Қазақстанның экология саласындағы қозғалыстары, оның даму перспективалары
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Экологиялық білімді дамыту және жетілдіру
1.2 Қазақстанның экологиялық мәселелері . халықаралық.экологиялық қозғалыстың негізі ретінде
1.3 Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен Балқаш мәселелеріне арнап қолдану
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОЛОГИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ, ОНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасының экология саласындағы: қозғалыстары, мәселелері
2.2 2004.2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары
2.3 Қазақстандағы экологиялық қозғалыстың келешегі (жобалар, халықаралық көмек)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Экологиялық білімді дамыту және жетілдіру
1.2 Қазақстанның экологиялық мәселелері . халықаралық.экологиялық қозғалыстың негізі ретінде
1.3 Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен Балқаш мәселелеріне арнап қолдану
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОЛОГИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ, ОНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасының экология саласындағы: қозғалыстары, мәселелері
2.2 2004.2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары
2.3 Қазақстандағы экологиялық қозғалыстың келешегі (жобалар, халықаралық көмек)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 9
1.1 Экологиялық білімді дамыту және жетілдіру
9
1.2 Қазақстанның экологиялық мәселелері – халықаралық-экологиялық
қозғалыстың негізі ретінде
11
1.3 Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен
Балқаш мәселелеріне арнап қолдану
26
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОЛОГИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ, ОНЫҢ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 39
2.1 Қазақстан Республикасының экология саласындағы: қозғалыстары,
мәселелері
39
2.2 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын
әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары 50
2.3 Қазақстандағы экологиялық қозғалыстың келешегі (жобалар,
халықаралық көмек)
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
61
КІРІСПЕ
Қазіргі әлемде экология мәселесі өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды,тіпті соғыс қаупі де оның
көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің қауырт
дамуы,айналадағы ортаға үдемелі, көбіне бүлдірушілік сипатта әсер етуде.
Экологиялық дағдарыс шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр: іс жүзінде тез
өріс алып бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез-келген жер шарының
аймақтарынан көруге болады. Осындай күрделі экологиялық жағдай Қазақстанды
да айналып өткен жоқ. Семей полигоны, Арал теңізінің тауқыметі, Байқоңыр
ғарыш айлағы және т.б-үлкен мұздық тәрізді қауіптің тек бет көрінісі ғана.
Экология-гректің (oikos-үй,тұрақ,мекен және logos -ғылым), қазақша
тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы мен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым
деген мағына береді, Сондай-ақ, тірі ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынасын
айналасын қоршаған ортамен,тұрағы немесе мекенімен байланыстыра отырып
зерттейтін биология ғылымдарының бірі.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі әлемде экология мәселесі өзінің
қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды.
Аймақтың қауіпсіздік жүйесінің маңызды бір бөлігі болып оның
экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен оның салдарын жою бойынша
шаралар ұйымдастыру табылады. Адам тағдырында елеулі орын алатын
жаһанды және жергілікті мәселелердің саналануы 1950-ші жылдардан
басталды. Сол кездері Рим-92 клубы құрылып, қоғамдық өмірдің
экологиялануы басталды деуге болады.
Өтіп жатқан үрдістердің талдауының көрсетуінше, экологиялық
қауіпсіздік бұл тек қана бір ғана мемлекет мәселесі емес, барлық
адамзат мәселелесі. Бұл жерде мәселенің пайда болуы мен шешілуі де адам
баласының шаруашылық қызметі мен әрекетіне байланысты. Бүгінгі таңда
жаһанды мәселелердің кешені ауқымды болып келеді:
- қалдықтардың жинақталуы,
- қайтада өндірілмейтін қорладың азаюы, жоғалуы,
- атмосфера мен жер қабатының өнеркәсіптік ластануы,
- генофондтың қысқаруы,
- желердің шөлге айналуы және т.б.
Жоғарыда көтерілген барлық мәселе әр мемлекеттің өзекті мәселелері
болып табылады. Әсіресе өнеркәсіп қалдықтарымен ластану – жиі кездесетін
құбылыс. Оның дамуы экономикалық тұрғыдан еліміздің (басқа да елдердің)
қуаттылығын арттырса, экологиялық тұрғыдан шешуі күрделі мәселелерді
тудырады.
Мысалы, дүние жүзінде ауаға күніне 5 млрд.тоннаға дейін көмірқышқыл
газы тасталынады. Бұл тек бір ғана көрсеткіш, ал ондай қалдықтардың
саны шексіз.
Сонымен қатар, қалдықтарды жер астына көму мәселесі бір мемлекттер
үшін тиімді әдіс болып табылғанымен, екінші мемлекеттер үшін екінші
мәселенің туындауына әкеледі. Мысалы, ТМД елдерінен біздің республика
территориясына түрлі токсиндік қадықтар әкелінеді. Соның нәтижесінде
ауру түрлері мен саны көбейеді.
Қазақстан Республикасының қоғамдық дамуында елеулi өзгерiстер пайда
болғаннан бастап, мемлекеттік даму стратегиясына сәйкес құжаттар
әзірленіп, табиғат қорғау заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны
қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды,
табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесі құрылды.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы"1, 1998
жылы - "Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар 2, ал 2002 жылы -
"Атмосфералық ауаны қорғау туралы" Заң қабылданды 3. Табиғатты ұтымды
пайдалану саласында Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы" (1996 жыл) және "Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары
4, 2003 жылы - Орман, Су және Жер кодекстерi қабылданды 5. Заңға
тәуелдi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп,
бекiтiлдi.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада дамыған елдердiң
заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты
алынды. Қазақстан Республикасы бірнеше халықаралық конвенцияларға қол қойды
және оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылдың ұлттық жоспарларын әзiрледi.
Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс
жолға қойылды.
Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде, қоршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық
сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда, қоршаған
ортаны ластаудың қарқыны едәуiр төмендедi. Алайда, мемлекеттiң экологиялық
осал аумақ және шешiлмеген экологиялық мәселелер мәртебесi сол күйiнде
қалып отыр.
Жоғарыда аталғандармен байланысты елдiң стратегиялық басымдықтарына
сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң
мiндеттерiн түбегейлi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде.
Қазақстандағы, сондай-ақ халықаралық ауқымдағы экологиялық қозғалыс
дамып келеді. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғат байлықтарын тиімді
пайдалану мәселесі Қазақстан үшін оның айрықша тиімді географиялық
орналасуымен, бай қойнауларымен, дамыған көлігімен, сондай-ақ жоғары
білікті ғалымдарымен, мамандары мен жұмысшыларымен әсіресе өзекті болып
отыр. Алайда Қазақстанның жері жоғары кенттену дәрежесімен және адамның
тіршілік етуі үшін жарамсыз болып келетін қуатты өнеркәсіптік
конгломераттардың болуымен экологиялық апат аймағына айналды.
Мысалы, Семей өңіріндегі онкологиялық аурулар бойынша орта өлім
деңгейі бүкіл Қазақстан бойынша екі есе жоғары болып келеді. Сонымен
қатар өкпе, тыныс органдарының аурулары қарқынды өсіп келе жатыр.
Мамандардың айтуынша, үлкен ықпал жер астындағы қалдықтар мен жер асты
және жер үсті ядролық жарылыстардан қалған қалдықтардан тиеді.
Семей полигоны, Арал теңізінің тауқыметі, Байқоңыр ғарыш айлағы және
жалпы ғылыми техникалық дағдарыс әсерлері біздің еліміз үшін, адамзат үшін
және қоршаған орта үшін жоюшылық қаупін төндіруін күн сайын бәсеңдетуде.
Қазiргi кезде Каспий өңiрiнде мұнай компаниялары мұнай өнеркәсiбi
аумағын жерге сiңген мазуттан тазарту жұмыстарын жүргiзуде. Бұрынғы
ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-шараларды
дер кезiнде жүзеге асыру, техногендiк ауыртпалықтарды азайтуға, аймақтағы
экологиялық ахуалды тұрақтандыруға және қазiргi ластану деңгейiн азайтуға
мүмкiндiк бередi.
Аталған шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру
және су мен жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру
үшiн негiз құрылатын болады.
Балқаш өңірінің қоршаған ортасының экологиялық тұрғыдан қолайлы
жағдайын қайта қалпына келтіру табиғат байлықтарын пайдаланудың қалыптасып
қалған жағдайларында мүмкін болмай отыр. Табиғи ресурстарға деген
қалыптасып қалған тотальдік-тұтынушылық көзқарас пен табиғатқа деген әсіре
өзімшілдік көзқарастардың залалдығын әлеуметтік-тұрмыстық тұрғыдан жете
түсінбеу тіршілік ету ортасының азғындау дәрежесімен ауырлай түседі.
Теңізді сақтап қалуға қатысты көптеген мәселелерді Қазақстанның өз
бетінше шешуге күші жоқ.
Арал маңындағы аймақтың топырағы оған минералды тыңайтқыштарды,
өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық құралдарды себудің, сондай-ақ
өнеркәсіптік және ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірісі қалдықтарының
кездейсоқ түсуінің салдарынан ластанады да, әлеуметтік мәселелер барған
сайын шиеленісе түседі.Арал теңізінің қауызы ғарыштық объектілерді
жөнелтудің полигоны болып қалып отыр. Мұны Байқоңыр ғарыш айлағының қызметі
мен Арал теңізінің аралдарында бактериологиялық қаруды сынақтан өткізудің
салдары, уран кендерін өндіру мен табиғи ресурстардың үнемсіз пайдаланылуы
көрсетіп отыр. Сонымен қатар, ғалымдардың мәліметтері бойынша, XX ғ.
соңында посткеңестік кеңістіктегі ресурстік потенциал 40 пайызға азайды
Арал теңізінің экологиялық апатынан бәрінен де Орталық Азия елдері зардап
шекті. Арал мен Арал маңы аймағындағы әлеуметтік экологияның мәселелері
индустриалдық қоғамда өздерінің алдына қойған мақсаттары керісінше
нәтижелерге әкеп соқтырғанын да көрсетіп отыр6.
Сондықтан Орталық Азия мемлекеттеріне туындап отырған мәселелерді
бірлескен түрде шешуге мүмкіндік беретін заңнамалық базаны құру аса
маңызды болып келеді.
Халықаралық қауымдастық назарынан атаулы мәселелер тыс қалған
жоқ. Бүгінгі таңда болар түрлі халықаралық қозғалыстардың ықпал-
әрекеттерімен өз шешімдерін бірте-бірте тауып келе жатыр. Экологиялық
қозғалыстар тек Қазақстан үшін ғана емес, сондай-ақ тұтастай халықаралық
қозғалыс үшін де өзекті болып келеді. Экологиялық мәселелерге көңіл бөліп,
оларды шешу жолында Қазақстанда әртүрлі экологиялық қозғалыс жүйелері
негізінен 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құрылып, қызмет
ете бастады. Ал ең алғашқы Республикадағы экологиялық партия құру
әрекеттері 1993 жылы, мамыр айында бастау алған еді. Бірақ ол кезде бұндай
әрекеттердің бастауы дами қоймады. Себебі сол уақыттағы халықтың сана-
сезімінде партия деген түсінік болмаған еді. Қазіргі кездегі сонау
алғашқы Семей-Невада қозғалысынан бастап, жүріп келе жатқан ең ірі
экологиялық Табиғат партиясын қозғалыстардың ең көрнекті мысалы ретінде
айтсақ болады. Бұл партияның алдына қойған мақсат-мүдделерінен басқа, тағы
бір ерекшелігі - оның жалпы мемлекеттік саясаттан барынша тәуелсіз болуға
тырысуында. Республикадағы қызмет ететін барлық экологиялық партия, ұйым,
одақтардың көпшілігі мемлекеттік болып келеді. Осы еңбекте ұсынылып және
қарастырылып отырған экологиялық қозғалыстың экологиялық-экономикалық
стратегиясы мен тактикасын қалыптастырудың негізгі тұғырнамалық бағыттары
әлем елдерінің әкімшіліктік-командалық жүйеден нарықтық қатынастарға
ауысудың ауыр да ерекше жағдайларындағы тәжірибесі мен жетістіктерін
пайдалануға мүмкіндік береді, нақты экологиялық бағдарламаларды жүзеге
асыру барысында мемлекеттік бюджетке қосымша жүктеменің түсуіне жол
бермейді, қоршаған ортаның жағдайының тұрақтануы мен жақсаруына ықпал етіп
қана қоюмен шектелмей, сонымен қатар біздің еліміздің терең әлеуметтік-
экономикалық тығырықтан шығуына ықпалын тигізетін болады.
Берілген жұмыстың мақсаты - Қазақстан экологиясының мәселелері,
оған қатысты жүріп жатқан қозғалыстарды және олардың келешегін қарастыру.
Қойылған мақсатқа орай бірнеше міндеттер анықталды:
- халықаралық-экологиялық қозғалыстың негізі ретінде Қазақстанның
экологиялық мәселелерін қарастыру;
- Экологиялық білімді дамыту және жетілдіру;
- Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен
Балқаш мәселелеріне арнап қолданылуын зерттеу;
- Қазақстан Республикасының экологиялық қозғалыс саласындағы
мәселелері, келешегін, (жобаларды, халықаралық көмек) қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Атаулы тақырып отандық және шетел
зерттеушілерімен, маман-ғалымдармен терең түрде қарастырылып, зерттелген.
