Мұзафар Әлімбаевтің халық ауыз әдебиетін аудару тәжірибесі мен сапасы
Кіріспе
І тарау М.Әлімбаевтің поэзия саласындағы аудармашылық мұрасы.
1.1. Балаларға арналған шығармаларды аударудағы іздемпаздығы
1.2. Орыс классиктерін аударудағы ерекшілігі
ІІ тарау Мұзафар Әлімбаевтің халық ауыз әдебиетін аудару тәжірибесі мен сапасы.
2.1 Даналық сөздердің тәржімалануы
2.2 Жұмбақ жанрын аудару жетістігі
2.3 Өзге халық ертегілерінің қазақ тілінде көрініс табуы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
І тарау М.Әлімбаевтің поэзия саласындағы аудармашылық мұрасы.
1.1. Балаларға арналған шығармаларды аударудағы іздемпаздығы
1.2. Орыс классиктерін аударудағы ерекшілігі
ІІ тарау Мұзафар Әлімбаевтің халық ауыз әдебиетін аудару тәжірибесі мен сапасы.
2.1 Даналық сөздердің тәржімалануы
2.2 Жұмбақ жанрын аудару жетістігі
2.3 Өзге халық ертегілерінің қазақ тілінде көрініс табуы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Өнер жолы ( күрделі, әдебиет әлемі ( сұлулық әлемі. Осынау күрделі
өнер дүниесінде өрнекті ой-толғаныстарымен, ақындық даусымен, шебер
аудармаларымен айқындалған көрнекті ақын, білікті зерттеуші, жүйрік
тәржімеші, айтулы көсемсөзші, халық фольклорының жинаушысы, балдырған
әдебиетінің ұясын ұйымдастырушы ( Мұзафар Әлімбаев. (1(
Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
сонымен қатар Абай атындағы және халықаралық Жамбыл атындағы
сыйлықтардың да лауреаты, мәдениетке еңбегі сіңген қызметкері,
Ы.Алтынсарин медалінің иегері, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
гимні авторларының бірі, көп қырлы талант иесі Мұзафар Әлімбаевтің
атамекен қонысы Павлодар облысының Баянауыл ауданына қарасты
Қызылтау, қазіргі Ж.Аймауытов (Жосалы) елді мекенінің Қаратөбе ауылы.
Ал өзінің туған жері Шарбақты ауданының Қызыл таң ауылы.
Мұзағаң 5 жасында әріпті әліп деп біліп, кітап оқи
бастайды. 6-сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден аса
кітабын тауысып, “Бауырсақтан” бастап, “Батырлар жырын” ортаға ала,
А.Пушкиннің 4 томдығын тауысады. Өлең жазуды мектеп қабырғасынан
бастап, 16 жасында алғашқы туындысы мерзімді баспасөзде жарияланады.
Бұл үлкен өнер жолына деген алғашқы баспалдағы еді. Яғни тұңғыш
нақылы дүниеге келген жасы. “Ебі жоқ дәрігердің емі де жоқ!”
Ақынның өзі мақал-мәтел де, қанатты сөз де демейді, қысқа
қайырып “нақыл, нақыл сөз” дейді. Оған да түсіндірмесі дайын: “Мақал
халықтың даналығы, халықтың жадына түйгені. Автордікі ( нақыл... Егер,
түбінде мақал-мәтелге айналып кетіп жатса, дауым жоқ...” (2(
Шынында, Мұзағаңның мақалға, халық даналығына айналып, ауыздан-ауызға
көшіп кеткен сөздері де баршылық. Ақынның өзінің айтатыны: “Ау,
мынаны мен шығарып едімді” кімге түсіндіріп отырасың. Сенсе жақсы...
Сенбесе, не істейсің. Әйтеуір өзің қалай, қашан жазғаныңды білесің.
Қолжазбалары бар.” (2( Ақынның талантты, мінсіз нақылдары көп. “Үйлену
оңай, үй болу қиын”, “Жүрек өз иесін алдамайды” секілді нақылдардың
халық мақалы ретінде жиі қолданылғанына қарағанда, олардың да авторы
Мұзафар Әлімбаев екендігін екінің бірі біле бермейді. Ақын шығарған
“Өнериет”, “Тәлімгер” деген сөздер ана тіліміздің төл туындысындай
тарап кеткен. Нақыл жанрында ақын үш мыңнан аса шығармалар
жариялаған. Бұл танымдылығына әлі арнайы тоқталамыз.
Мұзафар Әлімбаев жеті жарым жылдық әскери қызметтен
оралысымен “Пионер” журналына орналасып (1948-1956), поэзия бөлімін
басқарады. Одан соң 1956-1958 жылдары “Қазақ әдебиеті” газетінің
көркем әдебиет меңгерушісі, іле бас редакторының орынбасары болады.
Енді Әлімбаевтың ақындық бақыты туралы айтқанда, оның қазақ балалар
әдебиетіне сіңірген еңбегіне тоқталған шарт. Сол 1958 жылдан 1986
жылға дейін табаны күректей 28 жыл 3 ай 15 күн “Балдырған”
журналының бас редакторы болып қызмет атқарады. “Балдырған” журналы
арқылы дүниежүзі балалар әдебиетіндегі бар дәстүрлер мен
эксперименттер қазақ топырағына ағытылды. Қазақ балалар әдебиетінің
балқаймағы, бар қазынасы әлем тілдеріне “Балдырған” арқылы жол
тартты. Оның балаларға арнап шығарған елеулі жинақтарының қатарына:
“Менің ойыншығым” (1953), “Биікке, биікке” (1955), “Ақ серекте көк
серек” (1977), “Аспандағы әпке” (1982), “Екі тақтай бір көпір” (1992)
сияқтылар жатады.
Профессор Құлбек Ергөбектің айтуынша: “Мұзафар Әлімбайұлы өте
көп оқыған, көп оқитын және қазақ әдебиетінің бар жанрындағы
еңбектерді қалдырмай қадағалауға тырысатын. Сондықтан да әр жанрдың
да жай-жағдайын бір кісідей біліп отыратын, өз білгенін қалам
ұшымен жазып, өзгеге білгізіп отыратын білімпаз жан. Ақын досы (
кітап,” (3( ( демекші, М.Әлімбаев ғылыми атағы болмауына қарамастан,
академик дәрежесінде білім жинаған қаламгер. Оның әрбір мақаласы
теориялық жүк көтеріп тұрады. Қаламгердің ертеректе жазған “Өрнекті
сөз ортақ қазына” деп аталатын зерттемесін ғылыми монография десек
жарасады. Ал “Қалам қайратынан” бастап жарық көріп келе жатқан сын
мақалалар жинағы кәдімгі әдебиет сыншысының еңбектерінен жоғары
тұрмаса, төмен емес. Бұл еңбектерде әдебиеттің әр кезеңінде жасаған
қаламгерлігі мен әр белдеуінде туған шығармалар жайында
білімпаздықпен айтылған ой-пікірлер жинақталған.
Шежіреші Мұзафар Әлімбаевтің қаламынан туған дүниелердің
ішінде ерекше бағалайтын бір сала ( “Көңіл күнделігі” атты үш
кітаптық дүниесі. Қаламгер жанрлық түрлер мен формалық ізденістерді
көркем әдебиетке көптеп әкелгені секілді, мемуарлық әдебиетке де
жаңалық әкелген. Сондай-ақ, ол очерк жанрының да шебері. Оның
“Көргендерім көңілде”, “Өмір. Өнер. Өнерпаз.”, “Толқыннан толқын туады”,
“Қалам қайраты” деп аталатын очерктер жинағы да қазақ қара сөзінің
бір табысы дерлік тұғырлы туындылар жинағы. Рақымжан Қошқарбаев,
Құмаш Нұрғалиев, Қасым Қайсенов, Рафиха Нұртазина, Серік Нұрқазов,
Қанапия Телжанов, Мұқан Төлебаев сынды тұлғалар жайында жазғандары
бірі рейхстагқа ту тіккен қаһарман жауынгер, келесісі аяулы ұстаз
немесе айтулы өнерпаздарымыздың қайталанбас тағдырын баяндап берумен
бағалы.
Сонымен қатар ол ( 300-ге тарта ән-өлеңдердің авторы. Ақынның
ән-өлеңдері, лирикалық өлеңдері қазақ поэзиясының қымбат қазынысына
қосылған. “Маралдым”, “Ақмаңдайлым”, “Ақсұңқарым”, “Өзің де жігіт
қызықсың” әндері ондаған жылдар бойы елдің ауызында жүрген, әлі де
айтыла беретін асқақ та әсерлі тебіреністер. Бұған дәлел ретінде
профессор Құлбек Ергөбектің тағы бір пікіріне көңіл бөлсек: “Ән-өлең
жанрында әріптестерге қарағанда Мұзафар Әлімбайұлының жұлдызы
жоғары. Оның ән-өлеңдері ( ән-өлең жанрының классикасы дер едім.” (3(
“Ұлы ақын Мұқағали Мақатаев өзінің “Қош бол, махаббат”
кітабын Мұзағаңа тарту еткенде, мынандай қолтаңба қалдырған екен:
“Поэзияны, жалпы әдебиетті Мұзафардай бағалап, оны құдіреттің құдыреті
деп ұғынатын адамды, ақынды қаламдас ағалардың арасынан мен әлі
кездестіре қойғаным жоқ. Өз әріптестерінің творчествосын Мұзафардай
қадағалап қоймай, қомағайлана зерттеп отыратын ағайынды да әлі
кездестірген емен.” (4(
Яғни Мұзафар Әлімбаевтің көп қырлы әдеби қайраткерлік
қызметінің шоқтығы поэзиялық туындылары. Поэзияның кесек, тынысты
жанрындағы асқақ туындысы ( “Естай-Қорлан” дастаны эпикалық кең
тынысымен, әлеуметтік тақырыбымен ерекшеленеді. Ауыз әдебиеті
негіздерін, мифологиялық сарындарды қазіргі поэзияда өрбітіп қолдану
қиын әрі тәжірибеде сирек кездесетін жай. “Аяз би” дастаны елдік
даналық тақырыбын жаңа сөзбен түзген туынды. Зейнолла Шүкіров туралы
“Құрыш қазақ” дастаны, Рақымжан Қошқарбаев ерлігі жайлы “Ту
тіккен”, сонымен қатар, “Құрбымның күнделігі”, “Қарағанды жырлары”,
“Менің Қазақстаным” дастандары көп көкейіндегі ойды жыр шежіресіне
кестелеген шығармалар.
Сан қырлы талант иесі Мұзафар Әлімбаевтің таңдаулы өлең-
жырлары әлем халықтарының 39 тіліне, “Естай-Қорлан” дастаны 140
тілге аударылды. Бұл ақынның өзі айтқандай: “Шығарманды өзге тілге
аударту да ( шығармашылық процесс...” (5(
Белгілі сыншы Б.Сахариев пікіріне қосылсақ: “Ақын адам көңіл-
күйін, мақсат-мүдделерін бейнелейтін өлеңдерінде де, әр кезде әр
алуан жол-сапарларынан жазған “Түркмен топырағында”, “Кавказ
қойнауында”, “Литва жырлары”, “Кереку гүлдерінен”, “Қырғыз жырларынан”
атты циклдерінде де оның гүл шоқтарынан бал жиған арадай, ел
ішінен тәжірибе жинап, ой түйетіндігі байқалады. Яғни ой арқауы (
бауырластық, туыстық, достық пен ынтымақ.” (6, 280( Расында да солай.
Иә, әдебиетте М.Әлімбаевтің ақындығы жайында әрдайым айтылып,
жазылып жатады. Арнайы кандидаттық диссертация да қорғалды. Осының
баршасы орынды. Тіпті балалар әдебиетіне сіңірген еңбегі де тым
назардан тысқары қала қойған жоқ. Осы орайда, Мұзафар Әлімбаев
қаламынан туған дүниелердің арасынан ол жасаған аудармалардың сөз
бола бермейтіні бар.
“Мен осы ғұмырымда 50 шақты орыс ақындарының өлеңдерін
аудардым. Атақты классиктер Сағди Гүлстан (тәжік), Иранның Бостаны
(Жәннәт), Шандор Петефиден (венгер), Тоқтағұл (қырғыз), Маяковский,
Пушкин, Лермонтовтарды қазақша сөйлеттім. Көркем аударма керемет
ақындық мектеп болды. Фольклор жинауды ерте бастадым. Солардың
пайдасын көрдім”, (5( ( деп қаламгердің өзі айтқандай, оның тірнектеп
еңбектенген тағы бір бағыты ( көркем аударма саласы. Ол Павлодар
қаласындағы педагогикалық училищеде дәріс алып жүрген жасөспірім
кезінен-ақ Гейне, Лермонтов, Акопян туындыларын ана тілімізге аудара
бастаған. Поэзиялық шығармаларды аударуын әлі де алда зерттемекпіз.
Ал тәржімашының прозалық шығармаларды аударуына және
қазақтың сөздік қорына қосқан үлестеріне жеке тоқталмасақ та, оларды
атап өтпекпіз. Еңбекқор аудармашы чех жазушысы Юлиус Фучиктің “Дар
алдындағы сөз” естелік кітабын, грузин көркем әдебиетінен Орбелиаки
Сулхан-Сабаның “Ғибратнама” әңгімелер жинағын қазақ тіліне
тәржімалады.
Сонымен қатар, “наставник” (тәлімгер), “риторический вопрос”
(ділмар сауал), “табу” (тиым сөздер) сияқты талай терминдерге балама
тауып, өзінің жеке “Қазақша ( орысша өлең ( сөздік” ( “Русско (
казахский словарь в стихах” кітабын шығарды. Бұл сөздіктің қазіргі
қазақ халқына тигізер үлесі жоғары. Өйткені ондағы аудармалар қазақ
тілін үйреніп, жаттауға жеңіл ұйқастырылған сөздер. Мысалы, культура (
мәдениет,
литература ( әдебиет (7, 10(
немесе, екеулеп ( вдвоем,
барайық ( пойдем.
Заң ( закон,
таныс ( знаком. (7, 59(
Иә, уақыт ілгері жылжып, ел өмірі өзгеріске толы. Соған орай аударма
өнерін зерттеудің де сан қыры ашылуда. Алайда, қазақ көркем аудармасына
байланысты осы кезге дейінгі еңбектердің көпшілігі не белгілі бір көркем
шығарманың аудармасын, не болмаса жалпы теориялық, тарихи мәселелерді, не
белгілі бір кезеңдегі көркем аудармаларды зерттеу обьектісі етіп алған.
Осы орайдағы олқылық – ел әдебиеті мен мәдениетінің дамуына үлес қосқан
қаламгерлердің бір тобы – аудармашылар туралы, олардың шығармашылық
даралығы, аударма өнеріндегі жетістіктері мен кемшіліктері, өсу жолының
зерттеуден тыс қалуы. Жалпы оқырман қауым үшін аудармашының көркем
шығарма авторының көлеңкесінде қалып қоятыны тәрізді, зерттеулерде
тәржіманың өзіндік ерекшелігі, стиль, ізденісі, табысқа жету құпиясы
назардан қағыс қалып келеді.Ал, аударма өнерінің қыр-сырын ашу үшін шебер
тәржімашылардың күллі шығармашылығына талдаулар жасалынып, шығармашылық
ізденісі ашылуы қажет. Біздің зерттеу жұмысымыздың көкейтестілігі де міне
осында.
