Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-психологиялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-10
І-тарау. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-
психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..11-
23
1.1. Болашақ маманды дайындаудың психологиялық-педагогикалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..11-15
1.2. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды тиімді дайындаудың
психологиялық-педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-23 ІІ-тарау.
Тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... 24-47
1.1. Субъект қалыптасуының алғашқы кезеңдері мен тұлғаның өзін-өзі
дамытудың тұжырымдамалық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-38
1.2. Жоғары оқу орындары студентерінің кәсіби тәрбиелеудің мақсаты
ретіндегі маманның субъектілік қалыптасуы мен оның
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-47
ІІІ -тарау. Жоғары оқу орындарындағы болашақ мамандарды дайындаудың
тәжірибелік
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...60-63
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..64-67
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 68
Кіріспе
Әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы, іскерлік, экономикалық,
әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына
жоғары талап қоюда. Жоғары оқу орындарындағы білімберу студент тұлғасы
дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету керек, яғни
қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей болуы
керек. Қазіргі кезде қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар
жүйесіне бағытталған, білімберудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық
мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік
парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы
қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып
табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білімберу сферасында үздіксіз
білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын
айтамыз. Философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымда адам
тұлғасының қалыптасу проблемасы бойынша білімдер қоры жинақталған. Оларға
философтардың жасаған адамның гуманистік тұжырымдамасы жатады. М.М. Бахтин,
В.С. Библер, Н.А. Бердяев, Л.В. Коновалова, О.Н. Крутова, М.К.
Мамардашвили, А.Г. Шварцман, т.б. пікірінше адам тұлғасының ерекшелігі,
өзгешелігі мен өзіндік құндылығы ерекшеленеді, адамның рухани дамуы,
өмірлік өзінің орнын анықтау, экзистенционалдық таңдауға дайындығы
анықталады. Ресей педагогикасы мен психологиясында адамның мәні келесі
тұрғыда қарастырады: Б.Г.Ананьевтің, А.Г. Асмоловтың, Л.С. Выготскийдің,
О.С. Газманның, Э.В. Ильенкованың, Н.Б. Крылованың, Л.Н. Куликованың, А.Н.
Леонтьевтің, В.Н. Мәсищевтің, С.Л. Рубинштейнің , В.И. Слободчикованың және
т.б. еңбектерінде адам өз өміршендігінің субъектісі ретінде және өзін-өзі
дамытатын шығармашыл тұлғаның субъектісі ретінде. Қазақстандық
зерттеушілердің еңбектерінде білімберу сферасында тұлғаның этномәдениеттік
қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин қарастырған
19, с.304. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы
бар, оларда, нақты айтқанда, казақ халқының педагогикалық-психологиялық
ойларының пайда болуы мен дамуы туралы сөз етіледі 25, 168с.. Қазақ халық
педагогикасының ғылыми-педагогикалық негіздерін Сәдуақас Қалиев
қарастырған, эстетикалық тәрбиенің заңдылықтары мен ерекшеліктерін
С.Ұзақбаева51, Э.Табылды 49, С.3 зерттеген. Қазақ халқының көркем
мәдениеті дамуын М.Балтабаев зерттеген 8, 168с. . Бірақ өкінішке орай,
білім берудің қалыптасқан жүйесі, директивті педагогиканың теориялық
көзқарасы мен әдістерінің жүйесі ретінде қаралады. Оның психологиялық
мазмұнында оқушы-студент туралы пассивті, тәуелді және өзін-өзі басқаруға,
өзін-өзі ұйымдастыруға және өзін-өзі дамытуға қабілетсіз деп түсінік
беріледі, яғни осындай тұлға болашақта маман ретінде қоғамның әлеуметтік
тапсырыстарын орындай алмайды 3, 299с; 7, с.3-12; 12, с.22-26; 21, с.34;
35, с.28-38; 36, 80с., 43, с.44-53. Осы дағдарыс жағдайынан шығу жолы
бірінші ретте, білімберуді тұлғалық ұстанымдарға және жеке көзқарасқа қайта
бағдарлауда болады 5, 560с.; 11, с.3-9; 18, 160с.; 20, 195с.; 30; 31; 37,
с. 90-95.; 39, с.3-10; 47, 11с.. Білім беру жүйесіндегі тұлғаға
бағытталған көзқарас гуманистік парадигманы іске асырумен байланысты
(оқыту, тәрбиелеу және дамыту теориясы мен әдістерінің жүйесі), яғни
тұлғаның өзіне және оның құндылықтарына бағыттаушылық 5, 560с., 18, 160
с.; 31; 39, с.3-10; 47, 11 с..
Тұлғаға бағытталған көзқарастың білімберуге деген мақсаты сырттай
берілген қасиеттерді қалыптастыру деп қаралмайды, оның негізгі мәні
тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық
мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз.
Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әректі мен оның өзіндік
санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу
маңызды болады.
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени
жағдайымен күрделене түседі. Біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді. Осыған
орай көптеген зерттеушілердің еңбектерінде болашақ маманның кәсіби
дайындығы мәселелерінің аспектілері қарастырылған:
1. Мұғалімдердің жалпыпедагогикалық дайындығы (Крупская Н.К.,
Кухарев Н.В., Сластенин В.А., Хмель Н.Д., Кудабаева М.И. және
т.б.);
2. Мұғалімдерді дайындау барысындағы кәсіби біліктерді
қалыптастыру мәселелері (Степашин Б.И., Томин Н.А., Белокур
Н.Ф. және т.б.)
3. Педагогикалық тәжірибе барысында студенттер дайындығын
жақсартудың аспектілері (Абдулина О.А., Кит Г.А., Камзабаев Т.,
Капбаев К., Клочко В. Және т.б.);
4. Мұғалімдер дайындығы мен біліктілігін көтеруді жетілдіру
аспектілері (Александров Н., Победоносцев Г.А. және т.б.);
5. Болашақ мамандардың кәсіби өзін-өзі тәрбиелеудің мәселелері
(Елканов С.Б., Зязин Б.П., Щербаков А.И. және т.б.).
Бірақ аталған еңбектерде кәсіби тұрғысынан өзін-өзі қалыптастыру
проблемасы мен тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық негіздері
жасалмаған.
Қазіргі зерттеулерде қоғамның кәсіби дәрежелі мамандарды талап ету
және олардың тұлғасына ерекше талап қою арасында; дағдыларын өздігінен
дамыту қажеттілігі мен маманның жеке қасиеттерін дамыту ретінде өзін-өзі
дамыту және тәжірибеде осы қасиеттерді қалыптастыру стратегиясының болмауы
арасындағы қарама-қайшылық туындап отыр. Негізгі қарама- қайшылықтың мәні
тұлғаның өзін-өзі дамуы белгілі бір жағдайда өзін-өзі ұсынудың объективті
үдерісі ретінде қаралуында болады екен. Бірақ тұлғаның өзін-өзі дамуының
ерікті процесі басталуы үшін белгілі бір қажетті жағдайлардың болуы маңызды
және оған басшылық ету керек. Осы іс-әрекеттің мәні ғылымда да, тәжірибеде
қарастырылмаған. Сонымен, осы зерттеудің өзектілігі бір жағынын тәжірибе
талаптарына жауап беруімен байланысты болып, екінші жағынан осындай іс-
әрекеттің теориялық негізін анықтау деп қарастырамыз. Осы қарама-
қайшылықтың шешілуінің тиімді жолдары мен тәсілдерін іздестіру барысында
зерттеуіміздің тақырыбын таңдауға мүмкіндік берді: Болашақ маманның өзін-
өзі дамытудың психологиялық- педагогикалық негіздері.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ маманның өзін-өзі дамуын анықтайтын
тиімді жолдарын, жағдайлары мен тәсілдерін анықтап, олардың теориялық
негіздемесін жасау.
Зерттеудің объектісі: болашақ маманның өзін-өзі дамытудың үдерісі.
Зерттеу пәні: жоғары оқу орындарында болашақ маманның білім беру
ортасында өзін-өзі дамуын қамтамасыз ететін педагогикалық-психологиялық
шарттары.
Зерттеудің болжамы: жоғары оқу орындарының білімберушілік ортасы егер
маманды дайындаудың бүкіл жүйесі болашақ маман тұлғасын қалыптастыруда бір
пәннің білім мазмұнымен шектелмей, оның маман ретіндегі қасиеттерін
дамытуды көздеп, гуманистік, тұлғалық- әрекеттік, мотивациялық-құндылық
бағыттарына сүйеніп жасалса, болашақ маманның өзін-өзі дамыту бағытында
тиімді әсер ету мүмкіншілігін анықтауға болар еді. Және тұлғалық кәсіби
өзін-өзі дамытуға бағытталған білімберу үдерісі мазмұнының,
ұйымдастырушылық формалары мен технологияларының тиімді әсерін қамтамасыз
ететін жағдайлары жасалып, студенттердің өзбетінше жұмысы мен аудиториядан
тыс іс-әрекеті олардың тұлғалық қасиеттерін дамыту үдерісі өзін-өзі
дамытудың, таным мотивациясы мен кәсіби іс-әрекетінің ұстанымдарына
сүйенген жағдайларда болады.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес келесі міндеттер айқындалады:
- психологиялық-педагогикалық зерттеулер тұрғысынан өзін-өзі
дамытудың феноменін талдау негізінде тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық
негіздерін анықтау;
• болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың моделін жасау;
• тұлға дамуы тұрғысынан болашақ маманның кәсіби қалыптасуын
анықтайтын факторлар жүйесін жасау;
• болашақ маманның кәсіби қалыптасуындағы психологиялық-
педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеудің методологиялық негізі:
- жоғары мектеп дидактикасы, білімберу теориясы, жүйелілік көзқарасы
теориясы, тұлғаға бағытталған көзқарас теориясы, Л.С. Выготскийдің мәдени-
тарихи тұжырымдамасы, экзистенционализмнің философиялық аспектілері, ҚР
білімберу және тәрбие саласындағы нормативтік-құқықтық құжаттар;
- өзін-өзі дамыту үдерісінің тұжырымдамалық бағыттары, оларға жалпы
ғылыми категорияларды тұлға, тұлғалық өсу, өзін- өзі дамыту талдау
жатады;
- дамыту педагогикасының идеялары, іс-әрекет теориясының негізгі
ережелері (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, И.А. Зимняя),
тұлғаның жалпы психологиялық теориясы (А.В. Петровский), тұлғаның өзін-өзі
дамытудың тұжырымдамасы (А.Г. Ковалев, А.И. Кочетов, Л.Н. Куликова),
басқару теориясы (П.Я.Гальперин, Н.Ф. Талызина), білімберудің гуманистік
идеялары (В.А. Сластенин, Е.И. Шиянов, О.Н.Газман, В.Д. Шадриков және
т.б.); диалогиялық тұлғалық әсер ету проблемасы бойынша еңбектер т.б.
- білім беру философиясы, таным теориясы, тұлға қалыптасуының теориясы
(А.П. Беляева, Л.С. Выготский, М.С. Каган, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн,
Н,Ф, Талызина және т.б.);
- іс-әрекет тұжырымдамасының негіздемесі (Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский,
М.С. Каган, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Н.Ф. Талызина және т.б.);
- жоғары кәсіби білім беру аймағындағы жалпыдидактикалық зертеулері(В.С.
Безрукова, А.А. Вербицкий, В.Д. Шадриков, Г.У. Матушанский, АүП. Егоршин,
В.М, Филиппов, В,В. Краевский және т.б.)
- кәсіби дайындаудың теориялық негіздері, маманның қалыптасуы (Е.В.
Ткаченко, А.И. Субетто, И.Д. Клочков, О.Ф. Федорова, Э.Ф. Зеер, И.П.
Смирнов, В.М. Монахов және т.б.)
- кәсіби білім беру құбылысын зерттеудегі кіріктірілген модульдік
тұжырымның іс әрекеттік және жүйелілік теориясы
- педагогикалық басқарудың әлеуметтік педагогикалық басқаруы (К.Я.
Вазина, П.И. Третьков. Т.И. Шамова, В.П. Симонов, Р.Х. Шакуров, Ю.В.
Васильев және т.б.).
Психологиялық-педагогикалық зерттеудің пәні мен логикасына сәйкес,
келесі педагогикалық-психологиялық әдістері қолданылады (анализ, синтез,
классификациялау, жобалау және т.б.); эмпирикалық (педагогикалық-
психологиялық бақылау, ауызша және жазбаша сұрақ-жауап, сауалнамалар,
педагогикалық-психологиялық эксперимент, педагогикалық-психологиялық
диагностика); математикалық (алынған мәліметтерді тіркеу, шкаласын жасау,
ранжирование). Осы әдістерді экспериментальдық жұмыстың негізі болып,
қойылған мақсаттар мен міндеттеріне сәйкес зерттеудің тұтастығы қамтамасыз
етіледі.
1-ші тарауда философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғысынан
болашақ маманды дайындау үдерісі мәнінің теориялық талдау негізіне ғылыми-
методологиялық ережелері анықталған.
Болашақ маманның кәсіби мобильдігі мен біліктері дегеніміз практикалық
және ғылыми іс-әрекетте, қоғамдық тәжірибеде үнемі туындайтын өзгерістерге
жылдам жауап беру қабілеттілігі болып табылады. Егер жоғары оқу орны өз
түліктерін кәсіби іс-әрекеттің кіріктірілген (пәнаралық) негіздері
аумағындағы білім мен біліктермен қамтамасыз етсе, оларды маман етіп
дайындаса, әр пәннің аппаратын (методологиясын, негізгі ұғымдары мен
ережелерін) таным және кәсіби іс-әрекет міндеттерін шешудің тәсілі пайда
аланатын етіп шығарса бұл мүмкін болар еді. Болашақ мамандарды кәсіби
дайындаудың методологиялық алғышарттары ретінде жоғары кәсіби білім
берудегі жүйелі-іс-әрекеттік тұжырым қарастырылады. Жүйелі-іс-әрекеттік
тұжырым екі мағынаны біріктіреді: жүйелі көзқарас пен іс-әрекеттік
көзқарас.
Жүйелі көзқарас негізінде біржақты аналитикалық, зерттеудің себептік
әдістерінен бас тартады да, объектінің кіріктірілген қасиеттері тұтастығына
сүйенеді, олардың пайда болуына, сондықтан да объектінің өзіндегі
байланыстар мен өзараәрекеттестігін және қоршаған ортамен 166, с.43
анықтауға назар аударылады. Жүйелілік көзқарасы – жинақталған термин.
Онымен түрлі нақты ғылымдардан және өз объектілерін зерттеудің біртұтас
тенденциясымен біріктірілген бағыттарды белгілейді. Жүйелілік көзқарасы –
жүйелі талдау позициясы тұрғысынан біртұтас ретіндегі құбылысты дамытудың
мәнді заңдылықтарының кешенді зерттеу болып табылады. Сонымен, жоғары оқу
орындарында жүйелілік көзқарасы кәсіби дайындықты жоспарлау мен
ұйымдастыруға, толығынан талдауға мүмкіндіктерді ашады.
В.В.Краевский пікірі бойынша, жүйе – біреуі өзгерсе, екіншісі
өзгеретіндей бір-бірімен байланысты элементтердің тұтас кешені болады.
Жүйе сипаттамаларының минимальды жиынтығына жататындар: әр элементтің
құрамы (оған кіретін элементтердің жиынтығы), құрылымы (олардың арасындағы
байланыс) мен әр элементтің қызметтері, оның рөлі мен жүйедегі мағынасы.
Жүйенің элементі, өз кезегінде, жүйе бола алады, анағұрлым кең жүйеге оның
бөлігі немесе шағын жүйесі болып кіреді.