Бүгінгі таңдағы республикамызда өзекті мәселелердің қатарында жатқан
Арал тағдырына қатысты зерттеулерге Н.Ф. Глазовскийдің Аральский кризис
еңбегінде 6 Арал аймағы маңындағы әр түрлі жағдайлар, соның ішінде су
мәселесінің дағдарысқа ұшырап, тартылып жатқандығы сияқты мәселелер
қарастырылады. Келесі А Нұрғазаринов және К.Шапшақовтардың "Арал маңының
экологиясы" 7 атты еңбегінде экологиялық жағдайдың төменгі дәрежеде
екенін, ол басқа аймақтарға өз әсерін тигізіп отырғандығы түйінделген. Ал
А.Х. Айдосовтың Арал мен мен Арал маңының әлеуметтік экологиясы” атты
еңбегінде 8 Арал апаты туралы айтып қана қоймау, сондай-ақ әлеуметтік
экологиясына назар аудартады. Әрине Арал маңында тұрып жатқан халықтар мен
әлеуметтік топтың экологиялық жағдайын жақсартуда бірнеше ұсыныстар
берілген, бұл ұсыныстар, әрине, бітіру жұмысын жазу барысында пайдаланылды.
Орыс ғалымдарынан В.Н. Грошевтың Ирригация в Казахстане в средние
века 9, Ю.В. Новиковтың Природа и человек 10 еңбегінде жұмыс авторы
адамзат пен табиғаттың тығыз байланыста екендігін жазып, адамзаттың
қоршаған ортаны қорғауға мүдделігін, табиғаттың адам өміріндегі ажырамас
бөлшегі ретінде қарастыруды негізге алып отыр. Ал В.И. Фаустовтың
Экологические проблемы окружающей среды атты тақырыпқа жазылған еңбегінде
11 жұмыс авторы тек Арал мәселесі емес, қоршаған ортаға өз зардабын
тигізіп отырған Семей полигоны зардаптарын табиғатқа таралып жатқан улы газ
бен көмір қосындыларын сипаттап, салыстырмалы түрде талдап, жазып өткен
болатын. Сонымен қатар Н.Ф. Реймерстің Экология. Теории, законы, правила,
принципы и гипотезы атты еңбегінде 12 автор экологиялық жағдайдың
негізгі теориялары мен заңдылықтардың ережелеріне, принциптеріне, ұсынылған
гипотезаларына баса назар аударып, оқып-зерттеп, экологиялық жағдайларды
анықтайтын негізгі приоритетті басымдылығы болып отыр деген шешімге келді.
Негізгі дерек көздері: Берілген жұмыста негізгі дерек
көздері ретінде экологиялық қозғалыс саласындағы негізгі халықаралық
келісімдер, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, статистикалық
мәліметтер пайдаланылған. Оларға Қоршаған орта мен даму бойынша БҰҰ
қабылдаған Рио-92 декларациясы (Рио-де-Жанейро, 1992 жыл, маусым), БҰҰ
шектеулі конвенциясына Климатың өзеруі туралы Киото хаттамасы (Киото,
1997 жыл 11 желтоқсан), Орталық Азиялық аймақтық экологиялық орталығындағы
ережелерге қатысты келісім (2000 жыл 12 мамыр), Трансшекаралық сулар
және оларды пайдалану мен қорғау туралы конвенция (Хельсинки, 1992 жыл
17 наурыз), Трансшекаралық контекстегі қоршаған ортаға түсетін ықпалды
бағалау туралы Конвенция (Финляндия, 1991 жыл, ақпан), 1994 жылғы 19
тамыздағы ҚР Министрлер Кабинетінің Биоәртүрлілік пен оны көрсететін
міндеттемелерінің орындалуын құрайтын конвенцияны КР мақұлдау туралы
бекітімі, Қазақстан Республикасының қоршаған орта туралы Заңы және
т.б. жатады.
Тарихи көздері ретінде А Нұрғазаринов, К.Шапшақовтардың Арал
маңының экологиясы еңбегі, А.Х. Айдосовтың Арал мен мен Арал маңының
әлеуметтік экологиясы еңбегі, В.И. Фаустовтың Экологические проблемы
окружающей среды, Н.Ф. Реймерстің Экология. Теории, законы, правила,
принципы и гипотезы атты еңбектер, С.Мұқаұлы, Е.Үнішевтердің Табиғатты
пайдплану экономикасы және т.б. еңбектер қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Берілген жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының экологиялық қозғалыс
саласындағы өзара әрекеттесу мәселелері бойынша ынтымақтастығы, 2004-2015
жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң
өзектiлiгi және басымдықтары қарастырылған.
Екінші тарауда Халықаралық-экономикалық қозғалыс және Қазақстан
экологиясының мәселелеріне талдау жүргізіліп, - халықаралық-экологиялық
қозғалыстың негізі ретінде Қазақстанның экологиялық мәселелері зерттелген.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен Балқаш
мәселелеріне арнап қолдану үрдістері қарастырылады. Қазақстандағы
экологиялық қозғалыс мәселелері, келешегіне баға беріледі.
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Экологиялық білімді дамыту мен жетілдіру
Қоғам экологиялық білімді әр-түрлі мәліметтік көздерден алады. Мысалы,
бұқаралық ақпарат құралдарынан (теледидар,радио,газет-журналдар); арнайы
әдебиеттерден; жалпы және арнайы оқу орындарынан.
Қазақстан Республикасында экологиялық білімді жетілдіру мақсатында
жалпы білім беру оқу орындарында(мектептерде) осы сала бойынша пәндер
өткізіледі. Республика бойынша барлық мемлекеттік жоғарғы оқу орындарында
эколог мамандарды даярлайтын факультеттер ұйымдастырылған. Бұл шаралардың
негізгі мақсаттары:
1 экологиялық-мәдени,әлеуметтік,құқық тық ой-сананы тәрбиелеу;
2 қоршаған ортаны қорғаудағы әдіс-тәсілдерді теориялық және
тәжірибелік түрде оқып үйрену;
3 экономикасы дамыған мемлекет құру үшін экология саласындағы
мамандарға тұрақты білім беру.
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы
органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған
ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды басқарудың жолдары болды. Бұл
қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз
еттi.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендiк салмақ түсiретiн, табиғатты пайдаланудың көбiнесе
шикiзаттық жүйесi қалыптасты. Сондықтан әзiрге экологиялық жағдайдың
түбегейлi жақсаруы әзiр бола қойған жоқ әрi ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тiршiлiк әрекетi үшiн қажеттi қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабiлетiн жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердiң
тозуымен сипатталады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiздерi
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi
өкiмiмен мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлiп,
онда өтпелi кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда
жекешелендiрудiң экологиялық мәселелері, табиғат қорғау заңнамасының,
мемлекеттiк бақылау және сараптаманың, табиғатты пайдаланудың экономикалық
тетiктерiнiң, қоршаған орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң
мәселелерi қарастырылған болатын 13.
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды
пайдалануға көзқарастардың өзгеруiне, қоршаған ортаны сақтауды ескере
отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негiз болды.
Аталған Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан
Республикасында қоғамдық дамуда елеулi өзгерiстер болды. Мемлекет дамуының
стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау заңнамасының негiзi
құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық
конвенцияларға қол қойылды. Олар – Трансшекаралық контекстідегі қоршаған
ортаға түсетін ықпалды бағалау туралы конвенция (Эспо,Финляндия
25ақпан,1991ж), Трансшекаралық сулар және халықаралық көлдерді пайдалану
мен қорғау туралы конвенция (Хельсинки,17наурыз,1992ж), Үлкен
қашықтықтағы ауаның ластануы туралы трансшекаралық
конвенция(23қазан,2000ж), Табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесі
құрылды.Ресей, Белоруссия, Қазақстан мен Қырғызстанның 1996 жылдың 16
наурызындағы экономикалық және гуманитарлық салалардағы бірігуді тереңдету
туралы өзара жасасқан келісімі. 9-бабында тараптар экологиялық
қауіпсіздіктің стандарттарын әзірлеу мен қабылдауды және экологиялық
қауіпсіздіктің ортақ стандарттарын қабылдауды қоса алғанда, қоршаған ортаны
қорғау саласындағы ынтымақтастықты ұлғайтуы, апаттарға жол бермеу және
зілзалалардың, ядролық және экологиялық апаттардың салдарын жоюға арналған
бірлескен шараларды қабылдауы тиіс деп айтылған 14.
Аталмыш келісім-шарттың мақсаттарына қол жеткізу үшін тараптар
бірігуді басқарудың бірлескен органдарын құрған болатын: Мемлекетаралық
Кеңес, Бірігу Комитеті жән Парламентаралық Комитет.
Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi
қамтамасыз ету мақсатында бірқатар заңдар қабылданды.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы", 1998
жылы - "Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар, ал 2002 жылы -
"Атмосфералық ауаны қорғау туралы" Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды
пайдалану саласында Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы" (1996 жыл) және "Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары,
2003 жылы - Орман, Су және Жер кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi
нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi 15.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада оны дамыған елдердiң
заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты
алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және
оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылды ұлттық жоспарлары әзiрледi.
Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс
жолға қойылды.
Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде қоршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық
сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда қоршаған
ортаны ластаудың қарқыны едәуiр төмендедi. Алайда, мемлекеттiң экологиялық
осал аумақ және шешiлмеген экологиялық мјселелер мәртебесi сол күйiнде
қалып отыр.
Жоғарыда аталғандармен байланысты елдiң стратегиялық басымдықтарына
сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң
мiндеттерiн түбегейлi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде.
Жаңа Тұжырымдамада iске асырылмаған мiндеттердi шешу ұсынылады.
Олардың iшiнде: экологиялық қауiпсiздiк пен табиғатты пайдаланудың аса
маңызды мәселелері бойынша зерттеулердiң, оның iшiнде iргелi ғылыми
зерттеулердiң iлгерiлемелi дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның жай-
күйiне мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн енгiзу; Қазақстан Республикасының
аумағын экологиялық аудандарға бөлу және арнаулы картографиялау ұсынылады
16.
1.2 Қазақстанның экологиялық мәселелері – халықаралық экологиялық
қозғалыстың негізі ретінде
Қазақстанның көп бөлiгi қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының
шамамен 66%-i түрлi деңгейде шөлейттену процестерiне бейiм. Алдын ала
есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егiстiк эрозиясынан, қайталама
тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кiрiс шамамен 300 миллиард
теңгенi құрайды.
Қазақстан үшiн елеулi iшкi қатердi бiлдiретiн жердiң шөлейттенуi мен
тозу мјселесі шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының ластаушы
заттарды алыс қашықтыққа жеткiзуi нәтижесiнде бiртiндеп трансшекаралық
мјселеге айналуы мүмкiн.
2004 жылдың барысында шөлейттенудiң көлемi мен құрғақшылықтың терiс
әсерiнiң алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлердi және топырақтың
құнарлылығын қалпына келтiруге, ресурстық базаны сақтауды жәненемесе
қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн, халықтың экологиялық қауiпсiздiгiн
нығайтатын тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетiктерiн әзiрлеу мен
енгiзуге, сондай-ақ шөлейттенумен күрес процесiнде халықтың кең қауымының
хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен
күрес жөнiнде бағдарлама әзiрлеу және бекiту қажет.
Бағдарламаның негiзгi нәтижелерi шөлейттену процестерiн болдырмау және
жердiң тозу ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестiң экономикалық
тетiктерiн енгiзу, ауыл шаруашылығы жерлерiнiң өнiмдiлiгiн арттыру болмақ
17.
Табиғи экологиялық жүйелердiң бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы
орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына
елеулi зиян келтiрiлген Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары
болып жарияланды. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне
нақтылы қатер болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың
халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан
айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және
ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда 18.
Арал өңiрi экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi
мекен) әсiресе әйелдер және балалар арасында асқазан-iшек аурулары мен қан
аздығы, балалардың шетiнеуi мен туа бiткен патологияның жоғары деңгейi
байқалуда 19.
Елдiң ішкі қауiпсiздiгіне қатерді жою мақсатында экологиялық апат
аймақтарында халықтың тұруының әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық
жағдайын кешендi талдау жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, оның сапалы ауыз сумен
қамтамасыз етiлуiне баға беру, экологиялық талаптарды әзiрлеу және
аумақтарды экологиялық бағалау мен ядролық сынақтар және өзге де
факторлардың халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерiнiң салдарларын
ескере отырып, сауықтыру-оңалту iс-шараларын жүзеге асыру қажет. 2007 жылға
дейiн Халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын
шаруашылыққа пайдалану бағдарламасы әзiрленді.
Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонын және Арал өңiрiнiң мјселелерін
кешендi шешу жөнiнде ұсыныстар әзiрлеудi Қазақстан Республикасы Премьер-
Министрiнiң 2003 жылғы 22 тамыздағы № 182-ө Өкiмiмен құрылған
ведомствоаралық жұмыс тобы жүзеге асырады 20.
Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын
кеңiнен игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын
ұлғайтады. Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық
сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болады.
Теңiздiң қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде
баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi.
Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк
конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий
теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерiнiң
Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара
ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды 21.
Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк
бағдарламасында 2005 жылдың аяғына дейiн теңiз және жағалау маңы
экожүйелерiне залал келтiрместен көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын
шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi арнаулы зерттеулерді жүргізу,
геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз мұнай ұңғымаларын және басқа
да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды алауларда жағуды және мұнай
құбырлары мен радиоактивтi ластанған жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi
тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау көзделедi. Каспий теңiзi бекiре балығының
дүниежүзiлiк тектік қоры шоғырланған солтүстiк бөлiгi мен оған құятын
өзендердiң экологиялық жүйесiнiң бiрегей қасиеттерімен айқындалатын
планетамыздағы ең бiр өнiмдi балық шаруашылық су қоймасы болып табылады.
Каспий теңiзiнiң бiрегейлiгi оның географиялық және биохимиялық
параметрлерiмен айқындалады.
Каспийдiң солтүстiк және солтүстiк-шығысындағы суы таяз қайраңды
аймағы негiзiн бентостық организмдердiң жүздеген түрiнен және планктондар
мен су түбi балдырларының ондаған түрлерiнен тұратын азықтық қор құрайтын
балықтар мен құстардың табиғи өсiп-өнуiнiң бай ареалы болып табылады.
Сондықтан Каспий теңiзi балықтарының барлық түрлерi, соның iшiнде
бекiрелер, Каспийдiң қазақстандық суларында және Едiл мен Жайық өзендерiнiң
атырауларында мекендейдi.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiндегi аралдарда каспий тюленi
мекендейтiн негiзгi орындар бар. Сулы-сазды алқаптарда құстар мекендейдi,
ал келуi-кетуі кезiнде миллиондаған су құстары уақытша тұрақтайды, олардың
үштен бiрi қыстауға қалады.
Алайда, қазiргi уақытта аймақта теңiз деңгейiнің көтерiлуi, қоршаған
ортаны ластаудың өткен жылдардағы және қазiргi ластанудың шешiлмеген
мәселелері, жалғасып отырған экожүйе тозуы мен биологиялық алуантүрлiлiктiң
қысқаруы салдарын қоса алғанда, экологиялық мәселелердің терiс әсерiмен
байланысты бiрқатар қиындықтарды бастан кешiп отыр.
Солтүстiк Каспий бiрегей экожүйесiнiң биоресурстарын, әсiресе, бекiре
балықтарының түрлерiн сақтау мақсатында Едiл мен Жайық өзендерi атырауларын
қоса алғанда, Солтүстiк Каспийдiң шығыс бөлiгiнiң акваториясы ҚP Үкiметiнiң
қаулысымен 1974 жылы ерекше мәртебесi мен қорғау режимi бар қорық аймағы
болып жарияланды. Ресей жақпен iргелес қорық аймақтарын есепке алғанда
Солтүстiк Каспийдiң барлық акваториясы қорық аймағы болып табылады 22.
Шетелдiк және ұлттық сарапшылардың бағалауы бойынша Каспий теңiзi
қазiргi уақытта биологиялық өнiмдiлiктi айқындайтын бiрқатар параметрлер
бойынша сыни жағдайда тұр. Қалыптасқан экологиялық мјселелердіѕ бiрқатары
трансшекаралық сипатқа ие.
Экологиялық мјселелерді бүкiл Каспий өңiрi елдерi мен халықаралық
ұйымдарының бiрлескен күш-әрекеттерiмен шешу мақсатында Қазақстан
Республикасы соңғы бiрнеше жылдар бойы аймақтық Каспий экологиялық
бағдарламасын (КЭБ) iске асыруға қатысып келедi. КЭБ мақсаты экологиялық
ахуалды тұрақтандыру және Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын, сондай-ақ
жағалаудағы аймақты халықтың тұрақты өмiр сүруi және теңiз экожүйесiн
сақтау үшiн сауықтыру болып табылады 23.
КЭБ бiрiншi фазасын iске асыру шеңберiнде Каспий теңiзi мен оның
жағалауындағы аймақтың мәселесін трансшекаралық диагностикалық талдау
жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. КЭБ халықаралық және ұлттық сарапшыларының
қатысуымен трансшекаралық диагностикалық талдауды әзiрлеу процесiнде
аймақтың мынадай экологиялық мјселелері анықталды:
- жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы, қоршаған орта жай-күйiнiң
жалпы нашарлауы;
- жағалау ландшафтарының шөлейттенуi және көрiксiзденуi, жағалау
ареалдары мен инфрақұрылымдарының бүлiнуi;
- биоресурс қорларының, соның iшiнде бекiрелердi қоса алғанда,
балықтардың кәсіптік түрлерінің азаюы;
- халық денсаулығының нашарлауы;
- мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп қызметiнiң нәтижесiнде техногендiк
апаттар ықтималының артуы, жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы.
Каспий теңiзi экологиялық жүйесiнiң жай-күйi көбiне құрлық пен жағалау
сулары акваториясын қамтитын жағалау аймағындағы экологиялық жағдайға,
сондай-ақ теңiзге құятын өзендер ағыстарының экологиялық жағдайына
байланысты.
КТҚС-ның жағалау аймағындағы қазiргi экологиялық жағдай тұрақсыздық,
оның iшiнде табиғи және антропогендiк факторлар жиынтығынан туындаған
табиғи ортаның азып-тозуының үдей түсуiмен сипатталады.
Су басу және су астында қалу салдарынан, түрлi тасымал және желiлiк
құрылыстарды, өнеркәсiп объектiлерiн, мұнай кәсiпшiлiктерiн (40 мұнай
ұңғымасы), елдi мекендердi, геологиялық ресурстар мекендейтiн ареалды,
рекреациялық және басқа да объектiлердi қоса алғанда, жағалаулық
инфрақұрылым бүлiнiп, пайдаланудан шықты.
Сондай-ақ жағалау аймағы экожүйесiнiң бұзылуы, жерасты сулары
деңгейiнiң көтерiлуi, жағалаулық аймақ топырағының сортаңдануы, жануарлар
мен балықтардың мекендеу ортасының нашарлауы, ареалдың өзгеруi, азықтық
қордың қысқаруы орын алды. Өзендер арналары мен түбiнiң тайыздауы
кәсiпшiлiк балықтарының табиғи өсiп-өну мекенiне өтуiне кедергi туғызды.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiне тән апатты тасу-қайту құбылыстардың
салдарынан орасан зор жағалаулық аумақтардың оқтын-оқтын су астында қалады,
тасқын құрлыққа ондаған километр дендеп кетедi. Бұл құбылыстар балықтардың,
бинтос және су өсiмдiктерiнiң құрлыққа шығып қалуымен, биоресурстардың
жойылуымен қатар жүредi, ал су қайтқанда (шегiнгенде) теңiзге мұнай
өнiмдерiнiң қалдықтарын және басқа да ластаушы заттарды ала келедi.
Экологиялық ахуал нашарлауының антропогендiк факторлары
Жағалау аумақтарының шөлейттену процесi топырақтың химиялық
ластануымен, оның iшiнде мұнай өнiмдерiмен, бұрғылау, түрлi желiлiк
құрылыстарды салу, карьерлер жасау кезiндегi техногендiк әсерлермен, сондай-
ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу уақытында жүйесiз жолдар салумен
және жолсыз жерлермен ауыр бұрғылау техникасын тасымалдаумен байланысты
едәуiр жеделдеп отыр.
Табиғат қорғау заңдарының талаптарын бұзу, өндiрiстiң артта қалған
технологиясын қолдану нәтижесiнде және көмiрсутегi шикiзатын өндiру мен
тасымалдаудың ұзаққа созылған кезеңiнде болған өнеркәсiптiк апаттар
салдарынан Батыс Қазақстандағы мазут сiңген жердiң жалпы ауданы 194 мың га,
төгiлген мұнайдың көлемi - 5 млн. тоннаға жуық болса, оның негiзгi бөлiгi
Каспий маңындағы облыстарда орналасқан. Мұнай өндiру жөнiндегi операциялар
қоршаған ортаның радиоактивтiк және өзге де ластануымен қоса жүруде 24.
Мұнай-газ кешенi кәсiпорындары қызметiнiң барлық кезiнде факелдерде
жүздеген миллиард текше метр газ жанып кеттi. Одан шығатын канцерогендiк
көмiрсутектерi мен iлеспе газдар жануының басқа да қауiптi өнiмдерi
атмосфералық ауаны ластай отырып, алыс қашықтықтарға кетедi, теңiз
суларының бетiне шөгiп, судың тұздануына соқтырады, сонымен бiрге,
топыраққа, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiне, сондай-ақ халықтың
денсаулығына зиянды әсерiн тигiзедi.
Iлеспе газды, оны ұтымсыз пайдалану тұрғысынан да, атмосфералық ауаны
ластау тұрғысынан да кәдеге жаратудың мәселесі өткiр тұр. Осыған
байланысты, жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарында газды кәдеге жарату
жағдайларына ерекше назар аударылуы тиiс.
Каспий теңiзi бассейнiндегi көмiрсутегi ресурстарын кең ауқымда игеру,
сондай-ақ мұнай мен газды өңдеу жұмыс iстеп тұрған өндiрiстiк
инфрақұрылымды дамытумен және жаңаларын құрумен тығыз байланысты. Бұл
қоршаған ортаға техногендiк ауыртпалық деңгейiн әлденеше рет еселейдi.
КТҚС-ын игеру жөнiндегi жоспарланып отырған кең ауқымды
операциялардың қоршаған ортаға техногендiк әсерлерiнiң мүмкiн болатын
апатты салдарларының алдын алу үшiн белгiленген қызметтен болатын
техногендiк ауыртпалықтың шектi деңгейi анықталатын және қоршаған ортаға
әсерiн (ҚОӘБ) бағалау жүргiзiлетiн болады.
Мұнай операцияларының бастапқы кезеңiнде экологиялық және санитарлық-
эпидемиологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында қоршаған ортаға
орын алып отырған техногендiк ауыртпалықтарды елеулi түрде азайту жөнiндегi
стратегиялық мiндеттердi шешу қажет.
Бұл шаралар биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiктi сақтау мен
теңгермелi пайдалану үшiн нeгіз, сондай-ақ трансшекаралық жағалау аймағын
кешендi және орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшiн жағдайлар туғызады.
Сөйтiп, экологиялық ахуалды едәуiр тұрақтандыруға қол жеткiзiлетiн, Каспий
теңiзiнiң қоршаған ортасын сауықтыру және халықтың қауiпсiз өмiр сүруiн
қамтамасыз ету үшiн негiз қаланатын болады.
Қойылған мiндеттердi шешу үшiн 2003-2015 жылдар барысында басым
шараларды жүзеге асырудың мынадай кезеңдерi белгiленедi:
қоршаған ортаның өндiрiстiк көздерден ластануын барынша төмендету
жөнiндегi нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру;
ескiрген су және жағалау экожүйесiн, балықтардың қоректенуi мен ұрық
шашатын жерлерiн, сондай-ақ кәсiпшiлiк жан-жануарлар мекендейтiн ортаны
қалпына келтiру;
Каспий теңiзi мен оның жағалау аймағының биологиялық ресурстарын
сақтау және теңгермелi пайдалану үшiн тиiмдi тетiктер құру;
- халықтың экологиялық ахуалдан хабардар болуын арттыру және
жұртшылықтың шешiмдер қабылдауға қол жеткiзуiн (ҚОӘБ-тi, қоғамдық
тыңдауларды даярлауға қатысуын және т.б.) қамтамасыз ету.
КТҚС-дағы мұнай операцияларының зиянды әсерiн барынша азайту
мақсатында қосымша шектеу шараларын қабылдау қажет:
тәжiрибе-өнеркәсiптiк пайдалану технологиясынан, ұңғымаларды сынау мен
авариялық жағдайлардан туындайтын қысқа мерзiмдi және қатаң шектелген
кезеңдердi қоспағанда, газ жандыруды жүргiзуге тыйым салу;
теңiз акваториясының шегi мен шегiнен тыс жерлерде сұйық қалдықтарды
көмудi жер қойнауы учаскесiне мемлекеттiк сараптама және мемлекеттiк
экологиялық сараптама жүргiзгеннен кейiн ғана жүзеге асыру.
Қазiргi кезде Каспий өңiрi облыстарында мұнай компаниялары мұнай
өнеркәсiбi аумағын жерге сiңген мазуттан тазарту жұмыстарын жүргiзуде.
Бұрынғы ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-
шараларды дер кезiнде жүзеге асыру табиғи ортаға қазiргi техногендiк
ауыртпалықтарды елеулi түрде азайтуға, соған сәйкес, аймақтағы экологиялық
ахуалды тұрақтандыруға әкеледi.
Едiл мен Жайық өзендерi атырауларының арналарындағы гидромелиорациялық
түптi тереңдету жұмыстарын жүргiзу бекiре балықтарының уылдырық шашатын
жерге өтуiне мүмкiндiк бередi, осы арқылы уылдырық шашатын табиғи орындар
қалпына келтiрiлетiн болады.