Туған әдебиет теңізіне құяр кең арналардың бірі – көркем аударма
өнері тарихында өзіндік қолтаңбасы бар М.Әлімбаевтің тәржімашылық еңбегі
арқылы қазақ топырағына жетіп, мерзімді басылымдарда жарияланған шағын
мақала, зерттеулерді айтпағанның өзінде кітап болып басылып шыққан
аудармаларының өзі біраз дүние. Біз осы шығармалардың қазақшаға аударылу
жайын екі нұсқаны салыстыра отырып, көркем аударма шеберлігі мәселесінің
аясында зерттеуді жұмысымызға нысана еттік.
Жұмыстың зерттелу деңгейі.
Жалпы қазақ өнерінің, әдебиетінің қажымас, талмас сарбазы Мұзафар
Әлімбаевтің ақындығына зерттеушілігі, бұған аудармашылығы, эссе, очерк
жазушылығы, балдырғандар жанын зерек түсінушілігі, парасаттылығы
ұштасып тоғысқан тарлан талантты ақын Мұхтар Шаханов: “Көзі тірі
классик. (юмормен КТК)”, (8( ( деген екен. Қаламгердің рухани мұрасының
көркемдік деңгейі, тіл айшығы туралы баспасөз бетінде бірқатар әдеби-сын
мақалалар жарық көрді.
Дегенмен, М.Әлімбаевтің аудармашылық шеберлігі жүйелі түрде жан-жақты
қарастырылып, арнайы зерттеу обьектісіне айналған жоқ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Көркем аударма теориясының өзегі – шеберлік сыры деген мәселенің өзі
аудармашы талантымен және ізденісімен, тәжірибесімен және өзіндік стилімен
тығыз байланысты. Сондықтан да біз көркем аударма шеберлігін зерттеу
мақсатында аудармашылар арасынан белгілі тәржімашы М.Әлімбаевтың
шығармашылығын таңдап алдық. Себебі: біріншіден, ол орыс тілінен қазақшаға
тек орыс әдебиеті үлгілерін ғана емес, орыс тілі арқылы Еуропа әдебиетінің
үздік шығармаларын да, араб, парсы елдерінің нақыл сөздерін, мақал-
мәтелдерін аударды. Екіншіден, оның қаламы арқылы әлемге танымал ақындардың
шығармалары қазақ елінің рухани байлығына айналды. Сондықтан да оның
аудармашылық шеберлігін зерттеу, ізденістерін айқындау қажет. Осы мақсатқа
орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
– М.Әлімбаевтың аудармаларына бүгінгі күн тұрғысынан талдау
жасау;
– Қазақ көркем аударма өнерінің дамуындағы аудармашының
шығармашылық даралығы ролін анықтау;
– Түпнұсқаны қазақшалаудағы аудармашы пайдаланған әдіс-тәсілдер
қызметін анықтау;
– Мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің аударылуындағы шеберлік
жолдарын анықтау.
Зертеу нысаны ретінде М.Әлімбаевтың әр жылдары жарық көрген көркем
шығармалары мен қазақшаға аударылған орыс және шетел ақындарының
шығармалары алынды.
Зертеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері.
Көтерілген мәселелердің шешімін іздеуде көрнекті ғалымдардың ғылыми
еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ: М.Әуезов, А.Федоров,
Г.Гачечиладзе, М.Қаратаев, Н.Сағындықова, Ә.Сатыбалдиев, З.Тұрабеков т.б.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың негізгі зертеу әдістері: сипаттау,
салыстыру, контекстуалдық талдау.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
М.Әлімбаевтің поэзия саласындағы аудармашылық мұрасы.
Аударма ( көне де жаңа өнер. Өнер болғанда, ол ( сөз, әдебиет,
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көп
уақытқа созылған ұзақ тарихында тілі өзге адамдар қауымын
түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың дәнекері болған.
Аударма әрқашанда адамдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми қарым-қатынастың
айырбастау құралы, ел танудың, достықтың, ынтымақтастық тәжірибенің,
тағылым алмасудың құралы. Ал аудармашылық ( нағыз творчестволық өнер.
Аудармашы ( өз халқының, өз ортасының, өзі өмір кешкен заманының
перзенті. Яғни ол екі тілді де жетік білумен қатар, әрі жазушы, әрі
ақын, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына,
біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты.
Жалпы поэзиялық аударма жайлы айтпастан бұрын, академик Зәки
Ахметовтың поэзия жайлы айтқанын көрсек болады: “Поэзия ( сөз өнері,
көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның үстіне поэзияның
аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете
алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол ( айналамыздағы дүниені, өмірді танып-
білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік,
эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы
сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей
жалғас туады. Сөз қолдану шеберлігі, көркемдік шеберлік дегеніміз
өмір құбылыстарын танып-білу, ұғып-түсіну қабілетімен, көркем ой-сезім
қуаттылығымен терең тамырласып, қабысып жатады.” (9, 7(
Ал енді поэзиялық шығармаларды тәржімалау мәселесіне
тоқталсақ, әлем тіліндегі поэзиялық шығармаларды ана тілімізге аудару
қашан да өз маңызын жойған емес. Қай халықтың болмасын шоқтығы
биік, терең мазмұнды шығармаларын аудару қазіргі таңдағы игілікті
істердің бірі екендігі даусыз мәселе. Түпнұсқа белгілі бір халықтың
ұлттық ақынының шығармасы болса, ұлттық сипаты барынша анық,
түсінікті болса, ондай жағдайда оны өзге тілге аудару аудармашыдан
үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты да
талап етеді. Яғни тәржімашінің таланты ( ерекше талант болуы керек.
Және оны дұрыс бағалай білу қажет. Прозалық шығармалар аудармасымен
поэзиялық шығармалар аудармаларының арасында біраз айырмашылықтар
бар. Көркем шығармаларды аударушы түпнұсқаның жолынан шықпай, оның
жүйесінен ауытқымай еңбектенеді. Ал өлең сөзді аударғанда аудармашы
өз ойын автордың ойымен астастыра, жарыстыра отырып, өзінің лирикалық
сезіміне жол береді. Дегенмен, аудармашы түпнұсқадан алшақтап, мазмұн
мен пішіні жағынан ауытқымайды. “Ақынға, ақынның белгілі өлеңінің
тууына негіз болған өмір құбылыстарының тобын танып, таразылай
отырып, ақынның ойлау, сезіну даралығын, оның шығармашылық тұрғысы мен
нысанасын түсінген кезде ғана аудармашының еңбегі шығармашылық
дәрежеге көтеріліп, поэтикалық қасиетке ие болады.” (10(
Асылы, көркем аудармаға қойылатын ең басты талап немесе
шарт ( көркемдік-идеялық күй мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Әрбір
сөзге жармаса бермей, автордың ойын жеткізуге шұғылданған жөн.
Поэзиялық шығармаларда аудармашы қолданатын тәсілдер( интонация, ырғақ,
ұйқас, образдылық элементтер қандай дәрежеде берілгеніне де
байланысты. Поэзиялық шығармалардың аудармасы, туған әдебиетіміздің
эстетикалық мүмкіндіктерінің молайуына, әдеби тіліміздің байи түсуіне
айрықша әсер етеді.
Әлемдік әдебиетті ана тілімізге көркем аударма ретінде
көрнекті аудармашылар жеткізуі тиісті. Қазақ ұғымына қонымды шығарма
тыңдаушысын елең еткізіп, ұлттық әдебиетіміздің өз топырағында туған
төл шығармасындай қазақ оқырмандарының жүрегіне жол табуы керек.
“Переводчик может позволить необходимые вольности лишь в том
случае, если он глубоко проник в материал переводимого произведения,
если он знает жизнь того народа, которому принадлежит переводимая
проза или поэзия, знает ее до конца, как быт и культуру своей
страны. Вот почему переводчик-поэт должен быть не только художником
слова, но и энциклопедически образованным ученным-историком,
искусствоведом, критиком, этнографом, филологом-лингвистом.” (11, 162(
Демек, тұп-тура аудармашы Мұзафар Әлімбаевқа тәнті біліктіліктер
екен. Кемеңгер орыс ақындарынан А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
В.Маяковский, Н.Некрасов, С.Есенин, М.Исаковский, К.Чуковский,
М.И.Михайлов, С.Щипачев, Л.Скалковский, А.Плещеев, С.Маршак, Л.Кривощеков,
тәжік ақыны Сағди, Иранның Бостаны, венгер ақыны Шандор Петефи,
қырғыз ақыны Тоқтағұл Сатылғанов, Абдылда Белеков, Сооронбай Жусуев,
А.Қыдыров, Алықұл Османов, украин ақыны П.Воронька, татардың Мұса
Жәлелі, грузиннің Иосиф Нонешвили, поляк ақыны Адам Мицкевич,
азербайджан ақыны Ілияс Табдығ, болгардың Георгий Веселинов,
француздың Гийом Аполлинер, өзбек ақыны Құддыс Мұхамади, түркменнің
Ата Атажанов, Мамед Сеидов, Қаюм Тәңріқұлов, чечен ақыны М.Мамақаев.
Сондай-ақ, классиктер Шиллер, Г.Гейне, А.Барто, Ю.Кушак, Дж.Родари,
Р.Фархади, Жәми, Фирдауси, Ш.Руставели, Райнис, Зелили, Расул Гамзатов
секілді ақындардың туындыларын қазақшалаған.
Аударма еңбек деген ұғымның ауқымы кең. Ол адамның рухани
өмірінің, мәдениетінің, ғылым-білімнің, әдебиеттің, адамдардың ауызекі
сөйлеуінің бөлінбес бір құралы, оның дәнекері іспеттес.
Мұзафар Әлімбаевтің осы аударма шығармашылығындағы
еңбектерінің зор екендігін байқап отырғандай, ол тәржімалаған
өлеңдердің көбі дерлік түпнұсқада да, аудармада да қысқа-қысқа
жолдармен берілген. Көп болса төрт шумақтан тұрады. Сондықтан болар
ол қазақшалаған аудармалар да тілге тартымды әрі оңлы. Көптеген
өлеңдерді тікелей нұсқадан емес, орыс тілі арқылы аударған. Атап
айтсақ, Шиллерден “Өзіңді білгін келсе егер”, Генрих Гейнеден
“Жарасты жарым болсаң бүгін менің”, П.Воронькадан “Құр бекерге
мақтанба”, Шандор Петефиден “Су үстінде”, “Қара бұлт”, Иосиф
Нонешвилиден “Қыз қуу”, Адам Мицкевичтен “Адамдар мен үкілер” тағы
басқалар. Сонымен қатар, қаламгер М.Исаковскийдің “Емен” атты өлеңін
І.Мәмбетовпен, Мұса Жәлелдің “Көк жорға” өлеңін Жақан Смақовпен
бірігіп аударған. Аударма сәтті шыққан.
Қазақшалаған дастандары туралы айтсақ, қырғыз тілінен
аударған Тоқтағұл Сатылғановтың “Қазақ жеріндегі жыр” поэмасы мен
Сооронбай Жусуевтің “Тірілерге” лирикалық дастаны. Бұл дастандар
туысқан қырғыз тілінен аударылғандықтан, өзіміздің төлтума шығармамыз
секілді жеткен.
Бұл дастандарда тәржімеші қырғыз халқының рухани қазынасын,
тарихын, азаттықты аңсаған қырғыз халқын қазақтың шұрайлы да бай
тілі арқылы аударады. Сонымен қатар, авторлардың берген мазмұны мен
стилін дәл сақтаған.
Балаларға арналған шығармаларды аударудағы іздемпаздығы.
Бір қызығы аудармашы Мұзафар Әлімбаев жасаған аудармалардың
көбі дерлік қазақ халқының ұлттық танымына, дәстүріне, мәдениетіне
етене жақын әрі тәнті келеді. Яғни қазақ ақыны жазған төлтума
шығармасы сияқты. Мәселен, грузин ақыны Иосиф Нонешвилидің “Қыз қуу”
өлеңі, А.Плещеевтің “Ананың әлдиі”, француз ақыны Гийом Аполлинердің
“Неке қию”, болгар ақыны Георгий Веселиновтың “Бесік жыры” секілді
өлеңдеріндегі мына жолдарда қазақ аналарының қара домалақтарымызға
тербеген, жырлаған әлдиіндей беріліп, аударылған.
“Төсегің жылы, жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой...”
“Жас жеткіншектің жан(дүниесіне рухани нәр беретін нәрсе
ананың ақ сүті, ананың әлдиі, ананың бесік жыры мен ананың әсем де
әсерлі әңгімелері”, (12( ( деп, Мұзағаң бірде тебірене айтыпты.
Қазақ ұғымына сай “Бесік жыры” аудармасы Мұзафар
Әлімбаевтің бала жанды ақын екендігін білдіртіп қана қоймай, сондай-
ақ білікті аудармашылық жолын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде тағы
бір мысал келтірсек артық болмайды. Тәржімешінің балаларға арналған
аудармалардың көбі жан-жануар, хайуанаттар хақындағы өлеңдер. Яғни
жасөспірімге жақын кейіпкерлер арқылы берілген тартымды туындылар.
Мысалы, француз ақыны Гийом Аполлинердің “Бестарийінде” (хайуанаттар
туралы орта ғасырлық ертек кітап) берілген “Тышқан”, “Піл”, “Құрт”,
“Шаян”, “Дельфин”, “Тауыс”, “Мысық”, “Қоян”, “Арыстан”, “Түйе” секілді
төрт жолды өлеңдер, түркмен ақыны Қаюм Тәңріқұловтың “Балапан”,
“Шибөрі”, “Зебра”, орыс ақыны Корней Чуковскийдің “Тауық”, қырғыз
ақыны Алықұл Османовтың “Түлкі мен қаздар”, өзбек ақыны Құддыс
Мұхамадидің “Бұзау неге сүзеген болады?” атты тіршіліктің бір
бөлігі жайлы аудармалар.
Жалпы балалар әдебиетінің аудармашысына жүктелетін
жауапкершілік аса айрықша. Біріншіден, ол жеткіншектердің нәзік әлемін
күрделендірмей беру керек. Екіншіден, жас ұрпақты басқа халықтың
ұлттық мәдениетімен таныстыра отырып, олардың дүниетанымының
қалыптасуына әсер етуі керек. Ал Мұзаға түрікмен ақыны Қаюм
Тәңріқұловтың “Зебра” өлеңіндегі үзіндісінде қазақ балаларына таныс
емес аңды жеткілікті түсінікті тәржімалаған.
“...Айтшы, Зебра, сіздің жерде,
Африкада ( сіздің елде,
Ала киім кие ме жұрт,
Шәй көйлекті сүйе ме жұрт?!” (13(
Бұл аударма бала жанының сауатын ашатын өлең. Африка елі
және ол жақтағы “Зебра” аңының бары балаға белгілі болды. Сол
сияқты “Піл”, “Арыстан”, “Тауыс” өлеңдерінің аудармалары. Бұдан біз
аудармашының балалар әдебиеті аудармасының талаптарына аса
мұқияттылықпен қарағанын байқаймыз.