Жүйелі талдау, зерттеу әдістері жүйесі туралы оқу, іс-әрекет
негізінде күрделі жүйе болып табылады. Ол педагогикалық –психологиялық
мәселелер шешімінің негіздемесі мен іске асуына бағытталған. Талдау
барысында, зерттелініп отырған проблемасы тұрғысынан, іс-әрекеттің
құрылымдық компоненттері қаралады: қажеттіліктері (мотивтері), мақсат
орындаушылық, өзін-өзі басқару, басқару. Іс-әрекет философиялық тұрғыдан
қоршаған ортаға белсенді қатынасының арнайы адами формасы болып табылады,
мазмұнын мақсатты түрдегі және қайта құрылудың өзгерісін қамтиды. Кәсіби
педагогикада іс-әрекеттік көзқарас – практикалық өмірдің түрлі
аймақтарындағы іс-әрекеттің қанағаттануының және тиімділігі үшін қажетті,
білімдер мен біліктердің бірінші меңгеруін қамтамасыз ететін, ұстанымдар,
формалар мен әдістердің жүйесі. Іс-әрекеттік көз-қарастың мәні Б.Г.
Ананьевтің, Л.П. Буеваның, Л.С.Выготскийдің, М.С. Каганның, А.Н.
Леонтьевтің, С.Л.Рубинштейннің, Н.Ф.Талызинаның және т.б. еңбектерінде
ашылады. Әлеуметтік және психологиялық іс-әрекет әрекеттер мен операциялар
жиынтығынан құралатын нақты үдеріс ретінде анықталады (А.Н.Леонтьев);
мәдениетті қалыптастыратын күш ретінде (Э.С. Маркарян); қоршаған ортамен
субъектінің әрекеттестігі ретінде (Л.С.Рубинштейн); адамның өмір сүру
тәсілі ретінде (М.С.Каган); әр адамның нақты өміріне қажетті белгілі бір
формалардың жиынтығы ретінде (ойын, оқу, еңбек) және онтогенезде жетекші
рольді атқаратын (Б.Г.Ананьев) болып табылады.
Зерттеу барысында келесі зерттеу әдістемелері қолданылды:
А) теориялық зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді талдау;
Б) сұхбаттасу өткізу, сауалнама алу, тестілеу, психологиялық-педагогикалық
эксперимент, математикалық өңдеу әдістері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттердің теориялық және салыстырмалылық
талдауы жасалынады;
2. болашақ маманның өзін-өзі дамыту үшін оқыту процесінің жетілдіру
механизмдерін анықтап қарастырылады (студенттердің өмірлік
тәжірибесімен психологиялық-педагогикалық теориясының мазмұны мен іс-
әрекеттік механизмдерін анықтайтын ішкі тұлғалық ұстанымдарға сыртқы
әсерлердің ауысуы);
3. студенттердің кәсіби өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін педагогикалық
жағдайлар кешені жасалынады (арнайы және кәсіби дайындығының бірігуі
мен кіріктіруі негізінде кәсіби дайындықтың тәсілдері мен жолдарын,
мазмұнын талдау өз еркімен өзбетінше әрекетін қамтамасыз етеді; тиімді
кәсіби қалыптасуын қамтамасыз ететін өзбетінше шығармашылық іс-әрекеті
үшін білімберу кеңістігін құру);
4. болашақ маманның тұлға ретіндегі өзін-өзі дамытудың нәтижелілігі және
кәсіби қалыптасуының өлшемдері жасалады (мотивациялық, мазмұндық,
операционалдық және рефлексивті).
Теориялық маңыздылығы: болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуы
барысындағы өзін-өзі дамыту мәнінің теориялық негіздемесі жасалады.
Практикалық маңыздылығы: болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамыту үшін
оқыту процесін жақсартудың педагогикалық-психологиялық шарттары
қарастырылады.
Зерттеу жұмысы келесі кезеңдерден тұрады:
І-ші кезеңі зерттеу мәселесі бойынша арнайы әдебиеттерді зерттеу мен
олардың теориялық-методологиялық талдауын жасау; болашақ мамандарды
дайындаудың оң тәжірибесін зерттеу мен жалпылау; ғылыми аппараты мен
болжауын жасау, тәжірибе-экспериментальдық жұмыстың негізгі бағыттарын
анықтау мен тәжирибелік материалдар жинақтау. ІІ-кезеңі – болашақ маманның
тұлғалық-кәсіби моделін жасау. ІІ – тәжірибелік жұмыстың алынған
нәтижелерін талдау мен жалпылау, алынған теориялық және тәжірибелік
қорытындыларды нақтылау, зерттеудің теориялық және тәжирибелік бөлімдерін
жүйелеу, диплом жұмысын әзірлеу.
Ғылыми нәтижелер, осы зерттеудің негізгі ережелері мен қорытындылары
тұжырымдамалық көз-қарастарының методологиялық негіздемесімен; олардың
теориялық талдауымен; тәжирибелік жұмыс барысында зерттеудің оң
нәтижелерімен; зерттеудің ғылыми аппаратына сәйкес әдістер мен
әдістемелерді пайдаланумен; алынған нәтижелерді тексеру мен таладаумен
қамтамасызданады.
Қорғауға келесі ережелер ұсынылады:
• кәсіби өзбетінше қалыптасу – тұлғаның өзін-өзі дамуының көпаспектілі
және көп факторлы үдерісі болып табылады. Ол болашақ маманның тұлғалық
гуманистік, іс-әрекеттік, мотивациялық-құндылық кезеңдері мен
мотивациялық-қажеттілік, когнитивті, тұлғалық-іс-әрекеттік,
рефлексивті сфераларынан құрылады;
• болашақ маманның кәсіби өзін-өзі қалыптасуының педагогикалық-
психологиялық қамтамасыздануы білім беру үдерісі мәнінің ауысуымен
түсіндіріледі; ол өз кезегінде студенттің кәсіби өсуіне бағытталған
ішкі ұмтылыстарына, тұлғасының өзін-өзі дамуына, өзбетінше оқу-
танымдық іс-әрекеті мотивациясы дамуына, өзінің өзін-өзі дамуының
кәсіби қалыптасуына бағытталып, болашақ маманның мақсатты түрдегі өзін-
өзі құрудың және әр-қайсысының шығармашылық өздігінен іс-әрекетінің
рационалды жағдайларын жасайды.
• Жоғары оқу орындарындағы білім беру жүйесінде тұлғаның өзін-өзі
анықтауына, өзін-өзі іске асыруына, өзін-өзі көрсете білуіне
бағытталған субъектілердің өзара әрекетінен тұратын педагогикалық
процесінің кәсіби бағыттылығының түрлі шығармашылық іс-әрекетінде өзін-
өзі қалыптасуын қаматамасыз ететін, білім беру үдерісінде арнайы
білімдер мен тәжірибелік дайындықтың кіріктіруі ретінде, педагогикалық
жағдайлардың жиынтығын сақтау барысында болашақ маманның тұлғалық-
кәсіби өзін-өзі дамуының нәтижелілігіне жетеміз.
Зерттеудің құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І-тарау. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-
психологиялық негіздері
1.1. Болашақ маманды дайындаудың психологиялық-педагогикалық аспектілері
Басқа ғылымдар арасында психология ғылымының маңыздылығы туралы
айтатын болсақ, басқарушылық қызметтегі адамдармен қарым-қатынас 80 пайызды
құрайды, “адам-машина” жүйесіндегі апаттардың 70 пайызы операторлардың
кінәсінен болады. Бүгін ел нарықтық қатынастарға ауысып, психология
ғылымының жаңа бағыттары пайда болып, даму үстінде: нарық психологиясы,
бизнес психологиясы, ақша психологиясы, жарнама психологиясы, кәсіпкерлік
психологиясы және т.б. Психологиялық білімдер саясаткерлерге,
менеджерлерге, дәрігерлерге, заңгерлерге, педагогтарға, инженерлерге қажет.
Қазіргі күні кадрлық менеджменттегі психодиагностиканы қолдану
маңыздылығына тоқталып кеткеніміз дұрыс болады, мысалы, коммуникативтік
қабілеттер менеджер іс-әрекетінде үлкен маңыздылыққа ие.
Д.Голланд тұлғаның белгілі бір мамандыққа сәйкес келуін анықтау
әдістемесінің авторы болады, оның пікірінше вербальды белсенділіктің жоғары
деңгейі кәсіпкер типіндегі тұлғаның маңызды қасиеті болып табылады
(J.Holland, 1973). Сондықтан да коммуникативтік қабілеттерді
диагностикалаудың кадрлық менеджментте маңызы зор.
Психикалық құбылыстармен барлық мамандар кездеседі (психикалық
бейнелер және ұғымдар, түйсіктер мен қабылдаулар, есте сақтау және ойлау
қабілеттері, зейін мен ерік, эмоция мен түс көру, тұлғаның қасиеттері мен
күйлері). Психология адам белсенділігінің мінез-құлығының, қарым-
қатынасының, іс-әрекетінің заңдылықтарын ашады. Психология басқа адамның
мінез-құлығына әсер етудің жолдарын анықтап, өзін-өзі басқаруы бойынша
нұсқаулар жасайды. Ол адам интеллектісі мен қабілеттерін, индивид
қасиеттері мен топтарын анықтаудағы әдістерін береді.
Адам, өз “Менін” және қоршаған ортаны бейнелей отыра, өз
белсенділігін реттей отырып, үнемі психикалық құбылыстарға енеді, бірақ оны
ол саналы түрде ұқпайды. Психология пәні көптеген өмірлік ұғымдарды
бітірушінің сөздік қорына енгізеді. Университеттік білімі бар адам үшін
бүгінгі күні “психика”, “қабылдау”, “мотив”, “қарым-қатынас” деген сөздерді
білмеуге болмайды. Сондықтан да, ХХІ ғасырда психология ғылым ретінде
өзекті болады. Қазіргі кезде жоғары оқу бағдарламаларына “Психология және
педагогика” пәндері кіріктірілген. Бірақ, көп жағдайда, осы пәнге 18 сағат
бөлінеді екен. Сонымен бірге, осы курс жалпы психология және педагогика
пәндері ретінде оқытылады.
Психологиялық емес мамандарға қолданбалы психологиялық пәндер
оқылмайды: “Басқару психологиясы”, “Қарым-қатынас психологиясы”, “Заң
психологиясы, “Кәсіби іс-әрекет психологиясы”, “Жетістік психологиясы”
және т.б. Қазіргі жағдайда оқытудың психологиялық аспектілерін күшейту
проблемасы өзекті болатындығы сондықтан да. Осы проблемалар қандай болады
екен?
1-ден, педагогика және психология пәндерін ажырату қажеттілігі бар;
2-ден, оқу сабақтарын талдау нәтижелері бойынша анықталғаны – бұл оқу
бағдарламаларында психологиялық пәндердің тізімін кеңейту қажеттілігін
көрсетеді;
3-ден, сабақтарға қолдау көрсету негізінде психологиялық әдістемелік
әдебиеттері мен құралдары керек. Психологиялық-педагогикалық тәжірибеде
ойлау процесінде логикалық операцияларының бар жиынтығы пайдаланылмайды:
салыстыру, абстракциялау мен нақтылау, жалпылау. Сабақтарға қызығушылық
тудыратын тәсілдері қолданылмайды: нақты есте қаларлық мысалдар мен
фактілер, цифрлар мен бағдарлар; оқу қиншылықтарын құру; студенттердің
таным іс-әрекеті белсенділігін қалыптастыратын оқытушының оқу іс-әрекеті
тәсілдерінің көптүрлілігін пайдалану және т.б. Қызығушылықтың пайда
болуының мәнді факторы ретінде оқу материалының эмоциялық жағы
қарастырылады, осы мәселелер шешімінің болашақ іс-әрекетпен байланыстылығын
көрсету маңызды. Сабақтарға психологиялық қолдау көрсетудің белгілері
табалдырықтық түйсіктері нормаларын сақтаумен байланысты: дыбыс жиілілігі –
40-80дб, фонынан жоғары болу – 6 дб; сөздер арасындағы интервалдарды
сақтау - 40 мкс, сөйлеудің темпі – 1 минутта 120 сөз, сөйлеу қарқыны -
20-80 бит секундасына, сөйлемнің ұзындығы – 13 сөзден аспайды.
4-ден, жоғары оқу орындарында психологиялық қызмет қажеттілігі
туындап отыр. Бүгінгі күні барлық орта мектептерде психологиялық қызметі
бар. Жоғары оқу орындарында психологиялық қызметтің басты мәселесіне
кәсіптік бағдарлау мен кәсіптік таңдау сұрақтары айналар еді. Көптеген
студенттер өз мамандығын дұрыс таңдамайды. Жалпы психологияның негізі
бойынша белгілі бір мамандықты таңдауда студенттің мамандықты таңдаудағы
мотиві маңызды. Осы мотив саналы немесе саналы емес болады. Ал жоғары оқу
орнын бітірген болашақ маман кәсіби таңдау жасауға тиісті. Проблеманың
дұрыс шешіміне байланысты таңдаған кәсіптің меңгеру тиімділігі анықталады,
келешектегі іс-әрекет тиімділігіне, еңбекпен қамтамасыздануына, кәсіби
дәрежесін көтеруге ұмтылысы мен кәсіби өсуіне негіз болады. Жалпы
психология кафедрасының бірінші курс студенттері арасында өз мамандықтарын
таңдаудың себептері туралы білу үшін, сонымен бірге 1-семестрде оларға
оқылған пәндерге қатынасын анықтау үшін жүргізілген сұрақ-жауаптың
нәтижесі келесідей болды:
1. Себептерін айтқанда: “адамдарға көмек беру ниетім бар”, “адамды танып
білу қызықты”, “адамдарға әсер еткім келеді”, “өз проблемаларымды
шешемін”, “психолог кеңес берді” және т.б. Сонда студенттерде
әлеуметтік және таным мотивтері басым болады.
2. Оларды математика, қазіргі жарытылыстану, информатика пәндері аз
қызықтырады, ал арнайы пәндерден – антропология мен анатомия тіптен
қызықтырмайды екен.
Жауаптардың барысы бойынша тағы да бір анықталғаны, ғылым ретінде
психология пәні және психолог мамандығы туралы пікірлері жеткілікті
дамымаған. Психологтың кәсіби іс-әрекеті олармен түсініктіліктік және
кеңесберушілік ретінде қаралады. Психология туралы тұрмыстық пікірлері 21
пайызды құрайды. Осыған орай психологтың іс-әрекеті туралы ғылыми, зерттеу
жұмысы ретінде көзқарасы қалыптаспаған. Психолог жұмысының қиындығы мен
көптүрлілігін ұқпаған. Яғни психологтың жұмысы туралы пікірлері аңыздар
негізінде қалыптасқан. Студенттердің 16 пайызы өз мамандығын түсер алдында
бір жыл бұрын таңдағанын айтады. Олардың кейбіреулері өз болашағына қатысты
нақты мақсаттарын белгілеген. Сонымен, бірінші курс студенттерінде 020400
мамандығы бойынша әліде психология пәні мазмұны туралы және психологтың
кәсіби іс-әрекеті туралы, психолог мамандығы туралы көзқарастары ғылыми
тұрғыдан қалыптасып, дамымаған. Бұл дегеніміз абитуриенттер арасында
болашақ мамандығы ерекшеліктері туралы насихаттап, үйрету қажеттілігін
көрсетеді. Психологиялық қызмет басынан жалпы даму деңгейіне қарай оларды
іріктеп анықтауға мүмкіндік берер еді.