Өнеркәсiпте қазiргi заманғы бәсекеге қабiлеттi технологияны қолдану,
сондай-ақ халықаралық экологиялық және гигиеналық сапа стандарттарына көшу
қазiргi ластану деңгейiн едәуiр азайтуға мүмкiндiк бередi.
Бұл шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру және
су мен жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру үшiн
негiз құрылатын болады.
Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса
алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз
ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына
жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және
химия өнеркәсiбi кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды
ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария,
Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз
етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған
25.
Су объектiлерiне антропогендiк салмақ пен олардың қалпына келу
қабiлетiнiң арасындағы теңгерiмсiздiк экологиялық қолайсыздықты iс-жүзiнде
барлық iрi өзен бассейндерiне тән еттi, ал су шаруашылығының мұқтаждарын
жеткiлiктi қаржыландырмау су шаруашылық объектiлерiнiң барынша
қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйiне және халықты ауыз
сумен қамтамасыз ету мәселелерінің тым шиеленiсуiне себеп болды.
Бұл мәселелерді шешу үшiн Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002
жылғы 21 қаңтардағы № 71 қаулысымен су ресурстарын сақтау және ұтымды
пайдалану мәселелерін шешудiң негiзгi жолдары айқындалған Экономиканың су
секторын дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының
2010 жылға дейiнгi тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткiлiктi
көлемде және кепiлдi сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшiн
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 23 қаңтардағы № 93
қаулысымен "Ауыз су" салалық бағдарламасы бекiтiлдi, Қазақстан
Республикасының Су кодексi және "Cу пайдаланушылардың ауылдық тұтыну
кооперативтерi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, 2005 -
2010 жылдары негiзгi су бассейндерiнiң су ресурстарын кешендi пайдалану мен
қорғаудың схемаларын әзiрлеу жөнiндегi жұмыстар жүргізiлетiн болады 26.
Қабылданған бағдарламалық құжаттардың щеңберiнде 2005 жылы iске
асырылуы суды қажет ететiн өндiрiстер дамуының қарқыны мен көлемiн
шектeугe, су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналымды және
тұйық жүйелерiн жаппай енгiзуге, өнiм бiрлiгiне және пайдалану шығындарына
жекелей су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерiн есепке алу мен
реттеудiң қазiргi заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкiндiк беретiн
сумен қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық мақсатты бағдарлама әзiрлеу
қажет. Бағдарлама су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемнiң қолданыстағы
ставкаларын саралау, су шаруашылық объектiлерiн ұстау мен жөндеу жөнiндегi
шығыстарды өзiн-өзi ақтауға кезең-кезеңмен көшiре отырып, су
пайдаланушыларға су жеткiзу жөнiндегi қызмет үшiн баға белгiлеудi
оңтайландыру жөнiндегi iс-шараларды да қамтуы тиiс.
Өзен экожүйелерiне ауыртпалықты азайту мақсатында және олардың
ластануы мен қоқыстануының алдын алу үшiн 2005 - 2010 жылдар барысында
пайдаланылатын барлық су объектiлерi үшiн су қорғау аймақтары мен
жолақтарының жобалары әзiрленетiн болады, 2005 - 2006 зиянды әсердiң мүмкiн
болатын шектi нормативтерiн және судың жай-күйiнiң мақсатты көрсеткiштерiн
әзiрлеу жөнiндегi ғылыми-қолданбалы зерттеулердiң кешенi жүргiзiледi, ол су
объектiлерiне ластаушы заттар төгiндiлерiн таңбалыдан жиынтық нормалауға
кезең-кезеңмен көшiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Осының бәрi ағынды
суларды тазартатын құрылыстарды салу мен қайта жаңғырту кезiнде жаңа
технологияларды енгiзудi жеделдетедi.
Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту үшiн су
жетiспеушiлiгiн тартып отырған өңiрлерде өзен ағынын реттеу жөнiндегi, оның
iшiнде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз суларын
пайдалануды жеделдету жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет.
Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер:
мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде
радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып
табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды сулар жинақтауыштар жатады.
Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою
жөнiндегi бағдарлама мен Иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда.
Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық
қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама
әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған
ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың
барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай
объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде.
Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда
болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу
және енгiзу қажет.
Трансшекаралық экологиялық мјселелерге су бөлу, трансшекаралық су
объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауiптi
технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес
жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi
жатады 27.
Трансшекаралық экологиялық мјселелер елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне
нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық шарттар
шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен қамтамасыз
етiледi.
2003 жылдың басында Қазақстан Қауiптi қалдықтарды трансшекаралық
тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель конвенциясына
қосылды, бұл қауiптi қалдықтарды декларациялау жөнiндегi жаңа кеден
ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама шикiзат пен өнiм
түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн болдырмауға мүмкiндiк
бередi.
Қазақстан трансшекаралық өзендердi ұтымды пайдалану және қорғау
мјселесін шешуге бiрыңғай құқықтық тәсiлдердi қалыптастыруға мүмкiндiк
беретiн Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық өзендердi қорғау мен
пайдалану жөнiндегi Хельсинки конвенциясына қосылды 28. Алайда, Орталық
Азия өңiрiнiң қалған елдерi бұл конвенцияға қосылмағандықтан,
трансшекаралық ағын сулар ағыны дұрыс та әдiл пайдалануды қамтамасыз ету,
қауiптi заттардың құйылуынан ықтимал трансшекаралық әсердiң алдын алу,
"ластаушы төлейдi" қағидатын орындау жөнiнде шаралар қолданған жоқ.
Трансшекаралық сипаттағы экологиялық қатерлердiң алдын алу және жою
үшін: 2005 - 2007 жылдары Қазақстан мен iргелес мемлекеттердiң шекаралас
аудандарын экологиялық бағалау жөнiндегi бiрлескен зерттеулер жүргiзу;
Орталық Азия мемлекеттерiнiң Хельсинки конвенциясына қосылуы жөнiндегi
Қазақстанның бастамасын өткiзу арқылы трансшекаралық су мәселелерін шешу;
бiрегей табиғи кешендердi сақтау мақсатында 2005 - 2006 жылдар барысында
iшiнде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян өңiрiнде трансшекаралық биосфералық
аумақтар құру қажет.
Қабылданған шаралардың нәтижелерi ықтимал трансшекаралық экологиялық
қатерлердi анықтауға, азайтуға және жоюға жәрдемдесетiн болады.
Балқаштың негізгі мјселесі балық аулау. Көлде балықтың бағалы түрлері
(бекіре тұқымдастары, сазан) жоқтың қасы. Төмен бағалы табан балық пен
көксерке тәрізді түрлері ғана қалған, олардың өзі ауруларға шалдыққан.
Бұрында жылына 30 мың тонна балық ауланса, ендігі кезде ауланған балықтың
салмағы тіпті мың тоннаға жетпейді. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың
пікірінше, жақын арада Балқаштағы судың деңгейі төмендеп кетеді, ал көлдің
өзі тұзды көлге айналады. Соның нәтижесінде суаттағы бүкіл тұщы сулық балық
жоғалып кетеді.
Бұрынғы Кеңес Одағында тек қана екі республиканың Балық шаруашылық
министрлігі бар болатын. Оның қызметтері алдымен Ауыл шаруашылық
министрлігіне, ал артынша Экология министрлігіне тапсырылды, соның өзінде
тек бөлім деңгейінде ғана. Ғалымдардың пікірінше, бізде қазіргі кезде балық
саласына қатысты мемлекеттік саясат жоқ. Барлығы өз бетінше жүріп жатыр.
Сөйтсе де қалалар мен кенттердің базарлары балық өнімдеріне толы, оның
үстіне балықты сату мен оны аулау ісі бақылауға алынбаған. Сол себептен,
мысалы, балық базарында тіпті Қызыл кітапқа енгізіліген қаязды да сатып
алуға болады.
Ондаған түрлі акционерлк қоғамдар еліміздің ең ірі суаттарында иелік
етуде. Каспий теңізіндегі бекіре тұқымдастарының қырылып жойылуы барған
сайын қарқындана түсуде. Басты мақсат – қара уылдырықты өндіру. Әлемдік
рыноктағы оның бөлшектік бағасы бір килограмы үшін 5 мың долларға дейін
барады. Бізде өндірілетін уылдырықтың көтерме бағасы килограмына 600
теңгеден, ал ресейлік уылдырықтың бағасы – 450. Себебі бізде ақ балық көп,
оның уылдырығы қымбат бағаланады.
Қазақстанның Каспий өңіріндегі мемлекеттер жасасқан келісімге сәйкес
жылына небәрі 20 тонна бекіре тұқымдастарды аулауға құқы бар. Осы салмақтың
шамамен алғанда оннан бір бөлігін – 2 тоннасын уылдырық құрайды. Алайда
біздің еліміздің кейбір базарларында оның бір килограммын қолдан 3 мың
теңгеге сатып алуға болады. Бұл браконьерлік жұмыстың өнімі екендігі айдан
анық. Біздің бір жылда қанша балық аулайтынымызды ешкім анық білмейді, оның
есесіне барлығымыз Каспий қауызындағы оның қоры едәуір мөлшерде азайғанын
білеміз. ҚазҰМУ зоология мен ихтиология кафедрасының меңгерушісі В.
Митрофанов сонау он жыл бұрын Каспийдің бекіре тұқымдастарын Балқашқа
әкетумен құтқаруды ұсынған болатын. Ол кезде ресми тұлғалар оған Әлі
уақыты келген жоқ деп жауап берген болатын. Қазір ғалымның пікірінше сол
уақыт келді. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, қытайлықтардың СҰАА-ға аталмыш
аймақтың экономикалық артта қалуын жеңу мақсатында жаппай қоныс аударту
басталды. Бірақ біздің жағдайымыз одан жеңілдемейді. Қытай Іле өзенінің
ағымының 50%-ін иеленуге құқылы, сондықтан бұдан арғы уақытта Балқаштың
бүкіл суы тұзды суға айналуы мүмкін, және онда каспийлік бекіре
тұқымдастарын сәтті түрде өсіруге болады. Алайда ол үшін жақындағы бес жыл
бойы оларды аулауға тыйым салу қажет.
Көлдің сақталуы мен қайта қалпына келуіне туризм де ықпалын тигізуі
мүмкін. Баршаға мәлім болғандай, туризмды дамыту – бұл айналымға үлкен
мөлшердегі қаражаттарды, соның ішінде инвестицияларды жылдам тартудың аса
тиімді әдісі. Туристік тұрғыдан алып қарағанда Балқаш аймағы көз тартарлық
болып келеді. Бізде екі ұлттық саябақ пен қорық құрылған, сөйтсе де
ғалымдардың пікірінше бұл жерде осындай бірнеше саябақ құруға болады 29.
2000 жылдың қазан айында Алматыда болып өткен ТМД мен өзге бірқатар
мемлекеттердің экология мен экономика министрлерінің қалаларды сумен қамту
мәселелері жөніндегі кеңестік кездесуіне Альтман ханым — ГФР қоршаған
ортаны қорғау министрлігінің статс-хатшысы, бундестаг депутаты келді. Ол
Турген шатқалында болып, біздің табиғатымыздың әсемдігіне тәнті болды, және
іс дұрыс жолға қойылған жағдайда осы жердің көптеген шетелдік туристерді
тартуы мүмкін деп мәлімдеді. Ал біздің одан басқа да әдемі табиғи
жерлеріміз қаншама.
Өкінішке орай, біздің көбінесе қуаты аз туристік фирмаларымыздың
арасында үнемі бәсекелестік орын алуда. Олар өз қызметтерінің бағасын
мерзімді түрде өсірумен, туристер үшін қалыпты жағдайларды жасамайды. Және
осының барлығы сол баяғы Анталья, Кипрмен және т.б. бәсекелесудің орнына.
(Туристердің барлығы бірдей жылы теңізге баруға ұмытылып жатпайды ғой). Ал
бізде тіпті бір Алматы облысында осыған арналған барлық қажетті жағдайлар
бар. Балқаш, Қапшағай, әлемге әйгілі Медеу мұз айдынымен және үрлемелі
қайықтармен жүзіп өтудің аса жоғары категориясына ие таулы өзендер –
туризмның бұл түрі бүкіл әлемге белгілі, себебі адамдар психологиялық
тұрғыдан алғанда техникалық өркениет игіліктерінен шаршап, тылсым
табиғатпен тілдесуге ұмтылады.
Сонымен қатар, отандық экологтар жабайы аңдардың саятына үзілді-
кесілді түрде қарсы шығуда. Шетелдік туризм мен саят – бұл туризмның өзіне
бағытталу керек болатын түрі емес. Оның үстіне біздің барлық аңдарымыз бен
құстарымыз Қызыл кітапқа енгізілген, сөйтсе де көбінесе дәл солар ауланып
жатады. Ғылыми және тау туризмін ұйымдастырған дұрыс. Бұл сала экономикалық
тұрғыдан тиімді және оған жұмсалған қаражаттарды жылдам қайтарып алуға
болады. Аталмыш салаға жұмсалған бір теңге, 10 теңге пайда береді, бұл
жағдайда көптеген жұмыс орындары ашылады, бұл қазіргі дағдарыстық
экономикалық жағдайда біз үшін өте маңызды.