Алайда, аудармашының сөзбе-сөздікке және жолма-жолдыққа түскен
шақтарын да көруге болады. Мәселен, “Дельфин” өлеңі:
“Дельфин резвится. Но всегда
Там в море горькая вода.
Могу ли я быть счастлив снова?
Нет! Жизнь по-прежнему сурова.” (14(
Француз тілінен орыс тіліне М.П.Кудинова осылай аударса,
Мұзафар Әлімбаев былай дейді:
“Дельфин ойнақ салады. Ал бірақ та
Теңіздің ұдайы ащы суы удай
Қайта менің жетер ме қолым баққа?
Тірлік деген тым қатал бұрынғыдай.” (15(
Аударма сәтсіздікке ұшыраған. Тәржімеші сәл еркіндікке жол
беріп, ақындық қырын көрсетсе ғанибет болар еді. Өлеңдегі ұйқасты
беремін деп, әбден сірестіріп алған. Мысалы, “Ал бірақ та теңіздің
ұдайы ащы суы удай” деген жолды бала түгіл жалпы қауымға жат
аударма, яғни қазақ тілінің грамматикасын мүлдем бұзып тұр. Ал теңіз
суының “ащысын”, “удайын” ( “горькаядан” аударамын деп, синоним
сөздерді қатар қолданғаны қалай. Алайда, “Могу ли я быть счастлив
снова?” жолы “Қайта менің жетер ме қолым баққа?” деген аудармасында
“жетер ме қолым баққа” дегенді “болам ба бақытты” демей, сәтті
аударып шыққан. Неде болса, бұл сатылы аударма.
Сонымен қатар, М.Исаковскийден аударған “Аймалап күннің
шуағы” өлеңінде
“Аймалап күннің шуағы
Бәйшешек қаулап көктеуде
Мейірмен жайып құшағын
Селоға келді көктем де... (1961) (16, 169(
Көктемдік әсерді қазақшалағанда дәл бергенмен, “село” сөзін
“село ”деген, бұны неге “ауыл” демеген десеңіз, сол 60 жылдарда
бұндай сөздер сол қалпында қолданысқа түсе берген.
Балалар әлеміндегі Мұзафар Әлімбаев аудармаларынан
кішкентайларға тәрбиелік мәні бар тәржімаларды кездестіреміз. Олар
ұйымшыл болуға, мақтанбауға, өтірік айтпауға шақырады. Мысалы, Құддыс
Мұхамадидің “Бұзау неге сүзеген болады?”, А.Қыдыровтың “Құйрығы бар”,
Қаюм Тәңріқұлов “Балапан”, “Шибөрі”, П.Воронька “Құр бекерге мақтанба”
(осы өленнен):
“Днепрді кешіп,
Өтем деп кесіп,
Көпірді жөнсіз бір мысық.
Жөнелді мысық,
Бөгелді мысық
Суға кетті-ау сол “пысық”.
Мақтанба сенде бекерге,
Біліп ал күшің жетер ме!” (16,
263(
Тағы бір тоқталып кететін жай, оның балаларға қызықты етіп
диалог ретінде берген аудармалары да бар екен. Мысалы, Алықұл
Османовтың “Түлкі мен қаздар” өлеңі:
Түлкі:
Қанқ, қанқ, қалың қаз!
Қашсаң; пана табылмас!
Қаздар:
Қулықты қой, қу түлкі,
Аузыңды жап, әрі қаш! (16, 255(
Немесе армян әзілі ретінде алған “Бақаның жауабы” аудармасы:
( Бақа! Бақа! Күні-түні бақылдап,
Қалай ғана жабылмайды ауызың?
Деп көршілер,
жақындап
сұрайды.
( Өзіме өз дауысым ұнайды. (17, 34(
Міне, диалог түріндегі аударма(өлеңге де шынайы шеберлік,
талғампаздық керек екені байқалады. Бұл аударма(өлеңді ықшамдаумен
қатар, сөз үнемдеудің нағыз қолайлы әрі өнімді тәсілі.
Асылы, бір тілді білген ( бір адам, екі тілді білген ( екі
адам демекші, балажанды жыршы, аудармашы Мұзафар Әлімбаев өзі
айтпақшы: “Аударманы өз сөзім деп қарау ( ақындық адалдық.” (5(
Орыс классиктерін аударудағы ерекшілігі.
Бір басына қаншама көркемдік тәжірибе, білім-білік, үлгі-өнеге
жинақтаған кемеңгер Мұзафар Әлімбаев: “Иә аударма жасау ( ақын-жазушы
үшін академия. Көркемдік шеберлік академиясы!” (5( ( дегендей, шеберлік
академиясынан енді тәржімашының орыс ақындарының туындыларын
аударғанын қарастырамыз. Бүкіл дүние жүзінде әдебиеттің дамуына зор
ықпал жасаған орыс классикттері А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
В.Маяковский, Н.Некрасов тәрізді данышпан ақындарымыздың көлемді
шығармалары ана тілімізге тәржімаланғанына қаншама уақыт болды. Біз
енді осы аталған классиктердің шығармаларын тәржімалаудағы Әлімбаевтың
шеберлігіне талдау жасауға тырысып көрейік.
Орыстың классикалық поэзиясының қазақшаға қалай тәржімаланғанына
тоқталмас бұрын, атақты ақынның лирикасының аударылуына себеп болған
жайларға назар аударайық. Солардың бастылары:
Біріншіден, Пушкиннің қазақ жерінде болуы, қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігімен танысуы, оның мәдениетіне ыстық ықылас білдіруі, Пушкиннің
қазақ халқына деген ілтипаты, біздің халқымыздың пушкинге деген
сүйіспеншілігі қос арнадай қосылып, әсем тұтастық тапты.
Екіншіден, Пушкин музасының қазақ даласына жаңғырыққанына, міне
ғасырдан астам уақыт болды. Пушкинді ең алғаш ретхалқымызға танытқан Абай
Құнанбаев. 1887-1889 жылдар қазақ поэзиясындағы Пушкин жылдары болып
рухани тарихымыздың төрінен берік орын алды.
Үшіншіден, дүниежүзілік әдебиет алыптарының, орыс классиктерінің
арасынан біздің ұлттық поэзиямызға дәл Пушкиндей құдыретті ықпал
жасаған ешкім жоқ. Пушкин поэзиясының ана тілімізге аударылуы
әдебиетіміздің қорын байытып қана қойған жоқ, сонымен бірге
ақындарымыз үшін үлкен шеберлік мектебіне айналды. Оның лирикаларын
аудару поэзиямыздың тынысын кеңейтті, көркемдік дүниесін байытты.
Тіпті А.С.Пушкиннің өзі аударманы әдебиеттің дербес бір тегі деп
санаған. Сонау Абай мен Шәкәрімнен бастап, І.Жансүгіров, Ғ.Орманов,
Т.Жароков, М.Әлімбаев сынды ақындарымыз Пушкинге соқпай өткен емес.
Белгілі әдебиет зерттеушісі С.Сейітов пікіріне қосылсақ, ол
былай дейді: “А.С.Пушкин лирикасы жанр жағынан мейлінше әр алуан:
саяси лирика, поэзия, ақын туралы толғаныстар, көңіл-күй, табиғат
лирикасы, сәлем хат түріндегі өлең мен баллада, ода мен эпиграмма,
элегия мен роман, романс ( лириканың баршасына ол қайталанбас
қолтаңбасын жасап, әрқайсысына мүлде жаңа рең, жаңа мазмұн, ажар-көрік
беріп, сыңғырлаған сұлу сөз, сиқырлы үн бітіреді.” (18, 128(
Және бір айта кетерлігі біздің қазақ ақындарының қай-қайсысы да
Пушкинді қазақ тілінде сөйлетуде Абай тәжірибесін есте тұтады. Ал, Абай
негізінде үш түрлі тәсіл қолданады. Біріншісі – түпнұсқаны дәлме-дәл
аудару. Екіншісі – түпнұсқаның төркініне сайма-сай балама табу. Үшінші –
өз мүддесіне, өз арманына, жалпы қазақ топырағына бейімдеу.
Осының алғашқы екеуі бүгінгі аудармашы үшін ғибрат, үлгі. Соңғысы
аудармадан гөрі творчестволық еліктеуге жуық. Ол, әрине, өз алдына бір
мәселе.
Айтылмыш үлгінің екеуі де қазақша мейлінше жатық шығып жатады.
"Жасынан түсін билеп сыр бермеген: дәмеленсе, күндесе білдірмеген" іші
қыртысты мінездемеге сайса, "жас жүрек жайып саусағын, талпынған шығар
айға алыс" тәрізді тың орамдар ұлттық тілдің ішкі заңына үйлескен
жаңалық! Және құнарлы жаңалық!
Пушкин лирикасын қазақшалауға ат салысып келген және өз
тәржімасын үнемі жетілдіріп отырған ақындарымыздың бірі Мұзафар
Әлімбаевтің еңбегіне тоқталмақпыз. Ақын Пушкиннің “Стенька Разин
туралы жыр”, “Принц Оранскийге”, “Жыршы”, “Бұлбұл мен гүл”, “Қаралап
өсек күңкілі...”, “Ұмыттым, дос...”, “Құзғынға құзғын кездесті...”,
“Алтын мен болат”, “Аурухана қабырғасындағы жазу” секілді өлеңдері
қазақ көкейіне қонымды жатық етiп аударған. Ол Пушкиннің қолтаңбасын
нәзік, терең түсінеді. өлең жолдарының мәнін, астарын сол өлеңнің
фактурасынан, композициясынан сезінеді. Таба біледі. Барабар балама осыған
соғып жатады. Бұған қарапайымдылық пен әсірелеудің ымы-жымы қосылады.
Содан барып шынайы көркемдік туады. Мысалы, "Достарға" өлеңінде:
Сендерге берген құдайдың
Бұл рахат кездері
Сендерге ұяң қыздардың
Қадалған ынтық көздері,пушкин қазақ– деп қара сөздің құнарын таныта
отырып, келісті аударма жасайды. Осындағы екінші жолды "алтын түндер, алтын
күндер" деп аударса не болар еді? Әлімбаев оған бармайды. Жоғарыдағы
айтқанымыздай Абайша балама іздейді. Аудармашы көптеген өлеңдерінде
осылайша балама әдісін қолданады. Түпнұсқаның төркінінен туған балама
аударманы әсерлі етіп шығарады.
М.Әлімбаевтың аудармалары түпнұсқаның поэзиялық қасиетін, интонациялық
ерекшеліктерін, ішкі мағынасын, сырлы астарын қазақ тілінде жақсы
жеткізеді. Ақын орыс тілінен Пушкиннің поэзиялық образдарының баламасын
сәтті тапқан, түпнұсқаның әрпін емес, рухын беруге тырысқан. Аудармалардың
жақсы болып шығуының сыры да осында.
Мысалға Пушкиннің "Адельге" деп аталатын тамаша өлеңінің аудармасына
тоқталайық.
Орысшасы:
Играй, Адель,
Не знай печали:
Хариты, Лель
Тебя венчали
И колыбель
Твою качали;
Твоя весна
Тиха, ясна;
Для наслажденья
Ты рождена;
Аудармасы:
Ойна да, Адель,
Аулақ бол мұңнан,
Харита, Лель,
Некеңді қиған.
Бесікте сені
Тербетті солар.
Көктемнің күні,
Шұғлалы болар:
Бір ләззат үшін
Жаралған жаның.
Бұл үзіндіде Пушкин шығармасының лейтмотиві айқын сезіледі. Ақын көңіл-
күйін, жан зердесін жақсы түсінген М.Әлімбаев "Адельге" өлеңін тамаша
аударып шыққан. Аудармашы өлеңнің идеялық мазмұнын берумен қатар, оның
ішкі және сыртқы құрылысын, музыкалық интонациясын сақтаған. Пушкин өлеңін
оқығанда алатын әсер, қазақша аудармасымен танысқанда бұзылмайды,
әлсіремейді, қайта олар бірін-бірі толықтыра түседі. Мұндай сәтті
аудармалар М.Әлімбаевта жиі кедеседі. Олардың қатарына "Бұлбұл мен гүл",
"Құзғынға құзғын кездесті", "Саңырауды саңырау сотқа шақырды" "Сонет" т.б.
өлеңдері жатады. Бұл өлеңдердің қазақшасында Пушкин өлеңдерінің көз тартар
өзгешеліктері, айқын да, ашық, әдемі де әсем образды тілі берілген. Орыс
ақынының образды ойлау ерекшелігін, оның поэтикасына тән қасиеттерді сақтай
отырып, аудармашы қазақ тілінің бай қазынасынан түпнұсқаның көңіл-күйі
мен ойын оқушыларға дұрыс жеткізетін образдар мен терең мағыналы сөздер
тапқан. Аудармаларында қазақ ақыны Пушкин өлеңінің дыбыстық үндесу жағын
да беруге біраз күш салған.
Мысалы, "Алтын мен болат" өлеңінің аудармасында тәржімашы өлеңнің
идеялық мазмұнын, ішкі ритмикасын, интонациясын мүмкіндігінше жақсы
берген. Аудармада мазмұн көркі сақталумен қатар, түпнұсқаның ішкі және
сыртқы құрылысы ұтырлы сақталған. Аудармаға назар аударайық:
Алтын айтты: "Бәрі маған",
Болат айтты: "Бәрін алам".
Алтын айтты: "Сатып алам",
Болат айтты: "Тартып алам".
Мұндай мысалдарды М.Әлімбаевтың аудармаларынан көптеп келтіруге болады.
Оларды оқығандай әсер аласыз, көп жылдар бойы жүз көріспей жүрген ең жақын
досыңмен қайтадан кездесіп, сыр ақтарысқандай боласың. Олар ақын жасаған
тамаша поэтикалық образдарды өзінің гүл көркімен көз алдыңа қайта туғызған
күйіне әкеледі. Міне, нағыз көркем аударма осындай болу керек. Сонда ғана
басқа тілде туған, басқа халық поэзиясының тарихындағы жаңа фактор болған
өлеңнің әсер күшінің өмірі берік болмақ. Сонда ғана ол оқушының сыршыл
досына, ардақты ақылшысына айналмақ. Жақсы аударма ақынды оқушылар алдында
жасарта түспек, екеуінің арасын жақындата бермек. Халықтарды рухани
жағынан байытып, мәдениет жағынан бірлестіре, біріктіре түспек. Сондықтан
да Пушкиннің өзі аударма жұмысына аса зор мән беріп, оны" почтовая лошадь
просвещения" – деп атаған-ды. Аудармада, оның ішінде, поэзиялық
шығармалардың аудармасында түпнұсқадағы ұлттық элементті аудару өте қиын
нәрсе. Бұл жайды осы күнгі аударма шеберлерінің бәрі мойындаған. Бірақ
олардың бәрі бір елдің ақынына тән ұлттық ерекшеліктерді басқа халық
тілінің рухына жеткізуге болатындығын бір ауыздан қостайды. Бұл біздің
аудармада орын тепкен бірден-бір принцип. Көп ізденіп, көп еңбектенсе,
аудармашының үлт ақынына тән ұлттық ерекшеліктерді басқа тілде оқушыларға
жеткізуге белгілі дәрежеде мүмкіндігі бар екендігіне М.Әлімбаевтың
аудармалары куә бола алады.