Жоғары эмоционалдық тітіркену, стресс жағдайларын айзайтуды көздейді,
психологиялық кеңес беру мен психокоррекцияны керек етеді. Психологиялық
қызмет жоғары оқу орындарын, отбасы, басқа әлеуметтік институттарымен
бірлесіп болашақ маманның моральдық құндылықтарын қалыптастыру мақсатында
олардың күштерін реттеуге мүмкіндік береді. Өмір қазіргі күні әрбір қадамды
психологтың нұсқауларымен салыстыруды талап етеді. Осы ереженің сақталуы
болашақ маманды дайындаудың деңгейін көтереді, олар қазіргі үнемі
күрделену үстіндегі талаптарға сай болар еді.
Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды
дайындау кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап
етеді. 1-ші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен
әдістеріне. Оқу бағдарламалары бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі
ретінде абстрактылы сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ
кәсіби іс-әрекеттен алшақ болатын пәнді оқыту деп түсіндіріледі. Осындай
білімберу мазмұнына көзқарас энциклопедизм идеясы мен тұлғаның жан-жақты
даму тұжырымдамасынан туындайды, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру
негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды.
Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы түрлі
мағлұмат алады. Бірақ осы мағлұматтар өзбетінше ешқандай рөл атқармайды,
егер де тұлға үшін маңызды болмаса. Барлымызға мәлім, бір оқиғалар есімізде
ұзақ қалады, ал басқалары өте тез ұмытылады. Осыған орай, басқа бір
мәліметті мүлдем байқамауымызда мүмкін. 1-ші ретте тұлға үшін оқу пәндері
мазмұнының маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілерімен айтылады,
мысалы, А.А. Вербицкийдің (1991) пікірі бойынша, мәтінді механикалық түрде
есте сақтауда меңгерілген білім тұлғаның жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол
үшін әрекетке бағыттайтын оның әлемге, қоғамға, басқа адамдарға және өзіне
қатынасын білдіретін білімнің болмағандығы.
Е.Б. Тесля болашақ мұғалімдердің кәсіби қызығушылығының қалыптасу
жағдайларын қарастырып, іс-әрекет мағынасының ұғымына көңіл аудары: “Өз іс-
әрекеті үшін зерттелініп отырған процестердің маңыздылығын ұғыну, оның
мәнін түсіну педагогикалық іс-әрекет пен оқуға деген қызығушылықтың
қалыптасуының маңызды алғышартының бірі болады” Е.Б.Тесля, 200, с.59.
Тұлғалық маңызы бар оқытудың методологиялық аспектілері
Н.Ф.Добрынинаның, С.Л.Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің, А.А.Вербицкийдің,
Г.Олпорттың, К.Роджерстің және т.б. еңбектерінде қаралады. Сонымен бірге
осы идеяның практикалық іске асуы кең дамуын таппады. Оқытудың теориясы мен
технологиясы арасында, оларда оқу пәндерінің белсенді және әлеуметтік
мазмұнының тұлға үшін маңыздылығына тоқталады, бұл жерде А.А. Вербицкийдің
теориясы мен контексті оқыту технологиясын айтуға болады. Контекстік
көзқарас негізінде кешенді зерттеу өткізілді, оның мақсаты – студенттердің
оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби
дайындықта іске асыру болып табылады.
1.2. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды тиімді дайындаудың
психологиялық-педагогикалық шарттары.
Ғылымның және технологияның қазіргі жағдайын бейнелейтін
фундаментальді білім беру болашақ мамандардың тек тәжірибені белсенді
қабылдау ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттілігін анықтайды. Білімберудің осындай типіне қазіргі жоғары оқу
орындары бағытталған. Болашақ мамандардың, яғни студенттердің зерттеу
біліктерін меңгеру қажеттілігі, бір жағынан, Мемлекеттік стандарттың
талаптарымен айқындалады, онда бітірушің осы кәсіби аспектісі нақты
анықталған; екінші жағынан, қазіргі мамандардың кәсіби іс-әрекетімен
айқындалады. Мысалы, болашақ мамандарды дайындауда педагогтардан іс-
әрекеттің шығармашылық табиғаты білімберу үдерісін зерттеу білігін талап
етеді, соның ішінде оны ұйымдастырудың мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға.
Сондықтан да жоғары оқу орындарының студенттерін зерттеу жұмысы
процедурасымен таныстыру керек, оны өткізудің дағдыларын қалыптастыру
қажет. Мысалға, зерттеушілік білігін қалыптастыру оқыту барысында, сонымен
бірге студенттің кафедраның ғылыми-зерттеу жұмысына қатысуы барысында
қалыптасады. Соңғысына студенттерді бағыттар мен кафедра педагогтарының
ғылыми жұмысы ерекшеліктері тематикасымен кеңінен таныстыру ықпал етеді,
оларды проблемалық топтарға қатыстыру, табысты зерттеу жұмысын жүргізетін
оқытушыларға 1-ші курстан бастап бекіту.
Осы бағыттағы тиімді жұмысты қамтамасыз етудің бірінші шарты ғылыми
зерттеу логикасына сәйкес зерттеу біліктерінің номенклатурасын жасау
жатады: мақсатқа бағытталған бақылауды өткізудің білігі, экспериментті
өткізу білігі, проблеманы айқындау білігі мен зерттеудің болжамын анықтау
білігі, зерттеу әдістерін қолдана білу білігі және т.б.
Зерттеулік білімдердің тиімді қалыптасу жағдайларынан осы процестің
үздіксіздігі мен тұтастығын бүкіл кәсіби дайындықтың жүйесін асыру
барысында ерекше айтамыз. Оған аудиториялық сабақ пен студенттің өзбетінше
жұмысы (студенттің оқу-зерттеу жұмысы мен ғылыми-зерттеу жұмысы), аталған
біліктерді саналы және шығармашылық меңгерудегі түрлі әдістер мен
тәсілдерді пайдаланумен байланысты тәжірибе жатады.
Зерттеу біліктерді қалыптастырудың маңызды шарты ретінде зерттеу іс-
әрекетінің мотивациясы болып табылады: қызығушылықтарын стимулдау, зерттеу
жұмысы қажеттілігін, кәсіби өсу үшін аталған біліктер жүйесін меңгерудің
маңыздылығын негіздеу. Мысалға, осы жұмыстың бастамасы ретінде 1-ші курстан
бастап, Мамандыққа кіріспе деп аталатын курс ұйымдастыруға болатын
сияқты, оның барысында кәсіби іс-әрекеттің ерекшелігі мен шығармашылық
сипатын ашуға болады. Практикалық сабақтарда өзін-өзі тану, өзіндік
қызығушылықтары мен қабілеттерін талдау, олардың таңдаған кәсіпке
сәйкестілігін анықтау үшін жағдайлар жасалады. Конференцияға рефераттарды
дайындау барысында студенттер новатор-зерттеушілердің жетістіктерімен
танысады, шартты түрде айтқанда, өзіне салып көреді мастерге лайықты
кәсіби біліктер мен тұлғалық қасиеттерді, оның барысында келесідей зерттеу
біліктерін меңгеру қажеттілігін саналы түрде ұғынады, бар тәжірибені
талдау, проблеманы тұжырымдау, өз жұмысының нәтижесін жүйелеу сияқты
білігі.
Аталған біліктердің қалыптасуы мен зерттеу жұмысына қызығушылықты
тудыру шарасына түрлі кәсіби жағдайларды талдау мен диагностикалауды
өткізу, жоғары курс студенттерімен орындалатын тапсырмалардың зерттеушілік
сипаты және т.б. басқа әдістері жатады. Сонымен қажетті білімдер жүйесі
және қалыптасқан зерттеу біліктерімен бірге зерттеу іс-әрекетіне оң
көзқарастың болуы болашақ маманның тиімді кәсіби іс-әрекетке дайындығын
қалыптастырады.
Екінші шарты жоғары оқу орындарындағы студенттердің кәсіби-тұлғалық
мәдениетін қалыптастыру болады. Болашақ маманның кәсіби дайындаудың
тиімділігі жоғары білімберудің қазіргі жүйесінің талдауын сонымен бірге
жүйелілік-құндылық көзқарасы тұрғысынан қарама-қайшылықтардың талдауын
талап етеді. Маманның кәсіби-тұлғалық мәдениеті оның іс-әрекетінің бүкіл
жүйесін қамту керек. Осыған орай жоғары оқу орындары студенттерінің
білімберу мазмұнын қалыптастыруда жүйелілік-құндылықтық көзқарасы өзекті
болады. Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру проблемаларын тиімді шешу,
оның әлеуметтік қасиеттерін дамыту оқу-тәрбие және ұйымдастырушылық жұмысты
талдау, теориялық және нақты-әлеуметтік зерттеулердің, тұлғалық және
мәдениет теориясы нәтижесін жалпылау негізінде болады. Мысалы, Э.
Табылдының пікірінше: Ұлттық мәдениеттің қайнар бастауы – оның (ұлттың)
рухани азығының асылдық қасиеттеріне байланысты. Халықтың рухани қуатын
арттыратын қозғаушы күш – оның әдебиеті, өнері, әдебі мен эстетикалық
болмысы. Әдеп-мәдениет негізі, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер – халық
мәдениетінің көрсеткіштері т.б. тақырыптар бойынша оқылатын лекцияларда
ұлттық мәдениеттің негіздері, оның бұрынғысы мен кәзіргісі және болашағы
ғылыми дәлелдемелермен айқын көрсетіледі 49, с.11-12. Осы анықтамаға
сүйене айтатынымыз, мәдениет білімберушілік құндылық ретінде студенттерді
дамыту мен тәрбиелеуде тұрмыстың, ойлаудың, сауықтырудың мәдениетінде,
қатынасында, қарым-қатынасында, дүниетанымдық мәдениетінде, эстетикалық іс-
әрекетінде көрініс береді.
Бұл жерде маңыздысы – болашақ маман тұлғасының мәдениеті қалыптасуының
механизмдерін зерттеу мақсатты түрде ұйымдастырылған жоқ. Бірақ дамытушылық
білімберу мен мәдениеттің аспектілері қаралады, олардың өзарабайланысы мен
өзараауысуы. Осыған орай болашақ маманды дайындау жүйесінде студенттердің
үнемі өз кәсіби дәрежесін көтеру қабілетін дамыту шеңберінде жүйелілік-
құндылық көзқарасының маңыздылығы оқу-тәрбие процесі барысында анықталады.
Осыған байланысты жоғары кәсіби білімберу іс-әрекет ретінде қарастырылады,
оның мақсаты – болашақ маманның интеллектуалдық-адамгершілік тұлғасын
дамыту. Болашақ маманды дайындаудағы жүйелілік-құндылықтық көзқарасы жүйе
ретінде түсіндіріледі, ол жаңа ғасырдың мәдени және гуманистік
құндылықтарын есепке алу негізінде құрылады: субъектілікпен,
диалогиялықпен, дамытушы бағыттылықпен, кіріктірушілікпен,
фундаментальдықпен, үздіксіздікпен.
Сонымен қазіргі білімберу парадигмасын әлеуметтік-тұлғалық, тұлғаға
бағытталғандық, гуманистік білімберу деп атауға болады. Кәсіби мәдениетті
қалыптастырудың басты мақсаты жоғары білімберудің құндылығы ретінде
студенттердің әлеуметтік маңызы бар қасиеттерін дамыту болып табылады.
Кәсіби білімберудің әлеуметтік-тұлғалық аспектісін іске асырудың негізгі
тәсілі ретінде білімберудің проблемалық, сараптамалық, рефлексивтілік,
диалогтік оқытудың және тәрбиелеудің, ұжымдық мәдени-шығармашылық іс-
әрекеті технологияларын пайдалану қарастырылады. Ғылыми әдебиеттерді
талдау барысындағы зерттеу бойынша білімберу мәдениеттің нәтижесі болады,
сонымен бірге оның жасаушысы болып анықталады. Шығармашылықтың объектісі
ретінде маманның бейнелері мен мақсаттары, символдары мен ұғымдары,
қылықтары мен қатынастары, құндылықтары мен сенімдері болады. Шығармашылық
ізденіс барысында ол өзі үшін адамтану мен құрметтеу аумағындағы
коммуникативтік мәдениет көрсеткіші ретіндегі гуманистік құндылықтарымен
жаңалықтар ашады.
Болашақ маманды дайындау жүйесіндегі жүйелілік-құндылықтық көзқарасы
– бұл маман біліктілігінің жоғары көрінісі және кәсіби құзырлығы болып
табылады. Осы кәсіби-тұлғалық мәдениет деңгейінде толық мөлшерде маманның
адами жеке даралығы көрініс беруі мүмкін. Болашақ маманның тұлғалық және
кәсіби мәдениеті жүйесіндегі құрылымында басты компоненттері ретінде
конструктивтіліктік, ұйымдастырушылық, коммуникативтік аймақтарын
анықтадық. Студенттер іс-әрекетінің конструктивтік аймағы ұйымдастырушылық
іс-әрекетімен нәтиже шығарады, өйткені әрбір кәсіби әрекет соңғы
нәтижесінде кешенді ұйымдастырушылық акт ретінде қаралады. Өз кезегінде
конструктивтік және ұйымдастырушылықтық іс-әрекеттері студенттермен
оқытушының дұрыс өзара қатынастарын орната білсе күшейеді.
Болашақ мамандардың кәсіби-тұлғалық мәдениеті қалыптасуының моделін
құрудың блоктары анықталды: тұлғалық-әрекеттік, гуманистік,
антропологиялық, жалпымәдениеттілік.
Зерттеудің методологиясы білімберудің жүйелілік-құндылық парадигмасы
шеңберінде болашақ маманның тұлғалық жаңа құрылымдары пайда болуы мен
дамудың тенденциялары және кәсіби-білімберушілік жағдайларын анықтау мен
зерттеуінің іске асуы, ғылыми көзқарастар жүйесіне негізделеді:
1. Акмеологиялық, кәсіби дайындық барысындағы табиғи және әлеуметтік-
мәдени факторлар интеграциясын анықтауға мүмкіндік беретін сыртқы
басқарудан ішкі басқаруға өту негізінде.
2. Мәдениеттілік, маманның интеллектуалдық-адами қабілеттерін дамытуға
бағытталған іс-әрекеттің мазмұндық компонентінің бағытталған, мәдени-
білімберу іс-әрекеті дамуының сыртқы қалыптасуы мен ішкі дамуы мақсаты
мен мазмұнын, тәсілдері мен нәтижелерін өзіндік анықтауына
бағытталған.
3. Тұлғалық, мәдени және кәсіби аспектіде өзіндік ұғыну субъектісіне
мамандықты игерудегі болашақ маманға қатынасын бейнелейді. Кәсіби
мәдениетті игеру оны объективтіліктен субъективтілікке ауыстырумен
байланысты. Е.В.Бондаревскаяның пікірінше, бұл процесс, оның барысында
кәсіби мәдениеттің моделі студенттермен айқындалады және кайтадан
затталынады, кәсіби іс-әрекет пен мінез-құлықтың тұлғалық моделіне
айналады. Сондықтанда тұлғалық-шығармашылық аспектісі кәсіби
мәдениетті қарастырудың кәсіби мәдениетті игерудің механизмін
тұсіндіреді. Ол өздігінен дамитын субъектінің маман ретіндегі
тұлғаның өзекті қасиеттерін анықтаудың шығармашылық актісі болады.
Қоғам соңғы нәтижесінде өзіндік мақсаттылық ретіндегі өзінің жан-жақты
дамуына бағдарланған адамды керек етеді.
4. Аксиологиялық, осыған сәйкес мәдени-білім берушілік білімдердің пайда
болу процесі кәсіби іс-әрекетке болашақ маманның құндылық қатынастары
жүйесімен анықталады. Мәдениет ұғымын зерттеудегі аксиологиялық
көзқарастың негізінде түрлі мәдениеттің фундаменті ретінде
құндылықтарды түсіну жатыр (А.И. Арнольдов, Ю.И.Ефимов, Л.Н. Коган,
В.П.Тугаринов, Н.З.Чавчавадзе, Ph.Phenix, W.B.Frick және т.б.).Осы
авторлардың пікірінше, мәдениет өсы сөздің жоғары және кең
мағынасындағы еңбектің нәтижесі болады - шығармашылық, өзгермелі және
өзіндік жаңару іс-әрекетінің өнімі... құндылықтар әлемі Чавчавадзе
Н.З. Культура и ценности. -Тбилиси:Мецниерба, 1984. -С.10..