Біз бұл жерде Балқаш өңірінің барлық мјселелерін қамти алмадық, және
ең бастысы оны қалпына келеді деп үміттенуге бола ма деген сауалға жауап
бермедік.
2000 жылы Алматыда Іле-Балқаш қауызын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 9
1.1 Экологиялық білімді дамыту және жетілдіру
9
1.2 Қазақстанның экологиялық мәселелері – халықаралық-экологиялық
қозғалыстың негізі ретінде
11
1.3 Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен
Балқаш мәселелеріне арнап қолдану
26
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОЛОГИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ, ОНЫҢ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 39
2.1 Қазақстан Республикасының экология саласындағы: қозғалыстары,
мәселелері
39
2.2 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын
әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары 50
2.3 Қазақстандағы экологиялық қозғалыстың келешегі (жобалар,
халықаралық көмек)
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
61
КІРІСПЕ
Қазіргі әлемде экология мәселесі өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды,тіпті соғыс қаупі де оның
көлеңкесінде қалып қойды. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің қауырт
дамуы,айналадағы ортаға үдемелі, көбіне бүлдірушілік сипатта әсер етуде.
Экологиялық дағдарыс шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр: іс жүзінде тез
өріс алып бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез-келген жер шарының
аймақтарынан көруге болады. Осындай күрделі экологиялық жағдай Қазақстанды
да айналып өткен жоқ. Семей полигоны, Арал теңізінің тауқыметі, Байқоңыр
ғарыш айлағы және т.б-үлкен мұздық тәрізді қауіптің тек бет көрінісі ғана.
Экология-гректің (oikos-үй,тұрақ,мекен және logos -ғылым), қазақша
тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы мен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым
деген мағына береді, Сондай-ақ, тірі ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынасын
айналасын қоршаған ортамен,тұрағы немесе мекенімен байланыстыра отырып
зерттейтін биология ғылымдарының бірі.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі әлемде экология мәселесі өзінің
қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды.
Аймақтың қауіпсіздік жүйесінің маңызды бір бөлігі болып оның
экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен оның салдарын жою бойынша
шаралар ұйымдастыру табылады. Адам тағдырында елеулі орын алатын
жаһанды және жергілікті мәселелердің саналануы 1950-ші жылдардан
басталды. Сол кездері Рим-92 клубы құрылып, қоғамдық өмірдің
экологиялануы басталды деуге болады.
Өтіп жатқан үрдістердің талдауының көрсетуінше, экологиялық
қауіпсіздік бұл тек қана бір ғана мемлекет мәселесі емес, барлық
адамзат мәселелесі. Бұл жерде мәселенің пайда болуы мен шешілуі де адам
баласының шаруашылық қызметі мен әрекетіне байланысты. Бүгінгі таңда
жаһанды мәселелердің кешені ауқымды болып келеді:
- қалдықтардың жинақталуы,
- қайтада өндірілмейтін қорладың азаюы, жоғалуы,
- атмосфера мен жер қабатының өнеркәсіптік ластануы,
- генофондтың қысқаруы,
- желердің шөлге айналуы және т.б.
Жоғарыда көтерілген барлық мәселе әр мемлекеттің өзекті мәселелері
болып табылады. Әсіресе өнеркәсіп қалдықтарымен ластану – жиі кездесетін
құбылыс. Оның дамуы экономикалық тұрғыдан еліміздің (басқа да елдердің)
қуаттылығын арттырса, экологиялық тұрғыдан шешуі күрделі мәселелерді
тудырады.
Мысалы, дүние жүзінде ауаға күніне 5 млрд.тоннаға дейін көмірқышқыл
газы тасталынады. Бұл тек бір ғана көрсеткіш, ал ондай қалдықтардың
саны шексіз.
Сонымен қатар, қалдықтарды жер астына көму мәселесі бір мемлекттер
үшін тиімді әдіс болып табылғанымен, екінші мемлекеттер үшін екінші
мәселенің туындауына әкеледі. Мысалы, ТМД елдерінен біздің республика
территориясына түрлі токсиндік қадықтар әкелінеді. Соның нәтижесінде
ауру түрлері мен саны көбейеді.
Қазақстан Республикасының қоғамдық дамуында елеулi өзгерiстер пайда
болғаннан бастап, мемлекеттік даму стратегиясына сәйкес құжаттар
әзірленіп, табиғат қорғау заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны
қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды,
табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесі құрылды.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы"1, 1998
жылы - "Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар 2, ал 2002 жылы -
"Атмосфералық ауаны қорғау туралы" Заң қабылданды 3. Табиғатты ұтымды
пайдалану саласында Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы" (1996 жыл) және "Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары
4, 2003 жылы - Орман, Су және Жер кодекстерi қабылданды 5. Заңға
тәуелдi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп,
бекiтiлдi.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада дамыған елдердiң
заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты
алынды. Қазақстан Республикасы бірнеше халықаралық конвенцияларға қол қойды
және оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылдың ұлттық жоспарларын әзiрледi.
Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс
жолға қойылды.
Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде, қоршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық
сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда, қоршаған
ортаны ластаудың қарқыны едәуiр төмендедi. Алайда, мемлекеттiң экологиялық
осал аумақ және шешiлмеген экологиялық мәселелер мәртебесi сол күйiнде
қалып отыр.
Жоғарыда аталғандармен байланысты елдiң стратегиялық басымдықтарына
сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң
мiндеттерiн түбегейлi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде.
Қазақстандағы, сондай-ақ халықаралық ауқымдағы экологиялық қозғалыс
дамып келеді. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғат байлықтарын тиімді
пайдалану мәселесі Қазақстан үшін оның айрықша тиімді географиялық
орналасуымен, бай қойнауларымен, дамыған көлігімен, сондай-ақ жоғары
білікті ғалымдарымен, мамандары мен жұмысшыларымен әсіресе өзекті болып
отыр. Алайда Қазақстанның жері жоғары кенттену дәрежесімен және адамның
тіршілік етуі үшін жарамсыз болып келетін қуатты өнеркәсіптік
конгломераттардың болуымен экологиялық апат аймағына айналды.
Мысалы, Семей өңіріндегі онкологиялық аурулар бойынша орта өлім
деңгейі бүкіл Қазақстан бойынша екі есе жоғары болып келеді. Сонымен
қатар өкпе, тыныс органдарының аурулары қарқынды өсіп келе жатыр.
Мамандардың айтуынша, үлкен ықпал жер астындағы қалдықтар мен жер асты
және жер үсті ядролық жарылыстардан қалған қалдықтардан тиеді.
Семей полигоны, Арал теңізінің тауқыметі, Байқоңыр ғарыш айлағы және
жалпы ғылыми техникалық дағдарыс әсерлері біздің еліміз үшін, адамзат үшін
және қоршаған орта үшін жоюшылық қаупін төндіруін күн сайын бәсеңдетуде.
Қазiргi кезде Каспий өңiрiнде мұнай компаниялары мұнай өнеркәсiбi
аумағын жерге сiңген мазуттан тазарту жұмыстарын жүргiзуде. Бұрынғы
ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-шараларды
дер кезiнде жүзеге асыру, техногендiк ауыртпалықтарды азайтуға, аймақтағы
экологиялық ахуалды тұрақтандыруға және қазiргi ластану деңгейiн азайтуға
мүмкiндiк бередi.
Аталған шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру
және су мен жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру
үшiн негiз құрылатын болады.
Балқаш өңірінің қоршаған ортасының экологиялық тұрғыдан қолайлы
жағдайын қайта қалпына келтіру табиғат байлықтарын пайдаланудың қалыптасып
қалған жағдайларында мүмкін болмай отыр. Табиғи ресурстарға деген
қалыптасып қалған тотальдік-тұтынушылық көзқарас пен табиғатқа деген әсіре
өзімшілдік көзқарастардың залалдығын әлеуметтік-тұрмыстық тұрғыдан жете
түсінбеу тіршілік ету ортасының азғындау дәрежесімен ауырлай түседі.
Теңізді сақтап қалуға қатысты көптеген мәселелерді Қазақстанның өз
бетінше шешуге күші жоқ.
Арал маңындағы аймақтың топырағы оған минералды тыңайтқыштарды,
өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық құралдарды себудің, сондай-ақ
өнеркәсіптік және ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірісі қалдықтарының
кездейсоқ түсуінің салдарынан ластанады да, әлеуметтік мәселелер барған
сайын шиеленісе түседі.Арал теңізінің қауызы ғарыштық объектілерді
жөнелтудің полигоны болып қалып отыр. Мұны Байқоңыр ғарыш айлағының қызметі
мен Арал теңізінің аралдарында бактериологиялық қаруды сынақтан өткізудің
салдары, уран кендерін өндіру мен табиғи ресурстардың үнемсіз пайдаланылуы
көрсетіп отыр. Сонымен қатар, ғалымдардың мәліметтері бойынша, XX ғ.
соңында посткеңестік кеңістіктегі ресурстік потенциал 40 пайызға азайды
Арал теңізінің экологиялық апатынан бәрінен де Орталық Азия елдері зардап
шекті. Арал мен Арал маңы аймағындағы әлеуметтік экологияның мәселелері
индустриалдық қоғамда өздерінің алдына қойған мақсаттары керісінше
нәтижелерге әкеп соқтырғанын да көрсетіп отыр6.
Сондықтан Орталық Азия мемлекеттеріне туындап отырған мәселелерді
бірлескен түрде шешуге мүмкіндік беретін заңнамалық базаны құру аса
маңызды болып келеді.
Халықаралық қауымдастық назарынан атаулы мәселелер тыс қалған
жоқ. Бүгінгі таңда болар түрлі халықаралық қозғалыстардың ықпал-
әрекеттерімен өз шешімдерін бірте-бірте тауып келе жатыр. Экологиялық
қозғалыстар тек Қазақстан үшін ғана емес, сондай-ақ тұтастай халықаралық
қозғалыс үшін де өзекті болып келеді. Экологиялық мәселелерге көңіл бөліп,
оларды шешу жолында Қазақстанда әртүрлі экологиялық қозғалыс жүйелері
негізінен 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құрылып, қызмет
ете бастады. Ал ең алғашқы Республикадағы экологиялық партия құру
әрекеттері 1993 жылы, мамыр айында бастау алған еді. Бірақ ол кезде бұндай
әрекеттердің бастауы дами қоймады. Себебі сол уақыттағы халықтың сана-
сезімінде партия деген түсінік болмаған еді. Қазіргі кездегі сонау
алғашқы Семей-Невада қозғалысынан бастап, жүріп келе жатқан ең ірі
экологиялық Табиғат партиясын қозғалыстардың ең көрнекті мысалы ретінде
айтсақ болады. Бұл партияның алдына қойған мақсат-мүдделерінен басқа, тағы
бір ерекшелігі - оның жалпы мемлекеттік саясаттан барынша тәуелсіз болуға
тырысуында. Республикадағы қызмет ететін барлық экологиялық партия, ұйым,
одақтардың көпшілігі мемлекеттік болып келеді. Осы еңбекте ұсынылып және
қарастырылып отырған экологиялық қозғалыстың экологиялық-экономикалық
стратегиясы мен тактикасын қалыптастырудың негізгі тұғырнамалық бағыттары
әлем елдерінің әкімшіліктік-командалық жүйеден нарықтық қатынастарға
ауысудың ауыр да ерекше жағдайларындағы тәжірибесі мен жетістіктерін
пайдалануға мүмкіндік береді, нақты экологиялық бағдарламаларды жүзеге
асыру барысында мемлекеттік бюджетке қосымша жүктеменің түсуіне жол
бермейді, қоршаған ортаның жағдайының тұрақтануы мен жақсаруына ықпал етіп
қана қоюмен шектелмей, сонымен қатар біздің еліміздің терең әлеуметтік-
экономикалық тығырықтан шығуына ықпалын тигізетін болады.
Берілген жұмыстың мақсаты - Қазақстан экологиясының мәселелері,
оған қатысты жүріп жатқан қозғалыстарды және олардың келешегін қарастыру.
Қойылған мақсатқа орай бірнеше міндеттер анықталды:
- халықаралық-экологиялық қозғалыстың негізі ретінде Қазақстанның
экологиялық мәселелерін қарастыру;
- Экологиялық білімді дамыту және жетілдіру;
- Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен
Балқаш мәселелеріне арнап қолданылуын зерттеу;
- Қазақстан Республикасының экологиялық қозғалыс саласындағы
мәселелері, келешегін, (жобаларды, халықаралық көмек) қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Атаулы тақырып отандық және шетел
зерттеушілерімен, маман-ғалымдармен терең түрде қарастырылып, зерттелген.
Бүгінгі таңдағы республикамызда өзекті мәселелердің қатарында жатқан
Арал тағдырына қатысты зерттеулерге Н.Ф. Глазовскийдің Аральский кризис
еңбегінде 6 Арал аймағы маңындағы әр түрлі жағдайлар, соның ішінде су
мәселесінің дағдарысқа ұшырап, тартылып жатқандығы сияқты мәселелер
қарастырылады. Келесі А Нұрғазаринов және К.Шапшақовтардың "Арал маңының
экологиясы" 7 атты еңбегінде экологиялық жағдайдың төменгі дәрежеде
екенін, ол басқа аймақтарға өз әсерін тигізіп отырғандығы түйінделген. Ал
А.Х. Айдосовтың Арал мен мен Арал маңының әлеуметтік экологиясы” атты
еңбегінде 8 Арал апаты туралы айтып қана қоймау, сондай-ақ әлеуметтік
экологиясына назар аудартады. Әрине Арал маңында тұрып жатқан халықтар мен
әлеуметтік топтың экологиялық жағдайын жақсартуда бірнеше ұсыныстар
берілген, бұл ұсыныстар, әрине, бітіру жұмысын жазу барысында пайдаланылды.
Орыс ғалымдарынан В.Н. Грошевтың Ирригация в Казахстане в средние
века 9, Ю.В. Новиковтың Природа и человек 10 еңбегінде жұмыс авторы
адамзат пен табиғаттың тығыз байланыста екендігін жазып, адамзаттың
қоршаған ортаны қорғауға мүдделігін, табиғаттың адам өміріндегі ажырамас
бөлшегі ретінде қарастыруды негізге алып отыр. Ал В.И. Фаустовтың
Экологические проблемы окружающей среды атты тақырыпқа жазылған еңбегінде
11 жұмыс авторы тек Арал мәселесі емес, қоршаған ортаға өз зардабын
тигізіп отырған Семей полигоны зардаптарын табиғатқа таралып жатқан улы газ
бен көмір қосындыларын сипаттап, салыстырмалы түрде талдап, жазып өткен
болатын. Сонымен қатар Н.Ф. Реймерстің Экология. Теории, законы, правила,
принципы и гипотезы атты еңбегінде 12 автор экологиялық жағдайдың
негізгі теориялары мен заңдылықтардың ережелеріне, принциптеріне, ұсынылған
гипотезаларына баса назар аударып, оқып-зерттеп, экологиялық жағдайларды
анықтайтын негізгі приоритетті басымдылығы болып отыр деген шешімге келді.
Негізгі дерек көздері: Берілген жұмыста негізгі дерек
көздері ретінде экологиялық қозғалыс саласындағы негізгі халықаралық
келісімдер, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, статистикалық
мәліметтер пайдаланылған. Оларға Қоршаған орта мен даму бойынша БҰҰ
қабылдаған Рио-92 декларациясы (Рио-де-Жанейро, 1992 жыл, маусым), БҰҰ
шектеулі конвенциясына Климатың өзеруі туралы Киото хаттамасы (Киото,
1997 жыл 11 желтоқсан), Орталық Азиялық аймақтық экологиялық орталығындағы
ережелерге қатысты келісім (2000 жыл 12 мамыр), Трансшекаралық сулар
және оларды пайдалану мен қорғау туралы конвенция (Хельсинки, 1992 жыл
17 наурыз), Трансшекаралық контекстегі қоршаған ортаға түсетін ықпалды
бағалау туралы Конвенция (Финляндия, 1991 жыл, ақпан), 1994 жылғы 19
тамыздағы ҚР Министрлер Кабинетінің Биоәртүрлілік пен оны көрсететін
міндеттемелерінің орындалуын құрайтын конвенцияны КР мақұлдау туралы
бекітімі, Қазақстан Республикасының қоршаған орта туралы Заңы және
т.б. жатады.
Тарихи көздері ретінде А Нұрғазаринов, К.Шапшақовтардың Арал
маңының экологиясы еңбегі, А.Х. Айдосовтың Арал мен мен Арал маңының
әлеуметтік экологиясы еңбегі, В.И. Фаустовтың Экологические проблемы
окружающей среды, Н.Ф. Реймерстің Экология. Теории, законы, правила,
принципы и гипотезы атты еңбектер, С.Мұқаұлы, Е.Үнішевтердің Табиғатты
пайдплану экономикасы және т.б. еңбектер қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Берілген жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының экологиялық қозғалыс
саласындағы өзара әрекеттесу мәселелері бойынша ынтымақтастығы, 2004-2015
жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң
өзектiлiгi және басымдықтары қарастырылған.
Екінші тарауда Халықаралық-экономикалық қозғалыс және Қазақстан
экологиясының мәселелеріне талдау жүргізіліп, - халықаралық-экологиялық
қозғалыстың негізі ретінде Қазақстанның экологиялық мәселелері зерттелген.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі және оларды Арал мен Балқаш
мәселелеріне арнап қолдану үрдістері қарастырылады. Қазақстандағы
экологиялық қозғалыс мәселелері, келешегіне баға беріледі.
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Экологиялық білімді дамыту мен жетілдіру
Қоғам экологиялық білімді әр-түрлі мәліметтік көздерден алады. Мысалы,
бұқаралық ақпарат құралдарынан (теледидар,радио,газет-журналдар); арнайы
әдебиеттерден; жалпы және арнайы оқу орындарынан.
Қазақстан Республикасында экологиялық білімді жетілдіру мақсатында
жалпы білім беру оқу орындарында(мектептерде) осы сала бойынша пәндер
өткізіледі. Республика бойынша барлық мемлекеттік жоғарғы оқу орындарында
эколог мамандарды даярлайтын факультеттер ұйымдастырылған. Бұл шаралардың
негізгі мақсаттары:
1 экологиялық-мәдени,әлеуметтік,құқық тық ой-сананы тәрбиелеу;
2 қоршаған ортаны қорғаудағы әдіс-тәсілдерді теориялық және
тәжірибелік түрде оқып үйрену;
3 экономикасы дамыған мемлекет құру үшін экология саласындағы
мамандарға тұрақты білім беру.
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы
органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған
ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды басқарудың жолдары болды. Бұл
қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз
еттi.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендiк салмақ түсiретiн, табиғатты пайдаланудың көбiнесе
шикiзаттық жүйесi қалыптасты. Сондықтан әзiрге экологиялық жағдайдың
түбегейлi жақсаруы әзiр бола қойған жоқ әрi ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тiршiлiк әрекетi үшiн қажеттi қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабiлетiн жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердiң
тозуымен сипатталады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiздерi
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi
өкiмiмен мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлiп,
онда өтпелi кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда
жекешелендiрудiң экологиялық мәселелері, табиғат қорғау заңнамасының,
мемлекеттiк бақылау және сараптаманың, табиғатты пайдаланудың экономикалық
тетiктерiнiң, қоршаған орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң
мәселелерi қарастырылған болатын 13.
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды
пайдалануға көзқарастардың өзгеруiне, қоршаған ортаны сақтауды ескере
отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негiз болды.
Аталған Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан
Республикасында қоғамдық дамуда елеулi өзгерiстер болды. Мемлекет дамуының
стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау заңнамасының негiзi
құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық
конвенцияларға қол қойылды. Олар – Трансшекаралық контекстідегі қоршаған
ортаға түсетін ықпалды бағалау туралы конвенция (Эспо,Финляндия
25ақпан,1991ж), Трансшекаралық сулар және халықаралық көлдерді пайдалану
мен қорғау туралы конвенция (Хельсинки,17наурыз,1992ж), Үлкен
қашықтықтағы ауаның ластануы туралы трансшекаралық
конвенция(23қазан,2000ж), Табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесі
құрылды.Ресей, Белоруссия, Қазақстан мен Қырғызстанның 1996 жылдың 16
наурызындағы экономикалық және гуманитарлық салалардағы бірігуді тереңдету
туралы өзара жасасқан келісімі. 9-бабында тараптар экологиялық
қауіпсіздіктің стандарттарын әзірлеу мен қабылдауды және экологиялық
қауіпсіздіктің ортақ стандарттарын қабылдауды қоса алғанда, қоршаған ортаны
қорғау саласындағы ынтымақтастықты ұлғайтуы, апаттарға жол бермеу және
зілзалалардың, ядролық және экологиялық апаттардың салдарын жоюға арналған
бірлескен шараларды қабылдауы тиіс деп айтылған 14.
Аталмыш келісім-шарттың мақсаттарына қол жеткізу үшін тараптар
бірігуді басқарудың бірлескен органдарын құрған болатын: Мемлекетаралық
Кеңес, Бірігу Комитеті жән Парламентаралық Комитет.
Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi
қамтамасыз ету мақсатында бірқатар заңдар қабылданды.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы", 1998
жылы - "Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар, ал 2002 жылы -
"Атмосфералық ауаны қорғау туралы" Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды
пайдалану саласында Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы" (1996 жыл) және "Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары,
2003 жылы - Орман, Су және Жер кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi
нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi 15.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада оны дамыған елдердiң
заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты
алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және
оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылды ұлттық жоспарлары әзiрледi.
Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс
жолға қойылды.
Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде қоршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық
сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда қоршаған
ортаны ластаудың қарқыны едәуiр төмендедi. Алайда, мемлекеттiң экологиялық
осал аумақ және шешiлмеген экологиялық мјселелер мәртебесi сол күйiнде
қалып отыр.
Жоғарыда аталғандармен байланысты елдiң стратегиялық басымдықтарына
сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң
мiндеттерiн түбегейлi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде.
Жаңа Тұжырымдамада iске асырылмаған мiндеттердi шешу ұсынылады.
Олардың iшiнде: экологиялық қауiпсiздiк пен табиғатты пайдаланудың аса
маңызды мәселелері бойынша зерттеулердiң, оның iшiнде iргелi ғылыми
зерттеулердiң iлгерiлемелi дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның жай-
күйiне мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн енгiзу; Қазақстан Республикасының
аумағын экологиялық аудандарға бөлу және арнаулы картографиялау ұсынылады
16.
1.2 Қазақстанның экологиялық мәселелері – халықаралық экологиялық
қозғалыстың негізі ретінде
Қазақстанның көп бөлiгi қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының
шамамен 66%-i түрлi деңгейде шөлейттену процестерiне бейiм. Алдын ала
есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егiстiк эрозиясынан, қайталама
тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кiрiс шамамен 300 миллиард
теңгенi құрайды.
Қазақстан үшiн елеулi iшкi қатердi бiлдiретiн жердiң шөлейттенуi мен
тозу мјселесі шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының ластаушы
заттарды алыс қашықтыққа жеткiзуi нәтижесiнде бiртiндеп трансшекаралық
мјселеге айналуы мүмкiн.
2004 жылдың барысында шөлейттенудiң көлемi мен құрғақшылықтың терiс
әсерiнiң алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлердi және топырақтың
құнарлылығын қалпына келтiруге, ресурстық базаны сақтауды жәненемесе
қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн, халықтың экологиялық қауiпсiздiгiн
нығайтатын тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетiктерiн әзiрлеу мен
енгiзуге, сондай-ақ шөлейттенумен күрес процесiнде халықтың кең қауымының
хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен
күрес жөнiнде бағдарлама әзiрлеу және бекiту қажет.
Бағдарламаның негiзгi нәтижелерi шөлейттену процестерiн болдырмау және
жердiң тозу ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестiң экономикалық
тетiктерiн енгiзу, ауыл шаруашылығы жерлерiнiң өнiмдiлiгiн арттыру болмақ
17.
Табиғи экологиялық жүйелердiң бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы
орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына
елеулi зиян келтiрiлген Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары
болып жарияланды. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне
нақтылы қатер болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың
халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан
айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және
ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда 18.
Арал өңiрi экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi
мекен) әсiресе әйелдер және балалар арасында асқазан-iшек аурулары мен қан
аздығы, балалардың шетiнеуi мен туа бiткен патологияның жоғары деңгейi
байқалуда 19.
Елдiң ішкі қауiпсiздiгіне қатерді жою мақсатында экологиялық апат
аймақтарында халықтың тұруының әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық
жағдайын кешендi талдау жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, оның сапалы ауыз сумен
қамтамасыз етiлуiне баға беру, экологиялық талаптарды әзiрлеу және
аумақтарды экологиялық бағалау мен ядролық сынақтар және өзге де
факторлардың халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерiнiң салдарларын
ескере отырып, сауықтыру-оңалту iс-шараларын жүзеге асыру қажет. 2007 жылға
дейiн Халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын
шаруашылыққа пайдалану бағдарламасы әзiрленді.
Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонын және Арал өңiрiнiң мјселелерін
кешендi шешу жөнiнде ұсыныстар әзiрлеудi Қазақстан Республикасы Премьер-
Министрiнiң 2003 жылғы 22 тамыздағы № 182-ө Өкiмiмен құрылған
ведомствоаралық жұмыс тобы жүзеге асырады 20.
Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын
кеңiнен игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын
ұлғайтады. Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық
сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болады.
Теңiздiң қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде
баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi.
Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк
конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий
теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерiнiң
Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара
ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды 21.
Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк
бағдарламасында 2005 жылдың аяғына дейiн теңiз және жағалау маңы
экожүйелерiне залал келтiрместен көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын
шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi арнаулы зерттеулерді жүргізу,
геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз мұнай ұңғымаларын және басқа
да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды алауларда жағуды және мұнай
құбырлары мен радиоактивтi ластанған жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi
тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау көзделедi. Каспий теңiзi бекiре балығының
дүниежүзiлiк тектік қоры шоғырланған солтүстiк бөлiгi мен оған құятын
өзендердiң экологиялық жүйесiнiң бiрегей қасиеттерімен айқындалатын
планетамыздағы ең бiр өнiмдi балық шаруашылық су қоймасы болып табылады.
Каспий теңiзiнiң бiрегейлiгi оның географиялық және биохимиялық
параметрлерiмен айқындалады.
Каспийдiң солтүстiк және солтүстiк-шығысындағы суы таяз қайраңды
аймағы негiзiн бентостық организмдердiң жүздеген түрiнен және планктондар
мен су түбi балдырларының ондаған түрлерiнен тұратын азықтық қор құрайтын
балықтар мен құстардың табиғи өсiп-өнуiнiң бай ареалы болып табылады.
Сондықтан Каспий теңiзi балықтарының барлық түрлерi, соның iшiнде
бекiрелер, Каспийдiң қазақстандық суларында және Едiл мен Жайық өзендерiнiң
атырауларында мекендейдi.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiндегi аралдарда каспий тюленi
мекендейтiн негiзгi орындар бар. Сулы-сазды алқаптарда құстар мекендейдi,
ал келуi-кетуі кезiнде миллиондаған су құстары уақытша тұрақтайды, олардың
үштен бiрi қыстауға қалады.
Алайда, қазiргi уақытта аймақта теңiз деңгейiнің көтерiлуi, қоршаған
ортаны ластаудың өткен жылдардағы және қазiргi ластанудың шешiлмеген
мәселелері, жалғасып отырған экожүйе тозуы мен биологиялық алуантүрлiлiктiң
қысқаруы салдарын қоса алғанда, экологиялық мәселелердің терiс әсерiмен
байланысты бiрқатар қиындықтарды бастан кешiп отыр.
Солтүстiк Каспий бiрегей экожүйесiнiң биоресурстарын, әсiресе, бекiре
балықтарының түрлерiн сақтау мақсатында Едiл мен Жайық өзендерi атырауларын
қоса алғанда, Солтүстiк Каспийдiң шығыс бөлiгiнiң акваториясы ҚP Үкiметiнiң
қаулысымен 1974 жылы ерекше мәртебесi мен қорғау режимi бар қорық аймағы
болып жарияланды. Ресей жақпен iргелес қорық аймақтарын есепке алғанда
Солтүстiк Каспийдiң барлық акваториясы қорық аймағы болып табылады 22.
Шетелдiк және ұлттық сарапшылардың бағалауы бойынша Каспий теңiзi
қазiргi уақытта биологиялық өнiмдiлiктi айқындайтын бiрқатар параметрлер
бойынша сыни жағдайда тұр. Қалыптасқан экологиялық мјселелердіѕ бiрқатары
трансшекаралық сипатқа ие.
Экологиялық мјселелерді бүкiл Каспий өңiрi елдерi мен халықаралық
ұйымдарының бiрлескен күш-әрекеттерiмен шешу мақсатында Қазақстан
Республикасы соңғы бiрнеше жылдар бойы аймақтық Каспий экологиялық
бағдарламасын (КЭБ) iске асыруға қатысып келедi. КЭБ мақсаты экологиялық
ахуалды тұрақтандыру және Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын, сондай-ақ
жағалаудағы аймақты халықтың тұрақты өмiр сүруi және теңiз экожүйесiн
сақтау үшiн сауықтыру болып табылады 23.
КЭБ бiрiншi фазасын iске асыру шеңберiнде Каспий теңiзi мен оның
жағалауындағы аймақтың мәселесін трансшекаралық диагностикалық талдау
жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. КЭБ халықаралық және ұлттық сарапшыларының
қатысуымен трансшекаралық диагностикалық талдауды әзiрлеу процесiнде
аймақтың мынадай экологиялық мјселелері анықталды:
- жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы, қоршаған орта жай-күйiнiң
жалпы нашарлауы;
- жағалау ландшафтарының шөлейттенуi және көрiксiзденуi, жағалау
ареалдары мен инфрақұрылымдарының бүлiнуi;
- биоресурс қорларының, соның iшiнде бекiрелердi қоса алғанда,
балықтардың кәсіптік түрлерінің азаюы;
- халық денсаулығының нашарлауы;
- мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп қызметiнiң нәтижесiнде техногендiк
апаттар ықтималының артуы, жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы.
Каспий теңiзi экологиялық жүйесiнiң жай-күйi көбiне құрлық пен жағалау
сулары акваториясын қамтитын жағалау аймағындағы экологиялық жағдайға,
сондай-ақ теңiзге құятын өзендер ағыстарының экологиялық жағдайына
байланысты.
КТҚС-ның жағалау аймағындағы қазiргi экологиялық жағдай тұрақсыздық,
оның iшiнде табиғи және антропогендiк факторлар жиынтығынан туындаған
табиғи ортаның азып-тозуының үдей түсуiмен сипатталады.
Су басу және су астында қалу салдарынан, түрлi тасымал және желiлiк
құрылыстарды, өнеркәсiп объектiлерiн, мұнай кәсiпшiлiктерiн (40 мұнай
ұңғымасы), елдi мекендердi, геологиялық ресурстар мекендейтiн ареалды,
рекреациялық және басқа да объектiлердi қоса алғанда, жағалаулық
инфрақұрылым бүлiнiп, пайдаланудан шықты.
Сондай-ақ жағалау аймағы экожүйесiнiң бұзылуы, жерасты сулары
деңгейiнiң көтерiлуi, жағалаулық аймақ топырағының сортаңдануы, жануарлар
мен балықтардың мекендеу ортасының нашарлауы, ареалдың өзгеруi, азықтық
қордың қысқаруы орын алды. Өзендер арналары мен түбiнiң тайыздауы
кәсiпшiлiк балықтарының табиғи өсiп-өну мекенiне өтуiне кедергi туғызды.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiне тән апатты тасу-қайту құбылыстардың
салдарынан орасан зор жағалаулық аумақтардың оқтын-оқтын су астында қалады,
тасқын құрлыққа ондаған километр дендеп кетедi. Бұл құбылыстар балықтардың,
бинтос және су өсiмдiктерiнiң құрлыққа шығып қалуымен, биоресурстардың
жойылуымен қатар жүредi, ал су қайтқанда (шегiнгенде) теңiзге мұнай
өнiмдерiнiң қалдықтарын және басқа да ластаушы заттарды ала келедi.
Экологиялық ахуал нашарлауының антропогендiк факторлары
Жағалау аумақтарының шөлейттену процесi топырақтың химиялық
ластануымен, оның iшiнде мұнай өнiмдерiмен, бұрғылау, түрлi желiлiк
құрылыстарды салу, карьерлер жасау кезiндегi техногендiк әсерлермен, сондай-
ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу уақытында жүйесiз жолдар салумен
және жолсыз жерлермен ауыр бұрғылау техникасын тасымалдаумен байланысты
едәуiр жеделдеп отыр.
Табиғат қорғау заңдарының талаптарын бұзу, өндiрiстiң артта қалған
технологиясын қолдану нәтижесiнде және көмiрсутегi шикiзатын өндiру мен
тасымалдаудың ұзаққа созылған кезеңiнде болған өнеркәсiптiк апаттар
салдарынан Батыс Қазақстандағы мазут сiңген жердiң жалпы ауданы 194 мың га,
төгiлген мұнайдың көлемi - 5 млн. тоннаға жуық болса, оның негiзгi бөлiгi
Каспий маңындағы облыстарда орналасқан. Мұнай өндiру жөнiндегi операциялар
қоршаған ортаның радиоактивтiк және өзге де ластануымен қоса жүруде 24.
Мұнай-газ кешенi кәсiпорындары қызметiнiң барлық кезiнде факелдерде
жүздеген миллиард текше метр газ жанып кеттi. Одан шығатын канцерогендiк
көмiрсутектерi мен iлеспе газдар жануының басқа да қауiптi өнiмдерi
атмосфералық ауаны ластай отырып, алыс қашықтықтарға кетедi, теңiз
суларының бетiне шөгiп, судың тұздануына соқтырады, сонымен бiрге,
топыраққа, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiне, сондай-ақ халықтың
денсаулығына зиянды әсерiн тигiзедi.
Iлеспе газды, оны ұтымсыз пайдалану тұрғысынан да, атмосфералық ауаны
ластау тұрғысынан да кәдеге жаратудың мәселесі өткiр тұр. Осыған
байланысты, жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарында газды кәдеге жарату
жағдайларына ерекше назар аударылуы тиiс.
Каспий теңiзi бассейнiндегi көмiрсутегi ресурстарын кең ауқымда игеру,
сондай-ақ мұнай мен газды өңдеу жұмыс iстеп тұрған өндiрiстiк
инфрақұрылымды дамытумен және жаңаларын құрумен тығыз байланысты. Бұл
қоршаған ортаға техногендiк ауыртпалық деңгейiн әлденеше рет еселейдi.
КТҚС-ын игеру жөнiндегi жоспарланып отырған кең ауқымды
операциялардың қоршаған ортаға техногендiк әсерлерiнiң мүмкiн болатын
апатты салдарларының алдын алу үшiн белгiленген қызметтен болатын
техногендiк ауыртпалықтың шектi деңгейi анықталатын және қоршаған ортаға
әсерiн (ҚОӘБ) бағалау жүргiзiлетiн болады.
Мұнай операцияларының бастапқы кезеңiнде экологиялық және санитарлық-
эпидемиологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында қоршаған ортаға
орын алып отырған техногендiк ауыртпалықтарды елеулi түрде азайту жөнiндегi
стратегиялық мiндеттердi шешу қажет.
Бұл шаралар биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiктi сақтау мен
теңгермелi пайдалану үшiн нeгіз, сондай-ақ трансшекаралық жағалау аймағын
кешендi және орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшiн жағдайлар туғызады.
Сөйтiп, экологиялық ахуалды едәуiр тұрақтандыруға қол жеткiзiлетiн, Каспий
теңiзiнiң қоршаған ортасын сауықтыру және халықтың қауiпсiз өмiр сүруiн
қамтамасыз ету үшiн негiз қаланатын болады.
Қойылған мiндеттердi шешу үшiн 2003-2015 жылдар барысында басым
шараларды жүзеге асырудың мынадай кезеңдерi белгiленедi:
қоршаған ортаның өндiрiстiк көздерден ластануын барынша төмендету
жөнiндегi нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру;
ескiрген су және жағалау экожүйесiн, балықтардың қоректенуi мен ұрық
шашатын жерлерiн, сондай-ақ кәсiпшiлiк жан-жануарлар мекендейтiн ортаны
қалпына келтiру;
Каспий теңiзi мен оның жағалау аймағының биологиялық ресурстарын
сақтау және теңгермелi пайдалану үшiн тиiмдi тетiктер құру;
- халықтың экологиялық ахуалдан хабардар болуын арттыру және
жұртшылықтың шешiмдер қабылдауға қол жеткiзуiн (ҚОӘБ-тi, қоғамдық
тыңдауларды даярлауға қатысуын және т.б.) қамтамасыз ету.
КТҚС-дағы мұнай операцияларының зиянды әсерiн барынша азайту
мақсатында қосымша шектеу шараларын қабылдау қажет:
тәжiрибе-өнеркәсiптiк пайдалану технологиясынан, ұңғымаларды сынау мен
авариялық жағдайлардан туындайтын қысқа мерзiмдi және қатаң шектелген
кезеңдердi қоспағанда, газ жандыруды жүргiзуге тыйым салу;
теңiз акваториясының шегi мен шегiнен тыс жерлерде сұйық қалдықтарды
көмудi жер қойнауы учаскесiне мемлекеттiк сараптама және мемлекеттiк
экологиялық сараптама жүргiзгеннен кейiн ғана жүзеге асыру.
Қазiргi кезде Каспий өңiрi облыстарында мұнай компаниялары мұнай
өнеркәсiбi аумағын жерге сiңген мазуттан тазарту жұмыстарын жүргiзуде.
Бұрынғы ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-
шараларды дер кезiнде жүзеге асыру табиғи ортаға қазiргi техногендiк
ауыртпалықтарды елеулi түрде азайтуға, соған сәйкес, аймақтағы экологиялық
ахуалды тұрақтандыруға әкеледi.
Едiл мен Жайық өзендерi атырауларының арналарындағы гидромелиорациялық
түптi тереңдету жұмыстарын жүргiзу бекiре балықтарының уылдырық шашатын
жерге өтуiне мүмкiндiк бередi, осы арқылы уылдырық шашатын табиғи орындар
қалпына келтiрiлетiн болады.
Өнеркәсiпте қазiргi заманғы бәсекеге қабiлеттi технологияны қолдану,
сондай-ақ халықаралық экологиялық және гигиеналық сапа стандарттарына көшу
қазiргi ластану деңгейiн едәуiр азайтуға мүмкiндiк бередi.
Бұл шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру және
су мен жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру үшiн
негiз құрылатын болады.
Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса
алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз
ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына
жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және
химия өнеркәсiбi кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды
ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария,
Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз
етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған
25.
Су объектiлерiне антропогендiк салмақ пен олардың қалпына келу
қабiлетiнiң арасындағы теңгерiмсiздiк экологиялық қолайсыздықты iс-жүзiнде
барлық iрi өзен бассейндерiне тән еттi, ал су шаруашылығының мұқтаждарын
жеткiлiктi қаржыландырмау су шаруашылық объектiлерiнiң барынша
қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйiне және халықты ауыз
сумен қамтамасыз ету мәселелерінің тым шиеленiсуiне себеп болды.
Бұл мәселелерді шешу үшiн Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002
жылғы 21 қаңтардағы № 71 қаулысымен су ресурстарын сақтау және ұтымды
пайдалану мәселелерін шешудiң негiзгi жолдары айқындалған Экономиканың су
секторын дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының
2010 жылға дейiнгi тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткiлiктi
көлемде және кепiлдi сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшiн
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 23 қаңтардағы № 93
қаулысымен "Ауыз су" салалық бағдарламасы бекiтiлдi, Қазақстан
Республикасының Су кодексi және "Cу пайдаланушылардың ауылдық тұтыну
кооперативтерi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, 2005 -
2010 жылдары негiзгi су бассейндерiнiң су ресурстарын кешендi пайдалану мен
қорғаудың схемаларын әзiрлеу жөнiндегi жұмыстар жүргізiлетiн болады 26.
Қабылданған бағдарламалық құжаттардың щеңберiнде 2005 жылы iске
асырылуы суды қажет ететiн өндiрiстер дамуының қарқыны мен көлемiн
шектeугe, су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналымды және
тұйық жүйелерiн жаппай енгiзуге, өнiм бiрлiгiне және пайдалану шығындарына
жекелей су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерiн есепке алу мен
реттеудiң қазiргi заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкiндiк беретiн
сумен қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық мақсатты бағдарлама әзiрлеу
қажет. Бағдарлама су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемнiң қолданыстағы
ставкаларын саралау, су шаруашылық объектiлерiн ұстау мен жөндеу жөнiндегi
шығыстарды өзiн-өзi ақтауға кезең-кезеңмен көшiре отырып, су
пайдаланушыларға су жеткiзу жөнiндегi қызмет үшiн баға белгiлеудi
оңтайландыру жөнiндегi iс-шараларды да қамтуы тиiс.
Өзен экожүйелерiне ауыртпалықты азайту мақсатында және олардың
ластануы мен қоқыстануының алдын алу үшiн 2005 - 2010 жылдар барысында
пайдаланылатын барлық су объектiлерi үшiн су қорғау аймақтары мен
жолақтарының жобалары әзiрленетiн болады, 2005 - 2006 зиянды әсердiң мүмкiн
болатын шектi нормативтерiн және судың жай-күйiнiң мақсатты көрсеткiштерiн
әзiрлеу жөнiндегi ғылыми-қолданбалы зерттеулердiң кешенi жүргiзiледi, ол су
объектiлерiне ластаушы заттар төгiндiлерiн таңбалыдан жиынтық нормалауға
кезең-кезеңмен көшiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Осының бәрi ағынды
суларды тазартатын құрылыстарды салу мен қайта жаңғырту кезiнде жаңа
технологияларды енгiзудi жеделдетедi.
Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту үшiн су
жетiспеушiлiгiн тартып отырған өңiрлерде өзен ағынын реттеу жөнiндегi, оның
iшiнде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз суларын
пайдалануды жеделдету жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет.
Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер:
мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде
радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып
табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды сулар жинақтауыштар жатады.
Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою
жөнiндегi бағдарлама мен Иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда.
Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық
қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама
әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған
ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың
барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай
объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде.
Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда
болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу
және енгiзу қажет.
Трансшекаралық экологиялық мјселелерге су бөлу, трансшекаралық су
объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауiптi
технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес
жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi
жатады 27.
Трансшекаралық экологиялық мјселелер елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне
нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық шарттар
шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен қамтамасыз
етiледi.
2003 жылдың басында Қазақстан Қауiптi қалдықтарды трансшекаралық
тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель конвенциясына
қосылды, бұл қауiптi қалдықтарды декларациялау жөнiндегi жаңа кеден
ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама шикiзат пен өнiм
түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн болдырмауға мүмкiндiк
бередi.
Қазақстан трансшекаралық өзендердi ұтымды пайдалану және қорғау
мјселесін шешуге бiрыңғай құқықтық тәсiлдердi қалыптастыруға мүмкiндiк
беретiн Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық өзендердi қорғау мен
пайдалану жөнiндегi Хельсинки конвенциясына қосылды 28. Алайда, Орталық
Азия өңiрiнiң қалған елдерi бұл конвенцияға қосылмағандықтан,
трансшекаралық ағын сулар ағыны дұрыс та әдiл пайдалануды қамтамасыз ету,
қауiптi заттардың құйылуынан ықтимал трансшекаралық әсердiң алдын алу,
"ластаушы төлейдi" қағидатын орындау жөнiнде шаралар қолданған жоқ.
Трансшекаралық сипаттағы экологиялық қатерлердiң алдын алу және жою
үшін: 2005 - 2007 жылдары Қазақстан мен iргелес мемлекеттердiң шекаралас
аудандарын экологиялық бағалау жөнiндегi бiрлескен зерттеулер жүргiзу;
Орталық Азия мемлекеттерiнiң Хельсинки конвенциясына қосылуы жөнiндегi
Қазақстанның бастамасын өткiзу арқылы трансшекаралық су мәселелерін шешу;
бiрегей табиғи кешендердi сақтау мақсатында 2005 - 2006 жылдар барысында
iшiнде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян өңiрiнде трансшекаралық биосфералық
аумақтар құру қажет.
Қабылданған шаралардың нәтижелерi ықтимал трансшекаралық экологиялық
қатерлердi анықтауға, азайтуға және жоюға жәрдемдесетiн болады.
Балқаштың негізгі мјселесі балық аулау. Көлде балықтың бағалы түрлері
(бекіре тұқымдастары, сазан) жоқтың қасы. Төмен бағалы табан балық пен
көксерке тәрізді түрлері ғана қалған, олардың өзі ауруларға шалдыққан.
Бұрында жылына 30 мың тонна балық ауланса, ендігі кезде ауланған балықтың
салмағы тіпті мың тоннаға жетпейді. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың
пікірінше, жақын арада Балқаштағы судың деңгейі төмендеп кетеді, ал көлдің
өзі тұзды көлге айналады. Соның нәтижесінде суаттағы бүкіл тұщы сулық балық
жоғалып кетеді.
Бұрынғы Кеңес Одағында тек қана екі республиканың Балық шаруашылық
министрлігі бар болатын. Оның қызметтері алдымен Ауыл шаруашылық
министрлігіне, ал артынша Экология министрлігіне тапсырылды, соның өзінде
тек бөлім деңгейінде ғана. Ғалымдардың пікірінше, бізде қазіргі кезде балық
саласына қатысты мемлекеттік саясат жоқ. Барлығы өз бетінше жүріп жатыр.
Сөйтсе де қалалар мен кенттердің базарлары балық өнімдеріне толы, оның
үстіне балықты сату мен оны аулау ісі бақылауға алынбаған. Сол себептен,
мысалы, балық базарында тіпті Қызыл кітапқа енгізіліген қаязды да сатып
алуға болады.
Ондаған түрлі акционерлк қоғамдар еліміздің ең ірі суаттарында иелік
етуде. Каспий теңізіндегі бекіре тұқымдастарының қырылып жойылуы барған
сайын қарқындана түсуде. Басты мақсат – қара уылдырықты өндіру. Әлемдік
рыноктағы оның бөлшектік бағасы бір килограмы үшін 5 мың долларға дейін
барады. Бізде өндірілетін уылдырықтың көтерме бағасы килограмына 600
теңгеден, ал ресейлік уылдырықтың бағасы – 450. Себебі бізде ақ балық көп,
оның уылдырығы қымбат бағаланады.
Қазақстанның Каспий өңіріндегі мемлекеттер жасасқан келісімге сәйкес
жылына небәрі 20 тонна бекіре тұқымдастарды аулауға құқы бар. Осы салмақтың
шамамен алғанда оннан бір бөлігін – 2 тоннасын уылдырық құрайды. Алайда
біздің еліміздің кейбір базарларында оның бір килограммын қолдан 3 мың
теңгеге сатып алуға болады. Бұл браконьерлік жұмыстың өнімі екендігі айдан
анық. Біздің бір жылда қанша балық аулайтынымызды ешкім анық білмейді, оның
есесіне барлығымыз Каспий қауызындағы оның қоры едәуір мөлшерде азайғанын
білеміз. ҚазҰМУ зоология мен ихтиология кафедрасының меңгерушісі В.
Митрофанов сонау он жыл бұрын Каспийдің бекіре тұқымдастарын Балқашқа
әкетумен құтқаруды ұсынған болатын. Ол кезде ресми тұлғалар оған Әлі
уақыты келген жоқ деп жауап берген болатын. Қазір ғалымның пікірінше сол
уақыт келді. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, қытайлықтардың СҰАА-ға аталмыш
аймақтың экономикалық артта қалуын жеңу мақсатында жаппай қоныс аударту
басталды. Бірақ біздің жағдайымыз одан жеңілдемейді. Қытай Іле өзенінің
ағымының 50%-ін иеленуге құқылы, сондықтан бұдан арғы уақытта Балқаштың
бүкіл суы тұзды суға айналуы мүмкін, және онда каспийлік бекіре
тұқымдастарын сәтті түрде өсіруге болады. Алайда ол үшін жақындағы бес жыл
бойы оларды аулауға тыйым салу қажет.
Көлдің сақталуы мен қайта қалпына келуіне туризм де ықпалын тигізуі
мүмкін. Баршаға мәлім болғандай, туризмды дамыту – бұл айналымға үлкен
мөлшердегі қаражаттарды, соның ішінде инвестицияларды жылдам тартудың аса
тиімді әдісі. Туристік тұрғыдан алып қарағанда Балқаш аймағы көз тартарлық
болып келеді. Бізде екі ұлттық саябақ пен қорық құрылған, сөйтсе де
ғалымдардың пікірінше бұл жерде осындай бірнеше саябақ құруға болады 29.
2000 жылдың қазан айында Алматыда болып өткен ТМД мен өзге бірқатар
мемлекеттердің экология мен экономика министрлерінің қалаларды сумен қамту
мәселелері жөніндегі кеңестік кездесуіне Альтман ханым — ГФР қоршаған
ортаны қорғау министрлігінің статс-хатшысы, бундестаг депутаты келді. Ол
Турген шатқалында болып, біздің табиғатымыздың әсемдігіне тәнті болды, және
іс дұрыс жолға қойылған жағдайда осы жердің көптеген шетелдік туристерді
тартуы мүмкін деп мәлімдеді. Ал біздің одан басқа да әдемі табиғи
жерлеріміз қаншама.
Өкінішке орай, біздің көбінесе қуаты аз туристік фирмаларымыздың
арасында үнемі бәсекелестік орын алуда. Олар өз қызметтерінің бағасын
мерзімді түрде өсірумен, туристер үшін қалыпты жағдайларды жасамайды. Және
осының барлығы сол баяғы Анталья, Кипрмен және т.б. бәсекелесудің орнына.
(Туристердің барлығы бірдей жылы теңізге баруға ұмытылып жатпайды ғой). Ал
бізде тіпті бір Алматы облысында осыған арналған барлық қажетті жағдайлар
бар. Балқаш, Қапшағай, әлемге әйгілі Медеу мұз айдынымен және үрлемелі
қайықтармен жүзіп өтудің аса жоғары категориясына ие таулы өзендер –
туризмның бұл түрі бүкіл әлемге белгілі, себебі адамдар психологиялық
тұрғыдан алғанда техникалық өркениет игіліктерінен шаршап, тылсым
табиғатпен тілдесуге ұмтылады.
Сонымен қатар, отандық экологтар жабайы аңдардың саятына үзілді-
кесілді түрде қарсы шығуда. Шетелдік туризм мен саят – бұл туризмның өзіне
бағытталу керек болатын түрі емес. Оның үстіне біздің барлық аңдарымыз бен
құстарымыз Қызыл кітапқа енгізілген, сөйтсе де көбінесе дәл солар ауланып
жатады. Ғылыми және тау туризмін ұйымдастырған дұрыс. Бұл сала экономикалық
тұрғыдан тиімді және оған жұмсалған қаражаттарды жылдам қайтарып алуға
болады. Аталмыш салаға жұмсалған бір теңге, 10 теңге пайда береді, бұл
жағдайда көптеген жұмыс орындары ашылады, бұл қазіргі дағдарыстық
экономикалық жағдайда біз үшін өте маңызды.
Біз бұл жерде Балқаш өңірінің барлық мјселелерін қамти алмадық, және
ең бастысы оны қалпына келеді деп үміттенуге бола ма деген сауалға жауап
бермедік.
2000 жылы Алматыда Іле-Балқаш қауызын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz