс бюджеттері, қала бюджеттері (аудандық маңызы бар қалалардан
өзге) аудан бюджеттері, қала ішілік аудандарды қоспағанда.
- Облыс бюджеті – облыстық, қалалық, аудандық бюджеттер жиынтығы –
олардың өзараөтелмелі операцияларын есепке алмағанда.
- Бекітілген бюджет – Қазақстан Республикасы Парламентімен немесе тиісті
жергілікті өкілді оргагдармен сәйкес қаржы жылына бекітілген бюджет.
- Нақтыланған бюджет – ағындағы қаржы жылына бекітілген бюджетті
орындау барысында енгізілген өзгертулерді есепке ала отырып Қазақстан
Республикасы Парламентімен немесе сәйкес жергілікті өкілді органдармен
бекітілген бюджет.
Бюджет жүйесі туралы Заңның 27-бабына сәйкес (01.04.1999ж.) Қазақстан
Республикасы территориясында Қазақстан Республикасы Президенті шешімімен
Қазақстан Республикасы төтенше бюджеті енгізіле алады, оның құрамына, қажет
жағдайда, мемлекеттің барлық қаржы ресурстары кіре алады. Төтенше бюджеттің
әрекет ету уақытысы тұсында республикалық бюджет туралы заң мен кез келген
деңгейлі бюджет туралы шешімдер тоқтатылады.
Бюджет тек қана мемлекеттің мүддесін білдіру үшін ғана әрекет етеді.
Сондықтан, бюджеттен бөлінген қаржы есебінен тұрақты әлеуметтік –
экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған приоритетті бағдарламалар;
өндірістік және әлеуметтік – тұрмыстық инфрақұрылысты жетілдіру жолдары;
өндірістің дамуында мемлекеттік және жеке экономикалық секторлардың
инвестициялық активтілігін арттыру бағдарламалары қаржыландырылады.
Мемлекеттік бюджеттің маңызы онда шоғырланған қаражаттың көлемімен ғана
айқындалмайды. Бюджетпен тығыз байланыста қаржы жүйесінің барлық өзге
тетіктері қызмет етеді. Республикалық және жергілікті бюджеттер Қазақстан
Республикасы бюджет жүйесі аясында қызмет етеді, ол жүйе мемлекеттік
құрылысты есепке ала отырып, шыңдалған қағидалар мен нормативті құқықтық
актілер негізінде құрылады. Сәйкесінше, бюджет жүйесін зерттеу қажеттілігі
туындайды. Мемлекеттің унитарлы табиғатына сәйкес және онда әлсіреген
категория ретіндегі жергілікті мемлекеттік басқару әдісінің болуы
республикалық және жергілікті бюджеттерді бөліп шығарады, аталғандар
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін құрайды.
Сонымен, бюджет жүйесі құрамына экономикалық қатынастар мен сәйкес
құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейдегі бюджеттерді біріктіреді
(Бюджет жүйесі туралыҚРЗ 3б.(1)).
Демек, бюджеттік жүйе дегеніміз – материалды және ұйымдасқан бюджеттік
қатынастар, принциптер, бюджеттік жоспарлаудың әдістері мен тәсілдері,
бюджет түрлері, қаржылық және өзге құзырлы органдар.
Бюджет құрамы, әдетте мамандандырылған экономикалық формадан – кірістер
мен шығыстардан тұрады. Бюджет кірістері – бұл салықтардың,алымдардың және
өзге бюджетке төленуі тиіс міндетті төлемдердің, салықтық емес өзге
түсімдердің, және де бюджетке қайтарымсыз негізде түсетін капитал
айналысынан алынатын табыстардың көлемі (Бюджет жүйесі туралы ҚР Заңы
1б.)
Сонымен, бюджет жүйесінде ірі ақшалай қорлар қаражаттарының
аккумуляциясы Қазақстан Республикасының барлық территориясында теңдей
экономикалық және мәдени дамуды қамтамасыз етудің мүмкіндіктерін тудырады.
Мемлекеттік бюджеттің қызметі әлеуметтік негізделген экономиканың ортақ
мақсаттарына жетуге бағытталған және мемлекет қолындағы қуатты басқару
механизмі болып табылады[5].

1.2. Мемлекеттің бюджеттік қызметі, қағидалары және бюджеттік
классификация.
Енді жалпы мемлекеттік орталықтандырылған қаражаттардың түсінігіне
тоқталайық.
Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған қаржылар – экономикалық қатынастардың
жиынтығы арқылы жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша қаражаттары
қорларын қалыптастыратын және бөлетін, сондай – ақ олардың пайдалануын
ұйымдастыратын қаржылық – экономикалық институт.
Мемлекеттік (республикалық және жергілікті бюджеттер) бюджет осы
институттың көрінісі, сондай – ақ материалдық белгісі болып табылады. Осы
жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануын ұйымдастыру кезінде мемлекеттің өзі
немесе мемлекет мүддесін көздейтін өкілетті органдары белгілі бір қызметті
жүзеге асырады.
Бұл қызмет қаржылық қызметтің бір түрі ретінде есептелінеді.
Сонымен, жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің іс -
әрекеті бюджеттік қызмет деп аталады.
Бюжеттік қызмет әр түрлі әдістер арқылы жүзеге асырылады. Олардың
ішінен негізгі үш әдісті бөліп шығаруға болады: 1) Бюджетті қалыптастырудың
негізгі әдістері; 2) Бюджетті бөлудің негізгі әдістері; 3) Бюджетті
пайдалануды ұйымдастырудың негізгі әдістері.
Бюджетті қалыптастырудың негізгі әдістері мыналар:
1. Салықтарды, алымдарды белгілеу;
2. Міндетті түрдегі төлемдерді белгілеу;
3. Бюджетке түсетін салық емес басқа да кірістерді белгілеу;
4. Несие негізінде ақша қаражаттарын тарту;
а) Бюджеттік – банкілік несие
ә) Ішкі мемлекеттік заемдар
б) Сыртқы мемлекеттік заемдар (халықаралық кредиттер)
5. Ммелекеттің сыртқы экономикалық қызметтерінен түскен кірістерді
тарту;
6. Эмиссия, яғни айналымға қосымша ақшалар, бағалы қағаздар шығару.
Осы бөліністі келесі бір ғалымдар мына формада береді:
1. Салықтар белгілеу
2. Алымдарды, баждарды, төлемдерді белгілеу
3. Салықтық емес түсімдерді белгілеу
4. Капиталды сатудан түскен түсімдерді келтіру
5. Алынған ресми трансферттерді қолдану
6. Мемлекеттің ішкі және сыртқы заемдары негізінде ақшалай
қаражаттарды келтіру
7. Ерікті қайтарымсыз негізде ақшалай қаражаттарды тарту
8. Эмиссия[6]
Бюджетті бөлудің негізгі әдістеріне мыналар жатады:
5. Бюджеттік қаржыландыру;
6. Бюджетаралық кредиттеу;
7. Кредиттік міндеттемелерді өтеу;
8. Одақтас (көршілес) елдерге ақысыз түрде, қаржылық көмек көрсету;
9. Шет мемлекеттерге қарыз беру.
С.С. Найманбаева өз кітабында бюджетті бөлудің әдістерін келесідей
келтіреді:
1. Мемлекеттік кәсіпорындарды бюджеттік қаржыландыру
2. Мемлекеттік мекемелерді – сметалы бюджеттік қаржыландыру
3. Бюджетаралық қаржыландыру
4. Мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыздарды өтеу
5. Бюджеттік бағдарламалар администраторларын қамтамасыз ету
шығындары
6. Қазақстан Республикасы Президенті, Конституциялық Кеңесі, Есеп
комитеті, Орталық сайлау комитеті қызметтерін қаржыландыру
7. Әлеуметтік – экономикалық салаларды, мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету саласын, Сот жүйесін, мәдениет, ағарту салаларын
қаржыландыру
8. Ақылы және қайтарымды негізде бюджеттік кредиттеу
Бюджетті пайдалануды ұйымдастырудың негізгі әдістері:
1. Бюджетті орындау және бюджеттік қаржыларды пайдалану тәртібін
белгілеу;
2. Бюджеттік қаражаттардың пайдалануын жоспарлау;
3. Бюджеттен бөлінген қаражаттарды тиісті мақсатқа және тиімді
түрде пайдалану жөніндегі бақылауды жүзеге асыру.
Бұл бөлініске қатысты да С.С. Найманбаева өз кітабында толықтырулар
енгізген: 1) Бюджеттің орындалу тәртібін орнату; 2) Бюджеттік ресурстарды
бөлу нормативтерін орнату; 3) Бюджеттік ресурстарды жұмсауды жоспарлау
(мақсатты жұмсау); 4) Бюджеттік ресурстарды мақсатты және эффективті
пайдалануға бақылау жүргізу
Сонымен, бюджеттік қызметті іске асыру кезінде жоғарыдағы әдістер
қолданылады екен. Олар мемлекеттің әрбір даму сатысында мемлекет
мақсаттарына сәйкес өзгеріп отырған. Елеулі өзгерістер бүгінгі нарықтық
қатынастарға өту этабында жаңа мазмұнға толықтырылған.
Бюджеттің маңызы мен ерекше ролі жөнінде әңгімелеген кезде, біз
мемлекеттің қаражаттарының орталықтандырылған қорларын (яғни, республикалық
және жергілікті бюджеттер) құру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру аясында
атқарып жатқан оңжоспарлы және мақсатнегізді қуатты мемлекеттік қызметі
жөнінде айтуымыз керек. Дәл бюджет құрылымын ұйымдастару және республикалық
және жергілікті бюджеттерді пайдалану қажеттілігі – мемлекеттің бюджеттік
қызметін қоғамдық етіп береді.
Сонымен, мемлекеттің бюджеттік қызметі – бұл республикалық және
жергілікті бюджеттерді жоспарлы және мақсатты құруға, бөлуге және
пайдалануды ұйымдастыруға және бюджет құрылымын ұйымдастыруға байланысты
арнайы құзырлы мемлекеттік органдардың қызметі.
Бюджет – экономикалық және құқықтық категория болғандықтан, бюджеттің
әлеуметтік, экономикалық мәні мынадай қатынастардың жиынтығынан тұрады.
Біріншіден, мемлекетпен, заңды және жеке тұлғалар арасында салықтар
және өзге де заңмен бекітілген кіріс көздеріне байланысты
орталықтандарылған ақша қорын құру болса;
Екіншіден, мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік, экономикалық саясаттың
бағдарламаларына сәйкес әлеуметтік, экономикалық қажеттіліктерге
орталықтандырылған ақша қорларын ары қарай бөліп беруді құрайды.
Яғни, бюджет қаражаттары арқылы еліміздің әлеуметтік – мәдени, білім
беру, денсаулық сақтау, зейнетақылар мен әр түрлі жәрдемақыларды бөлу,
қорғаныс пен еліміздің қауіпсіздігін сақтау, әскерді сақтау және т.б.
қаржыландырылады.
Экономикалық әдебиеттерде мемлекеттік бюджетте мынадай қағидалар
қалыптасқан делінеді:
Қаржының орталықтандырылуы. Яғни олардың бір ақша қаражат қорында
жинақталуы.
Бюджеттің жоспарлығы. Яғни бюджеттің теориялық және практикалық
мағынасы бойынша болашақ кезеңге арналған қаржы жоспары ретіндегі көрінісі.
Бюджет кірістері мен шығыстарының тепе – теңдігі.
Бюджеттің мерзімділігі. Яғни барлық жоспарлар тәрізді мемлекеттік
бюджет белгілі бір мерзімге құрылады. Ол мерзім – қаржы жылы деп аталады.
Бұл күнтізбелік жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанымен аяқталады.
Бюджет ең алдымен бөлу және бақылау қызметтерін атқарады. Бірақ соның
ішінде бұл категорияның спецификасын келесі түрлі ерекше қызметтерін атап
өтуге болады:
• Қайта бөлу қызметі. Яғни бұ қызметтің экономикалық мазмұны бойынша
бюджет категория ретінде мемлекеттің қарамағына жұмылдырылған ұлттық
табыстың бір бөлігін ары қарай ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін
қалыптастыруға, сонымен бірге халықтың әлеуметтік, экономикалық
жағдайын көтеруге бөліп, сол қатынастардың арасында мемлекет тарапынан
ұйымдастырылатын бағдарламаларды қаржыландырады.
• Реттеу қызметі. Бір жағынан бюджет аралық кірістерді реттеу болса,
екіншіден, бюджет шығындарын функцияларына байланысты бағдарламаларға
сәйкес реттеп отыру, әрі ресми трансферттерді әр түрлі салаларға дұрыс
бөлуін реттеу арқылы жүзеге асырылады. Мұндағы, ресми трансферттер
дегеніміз – тауарларды немесе қызмет көрсетулерді сатып алуға,
кредиттерді беруге немесе өтелмеген борышты төлеуге байланысты емес
тегін және қайтарылмаған төлемдер болса; секвестр – бюджеттік құқықта
бюджеттің атқарылуы кезінде тапшылықтың белгіленген деңгейінен асып
түскен немесе кіріс көздерінен түсетін түсім қысқарған жағдайда және
ағымдағы қаржыландыру болмаған жағдайда қолданылатын шаралар, яғни
қаражаттарды қысқарту және кесіп тастау болып табылады.
• Бақылау қызметі. Бұның негізін бюджет ресурстарының қозғалысы құрайды.
Яғни бір жағынан, бюджет кірістерінің орындалуын, олардың уақытылы әрі
қолайлы түсуін бақылау болса, екіншіден, ақша қаражаттардың мақсатты
әрі адресті түрде бағдарламаларға сәйкес, жұмсалуын қадағалауды
көздейді.
Кейбір әдебиеттерде бюджеттің жоғарыда аталған функциялары келесідей
негізде беріледі:
Яғни мұнда бюджет жүйесі үшін шешуші маңызы бар келесі функциялар
аталады: жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау .
Жоспарлау функциясына әдетте сәйкес қаржы жылына мемлекеттің жүйе
жасауы, приоритеттер мен әлеуметтік – экономикалық дамудың мақсаттарын
басшылыққа ала отырып бюджет ресурстарының шағын көлемін бөлу, және оларды
республикалық бюджет пен жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
бюджеттері арасында қайта бөлу жатады.
Ұйымдастыру функциясы бюджеттік реттеу мен мемлекеттік бюджет
ресурстарды бақылау жүйесінің ішкі ұйымдастырылу процесін білдіреді.
Бақылау функциясына бюджеттік қызметті бағалаудың, бюджет жүйесінің
функционалды қызмет етуін қамтамасыз етудің критерийлері болып келетін
нормалар мен номативтер жасау жатады[7].
Мемлекеттік бюджет кірістер мен шығыстардан тұратындықтан қаржы жоспары
ретінде мемлекеттің кірістері мен шығыстарының балансы болып табылады.
Сондықтан, мемлекеттік бюджеттің қаржы жоспары ретінде орны мен ролі
мынадай жағдайлармен айқындалады:
a) Бюджет арқылы орталықтандырылған мемлекеттің ақша – қаражаттарын
басқаруға қол жеткізіледі.
b) Бюджет барлық қаржы жоспарларын, сметалармен, баланстық, несиелік және
кассалық жоспарлармен тығыз байланысты құралады.
c) Мемлекеттік бюжетті құру кезінде макроэкономикалық, қаржылық,
өндірістік көрсеткіштер талданып, нақтылана түседі, әрі салалардың,
халықтың әлеуметтік дамуы қаржы және несие ресурстармен ұштаса түседі.
Жалпы бюджет Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық
дамуының тиісті жолына арналған, республика Үкіметі қабылдаған индикативті
жоспарының параметрлерін ескере отырып, Республика Президентінің Қазақстан
халқына жыл сайынғы жолдауы негізінде қалыптастырылады.
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі № 548- II жаңа
Бюджет кодексіне сәйкес, бюджет классификациясы (бюджет құрылымы)
келесідей:
1. Кірістер. Олар салықтық түсімдер, салықтық емес түсімдер; негізгі
капиталды сатудан түскен түсімдер және трансферттерден құралады.
2. Шығындар
3. Операциялық сальдо
4. Таза бюджеттік кредит беру; оның өзі бюджеттік кредиттер мен
бюджеттік кредиттерді өтеуден тұрады
5. Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо: қаржы
активтерін сатып алу; мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдер
6. бюджет тапшылығы (профициті)
7. бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану): қарыздар
түсімі; қарыздарды өтеу; бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы
Жыл сайынғы бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы
есептерді түзу жоғарыдағы аталған құрылым бойынша жүзеге асырылады.
1.3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

Әр бір мемлекеттің өзіне тән бюджет жүйесін ұйымдастырудың жолдары және
оны құрудың өзіндік принциптері , яғни бюджет құрылымы болады.
Бюджет құрылымы бюджет жүйесінің құрамын, оның құрылуының негізін
құраушы бастауларын, бюджет жүйесінің әрбір бюджет деңгейінде құқықтық
жағдайын көрсететді.
Бюджет құрылымының маңызды белгілерінің бірі – мемлекетпен оның түрі
мен формасының айқындалуы болып табылады.
Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы
біртұтасмемлекет[8].
Унитарлы мемлекеттің бюджеттік жүйесі 2 деңгейден тұрады –
республикалық және жергіліеті бюджеттерден, олар бюджет жүйесінің жеке
дербес бөліктері болып табылады.
Бюджет құрылымын бекітетін құқықтық нормалар Қазақстан Республикасы
территориясында әрекет ететін бюджеттердің орны мен маңызын, олардың қызмет
етуі мен өзара байланыстарының негізгі принциптерін анықтайды.
Бұл нормалар мемлекеттің (Қазақстан Республикасы) және сәйкес әкімшілік
– аумақтық бірліктердің өзіндік жеке бюджеттеріне деген иелік құқықтырын
білдіреді.
Бюджет жүйесін құру бастауларында белгілі бір қағидалар жиынтығы жатыр.
Атап өтер жағдай : бюджет жүйесі автономды тіршілік етпейді, оның баолық
бөлшектері Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрамдас бөліктері
болып табылады.
Сонымен, бюджет құрылымы – бұл республикалық және жергілікті
бюджеттердің жиынтығы, бюджет жүйесінің бөлшектерінің өзара тығыз
байланысының қағидалары, және әртүрлі бюджеттердің қызмет етулерінің
реттелген механизмі. Демек, мемлекеттің бюджет жүйесі мемлекет құрылысын
есепке ала отырып ойластырылған қағидалар негізінде құралады деген сөз.
Бюджет жүйесі – бұл белгілі бір экономикалық қатынастар, принциптер мен
нормалар негізінде құралған, республикалық және жергілікті бюджеттер мен
олардың компоненттерінің жиынтығы.
Сәйкесінше, бюджет жүйесінің әрбір бөлшегі Қазақстан Республикасының
қаржы жүйесінің құрамына енеді және белгілі территориялардың табыстарын
бөледі және қайта бөледі, осының барысында орталықтандырылған ақша қорларын
(бюджет ресурстарын) пайдалануды ұйымдастыру мен аккумуляцияның арнайы
формалары мен әдістері қолданылады.
Бюджет жүйесінің маңызды дербес бөлігі – Республикалық бюджет –
Қазақстан Республикасының Заңымен бекітілетін, түсімдер мен дефицитті
қаржыландыру (профицитті пайдалану) есебінен құрылатын және Қазақстан
Республикасы Конституциясы мен Заңнамалық актілері жүктеген функцияларды
орындау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметімен анықталған бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға бағытталған орталықтандырылған ақша қоры[9].

Онда жалпымелекеттік мазмұндағы шығыстарды қамтамасыз ету үшін қажетті
бюджеттік ресурстар шоғырланады.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік – аумақтық бірліктер бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалар (аудан маңызы бар қалалардан өзге), аудандар
бюджеттері, қала ішіндегі аудандардан өзге – олар да Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесінің жеке дербес бөлігі болып табылады.
Биліктің орталық органдары өз қызметтерін корпоративті табыс салығы,
қосылған құн салығы, арнайы төлемдер мен жер қойнауын пайдаланушылыр
төлейтін салық есебінен қаржыландырылатын болса, жергілікті билік органдары
(маслихаттар мен акиматтар) негізінен жеке табыс салығы, жер салығы, акциз
және мүліктік салықтар есебінен қаржыландырылып отырылады.
Қазақстан Республикасы Бюджет жүйесінің негізгі принциптері:
Бюджеттердің бірлік принципі
Бюджеттердің толықтық принципі
Бюджеттердің реалистік принципі
Бюджеттердің транспаренттілік принципі
Бюджеттердің дербестік принципі
Бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолдануымен, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз етумен жүзеге асады.
Толықтық принципі – Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсетумен, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара
талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар
құқықтарынан шегінуге жол бермеумен сипатталады.
Реалистік принципі дегеніміз – бекітілген (нақтыланған, түзетілген)
бюджет көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік – экономикалық дамытудың орта
мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына
сәйкес келуі.
Транспаренттілік принципіне – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді,мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты
міндетті түрде жария ете; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу жатады.
Бюджеттердің дербестік принципі – бұл түрлі деңгейдегі бюджеттер
арасында түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және олардың
жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің
бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің
атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті бюджеттер
қаражаттарының бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол
берілмейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар
жүктеуге жол берілмеуі[10].
Нақты бекітілген кірістер республикалық және облыстық, қалалық және
аудандық бюджеттерге тән, алайда олардың материалдық көлемі әрқашан сәйкес
субъектілердің шығыс бюджеттерін толық көрсете бермейді, яғни кірістерден
шығыс артып кету мәселелері орын алады; мемлекеттік қарыздың негізгі
сомасын есепке алмағанда, бұған мемлекеттік қарызалу сомалары мен ертеректе
бюджеттен берілген мемлекеттік кредиттерді өтеу сомалары кірмейді.
Демек, бюджеттегі бар кірістер қажетті шығыстарды қамтамасыз етуге
жеткіліксіз болғанда бюджеттік дефицит пайда болады. Бюджет жүйесі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 1 бабында бюджет дефициті былай анықталады –
шығыс көлемінің бюджетке түскен кірістердің жалпы сомасынан артып түсуі.
Бюджеттік дефицит міндетті түрде ел экономикасындағы төтенше жағдайдың
көрінісі емес. Мысалы, ол экономиканы дамыту үшін ірі мемлекеттік
салымдарды игеру қажеттілігінен туындауы мүмкін, бұл мемлекеттік реттеудің
құлдырауының емес, керісінше жалпы ішкі өнімнің артқандығының көрінісі
болып табылады.
Біздіңше, Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу
жағдайында орын алған бюджеттік дефициттің негізгі себептері мынада -
өндірістің эффективтілігінің төмен болуы, бюджетке салықтық және өзге
міндетті төлемдердің енгізілмеуі,бюджет шығыстарының тиімсіз құрылымы,
әлеуметтік шығыстардың елеулі бөлігі, бюджет механизмінің қолайсыздығы.
Экономист ғалымдардың пікірінше, бюджет тапшылығының экрномикалыұ мазмұны
қоғамда қалыптасатын бюджеттік қатынастарға байланысты болып келеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің жағдайы тұрақты деп
есептеледі, егер бюджет тапшылығы 2 – 5 пайыз болса. Қазақстан
Республикасының қаржылық заңнамасы түрлі деңгейлі бюджеттерде белгілі бір
тапшылық деңгейіне рұқсат береді, бұл жағдай қауіпті болып есептелінбейді
және мемлекеттің бюджетті реттеуге араласуын қажет етпейді. Осылайынша,
2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан республикасының
Заңында бюджет тапшылығы – 113 764 224 мың теңге немесе елдің жалпы ішкі
өнімінің 1.4 % деп бекітілген[11].
Демек, бекітілетін республикалық бюджеттің тапшылық көлемі ұлттық
валютада және елдің жалпы ішкі өніміне шаққандағы пайыздық көрсеткіште
беріледі екен, ал облыстық бюджеттердің, Аснана мен Алматы қалаларының
бюджет тапшылығы – ұлттық валютада беріледі.
Осылайша, республикалық және жергілікті бюджеттердің, сондай – ақ
тұтастай бюджет жүйесінің кірістері мен шығыстарының балансталуы –
мемлекеттің бюджеттік саясатының басты мақсатына айналып, бүгінгі күні
үлкен маңызға иеленіп келеді.
Осыған байланысты, бюджет жүйесінің қызмет аясына бюджетті реттеу
механизмі кірісе бастады, ол жалпымемлекеттік кірістер арқылы жергілікті
бюджеттерді баланстау процесін қамтиды, яғни баланстау процесі
республикалық бюджеттен берілетін реттеуші кірістерді белгілеу жолымен
іске асады.
Сонымен, бюджеттік реттеу – бұл нақты жергілікті бюджеттерге, олардың
әр қайсысын баланстау үшін, қосымша реттеуші кірістер ұсыну. Егер нақты
бекітілген және реттеуші кірістер арқылы аккумуляцияланған бюджеттік
қаражаттар белгілі бір жергілікті бюджеттің шығыстарын жабуға жеткіліксіз
болса, онда жоғары тұрған бюджеттен (республикалық) заңнамалық актілермен
немесе маслихаттардың нормативтік шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде
субвенциялар – ресми трансферттер ұсынылады[12].
Осылайша, 2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы ҚР
Заңының 13 бабында республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін
субвенциялар көлемдері 153 149 590 мың теңге, оның ішінде:
Ақмола облысына – 15 958 655 мың теңге
Алматы облысына – 17 707 954 мың теңге
Шығыс Қазақстан облысына – 17 610 210 мың теңге
Жамбыл облысына – 17 395 854 мың теңге
Батыс Қазақстан облысына – 8 490 201 мың теңге
Қарағанды облысына – 5 908 832 мың теңге
Қостанай облысына – 10 934 747 мың теңге
Қызылорда облысына – 12 329 913 мың теңге
Павлодар облысына – 1 617 733 мың теңге
Солтүстік Қазақстан облысына – 13 367 240 мың теңге
Оңтүстік Қазақстан облысына – 31 828 251 мың теңге сомасында көзделген.
Осы субвенциялардан өзге, аталған заңның 15 бабында 2006 жылға
арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы
қалаларының бюджеттеріне мынадай мөлшерде:
жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік тапсырысы негізінде
кәсіптік орта оқу орындарында оқитын студенттерге стипендиялар төлеуді
қамтамасыз етуге – 1 744 097 мың теңге;
жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік тапсырысы негізінде
кәсіптік орта оқу орындарында оқитындар үшін жол жүруге өтемақылар
төлеуге – 284 739 мың теңге;
жаңадан іске қосылатын денсаулық сақтау объектілерін ұстауға –
283 776 мың теңге;
дәрілік заттарды, вакциналарды және басқа иммунды биологиялық
препараттарды сатып алуға – 5 135 931 мың теңге;
жергілікті деңгейдегі қан орталықтарын материалдық – техникалық
жарақтандыруға – 200 000 мың теңге;
табысы аз отбасылардың 18 жасқа дейінгі балаларына мемлекеттік
жәрдемақылар төлеуге – 3 600 000 мың теңге
мұқтаж мүгедектерді арнайы гигиеналық құралдармен қамтамасыз етуге
және мүгедекті оңалтудың жеке бағдарламасына сәйкес ымдау тілі
мамандарының, жеке көмекшілердің қызметтер көрсетуіне – 499 921;
қалалық телекоммуникация желілерінің аюоненттері болып табылатын
әлеуметтік жағынан қорғалатын азаматтардың телефое үшін абоненттік төлем
тарифтерінің көтерілуін өтеуге – 73 387 мың теңге;
ауыз сумен жабдықтаудың баламасыз көзі болып табылатын сумен
жабдықтаудың аса маңызды топтық жүйелерінен ауыз су беру жөніндегі
қызметтердің құнын субсидиялауға – 726 060 мың теңге;
әлеуметтік маңызы бар ауданаралық (қалааралық) және ішкі қатынастарда
темір жол жолаушылар тасымалдарын субсидиялауға – 1 107 800 мың теңге;
көші – қон полициясының штат санын ұлғайтуға – 332 305 мың теңге
ағымдағы нысаналы трансферттер көзделген.
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекті төлеуге көзделіп келген қаражат
есебінен табысы аз отбасылардың 18 жасқа дейінгі балаларына мемлекеттік
жәрдемақылар төлеуге жергілікті бюджеттерде кемінде 2 919 000 мың теңге
сомасында шығыстар көзделген.
Көрсетілген сомаларды облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы
қалаларының бюджеттеріне бөлу және оларды пайдалану тәртібі Қазақстан
Республикасының Үіметінің шешімі негізінде айқындалады.
Бюджеттік реттеу қажеттілігі республикалық бюджеттен жергілікті
бюджеттерге қаржылық көмекті қайтарымсыз негізде берілуін ғана емес,
сонымен қатар төмен тұрған бюджеттерге қаражаттарды ақылы және қайтарымда
негізде берілу жағдайларын да айқындайды. Төмен тұрған бюджетті несиелеу
нольдік ставкамен де жүргізілуі мүмкін, егер ол жағдай сәйкес қаржы
жылына республикалық бюджет туралы заң мен облыстық бюджет туралы
облыстық маслихаттың шешімдерінде анықталған болса.
Яғни бюджетаралық несиелеу бюджет қаражаттарын өзге бюджетке
қайтарымды және ақылы негізде берілуін көдейді, ал бюджетаралық ссуда –
бұл өзге бюджетке бюджет қаражаттарын қайтарымды, өтелмелі немесе
өтелімсіз негізде беретін бюджеттік шығыстарды қаржыландырудың өзіндік
формасы.
Енді атап өтер тағы бір жағдай: бюджеттік заңнамалармен көзделген
жағдайларда, бюджеттік қаржылар төмен тұрған бюджеттен жоғарыдағы
бюджетке жылжуы мүмкін, яғни бюджеттік алып қою әрекет етеді – Астана
және Алматы қалалары бюджеттері мен облыстық бюджеттері заңнамалық актіде
анықталған сома көлемінде республикалық бюджетке беретін ресми
трансферттері немесе маслихаттар шешімдерінде анықталған сома көлемінде
қала мен аудан бюджеттерінің облыстық бюджеттерге ұсынатын ресми
трасферттері мөлшері.
Осылайша 2006 жылға лған республикалық бюджетте облыстық
бюджеттерден, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерінен республикалық
бюджетке бюджеттік алып қоюлардың көлемдері:
119 476 590 мың теңге, оның ішінде:
Ақтөбе облысынан – 1 601 322 мың теңге;
Атырау облысынан – 35 621 410 мың теңге;
Маңғыстау облысынан – 19 439 802 мың теңге;
Алматы қаласынан – 56 507 741 мың теңге;
Астана қаласынан – 6 303 315 мың теңге сомасында көзделген.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесінде келесідей бюджеттік реттеудің әдістері қолданылады деуге
болады:
1. республикалық және жергілікті бюджеттердің нақты бекітілген
кірістері анықтау;
2. жергілікті бюджеттердің қосымша реттеуші кірістерін анықтау
3. бюджетаралық несиелеу және бюджетаралық ссуда
4. бюджеттік ресурстарды секвесрлеу
5. бюджетаралық қаржыландыру (субвенциялар, ресми трансферттер,
нысаналы инвестициялық трансферттер)
6. бюджеттік алып қоюларды орнату
7. бюджеттік жүйе деңгейлері арасында шығыстарды бөлу
Жалпы бюджеттік процестің негізінде бюджеттік құрылымға тән принциптер
жатады: бірліктік, толықтылық, реалистік және барлық бюджеттердің өзіндік
қабілеттілігі принциптері[13].
Сонымен, бюджеттік құрылымның құқықтық негіздері бюджеттік құқықтың
жалпы бөлімін құрайды, ол мемлекеттің бюджет жүйесін құруды ұйымдастырудың
және республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара әрекет етулерінің
қағидалы негізін белгілейді[14].

2- тарау. Мемлекеттік бюджеттің атқарылу мен нақтылануының түсінігі және
негізгі проблемалары

2.1. Бюджеттің атқарылуы туралы жалпы ережелер мен принциптер

Бюджет кодексінің 86 б. 1 т. сәйкес, бюджеттің атқарылуы – бұл бюджетке
түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын
қамтамасыз ету, сондай – ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін
пайдалану) жөніндегі іс – шаралар кешенін орындау.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31
желтоқсанында аяқталады және ол кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің, ал
жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын қамтамасыз
етеді.Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті
бюджеттердің атқарылуына қызмет көрсетуді жүзеге асырады.
Бюджеттің атқарылуының Бюджет кодексінде көрсетілген төмендегідей
принциптері бар:
a) Бюджет қаражатын нысаналы пайдалану принципі – бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарымен, мемлекеттік мекемелердің азаматтық –
құқықтық мәмілерімен, нормативтік құқықтық актілермен айқындалып,
бюджеттік бағдарламалар соларға сәйкес жүзеге асырылатын іс –
шараларға бюджет қаражатын пайдалану.
b) Уақытылық принципі – бюджет түсімдерін еспке алу және бюджет қаражатын
белгіленген мерзімдерде пайдалану.
c) Бюджеттің бірқалыпты атқарылу принципі – қаржы жылының аяғына қарай
төлемдер көлемінің жинақталып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.