Қаламгердің аудармашылық шеберлігін үнемі жетілдіріп отырған ақын
екеніне жоғарыда тоқталып кеттік. Ойымызды біз енді “Жыршы” өлеңінің
тәржімасы арқылы дәлелдеуге тырысып көрейік..
“Жыршы” (“Певец”. 1816) небәрі 18 жолды өлең. Орыс тіліндегі
нұсқасы:
Слыхали ль вы за рощей глас ночной
Певца любви, певца своей печали?
Когда поля в час утренний молчали,
Свирели звук унылый и простой
Слыхали ль вы?
Встречали ль вы в пустынной тьме лесной
Певца любви, певца своей печали?
Следы ли слез, улыбку ль замечали,
Иль тихий взор, исполненный тоской,
Встречали ль вы?
Вздохнули ль вы, внимая тихий глас
Певца любви, певца своей печали?
Когда в лесах вы юношу видали,
Встречая взор его потухших глаз,
Вздохнули ль вы?
Осы жыр алғаш 1949 жылғы бір томдыққа Мұзафар Әлімбаевтің
аударылуымен енгізілді. Кейін ақын оған қайта оралып, өзі жасаған
дүниенің бойынан табылған кемшін жайларды қырнап-жойып, екінші рет
көріктендіреді. Мысалдарға жүгінсек:
Бірінші шумақ
Мұңлы зар мен махаббат жыршысының
Естіп пе едің орманнан түнгі үнін?
Қыр мүлгіп, таң алдында дем алғанда,
Зарлы үнін талмаураған сыбызғының
Естіп пе едің?
(Бір томдық,
1949, 11-б.)
Естіп пе едің тоғайда түндегі үнін
Махаббат пен қасірет жыршысының?
Қыр мүлгіп, таң алдында дем алғанда
Шерлі үнін күңіренген сыбызғының,
Естіп пе едің?
(1-т., 1953, 48-
б.)
Мұнда алдыңғы екі тармақтың орындары ауыстырылып қана
қоймаған, әрбір сөздің мағынасы анықталып, лайығы қолданған. “Роща” (
орман емес, кішкене тоғай, шоқ тоғай екені ескеріліп, “орманнан” енді
“тоғайда” түрінде алынған. Бір шумақта “зар” мен “зарлы”
қайталануын жөнсіз көрген аудармашы төртінші тармақтағы “простой”
сөзін Мұзаға “қарапайым” дей салмай, шерлі үнге ұласатын күңіреніс
мағынасында қолданған.
Екінші шумақ
Көріп пе едің қойнында түнгі орманның
Жыршысын махаббаттың, мұң мен зардың?
Аңғардың ба, қайғымен езу тартып,
Сүзіліп мұңлы көзбен қарағанын,
Көріп пе едің?
(Бір томдық,
1949, 11-б.)
Көріп пе едің қойнынан қою түннің
Махаббат пен қасірет жыршысының?
Аңғардың ба көз жасын, жабырқаған
Көз қарасын, іздерін күлкісінің
Көріп пе едің?
(1-т., 1953, 48-
б.)
Өңдеуге ұшыратылған үшінші, төртінші тармақтар түпнұсқаға
сәйкестендірілу үстінде біраз шираған, жұмырланған. “Қайғымен езу
тартып”, “Сүзіліп мұңлы көзбен қарағанын” жаңарған нұсқада біркелкі
жақсарған.
Үшінші шумақ
Мұң мен зардың, махаббат жыршысының?
Тебіреніп пе ең есітіп нәзік үнін.
Көргенде орман ішінде жас жігіттің
Жалыны жанарының сөнгендігін
Тебіреніп пе едің?
(Бір томдық,
1949, 11-б.)
Тебіреніп пе ең есітіп нәзік үнін
Махаббат пен қасірет жыршысының?
Көргенде орман ішінде жас жігіттің
Жалыны жанарының сөнгендігін
Тебіреніп пе едің?
(1-т., 1953, 48-
б.)
Бұл шумақта Мұзафар Әлімбаев алғашқы екі тармақтың
орындарын, ондағы бірер сөздің орындарын ауыстырумен қанағаттанған
(алғашқысында ( “мұң мен зардың”, екіншісінде ( “қасіреттің”).
1975 жылғы басылымға енгізілген аудармасында бірінші шумақтың
бірінші тармағына редакция жасалып, “түндегі сыршыл үнін” делінген.
Бұл “за рощей глас ночной” тіркесінің бұрынғыдан артық төлемі бола
алмайтын тәрізді (“тоғайда түндегі үнін”). Ал екінші шумақтағы “қою
түннің” енді “тылсым түннің” сипатына көшірілуіне көнуге болар.
Орысшасындағы соңғы бір сөздің (“лесной”) түсіп қалуы мағынаны
көлеңкелемейтін сияқты. Үшінші шумақтағы “жас жігіттің” орнына
“қыршын ұлдың” қолданылған, бұл ұйқас жағынан да ұтымды шыққан.
М.Әлімбаевтің Пушкиннің шағын бір өлеңінің қазақшасын
қадағалай қарап, жеке шумақтарын ширату, сөйтіп аударманы тұтастай
жетілдіру бағытында жүргізген жұмысы, міне, осындай.
Тіпті 1949 жылы Мұзафар Әлімбаев Ғабит Мүсіреповтың да
алдына алғаш барып, А.С.Пушкиннен қазақшалаған өлеңдерін көрсетсе,
талғампаз, қатал сыншы Ғабекең бір-екі аудармасының төбесіне “Отл.”
деп баға қойып беріпті. (4(
Бұл айтылған пікірлерден М.Әлімбаев аударған Пушкин өлеңдерінің барлығы
шетінен ығай мен сығай, ешқандай кемшілігі жоқ, түпнұсқамен тепе-тең түсіп
жатыр деген теріс пікір тумаса керек. Қазақ ақыны аударған өлеңдердің
Пушкин нұсқасынан аласа жатқан, кей жерлерінде өлеңнің идеялық мазмұнын
бұрмалайтын аудармалар да жоқ емес. Бұлай дегенде, біз сәтсіздерінен
сәттілерінің көп екенін, жаманнан жақсының көп екенін айта кетуге
міндеттіміз.
Мысалы біз жоғарыда М,Әлімбаевтың орыс ақынының "Романс" өлеңін
тәржімалағанын айтып кеттік. Осы аудармасында ол көркем аудармаға қойылатын
шарттың бәрін ескере бермейтін тәрізді. Түпнұсқамен творчестволық жарысқа
түсудің орнына, соның соңында отырады. Оның үстіне тілдің ішкі заңдарын,
өзіндік нәзіктігін сезінуі де жетіспейді. Осындай тіл заңдарын шала
ұғынушылығына аталған өлеңнен мысал келтіре кетейік:
Шаттығыңды қайғысыз-қамсыз сенің,
Тұрғанда қуып кетпей әлі жылдар.
Немесе:
Кенеттен бір лашықты маңындағы
Орманның аржағынан көрсетті ай
(Романс)
Міне осынау жолдардың олақтығы өзінен-өзі сайрап тұр. Қазақ "Жылдар
әлі қуып кетпей тұрғанда" деп айтуы мүмкін. Бірақ, "қуып кетіп тұрғанда
әлі жылдар" деп айтпайды. Әрине, бұл өлең. Бірақ қарасөзге аударғаннан
өлеңде сөз қолданудың заңдылығы ақсамайды, қайта анықтала түседі. Ал,
"лашықты ай көрсетті" деп қазақ айтпайды.
Повсюду странник одинокий,
Предел неправедный кляня.
Барса да жалғызсырап кезбе қайда,
Өмірдің қарғап-сілеп жолын кесір.
Осы соңғы жолды М.Әлімбаев: "Өмірдің қарғап-сілеп қырсық жолын" деген
сияқты етіп алса, қазақша шығар еді. Ал, мына күйінде өмірдің жолын кезбе
қарғамай, кесір қарғаған секілді болып тұр. Аудармадағы әріпшілдік осындай
қайшылықтарға ұрындырмақ.
Закон неправедный, ужасный
К страданью присуждают нас,
Пушкин көрнеу патша өкіметінің әділетсіз, сұмдық заңын айтып отыр. Осы
жолдарды М.Әлімбаев:
Зұлымат, әділетсіз өмір заңы,
Біздерді қасіретіне байлап берген, – деп аударады. Сөйтіп барлық
жауыздықты "тағдырға" аудара салғандай болады.
Осы орайда қазақтың әдебиет зерттеу ілімінде пушкинтану ілімінің
әлсіздігі орны толмас өкініш. Классикалық орыс әдебиетін екінің бірі
біледі. Бірақ осы әдебиеттің ішкі лабораториясы бізде жан-жақты ашыла
бермейді. Бұл әсіресе, болашақ ақындар үшін қажетті нәрсе. Байырғы, баянды,
ырысты мектеп ретінде қазақ тіліне әлденеше мәрте аударылған Пушкин
шығармалары әлі де аударыла бермекші, қыры мен сыры саралана бермекші.
Түпнұсқаның таусылмас мазмұны да осында. Ақынның "Анна Кернге" сынды
махаббат лирикасы, "Буря мглою небо кроет", "Қысқы кеш" тәрізді табиғат
толғауы, "Арманымнан күдер үздім" секілді көңіл сазы қазақ тілінде бірнеше
нұсқада жарысқан баламада өмір сүріп келеді. Пушкин поэзиясын аудару –
мәртебелі мектептің сатысын, шеберліктің шыңын меңзейді. Абай
аудармаларына күні бүгінге дейін тең нұсқа табылмаса, бұнда аударушының
озат дарыны, қайталанбас болмысы бар. Түпнұсқамен терезесі тең түсетін
аударма екінің бірінің қолынан келе бермейді.
Пушкин – үлкен талант иесі, дүние жүзі әдебиеті тарихында өз орнын
тапқан тамаша сөз шебері. Сырт қарағанда оқушыға Пушкинді қазақшаға аудару
жеңіл сияқты болып көрінеді. Өйткені оның ақындық стилі анық, поэтикалық
образдары бірден барып көкейге қона қалады. Бірақ солай бола тұрса да,
Пушкинді қазақ тіліне аударудың өз алдына үлкен қиыншылығы бар. Пушкин
қарапайым сөздердің іштей қайысқан әдемі кестесімен көп жайды аңғартып,
көп ойды білдіріп отырады. Ал біздің кейбір аудармашылар Пушкин
поэзиясының ерекшелігін жете түсінбей, аудармасында ауа жайылып кеткен
немесе өздерінше "әдемілеп", "жөндеген". Таланты жағынан Пушкиннің
ширегіне де келмейтін аудармашылардың ақынның тамаша өлеңдеріне жасаған
осы қиянаттарын көргенде ішің удай ашып, оның аяулы да асыл мұрасына
немқұрайлы қараған аудармашыларға ренішің арта түседі.
Мұзафар Әлімбаевтің аударма саласында қосқан үлестерінің
тағы бір қыры ( М.Ю.Лермонтов өлеңдерін тәржімалауы. Не бары 27 жыл
ғана өмір сүріп, Пушкиннен кейін орыс әдебиеті мен әдеби тілінің дамуына
орасан зор әсер еткен Лермонтов лезде-ақ туған әдебиет шеңберінен асып
шартарапқа мәшһүр болды.
Пушкин сияқты Лермонтов та алғаш рет өткен ғасырдың ақырғы жылдарында
Абай аудармалары арқылы бізге танылып, сүйікті ақынымыз болып кетті. Оның
Лермонтовтан аударған ""Қанжар", "Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз",
"Теректің сыйы", "Желкен" өлеңдері орыс классиктерінен қазақ тіліне
аударылған шығармалардың ішінде шеберлігі жағынан теңдесі жоқ аудармалар
болып табылады. Абай Лермонтов аудармалары арқылы Байрон мен Гете өлеңдерін
қазақ тіліне аударды.
Лермонтов лирикаларында өр мінез де, ызғарлы ыза да, от лепті күрсіну
де бар. Оның жоғарыда аталған өлеңдері мен поэмаларын Абаймен жарыса
аударғандар: Қ.Аманжолов пен М.Әлімбаев, т.б. Бұлардың аудармаларын Абай
аудармаларынан сәтті шыққан деу қиынырақ. Енді осылардың ішінен
М.Әлімбаевтың аудармаларына тоқталайық.
Аудармашы ақынның “Желкен”, “Бұлт”, “Жартас”, “Өмір кесесі”, “Өлең”,
“Ән”, “...ға”, “Жалғыз жалқы меңіреу теріскейде”, “Сыбызғы”, “П...ға”,
“Орыс әні”, “1830 жыл. Майдың 16 күні”, “Романс”, “Кремльді кім көрді
арай таңында”, “Қанды қол”, “Д.-ға” тағы басқа өлеңдерін
қазақшалаған.
Осылардың ішінен “Парус” өлеңін алсақ, ұлы Абайдың “Жалау”
аудармасын М.Әуезов: “Теңдесі жоқ аударма”, ( деп бағалапты. Ал Қасым
Аманжолов өлеңді балама тәсілмен аударып, буын санын да, ұйқас түрін
де сақтаған.
Мұзафар Әлімбаев өлеңді Пушкиннің “Жыршы” өлеңіндей екі
қайтара “Желкен” деп аударып, алдында жіберген олқылықтарын
түзетіпті. Алайда біз орыс ақынының “Тучи” өлеңін сараламақпыз. Бұны
М.Әлімбаевпен қатар, С.Жиенбаев та аударған. Айта кететін бір жай,
С.Жиенбаев өлеңнің тақырыбын түпнұсқадағыдай дәл аударған ( “Тучи” (
“Бұлттар”. Ал М.Әлімбаев құр ғана “Бұлт” деген. М.Лермонтов бұлттарды
өлең бойында да көпше түрінде қолданса:
Тучки небесные, вечные странники!
Степью лазурною, цепью жемчужною
Мчитесь, вы, будто, как я же, изгнанники,
С милого севера в сторону южную. (19, 71(
С.Жиенбаев та, М.Әлімбаев та “сен, сен” деп кетеді.
С.Жиенбаевта:
Көгілдір бұлттар, көшпелі бұлттар жөңкілген,
Мен құсап сен де айырылып, байғұс еркіңнен,
Теріскей жақтың қалдырып көкшіл даласың,
Моншақтай шұбап күнгейге тартып барасың.
(20,245(
М.Әлімбаевта:
Айтшы саған қысы-жазы бірдей ме
Қыр үстінде көшіп дамыл көрмейсің.
Кісі қимас теріскейден күнгейге
Кіріптар боп жер айдалған мендейсін. (16, 282(
Көріп отырғанымыздай екі аудармашы да еркіндікке бел ұрған.
Бірінші аудармада “тучки небесные” тіркесі “көгілдір бұлттар”, “цепью
жемчужною” ( “моншақтай шұбап” деген тіркестермен орынсыз
қолданылған. Ал екінші аудармада “бұлт” сөзі мүлде жоқ.
Енді өлеңнің екінші шумағына көшсек,
Кто же вас гонит: судьбы ли решения?
Зависть ли тайная? Злоба ль открытая?
Или на вас тяготит преступление?
Или друзей клевета ядовитая? (19, 71(
С.Жиенбаев:
Кім қуды сені? Жазмышы ма екен тағдырдың?
Жазадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Өнер жолы ( күрделі, әдебиет әлемі ( сұлулық әлемі. Осынау күрделі
өнер дүниесінде өрнекті ой-толғаныстарымен, ақындық даусымен, шебер
аудармаларымен айқындалған көрнекті ақын, білікті зерттеуші, жүйрік
тәржімеші, айтулы көсемсөзші, халық фольклорының жинаушысы, балдырған
әдебиетінің ұясын ұйымдастырушы ( Мұзафар Әлімбаев. (1(
Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
сонымен қатар Абай атындағы және халықаралық Жамбыл атындағы
сыйлықтардың да лауреаты, мәдениетке еңбегі сіңген қызметкері,
Ы.Алтынсарин медалінің иегері, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
гимні авторларының бірі, көп қырлы талант иесі Мұзафар Әлімбаевтің
атамекен қонысы Павлодар облысының Баянауыл ауданына қарасты
Қызылтау, қазіргі Ж.Аймауытов (Жосалы) елді мекенінің Қаратөбе ауылы.
Ал өзінің туған жері Шарбақты ауданының Қызыл таң ауылы.
Мұзағаң 5 жасында әріпті әліп деп біліп, кітап оқи
бастайды. 6-сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден аса
кітабын тауысып, “Бауырсақтан” бастап, “Батырлар жырын” ортаға ала,
А.Пушкиннің 4 томдығын тауысады. Өлең жазуды мектеп қабырғасынан
бастап, 16 жасында алғашқы туындысы мерзімді баспасөзде жарияланады.
Бұл үлкен өнер жолына деген алғашқы баспалдағы еді. Яғни тұңғыш
нақылы дүниеге келген жасы. “Ебі жоқ дәрігердің емі де жоқ!”
Ақынның өзі мақал-мәтел де, қанатты сөз де демейді, қысқа
қайырып “нақыл, нақыл сөз” дейді. Оған да түсіндірмесі дайын: “Мақал
халықтың даналығы, халықтың жадына түйгені. Автордікі ( нақыл... Егер,
түбінде мақал-мәтелге айналып кетіп жатса, дауым жоқ...” (2(
Шынында, Мұзағаңның мақалға, халық даналығына айналып, ауыздан-ауызға
көшіп кеткен сөздері де баршылық. Ақынның өзінің айтатыны: “Ау,
мынаны мен шығарып едімді” кімге түсіндіріп отырасың. Сенсе жақсы...
Сенбесе, не істейсің. Әйтеуір өзің қалай, қашан жазғаныңды білесің.
Қолжазбалары бар.” (2( Ақынның талантты, мінсіз нақылдары көп. “Үйлену
оңай, үй болу қиын”, “Жүрек өз иесін алдамайды” секілді нақылдардың
халық мақалы ретінде жиі қолданылғанына қарағанда, олардың да авторы
Мұзафар Әлімбаев екендігін екінің бірі біле бермейді. Ақын шығарған
“Өнериет”, “Тәлімгер” деген сөздер ана тіліміздің төл туындысындай
тарап кеткен. Нақыл жанрында ақын үш мыңнан аса шығармалар
жариялаған. Бұл танымдылығына әлі арнайы тоқталамыз.
Мұзафар Әлімбаев жеті жарым жылдық әскери қызметтен
оралысымен “Пионер” журналына орналасып (1948-1956), поэзия бөлімін
басқарады. Одан соң 1956-1958 жылдары “Қазақ әдебиеті” газетінің
көркем әдебиет меңгерушісі, іле бас редакторының орынбасары болады.
Енді Әлімбаевтың ақындық бақыты туралы айтқанда, оның қазақ балалар
әдебиетіне сіңірген еңбегіне тоқталған шарт. Сол 1958 жылдан 1986
жылға дейін табаны күректей 28 жыл 3 ай 15 күн “Балдырған”
журналының бас редакторы болып қызмет атқарады. “Балдырған” журналы
арқылы дүниежүзі балалар әдебиетіндегі бар дәстүрлер мен
эксперименттер қазақ топырағына ағытылды. Қазақ балалар әдебиетінің
балқаймағы, бар қазынасы әлем тілдеріне “Балдырған” арқылы жол
тартты. Оның балаларға арнап шығарған елеулі жинақтарының қатарына:
“Менің ойыншығым” (1953), “Биікке, биікке” (1955), “Ақ серекте көк
серек” (1977), “Аспандағы әпке” (1982), “Екі тақтай бір көпір” (1992)
сияқтылар жатады.
Профессор Құлбек Ергөбектің айтуынша: “Мұзафар Әлімбайұлы өте
көп оқыған, көп оқитын және қазақ әдебиетінің бар жанрындағы
еңбектерді қалдырмай қадағалауға тырысатын. Сондықтан да әр жанрдың
да жай-жағдайын бір кісідей біліп отыратын, өз білгенін қалам
ұшымен жазып, өзгеге білгізіп отыратын білімпаз жан. Ақын досы (
кітап,” (3( ( демекші, М.Әлімбаев ғылыми атағы болмауына қарамастан,
академик дәрежесінде білім жинаған қаламгер. Оның әрбір мақаласы
теориялық жүк көтеріп тұрады. Қаламгердің ертеректе жазған “Өрнекті
сөз ортақ қазына” деп аталатын зерттемесін ғылыми монография десек
жарасады. Ал “Қалам қайратынан” бастап жарық көріп келе жатқан сын
мақалалар жинағы кәдімгі әдебиет сыншысының еңбектерінен жоғары
тұрмаса, төмен емес. Бұл еңбектерде әдебиеттің әр кезеңінде жасаған
қаламгерлігі мен әр белдеуінде туған шығармалар жайында
білімпаздықпен айтылған ой-пікірлер жинақталған.
Шежіреші Мұзафар Әлімбаевтің қаламынан туған дүниелердің
ішінде ерекше бағалайтын бір сала ( “Көңіл күнделігі” атты үш
кітаптық дүниесі. Қаламгер жанрлық түрлер мен формалық ізденістерді
көркем әдебиетке көптеп әкелгені секілді, мемуарлық әдебиетке де
жаңалық әкелген. Сондай-ақ, ол очерк жанрының да шебері. Оның
“Көргендерім көңілде”, “Өмір. Өнер. Өнерпаз.”, “Толқыннан толқын туады”,
“Қалам қайраты” деп аталатын очерктер жинағы да қазақ қара сөзінің
бір табысы дерлік тұғырлы туындылар жинағы. Рақымжан Қошқарбаев,
Құмаш Нұрғалиев, Қасым Қайсенов, Рафиха Нұртазина, Серік Нұрқазов,
Қанапия Телжанов, Мұқан Төлебаев сынды тұлғалар жайында жазғандары
бірі рейхстагқа ту тіккен қаһарман жауынгер, келесісі аяулы ұстаз
немесе айтулы өнерпаздарымыздың қайталанбас тағдырын баяндап берумен
бағалы.
Сонымен қатар ол ( 300-ге тарта ән-өлеңдердің авторы. Ақынның
ән-өлеңдері, лирикалық өлеңдері қазақ поэзиясының қымбат қазынысына
қосылған. “Маралдым”, “Ақмаңдайлым”, “Ақсұңқарым”, “Өзің де жігіт
қызықсың” әндері ондаған жылдар бойы елдің ауызында жүрген, әлі де
айтыла беретін асқақ та әсерлі тебіреністер. Бұған дәлел ретінде
профессор Құлбек Ергөбектің тағы бір пікіріне көңіл бөлсек: “Ән-өлең
жанрында әріптестерге қарағанда Мұзафар Әлімбайұлының жұлдызы
жоғары. Оның ән-өлеңдері ( ән-өлең жанрының классикасы дер едім.” (3(
“Ұлы ақын Мұқағали Мақатаев өзінің “Қош бол, махаббат”
кітабын Мұзағаңа тарту еткенде, мынандай қолтаңба қалдырған екен:
“Поэзияны, жалпы әдебиетті Мұзафардай бағалап, оны құдіреттің құдыреті
деп ұғынатын адамды, ақынды қаламдас ағалардың арасынан мен әлі
кездестіре қойғаным жоқ. Өз әріптестерінің творчествосын Мұзафардай
қадағалап қоймай, қомағайлана зерттеп отыратын ағайынды да әлі
кездестірген емен.” (4(
Яғни Мұзафар Әлімбаевтің көп қырлы әдеби қайраткерлік
қызметінің шоқтығы поэзиялық туындылары. Поэзияның кесек, тынысты
жанрындағы асқақ туындысы ( “Естай-Қорлан” дастаны эпикалық кең
тынысымен, әлеуметтік тақырыбымен ерекшеленеді. Ауыз әдебиеті
негіздерін, мифологиялық сарындарды қазіргі поэзияда өрбітіп қолдану
қиын әрі тәжірибеде сирек кездесетін жай. “Аяз би” дастаны елдік
даналық тақырыбын жаңа сөзбен түзген туынды. Зейнолла Шүкіров туралы
“Құрыш қазақ” дастаны, Рақымжан Қошқарбаев ерлігі жайлы “Ту
тіккен”, сонымен қатар, “Құрбымның күнделігі”, “Қарағанды жырлары”,
“Менің Қазақстаным” дастандары көп көкейіндегі ойды жыр шежіресіне
кестелеген шығармалар.
Сан қырлы талант иесі Мұзафар Әлімбаевтің таңдаулы өлең-
жырлары әлем халықтарының 39 тіліне, “Естай-Қорлан” дастаны 140
тілге аударылды. Бұл ақынның өзі айтқандай: “Шығарманды өзге тілге
аударту да ( шығармашылық процесс...” (5(
Белгілі сыншы Б.Сахариев пікіріне қосылсақ: “Ақын адам көңіл-
күйін, мақсат-мүдделерін бейнелейтін өлеңдерінде де, әр кезде әр
алуан жол-сапарларынан жазған “Түркмен топырағында”, “Кавказ
қойнауында”, “Литва жырлары”, “Кереку гүлдерінен”, “Қырғыз жырларынан”
атты циклдерінде де оның гүл шоқтарынан бал жиған арадай, ел
ішінен тәжірибе жинап, ой түйетіндігі байқалады. Яғни ой арқауы (
бауырластық, туыстық, достық пен ынтымақ.” (6, 280( Расында да солай.
Иә, әдебиетте М.Әлімбаевтің ақындығы жайында әрдайым айтылып,
жазылып жатады. Арнайы кандидаттық диссертация да қорғалды. Осының
баршасы орынды. Тіпті балалар әдебиетіне сіңірген еңбегі де тым
назардан тысқары қала қойған жоқ. Осы орайда, Мұзафар Әлімбаев
қаламынан туған дүниелердің арасынан ол жасаған аудармалардың сөз
бола бермейтіні бар.
“Мен осы ғұмырымда 50 шақты орыс ақындарының өлеңдерін
аудардым. Атақты классиктер Сағди Гүлстан (тәжік), Иранның Бостаны
(Жәннәт), Шандор Петефиден (венгер), Тоқтағұл (қырғыз), Маяковский,
Пушкин, Лермонтовтарды қазақша сөйлеттім. Көркем аударма керемет
ақындық мектеп болды. Фольклор жинауды ерте бастадым. Солардың
пайдасын көрдім”, (5( ( деп қаламгердің өзі айтқандай, оның тірнектеп
еңбектенген тағы бір бағыты ( көркем аударма саласы. Ол Павлодар
қаласындағы педагогикалық училищеде дәріс алып жүрген жасөспірім
кезінен-ақ Гейне, Лермонтов, Акопян туындыларын ана тілімізге аудара
бастаған. Поэзиялық шығармаларды аударуын әлі де алда зерттемекпіз.
Ал тәржімашының прозалық шығармаларды аударуына және
қазақтың сөздік қорына қосқан үлестеріне жеке тоқталмасақ та, оларды
атап өтпекпіз. Еңбекқор аудармашы чех жазушысы Юлиус Фучиктің “Дар
алдындағы сөз” естелік кітабын, грузин көркем әдебиетінен Орбелиаки
Сулхан-Сабаның “Ғибратнама” әңгімелер жинағын қазақ тіліне
тәржімалады.
Сонымен қатар, “наставник” (тәлімгер), “риторический вопрос”
(ділмар сауал), “табу” (тиым сөздер) сияқты талай терминдерге балама
тауып, өзінің жеке “Қазақша ( орысша өлең ( сөздік” ( “Русско (
казахский словарь в стихах” кітабын шығарды. Бұл сөздіктің қазіргі
қазақ халқына тигізер үлесі жоғары. Өйткені ондағы аудармалар қазақ
тілін үйреніп, жаттауға жеңіл ұйқастырылған сөздер. Мысалы, культура (
мәдениет,
литература ( әдебиет (7, 10(
немесе, екеулеп ( вдвоем,
барайық ( пойдем.
Заң ( закон,
таныс ( знаком. (7, 59(
Иә, уақыт ілгері жылжып, ел өмірі өзгеріске толы. Соған орай аударма
өнерін зерттеудің де сан қыры ашылуда. Алайда, қазақ көркем аудармасына
байланысты осы кезге дейінгі еңбектердің көпшілігі не белгілі бір көркем
шығарманың аудармасын, не болмаса жалпы теориялық, тарихи мәселелерді, не
белгілі бір кезеңдегі көркем аудармаларды зерттеу обьектісі етіп алған.
Осы орайдағы олқылық – ел әдебиеті мен мәдениетінің дамуына үлес қосқан
қаламгерлердің бір тобы – аудармашылар туралы, олардың шығармашылық
даралығы, аударма өнеріндегі жетістіктері мен кемшіліктері, өсу жолының
зерттеуден тыс қалуы. Жалпы оқырман қауым үшін аудармашының көркем
шығарма авторының көлеңкесінде қалып қоятыны тәрізді, зерттеулерде
тәржіманың өзіндік ерекшелігі, стиль, ізденісі, табысқа жету құпиясы
назардан қағыс қалып келеді.Ал, аударма өнерінің қыр-сырын ашу үшін шебер
тәржімашылардың күллі шығармашылығына талдаулар жасалынып, шығармашылық
ізденісі ашылуы қажет. Біздің зерттеу жұмысымыздың көкейтестілігі де міне
осында.
Туған әдебиет теңізіне құяр кең арналардың бірі – көркем аударма
өнері тарихында өзіндік қолтаңбасы бар М.Әлімбаевтің тәржімашылық еңбегі
арқылы қазақ топырағына жетіп, мерзімді басылымдарда жарияланған шағын
мақала, зерттеулерді айтпағанның өзінде кітап болып басылып шыққан
аудармаларының өзі біраз дүние. Біз осы шығармалардың қазақшаға аударылу
жайын екі нұсқаны салыстыра отырып, көркем аударма шеберлігі мәселесінің
аясында зерттеуді жұмысымызға нысана еттік.
Жұмыстың зерттелу деңгейі.
Жалпы қазақ өнерінің, әдебиетінің қажымас, талмас сарбазы Мұзафар
Әлімбаевтің ақындығына зерттеушілігі, бұған аудармашылығы, эссе, очерк
жазушылығы, балдырғандар жанын зерек түсінушілігі, парасаттылығы
ұштасып тоғысқан тарлан талантты ақын Мұхтар Шаханов: “Көзі тірі
классик. (юмормен КТК)”, (8( ( деген екен. Қаламгердің рухани мұрасының
көркемдік деңгейі, тіл айшығы туралы баспасөз бетінде бірқатар әдеби-сын
мақалалар жарық көрді.
Дегенмен, М.Әлімбаевтің аудармашылық шеберлігі жүйелі түрде жан-жақты
қарастырылып, арнайы зерттеу обьектісіне айналған жоқ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Көркем аударма теориясының өзегі – шеберлік сыры деген мәселенің өзі
аудармашы талантымен және ізденісімен, тәжірибесімен және өзіндік стилімен
тығыз байланысты. Сондықтан да біз көркем аударма шеберлігін зерттеу
мақсатында аудармашылар арасынан белгілі тәржімашы М.Әлімбаевтың
шығармашылығын таңдап алдық. Себебі: біріншіден, ол орыс тілінен қазақшаға
тек орыс әдебиеті үлгілерін ғана емес, орыс тілі арқылы Еуропа әдебиетінің
үздік шығармаларын да, араб, парсы елдерінің нақыл сөздерін, мақал-
мәтелдерін аударды. Екіншіден, оның қаламы арқылы әлемге танымал ақындардың
шығармалары қазақ елінің рухани байлығына айналды. Сондықтан да оның
аудармашылық шеберлігін зерттеу, ізденістерін айқындау қажет. Осы мақсатқа
орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
– М.Әлімбаевтың аудармаларына бүгінгі күн тұрғысынан талдау
жасау;
– Қазақ көркем аударма өнерінің дамуындағы аудармашының
шығармашылық даралығы ролін анықтау;
– Түпнұсқаны қазақшалаудағы аудармашы пайдаланған әдіс-тәсілдер
қызметін анықтау;
– Мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің аударылуындағы шеберлік
жолдарын анықтау.
Зертеу нысаны ретінде М.Әлімбаевтың әр жылдары жарық көрген көркем
шығармалары мен қазақшаға аударылған орыс және шетел ақындарының
шығармалары алынды.
Зертеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері.
Көтерілген мәселелердің шешімін іздеуде көрнекті ғалымдардың ғылыми
еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ: М.Әуезов, А.Федоров,
Г.Гачечиладзе, М.Қаратаев, Н.Сағындықова, Ә.Сатыбалдиев, З.Тұрабеков т.б.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың негізгі зертеу әдістері: сипаттау,
салыстыру, контекстуалдық талдау.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
М.Әлімбаевтің поэзия саласындағы аудармашылық мұрасы.
Аударма ( көне де жаңа өнер. Өнер болғанда, ол ( сөз, әдебиет,
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көп
уақытқа созылған ұзақ тарихында тілі өзге адамдар қауымын
түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың дәнекері болған.
Аударма әрқашанда адамдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми қарым-қатынастың
айырбастау құралы, ел танудың, достықтың, ынтымақтастық тәжірибенің,
тағылым алмасудың құралы. Ал аудармашылық ( нағыз творчестволық өнер.
Аудармашы ( өз халқының, өз ортасының, өзі өмір кешкен заманының
перзенті. Яғни ол екі тілді де жетік білумен қатар, әрі жазушы, әрі
ақын, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына,
біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты.
Жалпы поэзиялық аударма жайлы айтпастан бұрын, академик Зәки
Ахметовтың поэзия жайлы айтқанын көрсек болады: “Поэзия ( сөз өнері,
көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның үстіне поэзияның
аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете
алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол ( айналамыздағы дүниені, өмірді танып-
білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік,
эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы
сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей
жалғас туады. Сөз қолдану шеберлігі, көркемдік шеберлік дегеніміз
өмір құбылыстарын танып-білу, ұғып-түсіну қабілетімен, көркем ой-сезім
қуаттылығымен терең тамырласып, қабысып жатады.” (9, 7(
Ал енді поэзиялық шығармаларды тәржімалау мәселесіне
тоқталсақ, әлем тіліндегі поэзиялық шығармаларды ана тілімізге аудару
қашан да өз маңызын жойған емес. Қай халықтың болмасын шоқтығы
биік, терең мазмұнды шығармаларын аудару қазіргі таңдағы игілікті
істердің бірі екендігі даусыз мәселе. Түпнұсқа белгілі бір халықтың
ұлттық ақынының шығармасы болса, ұлттық сипаты барынша анық,
түсінікті болса, ондай жағдайда оны өзге тілге аудару аудармашыдан
үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты да
талап етеді. Яғни тәржімашінің таланты ( ерекше талант болуы керек.
Және оны дұрыс бағалай білу қажет. Прозалық шығармалар аудармасымен
поэзиялық шығармалар аудармаларының арасында біраз айырмашылықтар
бар. Көркем шығармаларды аударушы түпнұсқаның жолынан шықпай, оның
жүйесінен ауытқымай еңбектенеді. Ал өлең сөзді аударғанда аудармашы
өз ойын автордың ойымен астастыра, жарыстыра отырып, өзінің лирикалық
сезіміне жол береді. Дегенмен, аудармашы түпнұсқадан алшақтап, мазмұн
мен пішіні жағынан ауытқымайды. “Ақынға, ақынның белгілі өлеңінің
тууына негіз болған өмір құбылыстарының тобын танып, таразылай
отырып, ақынның ойлау, сезіну даралығын, оның шығармашылық тұрғысы мен
нысанасын түсінген кезде ғана аудармашының еңбегі шығармашылық
дәрежеге көтеріліп, поэтикалық қасиетке ие болады.” (10(
Асылы, көркем аудармаға қойылатын ең басты талап немесе
шарт ( көркемдік-идеялық күй мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Әрбір
сөзге жармаса бермей, автордың ойын жеткізуге шұғылданған жөн.
Поэзиялық шығармаларда аудармашы қолданатын тәсілдер( интонация, ырғақ,
ұйқас, образдылық элементтер қандай дәрежеде берілгеніне де
байланысты. Поэзиялық шығармалардың аудармасы, туған әдебиетіміздің
эстетикалық мүмкіндіктерінің молайуына, әдеби тіліміздің байи түсуіне
айрықша әсер етеді.
Әлемдік әдебиетті ана тілімізге көркем аударма ретінде
көрнекті аудармашылар жеткізуі тиісті. Қазақ ұғымына қонымды шығарма
тыңдаушысын елең еткізіп, ұлттық әдебиетіміздің өз топырағында туған
төл шығармасындай қазақ оқырмандарының жүрегіне жол табуы керек.
“Переводчик может позволить необходимые вольности лишь в том
случае, если он глубоко проник в материал переводимого произведения,
если он знает жизнь того народа, которому принадлежит переводимая
проза или поэзия, знает ее до конца, как быт и культуру своей
страны. Вот почему переводчик-поэт должен быть не только художником
слова, но и энциклопедически образованным ученным-историком,
искусствоведом, критиком, этнографом, филологом-лингвистом.” (11, 162(
Демек, тұп-тура аудармашы Мұзафар Әлімбаевқа тәнті біліктіліктер
екен. Кемеңгер орыс ақындарынан А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
В.Маяковский, Н.Некрасов, С.Есенин, М.Исаковский, К.Чуковский,
М.И.Михайлов, С.Щипачев, Л.Скалковский, А.Плещеев, С.Маршак, Л.Кривощеков,
тәжік ақыны Сағди, Иранның Бостаны, венгер ақыны Шандор Петефи,
қырғыз ақыны Тоқтағұл Сатылғанов, Абдылда Белеков, Сооронбай Жусуев,
А.Қыдыров, Алықұл Османов, украин ақыны П.Воронька, татардың Мұса
Жәлелі, грузиннің Иосиф Нонешвили, поляк ақыны Адам Мицкевич,
азербайджан ақыны Ілияс Табдығ, болгардың Георгий Веселинов,
француздың Гийом Аполлинер, өзбек ақыны Құддыс Мұхамади, түркменнің
Ата Атажанов, Мамед Сеидов, Қаюм Тәңріқұлов, чечен ақыны М.Мамақаев.
Сондай-ақ, классиктер Шиллер, Г.Гейне, А.Барто, Ю.Кушак, Дж.Родари,
Р.Фархади, Жәми, Фирдауси, Ш.Руставели, Райнис, Зелили, Расул Гамзатов
секілді ақындардың туындыларын қазақшалаған.
Аударма еңбек деген ұғымның ауқымы кең. Ол адамның рухани
өмірінің, мәдениетінің, ғылым-білімнің, әдебиеттің, адамдардың ауызекі
сөйлеуінің бөлінбес бір құралы, оның дәнекері іспеттес.
Мұзафар Әлімбаевтің осы аударма шығармашылығындағы
еңбектерінің зор екендігін байқап отырғандай, ол тәржімалаған
өлеңдердің көбі дерлік түпнұсқада да, аудармада да қысқа-қысқа
жолдармен берілген. Көп болса төрт шумақтан тұрады. Сондықтан болар
ол қазақшалаған аудармалар да тілге тартымды әрі оңлы. Көптеген
өлеңдерді тікелей нұсқадан емес, орыс тілі арқылы аударған. Атап
айтсақ, Шиллерден “Өзіңді білгін келсе егер”, Генрих Гейнеден
“Жарасты жарым болсаң бүгін менің”, П.Воронькадан “Құр бекерге
мақтанба”, Шандор Петефиден “Су үстінде”, “Қара бұлт”, Иосиф
Нонешвилиден “Қыз қуу”, Адам Мицкевичтен “Адамдар мен үкілер” тағы
басқалар. Сонымен қатар, қаламгер М.Исаковскийдің “Емен” атты өлеңін
І.Мәмбетовпен, Мұса Жәлелдің “Көк жорға” өлеңін Жақан Смақовпен
бірігіп аударған. Аударма сәтті шыққан.
Қазақшалаған дастандары туралы айтсақ, қырғыз тілінен
аударған Тоқтағұл Сатылғановтың “Қазақ жеріндегі жыр” поэмасы мен
Сооронбай Жусуевтің “Тірілерге” лирикалық дастаны. Бұл дастандар
туысқан қырғыз тілінен аударылғандықтан, өзіміздің төлтума шығармамыз
секілді жеткен.
Бұл дастандарда тәржімеші қырғыз халқының рухани қазынасын,
тарихын, азаттықты аңсаған қырғыз халқын қазақтың шұрайлы да бай
тілі арқылы аударады. Сонымен қатар, авторлардың берген мазмұны мен
стилін дәл сақтаған.
Балаларға арналған шығармаларды аударудағы іздемпаздығы.
Бір қызығы аудармашы Мұзафар Әлімбаев жасаған аудармалардың
көбі дерлік қазақ халқының ұлттық танымына, дәстүріне, мәдениетіне
етене жақын әрі тәнті келеді. Яғни қазақ ақыны жазған төлтума
шығармасы сияқты. Мәселен, грузин ақыны Иосиф Нонешвилидің “Қыз қуу”
өлеңі, А.Плещеевтің “Ананың әлдиі”, француз ақыны Гийом Аполлинердің
“Неке қию”, болгар ақыны Георгий Веселиновтың “Бесік жыры” секілді
өлеңдеріндегі мына жолдарда қазақ аналарының қара домалақтарымызға
тербеген, жырлаған әлдиіндей беріліп, аударылған.
“Төсегің жылы, жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой...”
“Жас жеткіншектің жан(дүниесіне рухани нәр беретін нәрсе
ананың ақ сүті, ананың әлдиі, ананың бесік жыры мен ананың әсем де
әсерлі әңгімелері”, (12( ( деп, Мұзағаң бірде тебірене айтыпты.
Қазақ ұғымына сай “Бесік жыры” аудармасы Мұзафар
Әлімбаевтің бала жанды ақын екендігін білдіртіп қана қоймай, сондай-
ақ білікті аудармашылық жолын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде тағы
бір мысал келтірсек артық болмайды. Тәржімешінің балаларға арналған
аудармалардың көбі жан-жануар, хайуанаттар хақындағы өлеңдер. Яғни
жасөспірімге жақын кейіпкерлер арқылы берілген тартымды туындылар.
Мысалы, француз ақыны Гийом Аполлинердің “Бестарийінде” (хайуанаттар
туралы орта ғасырлық ертек кітап) берілген “Тышқан”, “Піл”, “Құрт”,
“Шаян”, “Дельфин”, “Тауыс”, “Мысық”, “Қоян”, “Арыстан”, “Түйе” секілді
төрт жолды өлеңдер, түркмен ақыны Қаюм Тәңріқұловтың “Балапан”,
“Шибөрі”, “Зебра”, орыс ақыны Корней Чуковскийдің “Тауық”, қырғыз
ақыны Алықұл Османовтың “Түлкі мен қаздар”, өзбек ақыны Құддыс
Мұхамадидің “Бұзау неге сүзеген болады?” атты тіршіліктің бір
бөлігі жайлы аудармалар.
Жалпы балалар әдебиетінің аудармашысына жүктелетін
жауапкершілік аса айрықша. Біріншіден, ол жеткіншектердің нәзік әлемін
күрделендірмей беру керек. Екіншіден, жас ұрпақты басқа халықтың
ұлттық мәдениетімен таныстыра отырып, олардың дүниетанымының
қалыптасуына әсер етуі керек. Ал Мұзаға түрікмен ақыны Қаюм
Тәңріқұловтың “Зебра” өлеңіндегі үзіндісінде қазақ балаларына таныс
емес аңды жеткілікті түсінікті тәржімалаған.
“...Айтшы, Зебра, сіздің жерде,
Африкада ( сіздің елде,
Ала киім кие ме жұрт,
Шәй көйлекті сүйе ме жұрт?!” (13(
Бұл аударма бала жанының сауатын ашатын өлең. Африка елі
және ол жақтағы “Зебра” аңының бары балаға белгілі болды. Сол
сияқты “Піл”, “Арыстан”, “Тауыс” өлеңдерінің аудармалары. Бұдан біз
аудармашының балалар әдебиеті аудармасының талаптарына аса
мұқияттылықпен қарағанын байқаймыз.
Алайда, аудармашының сөзбе-сөздікке және жолма-жолдыққа түскен
шақтарын да көруге болады. Мәселен, “Дельфин” өлеңі:
“Дельфин резвится. Но всегда
Там в море горькая вода.
Могу ли я быть счастлив снова?
Нет! Жизнь по-прежнему сурова.” (14(
Француз тілінен орыс тіліне М.П.Кудинова осылай аударса,
Мұзафар Әлімбаев былай дейді:
“Дельфин ойнақ салады. Ал бірақ та
Теңіздің ұдайы ащы суы удай
Қайта менің жетер ме қолым баққа?
Тірлік деген тым қатал бұрынғыдай.” (15(
Аударма сәтсіздікке ұшыраған. Тәржімеші сәл еркіндікке жол
беріп, ақындық қырын көрсетсе ғанибет болар еді. Өлеңдегі ұйқасты
беремін деп, әбден сірестіріп алған. Мысалы, “Ал бірақ та теңіздің
ұдайы ащы суы удай” деген жолды бала түгіл жалпы қауымға жат
аударма, яғни қазақ тілінің грамматикасын мүлдем бұзып тұр. Ал теңіз
суының “ащысын”, “удайын” ( “горькаядан” аударамын деп, синоним
сөздерді қатар қолданғаны қалай. Алайда, “Могу ли я быть счастлив
снова?” жолы “Қайта менің жетер ме қолым баққа?” деген аудармасында
“жетер ме қолым баққа” дегенді “болам ба бақытты” демей, сәтті
аударып шыққан. Неде болса, бұл сатылы аударма.
Сонымен қатар, М.Исаковскийден аударған “Аймалап күннің
шуағы” өлеңінде
“Аймалап күннің шуағы
Бәйшешек қаулап көктеуде
Мейірмен жайып құшағын
Селоға келді көктем де... (1961) (16, 169(
Көктемдік әсерді қазақшалағанда дәл бергенмен, “село” сөзін
“село ”деген, бұны неге “ауыл” демеген десеңіз, сол 60 жылдарда
бұндай сөздер сол қалпында қолданысқа түсе берген.
Балалар әлеміндегі Мұзафар Әлімбаев аудармаларынан
кішкентайларға тәрбиелік мәні бар тәржімаларды кездестіреміз. Олар
ұйымшыл болуға, мақтанбауға, өтірік айтпауға шақырады. Мысалы, Құддыс
Мұхамадидің “Бұзау неге сүзеген болады?”, А.Қыдыровтың “Құйрығы бар”,
Қаюм Тәңріқұлов “Балапан”, “Шибөрі”, П.Воронька “Құр бекерге мақтанба”
(осы өленнен):
“Днепрді кешіп,
Өтем деп кесіп,
Көпірді жөнсіз бір мысық.
Жөнелді мысық,
Бөгелді мысық
Суға кетті-ау сол “пысық”.
Мақтанба сенде бекерге,
Біліп ал күшің жетер ме!” (16,
263(
Тағы бір тоқталып кететін жай, оның балаларға қызықты етіп
диалог ретінде берген аудармалары да бар екен. Мысалы, Алықұл
Османовтың “Түлкі мен қаздар” өлеңі:
Түлкі:
Қанқ, қанқ, қалың қаз!
Қашсаң; пана табылмас!
Қаздар:
Қулықты қой, қу түлкі,
Аузыңды жап, әрі қаш! (16, 255(
Немесе армян әзілі ретінде алған “Бақаның жауабы” аудармасы:
( Бақа! Бақа! Күні-түні бақылдап,
Қалай ғана жабылмайды ауызың?
Деп көршілер,
жақындап
сұрайды.
( Өзіме өз дауысым ұнайды. (17, 34(
Міне, диалог түріндегі аударма(өлеңге де шынайы шеберлік,
талғампаздық керек екені байқалады. Бұл аударма(өлеңді ықшамдаумен
қатар, сөз үнемдеудің нағыз қолайлы әрі өнімді тәсілі.
Асылы, бір тілді білген ( бір адам, екі тілді білген ( екі
адам демекші, балажанды жыршы, аудармашы Мұзафар Әлімбаев өзі
айтпақшы: “Аударманы өз сөзім деп қарау ( ақындық адалдық.” (5(
Орыс классиктерін аударудағы ерекшілігі.
Бір басына қаншама көркемдік тәжірибе, білім-білік, үлгі-өнеге
жинақтаған кемеңгер Мұзафар Әлімбаев: “Иә аударма жасау ( ақын-жазушы
үшін академия. Көркемдік шеберлік академиясы!” (5( ( дегендей, шеберлік
академиясынан енді тәржімашының орыс ақындарының туындыларын
аударғанын қарастырамыз. Бүкіл дүние жүзінде әдебиеттің дамуына зор
ықпал жасаған орыс классикттері А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
В.Маяковский, Н.Некрасов тәрізді данышпан ақындарымыздың көлемді
шығармалары ана тілімізге тәржімаланғанына қаншама уақыт болды. Біз
енді осы аталған классиктердің шығармаларын тәржімалаудағы Әлімбаевтың
шеберлігіне талдау жасауға тырысып көрейік.
Орыстың классикалық поэзиясының қазақшаға қалай тәржімаланғанына
тоқталмас бұрын, атақты ақынның лирикасының аударылуына себеп болған
жайларға назар аударайық. Солардың бастылары:
Біріншіден, Пушкиннің қазақ жерінде болуы, қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігімен танысуы, оның мәдениетіне ыстық ықылас білдіруі, Пушкиннің
қазақ халқына деген ілтипаты, біздің халқымыздың пушкинге деген
сүйіспеншілігі қос арнадай қосылып, әсем тұтастық тапты.
Екіншіден, Пушкин музасының қазақ даласына жаңғырыққанына, міне
ғасырдан астам уақыт болды. Пушкинді ең алғаш ретхалқымызға танытқан Абай
Құнанбаев. 1887-1889 жылдар қазақ поэзиясындағы Пушкин жылдары болып
рухани тарихымыздың төрінен берік орын алды.
Үшіншіден, дүниежүзілік әдебиет алыптарының, орыс классиктерінің
арасынан біздің ұлттық поэзиямызға дәл Пушкиндей құдыретті ықпал
жасаған ешкім жоқ. Пушкин поэзиясының ана тілімізге аударылуы
әдебиетіміздің қорын байытып қана қойған жоқ, сонымен бірге
ақындарымыз үшін үлкен шеберлік мектебіне айналды. Оның лирикаларын
аудару поэзиямыздың тынысын кеңейтті, көркемдік дүниесін байытты.
Тіпті А.С.Пушкиннің өзі аударманы әдебиеттің дербес бір тегі деп
санаған. Сонау Абай мен Шәкәрімнен бастап, І.Жансүгіров, Ғ.Орманов,
Т.Жароков, М.Әлімбаев сынды ақындарымыз Пушкинге соқпай өткен емес.
Белгілі әдебиет зерттеушісі С.Сейітов пікіріне қосылсақ, ол
былай дейді: “А.С.Пушкин лирикасы жанр жағынан мейлінше әр алуан:
саяси лирика, поэзия, ақын туралы толғаныстар, көңіл-күй, табиғат
лирикасы, сәлем хат түріндегі өлең мен баллада, ода мен эпиграмма,
элегия мен роман, романс ( лириканың баршасына ол қайталанбас
қолтаңбасын жасап, әрқайсысына мүлде жаңа рең, жаңа мазмұн, ажар-көрік
беріп, сыңғырлаған сұлу сөз, сиқырлы үн бітіреді.” (18, 128(
Және бір айта кетерлігі біздің қазақ ақындарының қай-қайсысы да
Пушкинді қазақ тілінде сөйлетуде Абай тәжірибесін есте тұтады. Ал, Абай
негізінде үш түрлі тәсіл қолданады. Біріншісі – түпнұсқаны дәлме-дәл
аудару. Екіншісі – түпнұсқаның төркініне сайма-сай балама табу. Үшінші –
өз мүддесіне, өз арманына, жалпы қазақ топырағына бейімдеу.
Осының алғашқы екеуі бүгінгі аудармашы үшін ғибрат, үлгі. Соңғысы
аудармадан гөрі творчестволық еліктеуге жуық. Ол, әрине, өз алдына бір
мәселе.
Айтылмыш үлгінің екеуі де қазақша мейлінше жатық шығып жатады.
"Жасынан түсін билеп сыр бермеген: дәмеленсе, күндесе білдірмеген" іші
қыртысты мінездемеге сайса, "жас жүрек жайып саусағын, талпынған шығар
айға алыс" тәрізді тың орамдар ұлттық тілдің ішкі заңына үйлескен
жаңалық! Және құнарлы жаңалық!
Пушкин лирикасын қазақшалауға ат салысып келген және өз
тәржімасын үнемі жетілдіріп отырған ақындарымыздың бірі Мұзафар
Әлімбаевтің еңбегіне тоқталмақпыз. Ақын Пушкиннің “Стенька Разин
туралы жыр”, “Принц Оранскийге”, “Жыршы”, “Бұлбұл мен гүл”, “Қаралап
өсек күңкілі...”, “Ұмыттым, дос...”, “Құзғынға құзғын кездесті...”,
“Алтын мен болат”, “Аурухана қабырғасындағы жазу” секілді өлеңдері
қазақ көкейіне қонымды жатық етiп аударған. Ол Пушкиннің қолтаңбасын
нәзік, терең түсінеді. өлең жолдарының мәнін, астарын сол өлеңнің
фактурасынан, композициясынан сезінеді. Таба біледі. Барабар балама осыған
соғып жатады. Бұған қарапайымдылық пен әсірелеудің ымы-жымы қосылады.
Содан барып шынайы көркемдік туады. Мысалы, "Достарға" өлеңінде:
Сендерге берген құдайдың
Бұл рахат кездері
Сендерге ұяң қыздардың
Қадалған ынтық көздері,пушкин қазақ– деп қара сөздің құнарын таныта
отырып, келісті аударма жасайды. Осындағы екінші жолды "алтын түндер, алтын
күндер" деп аударса не болар еді? Әлімбаев оған бармайды. Жоғарыдағы
айтқанымыздай Абайша балама іздейді. Аудармашы көптеген өлеңдерінде
осылайша балама әдісін қолданады. Түпнұсқаның төркінінен туған балама
аударманы әсерлі етіп шығарады.
М.Әлімбаевтың аудармалары түпнұсқаның поэзиялық қасиетін, интонациялық
ерекшеліктерін, ішкі мағынасын, сырлы астарын қазақ тілінде жақсы
жеткізеді. Ақын орыс тілінен Пушкиннің поэзиялық образдарының баламасын
сәтті тапқан, түпнұсқаның әрпін емес, рухын беруге тырысқан. Аудармалардың
жақсы болып шығуының сыры да осында.
Мысалға Пушкиннің "Адельге" деп аталатын тамаша өлеңінің аудармасына
тоқталайық.
Орысшасы:
Играй, Адель,
Не знай печали:
Хариты, Лель
Тебя венчали
И колыбель
Твою качали;
Твоя весна
Тиха, ясна;
Для наслажденья
Ты рождена;
Аудармасы:
Ойна да, Адель,
Аулақ бол мұңнан,
Харита, Лель,
Некеңді қиған.
Бесікте сені
Тербетті солар.
Көктемнің күні,
Шұғлалы болар:
Бір ләззат үшін
Жаралған жаның.
Бұл үзіндіде Пушкин шығармасының лейтмотиві айқын сезіледі. Ақын көңіл-
күйін, жан зердесін жақсы түсінген М.Әлімбаев "Адельге" өлеңін тамаша
аударып шыққан. Аудармашы өлеңнің идеялық мазмұнын берумен қатар, оның
ішкі және сыртқы құрылысын, музыкалық интонациясын сақтаған. Пушкин өлеңін
оқығанда алатын әсер, қазақша аудармасымен танысқанда бұзылмайды,
әлсіремейді, қайта олар бірін-бірі толықтыра түседі. Мұндай сәтті
аудармалар М.Әлімбаевта жиі кедеседі. Олардың қатарына "Бұлбұл мен гүл",
"Құзғынға құзғын кездесті", "Саңырауды саңырау сотқа шақырды" "Сонет" т.б.
өлеңдері жатады. Бұл өлеңдердің қазақшасында Пушкин өлеңдерінің көз тартар
өзгешеліктері, айқын да, ашық, әдемі де әсем образды тілі берілген. Орыс
ақынының образды ойлау ерекшелігін, оның поэтикасына тән қасиеттерді сақтай
отырып, аудармашы қазақ тілінің бай қазынасынан түпнұсқаның көңіл-күйі
мен ойын оқушыларға дұрыс жеткізетін образдар мен терең мағыналы сөздер
тапқан. Аудармаларында қазақ ақыны Пушкин өлеңінің дыбыстық үндесу жағын
да беруге біраз күш салған.
Мысалы, "Алтын мен болат" өлеңінің аудармасында тәржімашы өлеңнің
идеялық мазмұнын, ішкі ритмикасын, интонациясын мүмкіндігінше жақсы
берген. Аудармада мазмұн көркі сақталумен қатар, түпнұсқаның ішкі және
сыртқы құрылысы ұтырлы сақталған. Аудармаға назар аударайық:
Алтын айтты: "Бәрі маған",
Болат айтты: "Бәрін алам".
Алтын айтты: "Сатып алам",
Болат айтты: "Тартып алам".
Мұндай мысалдарды М.Әлімбаевтың аудармаларынан көптеп келтіруге болады.
Оларды оқығандай әсер аласыз, көп жылдар бойы жүз көріспей жүрген ең жақын
досыңмен қайтадан кездесіп, сыр ақтарысқандай боласың. Олар ақын жасаған
тамаша поэтикалық образдарды өзінің гүл көркімен көз алдыңа қайта туғызған
күйіне әкеледі. Міне, нағыз көркем аударма осындай болу керек. Сонда ғана
басқа тілде туған, басқа халық поэзиясының тарихындағы жаңа фактор болған
өлеңнің әсер күшінің өмірі берік болмақ. Сонда ғана ол оқушының сыршыл
досына, ардақты ақылшысына айналмақ. Жақсы аударма ақынды оқушылар алдында
жасарта түспек, екеуінің арасын жақындата бермек. Халықтарды рухани
жағынан байытып, мәдениет жағынан бірлестіре, біріктіре түспек. Сондықтан
да Пушкиннің өзі аударма жұмысына аса зор мән беріп, оны" почтовая лошадь
просвещения" – деп атаған-ды. Аудармада, оның ішінде, поэзиялық
шығармалардың аудармасында түпнұсқадағы ұлттық элементті аудару өте қиын
нәрсе. Бұл жайды осы күнгі аударма шеберлерінің бәрі мойындаған. Бірақ
олардың бәрі бір елдің ақынына тән ұлттық ерекшеліктерді басқа халық
тілінің рухына жеткізуге болатындығын бір ауыздан қостайды. Бұл біздің
аудармада орын тепкен бірден-бір принцип. Көп ізденіп, көп еңбектенсе,
аудармашының үлт ақынына тән ұлттық ерекшеліктерді басқа тілде оқушыларға
жеткізуге белгілі дәрежеде мүмкіндігі бар екендігіне М.Әлімбаевтың
аудармалары куә бола алады.
Қаламгердің аудармашылық шеберлігін үнемі жетілдіріп отырған ақын
екеніне жоғарыда тоқталып кеттік. Ойымызды біз енді “Жыршы” өлеңінің
тәржімасы арқылы дәлелдеуге тырысып көрейік..
“Жыршы” (“Певец”. 1816) небәрі 18 жолды өлең. Орыс тіліндегі
нұсқасы:
Слыхали ль вы за рощей глас ночной
Певца любви, певца своей печали?
Когда поля в час утренний молчали,
Свирели звук унылый и простой
Слыхали ль вы?
Встречали ль вы в пустынной тьме лесной
Певца любви, певца своей печали?
Следы ли слез, улыбку ль замечали,
Иль тихий взор, исполненный тоской,
Встречали ль вы?
Вздохнули ль вы, внимая тихий глас
Певца любви, певца своей печали?
Когда в лесах вы юношу видали,
Встречая взор его потухших глаз,
Вздохнули ль вы?
Осы жыр алғаш 1949 жылғы бір томдыққа Мұзафар Әлімбаевтің
аударылуымен енгізілді. Кейін ақын оған қайта оралып, өзі жасаған
дүниенің бойынан табылған кемшін жайларды қырнап-жойып, екінші рет
көріктендіреді. Мысалдарға жүгінсек:
Бірінші шумақ
Мұңлы зар мен махаббат жыршысының
Естіп пе едің орманнан түнгі үнін?
Қыр мүлгіп, таң алдында дем алғанда,
Зарлы үнін талмаураған сыбызғының
Естіп пе едің?
(Бір томдық,
1949, 11-б.)
Естіп пе едің тоғайда түндегі үнін
Махаббат пен қасірет жыршысының?
Қыр мүлгіп, таң алдында дем алғанда
Шерлі үнін күңіренген сыбызғының,
Естіп пе едің?
(1-т., 1953, 48-
б.)
Мұнда алдыңғы екі тармақтың орындары ауыстырылып қана
қоймаған, әрбір сөздің мағынасы анықталып, лайығы қолданған. “Роща” (
орман емес, кішкене тоғай, шоқ тоғай екені ескеріліп, “орманнан” енді
“тоғайда” түрінде алынған. Бір шумақта “зар” мен “зарлы”
қайталануын жөнсіз көрген аудармашы төртінші тармақтағы “простой”
сөзін Мұзаға “қарапайым” дей салмай, шерлі үнге ұласатын күңіреніс
мағынасында қолданған.
Екінші шумақ
Көріп пе едің қойнында түнгі орманның
Жыршысын махаббаттың, мұң мен зардың?
Аңғардың ба, қайғымен езу тартып,
Сүзіліп мұңлы көзбен қарағанын,
Көріп пе едің?
(Бір томдық,
1949, 11-б.)
Көріп пе едің қойнынан қою түннің
Махаббат пен қасірет жыршысының?
Аңғардың ба көз жасын, жабырқаған
Көз қарасын, іздерін күлкісінің
Көріп пе едің?
(1-т., 1953, 48-
б.)
Өңдеуге ұшыратылған үшінші, төртінші тармақтар түпнұсқаға
сәйкестендірілу үстінде біраз шираған, жұмырланған. “Қайғымен езу
тартып”, “Сүзіліп мұңлы көзбен қарағанын” жаңарған нұсқада біркелкі
жақсарған.
Үшінші шумақ
Мұң мен зардың, махаббат жыршысының?
Тебіреніп пе ең есітіп нәзік үнін.
Көргенде орман ішінде жас жігіттің
Жалыны жанарының сөнгендігін
Тебіреніп пе едің?
(Бір томдық,
1949, 11-б.)
Тебіреніп пе ең есітіп нәзік үнін
Махаббат пен қасірет жыршысының?
Көргенде орман ішінде жас жігіттің
Жалыны жанарының сөнгендігін
Тебіреніп пе едің?
(1-т., 1953, 48-
б.)
Бұл шумақта Мұзафар Әлімбаев алғашқы екі тармақтың
орындарын, ондағы бірер сөздің орындарын ауыстырумен қанағаттанған
(алғашқысында ( “мұң мен зардың”, екіншісінде ( “қасіреттің”).
1975 жылғы басылымға енгізілген аудармасында бірінші шумақтың
бірінші тармағына редакция жасалып, “түндегі сыршыл үнін” делінген.
Бұл “за рощей глас ночной” тіркесінің бұрынғыдан артық төлемі бола
алмайтын тәрізді (“тоғайда түндегі үнін”). Ал екінші шумақтағы “қою
түннің” енді “тылсым түннің” сипатына көшірілуіне көнуге болар.
Орысшасындағы соңғы бір сөздің (“лесной”) түсіп қалуы мағынаны
көлеңкелемейтін сияқты. Үшінші шумақтағы “жас жігіттің” орнына
“қыршын ұлдың” қолданылған, бұл ұйқас жағынан да ұтымды шыққан.
М.Әлімбаевтің Пушкиннің шағын бір өлеңінің қазақшасын
қадағалай қарап, жеке шумақтарын ширату, сөйтіп аударманы тұтастай
жетілдіру бағытында жүргізген жұмысы, міне, осындай.
Тіпті 1949 жылы Мұзафар Әлімбаев Ғабит Мүсіреповтың да
алдына алғаш барып, А.С.Пушкиннен қазақшалаған өлеңдерін көрсетсе,
талғампаз, қатал сыншы Ғабекең бір-екі аудармасының төбесіне “Отл.”
деп баға қойып беріпті. (4(
Бұл айтылған пікірлерден М.Әлімбаев аударған Пушкин өлеңдерінің барлығы
шетінен ығай мен сығай, ешқандай кемшілігі жоқ, түпнұсқамен тепе-тең түсіп
жатыр деген теріс пікір тумаса керек. Қазақ ақыны аударған өлеңдердің
Пушкин нұсқасынан аласа жатқан, кей жерлерінде өлеңнің идеялық мазмұнын
бұрмалайтын аудармалар да жоқ емес. Бұлай дегенде, біз сәтсіздерінен
сәттілерінің көп екенін, жаманнан жақсының көп екенін айта кетуге
міндеттіміз.
Мысалы біз жоғарыда М,Әлімбаевтың орыс ақынының "Романс" өлеңін
тәржімалағанын айтып кеттік. Осы аудармасында ол көркем аудармаға қойылатын
шарттың бәрін ескере бермейтін тәрізді. Түпнұсқамен творчестволық жарысқа
түсудің орнына, соның соңында отырады. Оның үстіне тілдің ішкі заңдарын,
өзіндік нәзіктігін сезінуі де жетіспейді. Осындай тіл заңдарын шала
ұғынушылығына аталған өлеңнен мысал келтіре кетейік:
Шаттығыңды қайғысыз-қамсыз сенің,
Тұрғанда қуып кетпей әлі жылдар.
Немесе:
Кенеттен бір лашықты маңындағы
Орманның аржағынан көрсетті ай
(Романс)
Міне осынау жолдардың олақтығы өзінен-өзі сайрап тұр. Қазақ "Жылдар
әлі қуып кетпей тұрғанда" деп айтуы мүмкін. Бірақ, "қуып кетіп тұрғанда
әлі жылдар" деп айтпайды. Әрине, бұл өлең. Бірақ қарасөзге аударғаннан
өлеңде сөз қолданудың заңдылығы ақсамайды, қайта анықтала түседі. Ал,
"лашықты ай көрсетті" деп қазақ айтпайды.
Повсюду странник одинокий,
Предел неправедный кляня.
Барса да жалғызсырап кезбе қайда,
Өмірдің қарғап-сілеп жолын кесір.
Осы соңғы жолды М.Әлімбаев: "Өмірдің қарғап-сілеп қырсық жолын" деген
сияқты етіп алса, қазақша шығар еді. Ал, мына күйінде өмірдің жолын кезбе
қарғамай, кесір қарғаған секілді болып тұр. Аудармадағы әріпшілдік осындай
қайшылықтарға ұрындырмақ.
Закон неправедный, ужасный
К страданью присуждают нас,
Пушкин көрнеу патша өкіметінің әділетсіз, сұмдық заңын айтып отыр. Осы
жолдарды М.Әлімбаев:
Зұлымат, әділетсіз өмір заңы,
Біздерді қасіретіне байлап берген, – деп аударады. Сөйтіп барлық
жауыздықты "тағдырға" аудара салғандай болады.
Осы орайда қазақтың әдебиет зерттеу ілімінде пушкинтану ілімінің
әлсіздігі орны толмас өкініш. Классикалық орыс әдебиетін екінің бірі
біледі. Бірақ осы әдебиеттің ішкі лабораториясы бізде жан-жақты ашыла
бермейді. Бұл әсіресе, болашақ ақындар үшін қажетті нәрсе. Байырғы, баянды,
ырысты мектеп ретінде қазақ тіліне әлденеше мәрте аударылған Пушкин
шығармалары әлі де аударыла бермекші, қыры мен сыры саралана бермекші.
Түпнұсқаның таусылмас мазмұны да осында. Ақынның "Анна Кернге" сынды
махаббат лирикасы, "Буря мглою небо кроет", "Қысқы кеш" тәрізді табиғат
толғауы, "Арманымнан күдер үздім" секілді көңіл сазы қазақ тілінде бірнеше
нұсқада жарысқан баламада өмір сүріп келеді. Пушкин поэзиясын аудару –
мәртебелі мектептің сатысын, шеберліктің шыңын меңзейді. Абай
аудармаларына күні бүгінге дейін тең нұсқа табылмаса, бұнда аударушының
озат дарыны, қайталанбас болмысы бар. Түпнұсқамен терезесі тең түсетін
аударма екінің бірінің қолынан келе бермейді.
Пушкин – үлкен талант иесі, дүние жүзі әдебиеті тарихында өз орнын
тапқан тамаша сөз шебері. Сырт қарағанда оқушыға Пушкинді қазақшаға аудару
жеңіл сияқты болып көрінеді. Өйткені оның ақындық стилі анық, поэтикалық
образдары бірден барып көкейге қона қалады. Бірақ солай бола тұрса да,
Пушкинді қазақ тіліне аударудың өз алдына үлкен қиыншылығы бар. Пушкин
қарапайым сөздердің іштей қайысқан әдемі кестесімен көп жайды аңғартып,
көп ойды білдіріп отырады. Ал біздің кейбір аудармашылар Пушкин
поэзиясының ерекшелігін жете түсінбей, аудармасында ауа жайылып кеткен
немесе өздерінше "әдемілеп", "жөндеген". Таланты жағынан Пушкиннің
ширегіне де келмейтін аудармашылардың ақынның тамаша өлеңдеріне жасаған
осы қиянаттарын көргенде ішің удай ашып, оның аяулы да асыл мұрасына
немқұрайлы қараған аудармашыларға ренішің арта түседі.
Мұзафар Әлімбаевтің аударма саласында қосқан үлестерінің
тағы бір қыры ( М.Ю.Лермонтов өлеңдерін тәржімалауы. Не бары 27 жыл
ғана өмір сүріп, Пушкиннен кейін орыс әдебиеті мен әдеби тілінің дамуына
орасан зор әсер еткен Лермонтов лезде-ақ туған әдебиет шеңберінен асып
шартарапқа мәшһүр болды.
Пушкин сияқты Лермонтов та алғаш рет өткен ғасырдың ақырғы жылдарында
Абай аудармалары арқылы бізге танылып, сүйікті ақынымыз болып кетті. Оның
Лермонтовтан аударған ""Қанжар", "Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз",
"Теректің сыйы", "Желкен" өлеңдері орыс классиктерінен қазақ тіліне
аударылған шығармалардың ішінде шеберлігі жағынан теңдесі жоқ аудармалар
болып табылады. Абай Лермонтов аудармалары арқылы Байрон мен Гете өлеңдерін
қазақ тіліне аударды.
Лермонтов лирикаларында өр мінез де, ызғарлы ыза да, от лепті күрсіну
де бар. Оның жоғарыда аталған өлеңдері мен поэмаларын Абаймен жарыса
аударғандар: Қ.Аманжолов пен М.Әлімбаев, т.б. Бұлардың аудармаларын Абай
аудармаларынан сәтті шыққан деу қиынырақ. Енді осылардың ішінен
М.Әлімбаевтың аудармаларына тоқталайық.
Аудармашы ақынның “Желкен”, “Бұлт”, “Жартас”, “Өмір кесесі”, “Өлең”,
“Ән”, “...ға”, “Жалғыз жалқы меңіреу теріскейде”, “Сыбызғы”, “П...ға”,
“Орыс әні”, “1830 жыл. Майдың 16 күні”, “Романс”, “Кремльді кім көрді
арай таңында”, “Қанды қол”, “Д.-ға” тағы басқа өлеңдерін
қазақшалаған.
Осылардың ішінен “Парус” өлеңін алсақ, ұлы Абайдың “Жалау”
аудармасын М.Әуезов: “Теңдесі жоқ аударма”, ( деп бағалапты. Ал Қасым
Аманжолов өлеңді балама тәсілмен аударып, буын санын да, ұйқас түрін
де сақтаған.
Мұзафар Әлімбаев өлеңді Пушкиннің “Жыршы” өлеңіндей екі
қайтара “Желкен” деп аударып, алдында жіберген олқылықтарын
түзетіпті. Алайда біз орыс ақынының “Тучи” өлеңін сараламақпыз. Бұны
М.Әлімбаевпен қатар, С.Жиенбаев та аударған. Айта кететін бір жай,
С.Жиенбаев өлеңнің тақырыбын түпнұсқадағыдай дәл аударған ( “Тучи” (
“Бұлттар”. Ал М.Әлімбаев құр ғана “Бұлт” деген. М.Лермонтов бұлттарды
өлең бойында да көпше түрінде қолданса:
Тучки небесные, вечные странники!
Степью лазурною, цепью жемчужною
Мчитесь, вы, будто, как я же, изгнанники,
С милого севера в сторону южную. (19, 71(
С.Жиенбаев та, М.Әлімбаев та “сен, сен” деп кетеді.
С.Жиенбаевта:
Көгілдір бұлттар, көшпелі бұлттар жөңкілген,
Мен құсап сен де айырылып, байғұс еркіңнен,
Теріскей жақтың қалдырып көкшіл даласың,
Моншақтай шұбап күнгейге тартып барасың.
(20,245(
М.Әлімбаевта:
Айтшы саған қысы-жазы бірдей ме
Қыр үстінде көшіп дамыл көрмейсің.
Кісі қимас теріскейден күнгейге
Кіріптар боп жер айдалған мендейсін. (16, 282(
Көріп отырғанымыздай екі аудармашы да еркіндікке бел ұрған.
Бірінші аудармада “тучки небесные” тіркесі “көгілдір бұлттар”, “цепью
жемчужною” ( “моншақтай шұбап” деген тіркестермен орынсыз
қолданылған. Ал екінші аудармада “бұлт” сөзі мүлде жоқ.
Енді өлеңнің екінші шумағына көшсек,
Кто же вас гонит: судьбы ли решения?
Зависть ли тайная? Злоба ль открытая?
Или на вас тяготит преступление?
Или друзей клевета ядовитая? (19, 71(
С.Жиенбаев:
Кім қуды сені? Жазмышы ма екен тағдырдың?
Жазадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz