Шәкәрім Құдайбердиев

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

1 Кіріспе

1 Шәкәрімнің әдебиет, өнер, ғылым саласындағы жаңалығы, озық даралық ерекшелігі

2 Шәкәрім - ақын, ойшыл, тарихшы, дінтанушы, әрі сегіз қырлы бір сырлы өнер иесі

2 Негізгі болім

1 Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығының халықпен қайта қауышуы.

2Ақын шығармашылығының тәуелсіздік алғаннан кейінгі қайта танылуы

3 Қорытынды

1 Шәкәрім мұрасының негізгі құндылықтары

1 Шәкәрімнің әдебиет, өнер, ғылым саласындағы жаңалығы, озық даралық ерекшелігі

Шәкәрім Құдайбердиевтің әдеби мұрасы өте бай. Ол көптеген өлеңдер, поэмалар, мысалдар, нақыл сөз, әңгімелер, роман, мақалалар жазып, аудармалар жасады. Шәкәрімнің жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына, қазақ халқының бай ауыз әдебиеті, Махамбет Өтемісов пен ұлы Абай, шығыс пен батыс әдебиеті айтарлықтай әсер етті.

Шәкәрім шығармаларында өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері бейнеленді. Әдетте, ғылым, өнер қайраткерлерінің өмірі мен мұрасының кейбір қырларына байланысты аңыз, қауесет ел арасында молынан шығарылып, тарап жүретіні бар. Олардың біразы шындыққа, ақиқатқа жақын. Ал біразы әсірелегендік, ойдан шығарылып қолпаштағандық көріністері екені байқалады. Қалай болғанда да Шәкәрімнің жеті жастан бастап әкесіне екі-үш ауыз өлең арнауы шындыққа жанасады деп сенуге болар.

Шәкәрім жастарға арнап бірнеше өлең жазды, оларға сенді, көп жүк артты, қоғаның өрге өрлеуі келешек ұрпақтың еңбеккер, ақылды, саналы, ойлы, білімді, мәдениетті, мінез-құлқы жарасымды, тәрбиелі, үнемі іздену үстінде болуына байланысты деген идяены, ұғымды уағыздады. Оның аңсағаны: «Ер қайда сыр-сымбаты түгел сайлы», «ар қайда, ақыл қайда, намсы қайда», «біздің ойды сіз де ойлар болса заман», «сөзімді ұқса, ойланар кейінгі жас».

Енді бірде ақын:

Еті кетіп, қауқиған сүйегім бар,

Жай таппай жанып жүрген жүрегім бар,

Жайлаған таза жүрек, талапты жас,

Ұғар деген сөзімді тілегім бар,

дейді.

2 Шәкәрім - ақын, ойшыл, тарихшы, дінтанушы, әрі сегіз қырлы бір сырлы өнер иесі.

Шәкәрім өзіне-өзі “Мұтылған” (ұмытылған) деп ат қойған. Біздіңше, бұл псевдоним. Мәселенің байыбына барсақ, ақынның өзіне осылайша ат қоюында мән бар. Оның дәлелін “Мұтылғанның өмірі” деген толғау-өлеңнен табамыз.

Жаралы жаным шықсын деп,

Қара жер мені жұтсын деп,

Өлген соң елім мұтсын деп,

Атымды қойдым: “Мұтылған”.

Бүгінгі тілмен айтсақ, Шәкәрім өз заманының плюралист ойшылы, ол өкіметпен, партия саясатымен келісімге келіп отырған жоқ. Ол, керісінше, “ноқталы ойға” қарсы. Сондықтан өз заманынан бұрын кемеңгердің біршама уақытқа ұмтылатыны да заңды. Оны ұғатын ұрпақ өсіп жетпейінше, ол ұмыт боп қала береді. Шәкәрімнің иман туралы ой-толғамы да назар аударарлық. Ақын “сау ақыл менің иманым, аламын соған сыйғанын” - деп ашық айтқан. Демек, оның сенері - имандылық. Оған жетудің жолы ақыл. Иманға нандыратын - ақыл. Әрине, имандылыққа тек ақыл арқылы жету деген мәселе талас тудырары сөзсіз. Бірақ мәселе онда емес, сөз ақынның иман туралы өзіндік концепциясында. Шәкәрім иманды жалпы халыққа ортақ мәнінде емес, әрбір адамның жеке басына қатысты іс ретінде түсінген. Бұл орайда біз Шәкәрім дүниетанымының ерекше қыры туралы сөз етеміз. Ол иманды жеке адамның қабылдауына қатысты мәселе деп түсінген. Яғни иман, яки имандылық деген дүниетаным деген сөз. Адамның өз иманын тануы - онын дүниетанымының қалыптасуы деген сөз. Көп адамда дүниетаным емес, дүниеге көзқарасы ғана болады.

Мұтылған деген сөздердің астарында ұмытылмайтын мән жатыр. Ұмытылатыны немесе ұмытылмайтыны қайсы. Әркім өзі ойлануы керек. Өз-өзінен жапырақтың сарғайып, жерге кеуіп түскеніндей, құмды жерге нөсердің із-түссіз сіңіп кеткеніндей болмыста ұмыт болып жататын жайлар аз ба?! Оған кім пәлендей мән берген? Немесе Адам атадан тараған сансыз ұрпақтың қайсыбірінің есімі жұрт есінде қалды? Оның ұмыт болғандары да орынды. Есте қалатын адам есімі емес, оның ұзақ кешкен ғұмыры емес, Абай айтқандай, артына өлмейтұғын сөз қалдыруы. Бірақ сол сөз қалдырғандар да ұмыт болады екен. Осындай жайлар, негізінде, ұмыт болу деген тарихтан, халық санасынан мүлдем жойылу емес. Ел өзінің есін жиған кезінде ұрпағы есіне алатынына сенім білдіру. Сол үшін Шәкәрім өз ғұмырын тиянақты түрде өлең етіп жазып қалдырған. Бұл ес жинағанда елі ұмыт болғандарды есіне түсірсін деген ниет.

1 Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығының халықпен қайта қауышуы

Қазақтың ғұлама ақыны, ойшылы Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби бай мұрасының еліміздің рухани игілігіне айналуы - бүгінгі тәуелсіздігіміздің жемісі. Алайда, тәуелсіздікке жеткізер жолдың оңай болмағанын жақсы білеміз. Шәкәрімнің тыныштық жағдайда өмір сүріп, шығармашылық жұмыспен алаңсыз шұғылдануына дұшпандары, бай қалдықтары, молдалар, ойы таяз белсінділер мүмкіндік бермегені баршамызға аян. 72 жасқа келгенде Шәкәрім сол сұмдықтардан аулақ болуға, табиғат тыныштығы аясында өмір сүруге бел байлап, Шыңғыс таулары бөктерінде оңаша тұрады. Оның қасында өмір тауқіметін бірге көрген серігі Әупіш қана болатын, оған арнап ақын «Серігім жалғыз Әупіш қасымдағы» деген өлең шығарған.

Серігім жалғыз Әупіш қасымдағы,

Ертеден жолдасымсың жасымдағы.

Таза жүрек, ойында арамдық жоқ

Қайғымды сен ұғасың басымдағы . . .

Шәкәрім өмірінің соңғы кезеңдері секілді ақын мұрасы тағдырының да тар бұралаң соқпағы, тауқіметі зор болды. Шәкәрімді ақтау, оның әдеби асыл қазынасын халыққа қайтару жолындағы үлкен бір ұмтылыс 1950-1960 жылдары басталды. 1951 жылы Мұхтар Әуезовтің ғылыми жетекшілігімен ғалым Қайым Мұхаметханұлының «Абайдың әдебиеттік мектебі» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғауы қазақ баспасөзі бетінде қызу айтыс туғызды. Қазақ КСР Ғылым Академиясындағы бірлескен жиында қазақтың бір жазушысы Абайдың ақын шәкірттері туралы шығып сөйлеп, «Шәкәрім 1929 жылы бай-кулактарды бастап, Шыңғыстау ауданында Совет өкіметіне қарсы құралды көтеріліс жасап, жазықсыз талай адамды өлтіріп, өзі атыста оққа ұшты. Бұндай бандитті, ол атылып өлгеннен кейін де, Мұхтар Әуезов жолдастың 1934 жылы да, 1940 жылы да «Абай шәкірттерінің» тізіміне қосып мақтауы ойға сыймайды» деген екен.

«Абайдың әдебиеттік мектебіне» байланысты айтыстың ақыры Әуезовтің Алматыны еріксіз тастап, Мәскеуге барып қызмет етуіне, ал Қайым Мұхаметханұлының 25 жылға бас бостандығынан айырылуына тікелей себеп болды. Бірақ Шәкәрімді ақтау, оның әдеби асыл мұрасын елге қайтару жолындағы күрес мұнымен тоқталып қалмады. Бұл арада Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов бастаған қазақ зиялыларының еңбекгі ерекше болды. 1958 жылы КСРО-ның бас прокуроры Шәкәрімді толық ақтады. Онда «Шәкәрім атына кір келтірген деректер жоқтығынан ақталғаны» мәлімденді. Ал, 1959 жылы «Қазақ әдебиеті» газеті Шәкәрімнің КСРО Жоғарғы Сот шешімі бойынша толық ақталуына байланысты материалдар жариялады.

2+-- Ақын шығармашылығының тәуелсіздік алғаннан кейінгі қайта танылуы

Бұл тақырып жайлы сонау неше мың жылдықтан бері әртүрлі қоғамның алдыңғы қатарлы өкілдері, яғни философтары мен ғалымдары өздерінің арнайы зерттеп, еңбектерін жазып қалдырған. Мысалы, Сократ, Платон, Аристотель өз еңбектерінде әділеттілік жайында көптеген еңбектер жазды. Әр ғұлама өз қоғамына лайықты түсінік, пікір қалдырды. Екінші ұстаз атанған ұлы ғұлама әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындары» атты еңбегінде әділеттілік баяндалады. Ондағы қайырымды қала тұрғындарының және оның басшысының қандай болуын, басшыға тән он екі қасиетті атап, осы қасиеттерді бойына сіңіре білген жағдайда ол әділетті басшы болмақ дейді. Оның халқы осы он екі қасиетті бойына сіңіре білген басшыны танып оған илана білсе, осындай басқарушымен бағынушының негізінде олардың өмір сүріп жатқан қоғамы да әділетті қоғам болмақ дейді. Жаңа замандағы батыстық материалист философтар бұл әділеттілік жайлы басқаша кері пікір білдіреді. Яғни, Витгенштейн деген ғалым: «Әділеттілік деген ұғым жоқ, ол - бір көкжиектегі қол жетпейтін елес қана, оны адамдар өздері ойдан жасап алады», - деген пікір білдіреді. Сонымен қатар сонау қиял, утопиядан бастап, социалистік, комунистік, демократиялық тағы да толып жатқан ілімдер де болды, әлі де бар, болашақта да бола бермек, алайда сол көптеген еңбектердің көбісі әділеттілікті терең ашып бере алмады. Ал кейбірі өз қоғамына лайықты түсінік, пікір қалыптастырды. Қай қоғамда да ел билеген, не елді аузына қаратқандардың көтерген басты мәселесі, айтқан сөзі осы әділеттілік болды. Кеңес заманында әділеттілікті теңдік арқылы түсіндірмек болып, бара-бара әділетсіз қоғам құруға мүмкіндік туды.

Адамзат баласының бұл өмірдегі мақсаты - шын бақытын тауып, өмірден өкінішсіз, қайғысыз өту. Бұның орындалуы адамзат баласының ойы қиянатсыз таза болып, мейірім, ынсап, әділет пен адал еңбек принциптерін ұстанып, осы аталған прициптерді адамзат баласы өзінің таза жүрегіне бекітіп ұстана білу, ол - адамдық борыш дейді. Мұнда Шәкәрім атамыз да әділеттілікті жүректе орнығып, ол сыртқы қоғамға әсерін шашатын шындықтың шыңы деп отыр. Шәкәрімнің тағы бір мына өлеңінде сол өзі өмір сүріп отырған қоғамындағы әділетсіздікті былай деп сынайды: Өкімет өшсе, залымдар көп,

Арлыға өмір сүргізбес.

Қарулы қасқыр құдайың боп,

Азаттық жолмен жүргізбес.

Әділет, мейірім, ар мен ынсап,

Аты бар олар елде жоқ.

Сүйгенін істеп өзің ұнап,

Сүретін өмір сенде жоқ.

Қорытынды

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.