Мәдениетке осы көзқарасы тағы бір бағытпен толықтырылады. Өйткені
мәдениет және оның мағыналары өзбетінше болмайды, тек адамның
шығармашылық іс-әрекеті арқылы болады. Сондықтанда мәдениеттің нағыз
мазмұны шығармашылық іс-әрекетті болып табылады, оның барысында осы
рухани құндылықтар жасалады Баллер Э.А. Социальный прогресс и
культурное наследие. - М.: Наука, 1987. -С.47.. Н.А.Бердяев,
В.С.Библер мәдениет ұғымын шығармашылық пен еркінділікті жүзеге асыру
ретінде адам болмысының мәнін ашу үшін пайдаланады. Мәдениеттің
адамның шығармашылық іс-әрекеті ретінде қаралуы тұлғалық-шығармашылық
көзқарасының негізін құрайды (Н.С.Злобин, В.М.Межуев және т.б.).
Адамның шығармашылық белсенділігі іс-әрекет тәсілдерінде көрініс береді.
Осыдан мәдениет адам дамуының өлшемі болады, өйткені ол адамдардың бүкіл
тарихы барысындағы олардың қоғамдық өміршендігінің игерілген құндылықтардың
көлемі ретінде сипатталмайды. Ол адамның осы құндылықтарға бағытталуының
тәсілі болады. Мәдениетті іс-әрекет тәсілдерінің жиынтығы ретнде қаралуы
жүйелілік-технологиялық көзқарастың негізін құрайды (М.С. Каган,
Э.С.Маркарян және т.б.) Мәдениетке қатысты қарастырылған көзқарастар,
культорологияда қалыптасқан, кәсіби-педагогикалық мәдениетіне арналған
зерттеулерде қаралған. Мысалы кәсіби-педагогикалық мәдениетті зерттеудің
аксиологиялық аспектісі Е.В.Бондаревскаяның И.Ф.Исаеваның, Е.Н.Шиянованың
еңбектерінде қарастырылып, тікелей педагогикалық іс-әрекетте жүзеге
асырылатын, тұтас педагогикалық процесске кірістірілген, прогрессивті
педагогикалық оймен жасалған, педагогикалық құндылықтар жиынтығының
сипаттамасы ретінде болады. .
5. Іс-әрекеттік, студенттердің кәсіби білігін қалыптастыру мақсатында
студенттерді кәсіби ойлау мен әрекет етуге тарту.
Зерттеу барысында жоғарыда айтылған барлық көзқарастар кәсіби-тұлғалық
мәдениетті білімдер, біліктер, тұлғалық қасиеттер жиынтығы ретінде
анықтауға мүмкіндік берді. Нәтижесінде маман мәдениетінің негізгі
компоненттері болып білімдер, біліктер мен дағдылар, тұғалық қасиеттер;
кәсіби-шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі; кәсіби этика анықталды.
Зерттеу барысында жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындау
үдерісінің мәдени-білімберу аспектісін дамытудың моделі жасалынды. Ол
келесілерді қамтиды: өзін-өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі басқару,
толеранттылық, кәсіби этика, өзін-өзі анықтау және т.б.
Осының барлығының негізінде студентерді дайындау барысында кәсіби-тұлғалық
мәдениет қалыптасуының құрылымдылық компоненттері анықталды.
Е.В.Бондаревскаяның, Е.Н.Шиянованың пікірімен толығынан қосыламыз, болашақ
маманның жаңару мен коммуникативті іс-әрекеттердің негізін кәсіби-
педагогикалық мәдениет құрайды, ол тиімді іс-әрекеттер тәсілдері мен
жолдарын кіріктіреді.
• Мотивациялық, қажеттіліктерді, мотивтерді, қызығушылықтарды қамтиды,
яғни болашақ мамандардың жоғары оқу орындарының білім беру үдерісіне
кіруді қамтамасыз етеді;
• Бағдарлаушылық іс-әрекеттің танымдылық мақсатын қабылдау мен өзінің
адамгершілік жетілуінің, оны жоспарлаудың және жобалаудың;
• Бағалаушылық, кәсіби-тұлғалық мәдениетті қалыптастыру шенберінде іс-
әрекет нәтижелерін орындалатын міндетпен салғастыру негізіндегі
әрекеттердің орындалуының барысы туралы кері ақпаратын жүйелі алудың
мазмұнын қамтиды;
• Мазмұндық-опреационалдық, екі өзара-байланысты бөлімдерден тұрады:
жетекші білімдер жүйесі (теория, заңдылықтар, фактілер, көзқарастар)
және оқудың тәсілдері (ақпарат алудың құралдары мен білімдерді
қолдану);
• Еріктілік, зейінді. Ерікті, мәдени құндылықтарды игеру бойынша
әрекеттердің эмоционалдық жағын қамтиды.
Біздің зерттеуміз бойынша осы моделдің табысты қызмет етуге келесі
кіріктірілген процестер ықпал етеді жоғары оқу орындарында: арнайы
пәндердің өзарабайланыстылығы; осы пәндердің практикалық және шығармашылық-
теориялық өзараәрекеті; жоғары оқу орындарында тұтас білім беру кеңістігін
құру, тәжірибемен алмасу негізіндегі.
ІІ-тарау. Болашақ маман тұлғасының өзін-өзі дамытудың психологиялық-
педагогикалық негізі
1. Субъект қалыптасуының алғашқы кезеңдері мен тұлғаның
өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық көзқарастары.
Адам, бізге барлығымызға мәлім, әлемдегі ең күрделі жан. Ол
материяның әлеуметтік формасына жатады. Әлеуметтік индивид бола тұра,
қоғамның мүшесі болу алдында, әлеуметтену үдерісінен өтуі тиіс, тұлға
ретінде қалыптасуы керек. Қоғамның талаптарына сәйкес адамды тәрбиелеу мен
оған білім беру қажет. Оның күрделілігі – оның нәтижесін алдын ала болжай
алмайтындығымызда.
Субъект психологиясын өңдеу адам қалыптасуының негізгі кезеңдерін іс-
әрекет субъектісі ретінде сипаттайды. Субъект психологиясының басты
ережелері, философиядан өз бастамасын алатын, С.Л. Рубинштейнмен, Д.Н.
Узнадзамен, Б.Г. Ананьевпен жасалған, және олар жалпы түрде болатын
психологиядағы гуманистік бағытта. А.В. Брушлинский, К.А. Абульханова
–Славская субъект психологиясы негіздерін дамытады, С.Л. Рубинштейн
жасаған. Субъект психологиясының негізгі ережелері келесілерге келтіруге
болады: субъект - тұтастылықтың және автономиялықтың өз белсенділігінің
жоғары деңгейіндегі адам. Осы деңгейде адам өте қатты жекеленіп кеткен,
яғни өз мотивациясы, қабілеттері, психикасы ерекшеліктерін білдіреді. Адам
субъект ретінде туылмайды, ол іс-әрекет барысында субъект болады. Әр тұлға
– субъект, бірақ ол тұлғаға теңестірілмейді. Субъект - өзін-өзі
ұйымдастырудың белгілі бір сапалы тәсілі, тұлғаның өзін-өзі реттеудің, ішкі
және сыртқы жағдайларды келістірудің тәсілі, барлық психикалық
процестердің, күйлердің, қасиеттердің реттеу орталығы, сонымен бірге
қабілеттердің, объективті және субъективті мақсаттарға қатысты тұлғаның іс-
әрекеттің міндеттеріне мүмкіндіктер мен шектеулері. Субъектінің
тұтастылығы, бірлігі және кіріктірілуі оның психикалық қасиеттері
жүйелілігінің негізі болады (Брушлинский А.В. Исходные основания психологии
субъекта и его деятельности. Брушлинский А.В. Исходные основания психологии
субъекта и его деятельности 13, с. 208-269; 14, с.559-570.; 15, с. 330-
346.).
Субъектінің тұтастылық проблемасын аша отырып, А.В.Брушлинский адам
дамуының барлық кезеңдеріндегі табиғилық пен әлеуметтіктің байланыстылығын
айтады. Субъект психологиясының келтірілген негізгі ережелердің сұлбасы,
осы бағыттың жалпы түрде жасалғаны және теориялық-экспериментальды
негіздеуді қажет етеді. Екі идеясының психологияның дамуына маңызы зор.
Бірінші ережесі – субъект-іс-әрекеттік және жүйелілік көзқарастарының
бірігу мүмкіншілігімен байланысты. Осындай бірігу екі парадигманың
тұжырамдамалық сұлбаның орталығына адам психологиясының субъект ретіндегі
орналасу негізінде мүмкіншілігімен байланысты. Әр кезеңде өзінің іске асуы
барысында, субъект бір жүйеліліктің тасушысы ретінде болады, әлеммен
байланысты әрекеттестігі барысында ашылатын жүйе. Дәл осы субъект өз
дамуының әр кезеңінде жүйелілік факторы болады, психикалық
ұйымдастырушылығының өздік күрделі көпдеңгейлі жүйесін жасайды. „Кең
тараған көзқарастарға қарамастан, субъект – адамның психикасы емес, ол адам
сол психикасымен, психикалық қасиеттер мен белсенділік түрлері емес және
т.б., ал адамдардың өздері - әрекетті, қарым-қатынасқа түсетіндер. Субъект
- өзін-өзі басқарудың сапалы тәсілі ...” 15, с. 330-346. Жүйелілік
көзқарас принципі адам психикасы өзін-өзі ұйымдастыруын анықтайды, ол өз
дамуының деңгейлерінен өтеді. Осындай екі көзқарастың: жүйеліліктің және
субъект-әрекеттіктің бірігуі адам психологиясын түсіну жолындағы қадам
болады, шынайы, күрделі өзіндік іс-әрекетінің субъектісіне, осы қарастыруға
оның психикалық ұйымдастырушылығының жүйелі механизмдерін қоса. Субъект
психологиясының екінші ережесі, психологияның даму перспективасы үшін
маңызды болатын, адамның жеке ерекшелігі мен даралығының бірігуі негізінде
қаралады. Психология үшін дәстүрлі болатыны - адамның сипаттамасын
индивидтің сипаттамасы ретінде қарастыруында, яғни оның адам түріне
жатқызылу мағынасында, және адамның жеке ерекшеліктері негізінде. Бірақ
психологияның қазіргі даму тенденциялары адамды зерттеудің бір көзқарасын
жасау туралы мәселені көтеруде: дара және ерекше белгілерінің психика
ұйымдастырушылығында болумен. Субъект-іс-әрекеттік көзқарастың ашық
түрдегі сауалы – адам қалыптасуының өлшемдері туралы болады өз іс-
әрекетінің субъектісі ретінде. Осында адамның сапалы ерекшелігі іс-әрекет
субъектісі ретіндегі басқа психологиялық категориялардан ажырайды, оны
сипаттайтын: индивидтің, тұлғаның, жеке даралықтың. Субъектіні әр түрлі
авторлар түрлі түсіндіреді. Мысалы Б.Г. Ананьев адам ұйымдастырушылығының
үш негізгі құрылымдарын айтады: индивид, тұлға, іс-әрекет субъектісі. Осы
үш құрылымның кіріктірілуі адамның қайталанбас даралығын жасайды.
Даралықтың компоненттері индивидтің қасиеттері болып табылады (табиғи
қасиеттер жиынтығы), тұлғаның(қоғамдық қатынастары жиынтығы), іс-әрекет
субъектісінің (еңбек іс-әрекеттері жиынтығы). Даралықта дамудың үш формасы
кіріктіріледі. Адамның даму негізгі формасы – онтогенез. Тұлғалық қасиеттер
даму формасы – қоғамдағы адамның өмірлік жолы, субъектілік қасиеттері
қалыптасуы адамның кәсіби іс-әрекеті барысында болады. Барлық үш
құрылымдардың ерекшеліктері мен сипаттамалары бар, әр құрылымға даму
процесінің гетерохрондығы тән. Даралық генетикалық тұрғысынан қасиеттер
тұтас жүйесінің нәтижесі болып, онтогенз процестерінің, кәсіби іс-
әрекеттің, адам өмірілік жолының кеш қалыптасады. Сонымен, Б.Г. Ананьевтің
адам іс-әрекет субъектісі ретіндегі түсінігі – бұл адам дамуының белгілі
бір кезеңі, психикалық қасиеттердің және кәсіби іс-әрекет барысындағы
механизмдердің қалыптасуын анықтайды. Осыдан адам субъект ретінде
операциональдық механизмдермен сипатталады, индивид- қызметтік
механизмдермен, ал тұлға мотивациялық механизмдермен, индивидтің
қажеттіліктері мен құндылық бағдарларын қамтиды. „Әрине, деп жазады
Ананьев, - адам қасиеттерінің индивидтік, тұлғалық және субъектілік болып
ажарытылуы, өйткені олар адам сипатының мәні, тұтас ретінде, табиғи және
әлеуметтік болады. Осы тұтастылықтың ядросы – тұлғаның құрылымы, онда тек
тұлғаның маңызды қасиеттері жалпыланбайды, сонымен бірге индивидтің және
субъектінің 6, С. 218. ”Бұл жерде біз Б.Г. Ананьевтің субъектіні түсінуде
және авторлардың субъект-әрекеттік көзқарасындағы айырмашылықтарды көреміз.
Егер Б.Г. Ананьев үшін тұлға ұйымдастырушылықтың ядролық құрылымы болып
табылса, онда субъект-әрекеттік көзқарасы үшін – субъект, әр кезде тұлға
болып табылатын, бірақ оған жатпайтын. Б.Г. Ананьев үшін субъект болып адам
болады өзінің кәсіби іс-әрекеті барысында және шығармашылығы негізінде,
кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде, Ал С.Л. Рубинштейннің
шәкірттерінің көзқарастарында субъект - өзін-өзі ұйымдастырудың сапалы
тәсілі болады, тұлғанының өзін-өзі басқаруында. „Кез келген тұлға тәрбиенің
объектісі бола алады, ол осы тәрбиенің субъектісі болып табылады”
Брушлинский А.В. Психология субъекта и его деятельности. Современная
психология. Справочное руководство, под ред. Друхинина В.Н. 4. Психическая
регуляция поведения. М., Инфра-М., 1999, с.34.
Субъект адам ұйымдастырушылығының ядросы ретінде қаралады.
„Көптеген түрлер мен субъект белсенділігінің деңгейлері ішкі жағдайлардың
тұтас жүйесін құрайды, олар арқылы дамудың негіздемелері арқылы сияқты
сыртқы себептері әрекет етеді” 15, с.344.
Бірақ С.Л.Рубинштейннің ережелеріне сүйенетін болсақ, субъект
категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұны түрлі болады.
Мысалы К.А. Абульханова осы категорияны тұлғаның субъектіне қарай
қозғалысын айтады. Ол: „...кезкелген тұлға іс-әрекеттің субъектісі бола
алмайды” 3, Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение
категории субъекта.Российский менталитет: вопросы психологической теории
и практики. М., ИПРАН, 1997, с.63.. Әрі қарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты
олардың қалыптасуының түрлі мөлшері туралы айтуға болады, жалпы ережеге
сәйкес, субъект- жетілудің шыны емес, ол соған қарай жылжу деп түсінеміз”
Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение категории
субъекта. Российский менталитет: вопросы психологической теории и
практики. М., ИПРАН, 1997, с.65.
Субъект категориясы үшін маңыздысы, қарамақайшылықтарды шешу болып
табылады. Тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-10
І-тарау. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-
психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..11-
23
1.1. Болашақ маманды дайындаудың психологиялық-педагогикалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..11-15
1.2. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды тиімді дайындаудың
психологиялық-педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-23 ІІ-тарау.
Тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... 24-47
1.1. Субъект қалыптасуының алғашқы кезеңдері мен тұлғаның өзін-өзі
дамытудың тұжырымдамалық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-38
1.2. Жоғары оқу орындары студентерінің кәсіби тәрбиелеудің мақсаты
ретіндегі маманның субъектілік қалыптасуы мен оның
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-47
ІІІ -тарау. Жоғары оқу орындарындағы болашақ мамандарды дайындаудың
тәжірибелік
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...60-63
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..64-67
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 68
Кіріспе
Әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы, іскерлік, экономикалық,
әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына
жоғары талап қоюда. Жоғары оқу орындарындағы білімберу студент тұлғасы
дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету керек, яғни
қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей болуы
керек. Қазіргі кезде қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар
жүйесіне бағытталған, білімберудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық
мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік
парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы
қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып
табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білімберу сферасында үздіксіз
білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын
айтамыз. Философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымда адам
тұлғасының қалыптасу проблемасы бойынша білімдер қоры жинақталған. Оларға
философтардың жасаған адамның гуманистік тұжырымдамасы жатады. М.М. Бахтин,
В.С. Библер, Н.А. Бердяев, Л.В. Коновалова, О.Н. Крутова, М.К.
Мамардашвили, А.Г. Шварцман, т.б. пікірінше адам тұлғасының ерекшелігі,
өзгешелігі мен өзіндік құндылығы ерекшеленеді, адамның рухани дамуы,
өмірлік өзінің орнын анықтау, экзистенционалдық таңдауға дайындығы
анықталады. Ресей педагогикасы мен психологиясында адамның мәні келесі
тұрғыда қарастырады: Б.Г.Ананьевтің, А.Г. Асмоловтың, Л.С. Выготскийдің,
О.С. Газманның, Э.В. Ильенкованың, Н.Б. Крылованың, Л.Н. Куликованың, А.Н.
Леонтьевтің, В.Н. Мәсищевтің, С.Л. Рубинштейнің , В.И. Слободчикованың және
т.б. еңбектерінде адам өз өміршендігінің субъектісі ретінде және өзін-өзі
дамытатын шығармашыл тұлғаның субъектісі ретінде. Қазақстандық
зерттеушілердің еңбектерінде білімберу сферасында тұлғаның этномәдениеттік
қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин қарастырған
19, с.304. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы
бар, оларда, нақты айтқанда, казақ халқының педагогикалық-психологиялық
ойларының пайда болуы мен дамуы туралы сөз етіледі 25, 168с.. Қазақ халық
педагогикасының ғылыми-педагогикалық негіздерін Сәдуақас Қалиев
қарастырған, эстетикалық тәрбиенің заңдылықтары мен ерекшеліктерін
С.Ұзақбаева51, Э.Табылды 49, С.3 зерттеген. Қазақ халқының көркем
мәдениеті дамуын М.Балтабаев зерттеген 8, 168с. . Бірақ өкінішке орай,
білім берудің қалыптасқан жүйесі, директивті педагогиканың теориялық
көзқарасы мен әдістерінің жүйесі ретінде қаралады. Оның психологиялық
мазмұнында оқушы-студент туралы пассивті, тәуелді және өзін-өзі басқаруға,
өзін-өзі ұйымдастыруға және өзін-өзі дамытуға қабілетсіз деп түсінік
беріледі, яғни осындай тұлға болашақта маман ретінде қоғамның әлеуметтік
тапсырыстарын орындай алмайды 3, 299с; 7, с.3-12; 12, с.22-26; 21, с.34;
35, с.28-38; 36, 80с., 43, с.44-53. Осы дағдарыс жағдайынан шығу жолы
бірінші ретте, білімберуді тұлғалық ұстанымдарға және жеке көзқарасқа қайта
бағдарлауда болады 5, 560с.; 11, с.3-9; 18, 160с.; 20, 195с.; 30; 31; 37,
с. 90-95.; 39, с.3-10; 47, 11с.. Білім беру жүйесіндегі тұлғаға
бағытталған көзқарас гуманистік парадигманы іске асырумен байланысты
(оқыту, тәрбиелеу және дамыту теориясы мен әдістерінің жүйесі), яғни
тұлғаның өзіне және оның құндылықтарына бағыттаушылық 5, 560с., 18, 160
с.; 31; 39, с.3-10; 47, 11 с..
Тұлғаға бағытталған көзқарастың білімберуге деген мақсаты сырттай
берілген қасиеттерді қалыптастыру деп қаралмайды, оның негізгі мәні
тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық
мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз.
Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әректі мен оның өзіндік
санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу
маңызды болады.
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени
жағдайымен күрделене түседі. Біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді. Осыған
орай көптеген зерттеушілердің еңбектерінде болашақ маманның кәсіби
дайындығы мәселелерінің аспектілері қарастырылған:
1. Мұғалімдердің жалпыпедагогикалық дайындығы (Крупская Н.К.,
Кухарев Н.В., Сластенин В.А., Хмель Н.Д., Кудабаева М.И. және
т.б.);
2. Мұғалімдерді дайындау барысындағы кәсіби біліктерді
қалыптастыру мәселелері (Степашин Б.И., Томин Н.А., Белокур
Н.Ф. және т.б.)
3. Педагогикалық тәжірибе барысында студенттер дайындығын
жақсартудың аспектілері (Абдулина О.А., Кит Г.А., Камзабаев Т.,
Капбаев К., Клочко В. Және т.б.);
4. Мұғалімдер дайындығы мен біліктілігін көтеруді жетілдіру
аспектілері (Александров Н., Победоносцев Г.А. және т.б.);
5. Болашақ мамандардың кәсіби өзін-өзі тәрбиелеудің мәселелері
(Елканов С.Б., Зязин Б.П., Щербаков А.И. және т.б.).
Бірақ аталған еңбектерде кәсіби тұрғысынан өзін-өзі қалыптастыру
проблемасы мен тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық негіздері
жасалмаған.
Қазіргі зерттеулерде қоғамның кәсіби дәрежелі мамандарды талап ету
және олардың тұлғасына ерекше талап қою арасында; дағдыларын өздігінен
дамыту қажеттілігі мен маманның жеке қасиеттерін дамыту ретінде өзін-өзі
дамыту және тәжірибеде осы қасиеттерді қалыптастыру стратегиясының болмауы
арасындағы қарама-қайшылық туындап отыр. Негізгі қарама- қайшылықтың мәні
тұлғаның өзін-өзі дамуы белгілі бір жағдайда өзін-өзі ұсынудың объективті
үдерісі ретінде қаралуында болады екен. Бірақ тұлғаның өзін-өзі дамуының
ерікті процесі басталуы үшін белгілі бір қажетті жағдайлардың болуы маңызды
және оған басшылық ету керек. Осы іс-әрекеттің мәні ғылымда да, тәжірибеде
қарастырылмаған. Сонымен, осы зерттеудің өзектілігі бір жағынын тәжірибе
талаптарына жауап беруімен байланысты болып, екінші жағынан осындай іс-
әрекеттің теориялық негізін анықтау деп қарастырамыз. Осы қарама-
қайшылықтың шешілуінің тиімді жолдары мен тәсілдерін іздестіру барысында
зерттеуіміздің тақырыбын таңдауға мүмкіндік берді: Болашақ маманның өзін-
өзі дамытудың психологиялық- педагогикалық негіздері.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ маманның өзін-өзі дамуын анықтайтын
тиімді жолдарын, жағдайлары мен тәсілдерін анықтап, олардың теориялық
негіздемесін жасау.
Зерттеудің объектісі: болашақ маманның өзін-өзі дамытудың үдерісі.
Зерттеу пәні: жоғары оқу орындарында болашақ маманның білім беру
ортасында өзін-өзі дамуын қамтамасыз ететін педагогикалық-психологиялық
шарттары.
Зерттеудің болжамы: жоғары оқу орындарының білімберушілік ортасы егер
маманды дайындаудың бүкіл жүйесі болашақ маман тұлғасын қалыптастыруда бір
пәннің білім мазмұнымен шектелмей, оның маман ретіндегі қасиеттерін
дамытуды көздеп, гуманистік, тұлғалық- әрекеттік, мотивациялық-құндылық
бағыттарына сүйеніп жасалса, болашақ маманның өзін-өзі дамыту бағытында
тиімді әсер ету мүмкіншілігін анықтауға болар еді. Және тұлғалық кәсіби
өзін-өзі дамытуға бағытталған білімберу үдерісі мазмұнының,
ұйымдастырушылық формалары мен технологияларының тиімді әсерін қамтамасыз
ететін жағдайлары жасалып, студенттердің өзбетінше жұмысы мен аудиториядан
тыс іс-әрекеті олардың тұлғалық қасиеттерін дамыту үдерісі өзін-өзі
дамытудың, таным мотивациясы мен кәсіби іс-әрекетінің ұстанымдарына
сүйенген жағдайларда болады.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес келесі міндеттер айқындалады:
- психологиялық-педагогикалық зерттеулер тұрғысынан өзін-өзі
дамытудың феноменін талдау негізінде тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық
негіздерін анықтау;
• болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың моделін жасау;
• тұлға дамуы тұрғысынан болашақ маманның кәсіби қалыптасуын
анықтайтын факторлар жүйесін жасау;
• болашақ маманның кәсіби қалыптасуындағы психологиялық-
педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеудің методологиялық негізі:
- жоғары мектеп дидактикасы, білімберу теориясы, жүйелілік көзқарасы
теориясы, тұлғаға бағытталған көзқарас теориясы, Л.С. Выготскийдің мәдени-
тарихи тұжырымдамасы, экзистенционализмнің философиялық аспектілері, ҚР
білімберу және тәрбие саласындағы нормативтік-құқықтық құжаттар;
- өзін-өзі дамыту үдерісінің тұжырымдамалық бағыттары, оларға жалпы
ғылыми категорияларды тұлға, тұлғалық өсу, өзін- өзі дамыту талдау
жатады;
- дамыту педагогикасының идеялары, іс-әрекет теориясының негізгі
ережелері (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, И.А. Зимняя),
тұлғаның жалпы психологиялық теориясы (А.В. Петровский), тұлғаның өзін-өзі
дамытудың тұжырымдамасы (А.Г. Ковалев, А.И. Кочетов, Л.Н. Куликова),
басқару теориясы (П.Я.Гальперин, Н.Ф. Талызина), білімберудің гуманистік
идеялары (В.А. Сластенин, Е.И. Шиянов, О.Н.Газман, В.Д. Шадриков және
т.б.); диалогиялық тұлғалық әсер ету проблемасы бойынша еңбектер т.б.
- білім беру философиясы, таным теориясы, тұлға қалыптасуының теориясы
(А.П. Беляева, Л.С. Выготский, М.С. Каган, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн,
Н,Ф, Талызина және т.б.);
- іс-әрекет тұжырымдамасының негіздемесі (Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский,
М.С. Каган, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Н.Ф. Талызина және т.б.);
- жоғары кәсіби білім беру аймағындағы жалпыдидактикалық зертеулері(В.С.
Безрукова, А.А. Вербицкий, В.Д. Шадриков, Г.У. Матушанский, АүП. Егоршин,
В.М, Филиппов, В,В. Краевский және т.б.)
- кәсіби дайындаудың теориялық негіздері, маманның қалыптасуы (Е.В.
Ткаченко, А.И. Субетто, И.Д. Клочков, О.Ф. Федорова, Э.Ф. Зеер, И.П.
Смирнов, В.М. Монахов және т.б.)
- кәсіби білім беру құбылысын зерттеудегі кіріктірілген модульдік
тұжырымның іс әрекеттік және жүйелілік теориясы
- педагогикалық басқарудың әлеуметтік педагогикалық басқаруы (К.Я.
Вазина, П.И. Третьков. Т.И. Шамова, В.П. Симонов, Р.Х. Шакуров, Ю.В.
Васильев және т.б.).
Психологиялық-педагогикалық зерттеудің пәні мен логикасына сәйкес,
келесі педагогикалық-психологиялық әдістері қолданылады (анализ, синтез,
классификациялау, жобалау және т.б.); эмпирикалық (педагогикалық-
психологиялық бақылау, ауызша және жазбаша сұрақ-жауап, сауалнамалар,
педагогикалық-психологиялық эксперимент, педагогикалық-психологиялық
диагностика); математикалық (алынған мәліметтерді тіркеу, шкаласын жасау,
ранжирование). Осы әдістерді экспериментальдық жұмыстың негізі болып,
қойылған мақсаттар мен міндеттеріне сәйкес зерттеудің тұтастығы қамтамасыз
етіледі.
1-ші тарауда философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғысынан
болашақ маманды дайындау үдерісі мәнінің теориялық талдау негізіне ғылыми-
методологиялық ережелері анықталған.
Болашақ маманның кәсіби мобильдігі мен біліктері дегеніміз практикалық
және ғылыми іс-әрекетте, қоғамдық тәжірибеде үнемі туындайтын өзгерістерге
жылдам жауап беру қабілеттілігі болып табылады. Егер жоғары оқу орны өз
түліктерін кәсіби іс-әрекеттің кіріктірілген (пәнаралық) негіздері
аумағындағы білім мен біліктермен қамтамасыз етсе, оларды маман етіп
дайындаса, әр пәннің аппаратын (методологиясын, негізгі ұғымдары мен
ережелерін) таным және кәсіби іс-әрекет міндеттерін шешудің тәсілі пайда
аланатын етіп шығарса бұл мүмкін болар еді. Болашақ мамандарды кәсіби
дайындаудың методологиялық алғышарттары ретінде жоғары кәсіби білім
берудегі жүйелі-іс-әрекеттік тұжырым қарастырылады. Жүйелі-іс-әрекеттік
тұжырым екі мағынаны біріктіреді: жүйелі көзқарас пен іс-әрекеттік
көзқарас.
Жүйелі көзқарас негізінде біржақты аналитикалық, зерттеудің себептік
әдістерінен бас тартады да, объектінің кіріктірілген қасиеттері тұтастығына
сүйенеді, олардың пайда болуына, сондықтан да объектінің өзіндегі
байланыстар мен өзараәрекеттестігін және қоршаған ортамен 166, с.43
анықтауға назар аударылады. Жүйелілік көзқарасы – жинақталған термин.
Онымен түрлі нақты ғылымдардан және өз объектілерін зерттеудің біртұтас
тенденциясымен біріктірілген бағыттарды белгілейді. Жүйелілік көзқарасы –
жүйелі талдау позициясы тұрғысынан біртұтас ретіндегі құбылысты дамытудың
мәнді заңдылықтарының кешенді зерттеу болып табылады. Сонымен, жоғары оқу
орындарында жүйелілік көзқарасы кәсіби дайындықты жоспарлау мен
ұйымдастыруға, толығынан талдауға мүмкіндіктерді ашады.
В.В.Краевский пікірі бойынша, жүйе – біреуі өзгерсе, екіншісі
өзгеретіндей бір-бірімен байланысты элементтердің тұтас кешені болады.
Жүйе сипаттамаларының минимальды жиынтығына жататындар: әр элементтің
құрамы (оған кіретін элементтердің жиынтығы), құрылымы (олардың арасындағы
байланыс) мен әр элементтің қызметтері, оның рөлі мен жүйедегі мағынасы.
Жүйенің элементі, өз кезегінде, жүйе бола алады, анағұрлым кең жүйеге оның
бөлігі немесе шағын жүйесі болып кіреді.
Жүйелі талдау, зерттеу әдістері жүйесі туралы оқу, іс-әрекет
негізінде күрделі жүйе болып табылады. Ол педагогикалық –психологиялық
мәселелер шешімінің негіздемесі мен іске асуына бағытталған. Талдау
барысында, зерттелініп отырған проблемасы тұрғысынан, іс-әрекеттің
құрылымдық компоненттері қаралады: қажеттіліктері (мотивтері), мақсат
орындаушылық, өзін-өзі басқару, басқару. Іс-әрекет философиялық тұрғыдан
қоршаған ортаға белсенді қатынасының арнайы адами формасы болып табылады,
мазмұнын мақсатты түрдегі және қайта құрылудың өзгерісін қамтиды. Кәсіби
педагогикада іс-әрекеттік көзқарас – практикалық өмірдің түрлі
аймақтарындағы іс-әрекеттің қанағаттануының және тиімділігі үшін қажетті,
білімдер мен біліктердің бірінші меңгеруін қамтамасыз ететін, ұстанымдар,
формалар мен әдістердің жүйесі. Іс-әрекеттік көз-қарастың мәні Б.Г.
Ананьевтің, Л.П. Буеваның, Л.С.Выготскийдің, М.С. Каганның, А.Н.
Леонтьевтің, С.Л.Рубинштейннің, Н.Ф.Талызинаның және т.б. еңбектерінде
ашылады. Әлеуметтік және психологиялық іс-әрекет әрекеттер мен операциялар
жиынтығынан құралатын нақты үдеріс ретінде анықталады (А.Н.Леонтьев);
мәдениетті қалыптастыратын күш ретінде (Э.С. Маркарян); қоршаған ортамен
субъектінің әрекеттестігі ретінде (Л.С.Рубинштейн); адамның өмір сүру
тәсілі ретінде (М.С.Каган); әр адамның нақты өміріне қажетті белгілі бір
формалардың жиынтығы ретінде (ойын, оқу, еңбек) және онтогенезде жетекші
рольді атқаратын (Б.Г.Ананьев) болып табылады.
Зерттеу барысында келесі зерттеу әдістемелері қолданылды:
А) теориялық зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді талдау;
Б) сұхбаттасу өткізу, сауалнама алу, тестілеу, психологиялық-педагогикалық
эксперимент, математикалық өңдеу әдістері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттердің теориялық және салыстырмалылық
талдауы жасалынады;
2. болашақ маманның өзін-өзі дамыту үшін оқыту процесінің жетілдіру
механизмдерін анықтап қарастырылады (студенттердің өмірлік
тәжірибесімен психологиялық-педагогикалық теориясының мазмұны мен іс-
әрекеттік механизмдерін анықтайтын ішкі тұлғалық ұстанымдарға сыртқы
әсерлердің ауысуы);
3. студенттердің кәсіби өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін педагогикалық
жағдайлар кешені жасалынады (арнайы және кәсіби дайындығының бірігуі
мен кіріктіруі негізінде кәсіби дайындықтың тәсілдері мен жолдарын,
мазмұнын талдау өз еркімен өзбетінше әрекетін қамтамасыз етеді; тиімді
кәсіби қалыптасуын қамтамасыз ететін өзбетінше шығармашылық іс-әрекеті
үшін білімберу кеңістігін құру);
4. болашақ маманның тұлға ретіндегі өзін-өзі дамытудың нәтижелілігі және
кәсіби қалыптасуының өлшемдері жасалады (мотивациялық, мазмұндық,
операционалдық және рефлексивті).
Теориялық маңыздылығы: болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуы
барысындағы өзін-өзі дамыту мәнінің теориялық негіздемесі жасалады.
Практикалық маңыздылығы: болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамыту үшін
оқыту процесін жақсартудың педагогикалық-психологиялық шарттары
қарастырылады.
Зерттеу жұмысы келесі кезеңдерден тұрады:
І-ші кезеңі зерттеу мәселесі бойынша арнайы әдебиеттерді зерттеу мен
олардың теориялық-методологиялық талдауын жасау; болашақ мамандарды
дайындаудың оң тәжірибесін зерттеу мен жалпылау; ғылыми аппараты мен
болжауын жасау, тәжірибе-экспериментальдық жұмыстың негізгі бағыттарын
анықтау мен тәжирибелік материалдар жинақтау. ІІ-кезеңі – болашақ маманның
тұлғалық-кәсіби моделін жасау. ІІ – тәжірибелік жұмыстың алынған
нәтижелерін талдау мен жалпылау, алынған теориялық және тәжірибелік
қорытындыларды нақтылау, зерттеудің теориялық және тәжирибелік бөлімдерін
жүйелеу, диплом жұмысын әзірлеу.
Ғылыми нәтижелер, осы зерттеудің негізгі ережелері мен қорытындылары
тұжырымдамалық көз-қарастарының методологиялық негіздемесімен; олардың
теориялық талдауымен; тәжирибелік жұмыс барысында зерттеудің оң
нәтижелерімен; зерттеудің ғылыми аппаратына сәйкес әдістер мен
әдістемелерді пайдаланумен; алынған нәтижелерді тексеру мен таладаумен
қамтамасызданады.
Қорғауға келесі ережелер ұсынылады:
• кәсіби өзбетінше қалыптасу – тұлғаның өзін-өзі дамуының көпаспектілі
және көп факторлы үдерісі болып табылады. Ол болашақ маманның тұлғалық
гуманистік, іс-әрекеттік, мотивациялық-құндылық кезеңдері мен
мотивациялық-қажеттілік, когнитивті, тұлғалық-іс-әрекеттік,
рефлексивті сфераларынан құрылады;
• болашақ маманның кәсіби өзін-өзі қалыптасуының педагогикалық-
психологиялық қамтамасыздануы білім беру үдерісі мәнінің ауысуымен
түсіндіріледі; ол өз кезегінде студенттің кәсіби өсуіне бағытталған
ішкі ұмтылыстарына, тұлғасының өзін-өзі дамуына, өзбетінше оқу-
танымдық іс-әрекеті мотивациясы дамуына, өзінің өзін-өзі дамуының
кәсіби қалыптасуына бағытталып, болашақ маманның мақсатты түрдегі өзін-
өзі құрудың және әр-қайсысының шығармашылық өздігінен іс-әрекетінің
рационалды жағдайларын жасайды.
• Жоғары оқу орындарындағы білім беру жүйесінде тұлғаның өзін-өзі
анықтауына, өзін-өзі іске асыруына, өзін-өзі көрсете білуіне
бағытталған субъектілердің өзара әрекетінен тұратын педагогикалық
процесінің кәсіби бағыттылығының түрлі шығармашылық іс-әрекетінде өзін-
өзі қалыптасуын қаматамасыз ететін, білім беру үдерісінде арнайы
білімдер мен тәжірибелік дайындықтың кіріктіруі ретінде, педагогикалық
жағдайлардың жиынтығын сақтау барысында болашақ маманның тұлғалық-
кәсіби өзін-өзі дамуының нәтижелілігіне жетеміз.
Зерттеудің құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І-тарау. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-
психологиялық негіздері
1.1. Болашақ маманды дайындаудың психологиялық-педагогикалық аспектілері
Басқа ғылымдар арасында психология ғылымының маңыздылығы туралы
айтатын болсақ, басқарушылық қызметтегі адамдармен қарым-қатынас 80 пайызды
құрайды, “адам-машина” жүйесіндегі апаттардың 70 пайызы операторлардың
кінәсінен болады. Бүгін ел нарықтық қатынастарға ауысып, психология
ғылымының жаңа бағыттары пайда болып, даму үстінде: нарық психологиясы,
бизнес психологиясы, ақша психологиясы, жарнама психологиясы, кәсіпкерлік
психологиясы және т.б. Психологиялық білімдер саясаткерлерге,
менеджерлерге, дәрігерлерге, заңгерлерге, педагогтарға, инженерлерге қажет.
Қазіргі күні кадрлық менеджменттегі психодиагностиканы қолдану
маңыздылығына тоқталып кеткеніміз дұрыс болады, мысалы, коммуникативтік
қабілеттер менеджер іс-әрекетінде үлкен маңыздылыққа ие.
Д.Голланд тұлғаның белгілі бір мамандыққа сәйкес келуін анықтау
әдістемесінің авторы болады, оның пікірінше вербальды белсенділіктің жоғары
деңгейі кәсіпкер типіндегі тұлғаның маңызды қасиеті болып табылады
(J.Holland, 1973). Сондықтан да коммуникативтік қабілеттерді
диагностикалаудың кадрлық менеджментте маңызы зор.
Психикалық құбылыстармен барлық мамандар кездеседі (психикалық
бейнелер және ұғымдар, түйсіктер мен қабылдаулар, есте сақтау және ойлау
қабілеттері, зейін мен ерік, эмоция мен түс көру, тұлғаның қасиеттері мен
күйлері). Психология адам белсенділігінің мінез-құлығының, қарым-
қатынасының, іс-әрекетінің заңдылықтарын ашады. Психология басқа адамның
мінез-құлығына әсер етудің жолдарын анықтап, өзін-өзі басқаруы бойынша
нұсқаулар жасайды. Ол адам интеллектісі мен қабілеттерін, индивид
қасиеттері мен топтарын анықтаудағы әдістерін береді.
Адам, өз “Менін” және қоршаған ортаны бейнелей отыра, өз
белсенділігін реттей отырып, үнемі психикалық құбылыстарға енеді, бірақ оны
ол саналы түрде ұқпайды. Психология пәні көптеген өмірлік ұғымдарды
бітірушінің сөздік қорына енгізеді. Университеттік білімі бар адам үшін
бүгінгі күні “психика”, “қабылдау”, “мотив”, “қарым-қатынас” деген сөздерді
білмеуге болмайды. Сондықтан да, ХХІ ғасырда психология ғылым ретінде
өзекті болады. Қазіргі кезде жоғары оқу бағдарламаларына “Психология және
педагогика” пәндері кіріктірілген. Бірақ, көп жағдайда, осы пәнге 18 сағат
бөлінеді екен. Сонымен бірге, осы курс жалпы психология және педагогика
пәндері ретінде оқытылады.
Психологиялық емес мамандарға қолданбалы психологиялық пәндер
оқылмайды: “Басқару психологиясы”, “Қарым-қатынас психологиясы”, “Заң
психологиясы, “Кәсіби іс-әрекет психологиясы”, “Жетістік психологиясы”
және т.б. Қазіргі жағдайда оқытудың психологиялық аспектілерін күшейту
проблемасы өзекті болатындығы сондықтан да. Осы проблемалар қандай болады
екен?
1-ден, педагогика және психология пәндерін ажырату қажеттілігі бар;
2-ден, оқу сабақтарын талдау нәтижелері бойынша анықталғаны – бұл оқу
бағдарламаларында психологиялық пәндердің тізімін кеңейту қажеттілігін
көрсетеді;
3-ден, сабақтарға қолдау көрсету негізінде психологиялық әдістемелік
әдебиеттері мен құралдары керек. Психологиялық-педагогикалық тәжірибеде
ойлау процесінде логикалық операцияларының бар жиынтығы пайдаланылмайды:
салыстыру, абстракциялау мен нақтылау, жалпылау. Сабақтарға қызығушылық
тудыратын тәсілдері қолданылмайды: нақты есте қаларлық мысалдар мен
фактілер, цифрлар мен бағдарлар; оқу қиншылықтарын құру; студенттердің
таным іс-әрекеті белсенділігін қалыптастыратын оқытушының оқу іс-әрекеті
тәсілдерінің көптүрлілігін пайдалану және т.б. Қызығушылықтың пайда
болуының мәнді факторы ретінде оқу материалының эмоциялық жағы
қарастырылады, осы мәселелер шешімінің болашақ іс-әрекетпен байланыстылығын
көрсету маңызды. Сабақтарға психологиялық қолдау көрсетудің белгілері
табалдырықтық түйсіктері нормаларын сақтаумен байланысты: дыбыс жиілілігі –
40-80дб, фонынан жоғары болу – 6 дб; сөздер арасындағы интервалдарды
сақтау - 40 мкс, сөйлеудің темпі – 1 минутта 120 сөз, сөйлеу қарқыны -
20-80 бит секундасына, сөйлемнің ұзындығы – 13 сөзден аспайды.
4-ден, жоғары оқу орындарында психологиялық қызмет қажеттілігі
туындап отыр. Бүгінгі күні барлық орта мектептерде психологиялық қызметі
бар. Жоғары оқу орындарында психологиялық қызметтің басты мәселесіне
кәсіптік бағдарлау мен кәсіптік таңдау сұрақтары айналар еді. Көптеген
студенттер өз мамандығын дұрыс таңдамайды. Жалпы психологияның негізі
бойынша белгілі бір мамандықты таңдауда студенттің мамандықты таңдаудағы
мотиві маңызды. Осы мотив саналы немесе саналы емес болады. Ал жоғары оқу
орнын бітірген болашақ маман кәсіби таңдау жасауға тиісті. Проблеманың
дұрыс шешіміне байланысты таңдаған кәсіптің меңгеру тиімділігі анықталады,
келешектегі іс-әрекет тиімділігіне, еңбекпен қамтамасыздануына, кәсіби
дәрежесін көтеруге ұмтылысы мен кәсіби өсуіне негіз болады. Жалпы
психология кафедрасының бірінші курс студенттері арасында өз мамандықтарын
таңдаудың себептері туралы білу үшін, сонымен бірге 1-семестрде оларға
оқылған пәндерге қатынасын анықтау үшін жүргізілген сұрақ-жауаптың
нәтижесі келесідей болды:
1. Себептерін айтқанда: “адамдарға көмек беру ниетім бар”, “адамды танып
білу қызықты”, “адамдарға әсер еткім келеді”, “өз проблемаларымды
шешемін”, “психолог кеңес берді” және т.б. Сонда студенттерде
әлеуметтік және таным мотивтері басым болады.
2. Оларды математика, қазіргі жарытылыстану, информатика пәндері аз
қызықтырады, ал арнайы пәндерден – антропология мен анатомия тіптен
қызықтырмайды екен.
Жауаптардың барысы бойынша тағы да бір анықталғаны, ғылым ретінде
психология пәні және психолог мамандығы туралы пікірлері жеткілікті
дамымаған. Психологтың кәсіби іс-әрекеті олармен түсініктіліктік және
кеңесберушілік ретінде қаралады. Психология туралы тұрмыстық пікірлері 21
пайызды құрайды. Осыған орай психологтың іс-әрекеті туралы ғылыми, зерттеу
жұмысы ретінде көзқарасы қалыптаспаған. Психолог жұмысының қиындығы мен
көптүрлілігін ұқпаған. Яғни психологтың жұмысы туралы пікірлері аңыздар
негізінде қалыптасқан. Студенттердің 16 пайызы өз мамандығын түсер алдында
бір жыл бұрын таңдағанын айтады. Олардың кейбіреулері өз болашағына қатысты
нақты мақсаттарын белгілеген. Сонымен, бірінші курс студенттерінде 020400
мамандығы бойынша әліде психология пәні мазмұны туралы және психологтың
кәсіби іс-әрекеті туралы, психолог мамандығы туралы көзқарастары ғылыми
тұрғыдан қалыптасып, дамымаған. Бұл дегеніміз абитуриенттер арасында
болашақ мамандығы ерекшеліктері туралы насихаттап, үйрету қажеттілігін
көрсетеді. Психологиялық қызмет басынан жалпы даму деңгейіне қарай оларды
іріктеп анықтауға мүмкіндік берер еді.
Жоғары эмоционалдық тітіркену, стресс жағдайларын айзайтуды көздейді,
психологиялық кеңес беру мен психокоррекцияны керек етеді. Психологиялық
қызмет жоғары оқу орындарын, отбасы, басқа әлеуметтік институттарымен
бірлесіп болашақ маманның моральдық құндылықтарын қалыптастыру мақсатында
олардың күштерін реттеуге мүмкіндік береді. Өмір қазіргі күні әрбір қадамды
психологтың нұсқауларымен салыстыруды талап етеді. Осы ереженің сақталуы
болашақ маманды дайындаудың деңгейін көтереді, олар қазіргі үнемі
күрделену үстіндегі талаптарға сай болар еді.
Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды
дайындау кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап
етеді. 1-ші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен
әдістеріне. Оқу бағдарламалары бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі
ретінде абстрактылы сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ
кәсіби іс-әрекеттен алшақ болатын пәнді оқыту деп түсіндіріледі. Осындай
білімберу мазмұнына көзқарас энциклопедизм идеясы мен тұлғаның жан-жақты
даму тұжырымдамасынан туындайды, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру
негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды.
Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы түрлі
мағлұмат алады. Бірақ осы мағлұматтар өзбетінше ешқандай рөл атқармайды,
егер де тұлға үшін маңызды болмаса. Барлымызға мәлім, бір оқиғалар есімізде
ұзақ қалады, ал басқалары өте тез ұмытылады. Осыған орай, басқа бір
мәліметті мүлдем байқамауымызда мүмкін. 1-ші ретте тұлға үшін оқу пәндері
мазмұнының маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілерімен айтылады,
мысалы, А.А. Вербицкийдің (1991) пікірі бойынша, мәтінді механикалық түрде
есте сақтауда меңгерілген білім тұлғаның жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол
үшін әрекетке бағыттайтын оның әлемге, қоғамға, басқа адамдарға және өзіне
қатынасын білдіретін білімнің болмағандығы.
Е.Б. Тесля болашақ мұғалімдердің кәсіби қызығушылығының қалыптасу
жағдайларын қарастырып, іс-әрекет мағынасының ұғымына көңіл аудары: “Өз іс-
әрекеті үшін зерттелініп отырған процестердің маңыздылығын ұғыну, оның
мәнін түсіну педагогикалық іс-әрекет пен оқуға деген қызығушылықтың
қалыптасуының маңызды алғышартының бірі болады” Е.Б.Тесля, 200, с.59.
Тұлғалық маңызы бар оқытудың методологиялық аспектілері
Н.Ф.Добрынинаның, С.Л.Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің, А.А.Вербицкийдің,
Г.Олпорттың, К.Роджерстің және т.б. еңбектерінде қаралады. Сонымен бірге
осы идеяның практикалық іске асуы кең дамуын таппады. Оқытудың теориясы мен
технологиясы арасында, оларда оқу пәндерінің белсенді және әлеуметтік
мазмұнының тұлға үшін маңыздылығына тоқталады, бұл жерде А.А. Вербицкийдің
теориясы мен контексті оқыту технологиясын айтуға болады. Контекстік
көзқарас негізінде кешенді зерттеу өткізілді, оның мақсаты – студенттердің
оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби
дайындықта іске асыру болып табылады.
1.2. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды тиімді дайындаудың
психологиялық-педагогикалық шарттары.
Ғылымның және технологияның қазіргі жағдайын бейнелейтін
фундаментальді білім беру болашақ мамандардың тек тәжірибені белсенді
қабылдау ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттілігін анықтайды. Білімберудің осындай типіне қазіргі жоғары оқу
орындары бағытталған. Болашақ мамандардың, яғни студенттердің зерттеу
біліктерін меңгеру қажеттілігі, бір жағынан, Мемлекеттік стандарттың
талаптарымен айқындалады, онда бітірушің осы кәсіби аспектісі нақты
анықталған; екінші жағынан, қазіргі мамандардың кәсіби іс-әрекетімен
айқындалады. Мысалы, болашақ мамандарды дайындауда педагогтардан іс-
әрекеттің шығармашылық табиғаты білімберу үдерісін зерттеу білігін талап
етеді, соның ішінде оны ұйымдастырудың мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға.
Сондықтан да жоғары оқу орындарының студенттерін зерттеу жұмысы
процедурасымен таныстыру керек, оны өткізудің дағдыларын қалыптастыру
қажет. Мысалға, зерттеушілік білігін қалыптастыру оқыту барысында, сонымен
бірге студенттің кафедраның ғылыми-зерттеу жұмысына қатысуы барысында
қалыптасады. Соңғысына студенттерді бағыттар мен кафедра педагогтарының
ғылыми жұмысы ерекшеліктері тематикасымен кеңінен таныстыру ықпал етеді,
оларды проблемалық топтарға қатыстыру, табысты зерттеу жұмысын жүргізетін
оқытушыларға 1-ші курстан бастап бекіту.
Осы бағыттағы тиімді жұмысты қамтамасыз етудің бірінші шарты ғылыми
зерттеу логикасына сәйкес зерттеу біліктерінің номенклатурасын жасау
жатады: мақсатқа бағытталған бақылауды өткізудің білігі, экспериментті
өткізу білігі, проблеманы айқындау білігі мен зерттеудің болжамын анықтау
білігі, зерттеу әдістерін қолдана білу білігі және т.б.
Зерттеулік білімдердің тиімді қалыптасу жағдайларынан осы процестің
үздіксіздігі мен тұтастығын бүкіл кәсіби дайындықтың жүйесін асыру
барысында ерекше айтамыз. Оған аудиториялық сабақ пен студенттің өзбетінше
жұмысы (студенттің оқу-зерттеу жұмысы мен ғылыми-зерттеу жұмысы), аталған
біліктерді саналы және шығармашылық меңгерудегі түрлі әдістер мен
тәсілдерді пайдаланумен байланысты тәжірибе жатады.
Зерттеу біліктерді қалыптастырудың маңызды шарты ретінде зерттеу іс-
әрекетінің мотивациясы болып табылады: қызығушылықтарын стимулдау, зерттеу
жұмысы қажеттілігін, кәсіби өсу үшін аталған біліктер жүйесін меңгерудің
маңыздылығын негіздеу. Мысалға, осы жұмыстың бастамасы ретінде 1-ші курстан
бастап, Мамандыққа кіріспе деп аталатын курс ұйымдастыруға болатын
сияқты, оның барысында кәсіби іс-әрекеттің ерекшелігі мен шығармашылық
сипатын ашуға болады. Практикалық сабақтарда өзін-өзі тану, өзіндік
қызығушылықтары мен қабілеттерін талдау, олардың таңдаған кәсіпке
сәйкестілігін анықтау үшін жағдайлар жасалады. Конференцияға рефераттарды
дайындау барысында студенттер новатор-зерттеушілердің жетістіктерімен
танысады, шартты түрде айтқанда, өзіне салып көреді мастерге лайықты
кәсіби біліктер мен тұлғалық қасиеттерді, оның барысында келесідей зерттеу
біліктерін меңгеру қажеттілігін саналы түрде ұғынады, бар тәжірибені
талдау, проблеманы тұжырымдау, өз жұмысының нәтижесін жүйелеу сияқты
білігі.
Аталған біліктердің қалыптасуы мен зерттеу жұмысына қызығушылықты
тудыру шарасына түрлі кәсіби жағдайларды талдау мен диагностикалауды
өткізу, жоғары курс студенттерімен орындалатын тапсырмалардың зерттеушілік
сипаты және т.б. басқа әдістері жатады. Сонымен қажетті білімдер жүйесі
және қалыптасқан зерттеу біліктерімен бірге зерттеу іс-әрекетіне оң
көзқарастың болуы болашақ маманның тиімді кәсіби іс-әрекетке дайындығын
қалыптастырады.
Екінші шарты жоғары оқу орындарындағы студенттердің кәсіби-тұлғалық
мәдениетін қалыптастыру болады. Болашақ маманның кәсіби дайындаудың
тиімділігі жоғары білімберудің қазіргі жүйесінің талдауын сонымен бірге
жүйелілік-құндылық көзқарасы тұрғысынан қарама-қайшылықтардың талдауын
талап етеді. Маманның кәсіби-тұлғалық мәдениеті оның іс-әрекетінің бүкіл
жүйесін қамту керек. Осыған орай жоғары оқу орындары студенттерінің
білімберу мазмұнын қалыптастыруда жүйелілік-құндылықтық көзқарасы өзекті
болады. Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру проблемаларын тиімді шешу,
оның әлеуметтік қасиеттерін дамыту оқу-тәрбие және ұйымдастырушылық жұмысты
талдау, теориялық және нақты-әлеуметтік зерттеулердің, тұлғалық және
мәдениет теориясы нәтижесін жалпылау негізінде болады. Мысалы, Э.
Табылдының пікірінше: Ұлттық мәдениеттің қайнар бастауы – оның (ұлттың)
рухани азығының асылдық қасиеттеріне байланысты. Халықтың рухани қуатын
арттыратын қозғаушы күш – оның әдебиеті, өнері, әдебі мен эстетикалық
болмысы. Әдеп-мәдениет негізі, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер – халық
мәдениетінің көрсеткіштері т.б. тақырыптар бойынша оқылатын лекцияларда
ұлттық мәдениеттің негіздері, оның бұрынғысы мен кәзіргісі және болашағы
ғылыми дәлелдемелермен айқын көрсетіледі 49, с.11-12. Осы анықтамаға
сүйене айтатынымыз, мәдениет білімберушілік құндылық ретінде студенттерді
дамыту мен тәрбиелеуде тұрмыстың, ойлаудың, сауықтырудың мәдениетінде,
қатынасында, қарым-қатынасында, дүниетанымдық мәдениетінде, эстетикалық іс-
әрекетінде көрініс береді.
Бұл жерде маңыздысы – болашақ маман тұлғасының мәдениеті қалыптасуының
механизмдерін зерттеу мақсатты түрде ұйымдастырылған жоқ. Бірақ дамытушылық
білімберу мен мәдениеттің аспектілері қаралады, олардың өзарабайланысы мен
өзараауысуы. Осыған орай болашақ маманды дайындау жүйесінде студенттердің
үнемі өз кәсіби дәрежесін көтеру қабілетін дамыту шеңберінде жүйелілік-
құндылық көзқарасының маңыздылығы оқу-тәрбие процесі барысында анықталады.
Осыған байланысты жоғары кәсіби білімберу іс-әрекет ретінде қарастырылады,
оның мақсаты – болашақ маманның интеллектуалдық-адамгершілік тұлғасын
дамыту. Болашақ маманды дайындаудағы жүйелілік-құндылықтық көзқарасы жүйе
ретінде түсіндіріледі, ол жаңа ғасырдың мәдени және гуманистік
құндылықтарын есепке алу негізінде құрылады: субъектілікпен,
диалогиялықпен, дамытушы бағыттылықпен, кіріктірушілікпен,
фундаментальдықпен, үздіксіздікпен.
Сонымен қазіргі білімберу парадигмасын әлеуметтік-тұлғалық, тұлғаға
бағытталғандық, гуманистік білімберу деп атауға болады. Кәсіби мәдениетті
қалыптастырудың басты мақсаты жоғары білімберудің құндылығы ретінде
студенттердің әлеуметтік маңызы бар қасиеттерін дамыту болып табылады.
Кәсіби білімберудің әлеуметтік-тұлғалық аспектісін іске асырудың негізгі
тәсілі ретінде білімберудің проблемалық, сараптамалық, рефлексивтілік,
диалогтік оқытудың және тәрбиелеудің, ұжымдық мәдени-шығармашылық іс-
әрекеті технологияларын пайдалану қарастырылады. Ғылыми әдебиеттерді
талдау барысындағы зерттеу бойынша білімберу мәдениеттің нәтижесі болады,
сонымен бірге оның жасаушысы болып анықталады. Шығармашылықтың объектісі
ретінде маманның бейнелері мен мақсаттары, символдары мен ұғымдары,
қылықтары мен қатынастары, құндылықтары мен сенімдері болады. Шығармашылық
ізденіс барысында ол өзі үшін адамтану мен құрметтеу аумағындағы
коммуникативтік мәдениет көрсеткіші ретіндегі гуманистік құндылықтарымен
жаңалықтар ашады.
Болашақ маманды дайындау жүйесіндегі жүйелілік-құндылықтық көзқарасы
– бұл маман біліктілігінің жоғары көрінісі және кәсіби құзырлығы болып
табылады. Осы кәсіби-тұлғалық мәдениет деңгейінде толық мөлшерде маманның
адами жеке даралығы көрініс беруі мүмкін. Болашақ маманның тұлғалық және
кәсіби мәдениеті жүйесіндегі құрылымында басты компоненттері ретінде
конструктивтіліктік, ұйымдастырушылық, коммуникативтік аймақтарын
анықтадық. Студенттер іс-әрекетінің конструктивтік аймағы ұйымдастырушылық
іс-әрекетімен нәтиже шығарады, өйткені әрбір кәсіби әрекет соңғы
нәтижесінде кешенді ұйымдастырушылық акт ретінде қаралады. Өз кезегінде
конструктивтік және ұйымдастырушылықтық іс-әрекеттері студенттермен
оқытушының дұрыс өзара қатынастарын орната білсе күшейеді.
Болашақ мамандардың кәсіби-тұлғалық мәдениеті қалыптасуының моделін
құрудың блоктары анықталды: тұлғалық-әрекеттік, гуманистік,
антропологиялық, жалпымәдениеттілік.
Зерттеудің методологиясы білімберудің жүйелілік-құндылық парадигмасы
шеңберінде болашақ маманның тұлғалық жаңа құрылымдары пайда болуы мен
дамудың тенденциялары және кәсіби-білімберушілік жағдайларын анықтау мен
зерттеуінің іске асуы, ғылыми көзқарастар жүйесіне негізделеді:
1. Акмеологиялық, кәсіби дайындық барысындағы табиғи және әлеуметтік-
мәдени факторлар интеграциясын анықтауға мүмкіндік беретін сыртқы
басқарудан ішкі басқаруға өту негізінде.
2. Мәдениеттілік, маманның интеллектуалдық-адами қабілеттерін дамытуға
бағытталған іс-әрекеттің мазмұндық компонентінің бағытталған, мәдени-
білімберу іс-әрекеті дамуының сыртқы қалыптасуы мен ішкі дамуы мақсаты
мен мазмұнын, тәсілдері мен нәтижелерін өзіндік анықтауына
бағытталған.
3. Тұлғалық, мәдени және кәсіби аспектіде өзіндік ұғыну субъектісіне
мамандықты игерудегі болашақ маманға қатынасын бейнелейді. Кәсіби
мәдениетті игеру оны объективтіліктен субъективтілікке ауыстырумен
байланысты. Е.В.Бондаревскаяның пікірінше, бұл процесс, оның барысында
кәсіби мәдениеттің моделі студенттермен айқындалады және кайтадан
затталынады, кәсіби іс-әрекет пен мінез-құлықтың тұлғалық моделіне
айналады. Сондықтанда тұлғалық-шығармашылық аспектісі кәсіби
мәдениетті қарастырудың кәсіби мәдениетті игерудің механизмін
тұсіндіреді. Ол өздігінен дамитын субъектінің маман ретіндегі
тұлғаның өзекті қасиеттерін анықтаудың шығармашылық актісі болады.
Қоғам соңғы нәтижесінде өзіндік мақсаттылық ретіндегі өзінің жан-жақты
дамуына бағдарланған адамды керек етеді.
4. Аксиологиялық, осыған сәйкес мәдени-білім берушілік білімдердің пайда
болу процесі кәсіби іс-әрекетке болашақ маманның құндылық қатынастары
жүйесімен анықталады. Мәдениет ұғымын зерттеудегі аксиологиялық
көзқарастың негізінде түрлі мәдениеттің фундаменті ретінде
құндылықтарды түсіну жатыр (А.И. Арнольдов, Ю.И.Ефимов, Л.Н. Коган,
В.П.Тугаринов, Н.З.Чавчавадзе, Ph.Phenix, W.B.Frick және т.б.).Осы
авторлардың пікірінше, мәдениет өсы сөздің жоғары және кең
мағынасындағы еңбектің нәтижесі болады - шығармашылық, өзгермелі және
өзіндік жаңару іс-әрекетінің өнімі... құндылықтар әлемі Чавчавадзе
Н.З. Культура и ценности. -Тбилиси:Мецниерба, 1984. -С.10..
Мәдениетке осы көзқарасы тағы бір бағытпен толықтырылады. Өйткені
мәдениет және оның мағыналары өзбетінше болмайды, тек адамның
шығармашылық іс-әрекеті арқылы болады. Сондықтанда мәдениеттің нағыз
мазмұны шығармашылық іс-әрекетті болып табылады, оның барысында осы
рухани құндылықтар жасалады Баллер Э.А. Социальный прогресс и
культурное наследие. - М.: Наука, 1987. -С.47.. Н.А.Бердяев,
В.С.Библер мәдениет ұғымын шығармашылық пен еркінділікті жүзеге асыру
ретінде адам болмысының мәнін ашу үшін пайдаланады. Мәдениеттің
адамның шығармашылық іс-әрекеті ретінде қаралуы тұлғалық-шығармашылық
көзқарасының негізін құрайды (Н.С.Злобин, В.М.Межуев және т.б.).
Адамның шығармашылық белсенділігі іс-әрекет тәсілдерінде көрініс береді.
Осыдан мәдениет адам дамуының өлшемі болады, өйткені ол адамдардың бүкіл
тарихы барысындағы олардың қоғамдық өміршендігінің игерілген құндылықтардың
көлемі ретінде сипатталмайды. Ол адамның осы құндылықтарға бағытталуының
тәсілі болады. Мәдениетті іс-әрекет тәсілдерінің жиынтығы ретнде қаралуы
жүйелілік-технологиялық көзқарастың негізін құрайды (М.С. Каган,
Э.С.Маркарян және т.б.) Мәдениетке қатысты қарастырылған көзқарастар,
культорологияда қалыптасқан, кәсіби-педагогикалық мәдениетіне арналған
зерттеулерде қаралған. Мысалы кәсіби-педагогикалық мәдениетті зерттеудің
аксиологиялық аспектісі Е.В.Бондаревскаяның И.Ф.Исаеваның, Е.Н.Шиянованың
еңбектерінде қарастырылып, тікелей педагогикалық іс-әрекетте жүзеге
асырылатын, тұтас педагогикалық процесске кірістірілген, прогрессивті
педагогикалық оймен жасалған, педагогикалық құндылықтар жиынтығының
сипаттамасы ретінде болады. .
5. Іс-әрекеттік, студенттердің кәсіби білігін қалыптастыру мақсатында
студенттерді кәсіби ойлау мен әрекет етуге тарту.
Зерттеу барысында жоғарыда айтылған барлық көзқарастар кәсіби-тұлғалық
мәдениетті білімдер, біліктер, тұлғалық қасиеттер жиынтығы ретінде
анықтауға мүмкіндік берді. Нәтижесінде маман мәдениетінің негізгі
компоненттері болып білімдер, біліктер мен дағдылар, тұғалық қасиеттер;
кәсіби-шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі; кәсіби этика анықталды.
Зерттеу барысында жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындау
үдерісінің мәдени-білімберу аспектісін дамытудың моделі жасалынды. Ол
келесілерді қамтиды: өзін-өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі басқару,
толеранттылық, кәсіби этика, өзін-өзі анықтау және т.б.
Осының барлығының негізінде студентерді дайындау барысында кәсіби-тұлғалық
мәдениет қалыптасуының құрылымдылық компоненттері анықталды.
Е.В.Бондаревскаяның, Е.Н.Шиянованың пікірімен толығынан қосыламыз, болашақ
маманның жаңару мен коммуникативті іс-әрекеттердің негізін кәсіби-
педагогикалық мәдениет құрайды, ол тиімді іс-әрекеттер тәсілдері мен
жолдарын кіріктіреді.
• Мотивациялық, қажеттіліктерді, мотивтерді, қызығушылықтарды қамтиды,
яғни болашақ мамандардың жоғары оқу орындарының білім беру үдерісіне
кіруді қамтамасыз етеді;
• Бағдарлаушылық іс-әрекеттің танымдылық мақсатын қабылдау мен өзінің
адамгершілік жетілуінің, оны жоспарлаудың және жобалаудың;
• Бағалаушылық, кәсіби-тұлғалық мәдениетті қалыптастыру шенберінде іс-
әрекет нәтижелерін орындалатын міндетпен салғастыру негізіндегі
әрекеттердің орындалуының барысы туралы кері ақпаратын жүйелі алудың
мазмұнын қамтиды;
• Мазмұндық-опреационалдық, екі өзара-байланысты бөлімдерден тұрады:
жетекші білімдер жүйесі (теория, заңдылықтар, фактілер, көзқарастар)
және оқудың тәсілдері (ақпарат алудың құралдары мен білімдерді
қолдану);
• Еріктілік, зейінді. Ерікті, мәдени құндылықтарды игеру бойынша
әрекеттердің эмоционалдық жағын қамтиды.
Біздің зерттеуміз бойынша осы моделдің табысты қызмет етуге келесі
кіріктірілген процестер ықпал етеді жоғары оқу орындарында: арнайы
пәндердің өзарабайланыстылығы; осы пәндердің практикалық және шығармашылық-
теориялық өзараәрекеті; жоғары оқу орындарында тұтас білім беру кеңістігін
құру, тәжірибемен алмасу негізіндегі.
ІІ-тарау. Болашақ маман тұлғасының өзін-өзі дамытудың психологиялық-
педагогикалық негізі
1. Субъект қалыптасуының алғашқы кезеңдері мен тұлғаның
өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық көзқарастары.
Адам, бізге барлығымызға мәлім, әлемдегі ең күрделі жан. Ол
материяның әлеуметтік формасына жатады. Әлеуметтік индивид бола тұра,
қоғамның мүшесі болу алдында, әлеуметтену үдерісінен өтуі тиіс, тұлға
ретінде қалыптасуы керек. Қоғамның талаптарына сәйкес адамды тәрбиелеу мен
оған білім беру қажет. Оның күрделілігі – оның нәтижесін алдын ала болжай
алмайтындығымызда.
Субъект психологиясын өңдеу адам қалыптасуының негізгі кезеңдерін іс-
әрекет субъектісі ретінде сипаттайды. Субъект психологиясының басты
ережелері, философиядан өз бастамасын алатын, С.Л. Рубинштейнмен, Д.Н.
Узнадзамен, Б.Г. Ананьевпен жасалған, және олар жалпы түрде болатын
психологиядағы гуманистік бағытта. А.В. Брушлинский, К.А. Абульханова
–Славская субъект психологиясы негіздерін дамытады, С.Л. Рубинштейн
жасаған. Субъект психологиясының негізгі ережелері келесілерге келтіруге
болады: субъект - тұтастылықтың және автономиялықтың өз белсенділігінің
жоғары деңгейіндегі адам. Осы деңгейде адам өте қатты жекеленіп кеткен,
яғни өз мотивациясы, қабілеттері, психикасы ерекшеліктерін білдіреді. Адам
субъект ретінде туылмайды, ол іс-әрекет барысында субъект болады. Әр тұлға
– субъект, бірақ ол тұлғаға теңестірілмейді. Субъект - өзін-өзі
ұйымдастырудың белгілі бір сапалы тәсілі, тұлғаның өзін-өзі реттеудің, ішкі
және сыртқы жағдайларды келістірудің тәсілі, барлық психикалық
процестердің, күйлердің, қасиеттердің реттеу орталығы, сонымен бірге
қабілеттердің, объективті және субъективті мақсаттарға қатысты тұлғаның іс-
әрекеттің міндеттеріне мүмкіндіктер мен шектеулері. Субъектінің
тұтастылығы, бірлігі және кіріктірілуі оның психикалық қасиеттері
жүйелілігінің негізі болады (Брушлинский А.В. Исходные основания психологии
субъекта и его деятельности. Брушлинский А.В. Исходные основания психологии
субъекта и его деятельности 13, с. 208-269; 14, с.559-570.; 15, с. 330-
346.).
Субъектінің тұтастылық проблемасын аша отырып, А.В.Брушлинский адам
дамуының барлық кезеңдеріндегі табиғилық пен әлеуметтіктің байланыстылығын
айтады. Субъект психологиясының келтірілген негізгі ережелердің сұлбасы,
осы бағыттың жалпы түрде жасалғаны және теориялық-экспериментальды
негіздеуді қажет етеді. Екі идеясының психологияның дамуына маңызы зор.
Бірінші ережесі – субъект-іс-әрекеттік және жүйелілік көзқарастарының
бірігу мүмкіншілігімен байланысты. Осындай бірігу екі парадигманың
тұжырамдамалық сұлбаның орталығына адам психологиясының субъект ретіндегі
орналасу негізінде мүмкіншілігімен байланысты. Әр кезеңде өзінің іске асуы
барысында, субъект бір жүйеліліктің тасушысы ретінде болады, әлеммен
байланысты әрекеттестігі барысында ашылатын жүйе. Дәл осы субъект өз
дамуының әр кезеңінде жүйелілік факторы болады, психикалық
ұйымдастырушылығының өздік күрделі көпдеңгейлі жүйесін жасайды. „Кең
тараған көзқарастарға қарамастан, субъект – адамның психикасы емес, ол адам
сол психикасымен, психикалық қасиеттер мен белсенділік түрлері емес және
т.б., ал адамдардың өздері - әрекетті, қарым-қатынасқа түсетіндер. Субъект
- өзін-өзі басқарудың сапалы тәсілі ...” 15, с. 330-346. Жүйелілік
көзқарас принципі адам психикасы өзін-өзі ұйымдастыруын анықтайды, ол өз
дамуының деңгейлерінен өтеді. Осындай екі көзқарастың: жүйеліліктің және
субъект-әрекеттіктің бірігуі адам психологиясын түсіну жолындағы қадам
болады, шынайы, күрделі өзіндік іс-әрекетінің субъектісіне, осы қарастыруға
оның психикалық ұйымдастырушылығының жүйелі механизмдерін қоса. Субъект
психологиясының екінші ережесі, психологияның даму перспективасы үшін
маңызды болатын, адамның жеке ерекшелігі мен даралығының бірігуі негізінде
қаралады. Психология үшін дәстүрлі болатыны - адамның сипаттамасын
индивидтің сипаттамасы ретінде қарастыруында, яғни оның адам түріне
жатқызылу мағынасында, және адамның жеке ерекшеліктері негізінде. Бірақ
психологияның қазіргі даму тенденциялары адамды зерттеудің бір көзқарасын
жасау туралы мәселені көтеруде: дара және ерекше белгілерінің психика
ұйымдастырушылығында болумен. Субъект-іс-әрекеттік көзқарастың ашық
түрдегі сауалы – адам қалыптасуының өлшемдері туралы болады өз іс-
әрекетінің субъектісі ретінде. Осында адамның сапалы ерекшелігі іс-әрекет
субъектісі ретіндегі басқа психологиялық категориялардан ажырайды, оны
сипаттайтын: индивидтің, тұлғаның, жеке даралықтың. Субъектіні әр түрлі
авторлар түрлі түсіндіреді. Мысалы Б.Г. Ананьев адам ұйымдастырушылығының
үш негізгі құрылымдарын айтады: индивид, тұлға, іс-әрекет субъектісі. Осы
үш құрылымның кіріктірілуі адамның қайталанбас даралығын жасайды.
Даралықтың компоненттері индивидтің қасиеттері болып табылады (табиғи
қасиеттер жиынтығы), тұлғаның(қоғамдық қатынастары жиынтығы), іс-әрекет
субъектісінің (еңбек іс-әрекеттері жиынтығы). Даралықта дамудың үш формасы
кіріктіріледі. Адамның даму негізгі формасы – онтогенез. Тұлғалық қасиеттер
даму формасы – қоғамдағы адамның өмірлік жолы, субъектілік қасиеттері
қалыптасуы адамның кәсіби іс-әрекеті барысында болады. Барлық үш
құрылымдардың ерекшеліктері мен сипаттамалары бар, әр құрылымға даму
процесінің гетерохрондығы тән. Даралық генетикалық тұрғысынан қасиеттер
тұтас жүйесінің нәтижесі болып, онтогенз процестерінің, кәсіби іс-
әрекеттің, адам өмірілік жолының кеш қалыптасады. Сонымен, Б.Г. Ананьевтің
адам іс-әрекет субъектісі ретіндегі түсінігі – бұл адам дамуының белгілі
бір кезеңі, психикалық қасиеттердің және кәсіби іс-әрекет барысындағы
механизмдердің қалыптасуын анықтайды. Осыдан адам субъект ретінде
операциональдық механизмдермен сипатталады, индивид- қызметтік
механизмдермен, ал тұлға мотивациялық механизмдермен, индивидтің
қажеттіліктері мен құндылық бағдарларын қамтиды. „Әрине, деп жазады
Ананьев, - адам қасиеттерінің индивидтік, тұлғалық және субъектілік болып
ажарытылуы, өйткені олар адам сипатының мәні, тұтас ретінде, табиғи және
әлеуметтік болады. Осы тұтастылықтың ядросы – тұлғаның құрылымы, онда тек
тұлғаның маңызды қасиеттері жалпыланбайды, сонымен бірге индивидтің және
субъектінің 6, С. 218. ”Бұл жерде біз Б.Г. Ананьевтің субъектіні түсінуде
және авторлардың субъект-әрекеттік көзқарасындағы айырмашылықтарды көреміз.
Егер Б.Г. Ананьев үшін тұлға ұйымдастырушылықтың ядролық құрылымы болып
табылса, онда субъект-әрекеттік көзқарасы үшін – субъект, әр кезде тұлға
болып табылатын, бірақ оған жатпайтын. Б.Г. Ананьев үшін субъект болып адам
болады өзінің кәсіби іс-әрекеті барысында және шығармашылығы негізінде,
кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде, Ал С.Л. Рубинштейннің
шәкірттерінің көзқарастарында субъект - өзін-өзі ұйымдастырудың сапалы
тәсілі болады, тұлғанының өзін-өзі басқаруында. „Кез келген тұлға тәрбиенің
объектісі бола алады, ол осы тәрбиенің субъектісі болып табылады”
Брушлинский А.В. Психология субъекта и его деятельности. Современная
психология. Справочное руководство, под ред. Друхинина В.Н. 4. Психическая
регуляция поведения. М., Инфра-М., 1999, с.34.
Субъект адам ұйымдастырушылығының ядросы ретінде қаралады.
„Көптеген түрлер мен субъект белсенділігінің деңгейлері ішкі жағдайлардың
тұтас жүйесін құрайды, олар арқылы дамудың негіздемелері арқылы сияқты
сыртқы себептері әрекет етеді” 15, с.344.
Бірақ С.Л.Рубинштейннің ережелеріне сүйенетін болсақ, субъект
категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұны түрлі болады.
Мысалы К.А. Абульханова осы категорияны тұлғаның субъектіне қарай
қозғалысын айтады. Ол: „...кезкелген тұлға іс-әрекеттің субъектісі бола
алмайды” 3, Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение
категории субъекта.Российский менталитет: вопросы психологической теории
и практики. М., ИПРАН, 1997, с.63.. Әрі қарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты
олардың қалыптасуының түрлі мөлшері туралы айтуға болады, жалпы ережеге
сәйкес, субъект- жетілудің шыны емес, ол соған қарай жылжу деп түсінеміз”
Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение категории
субъекта. Российский менталитет: вопросы психологической теории и
практики. М., ИПРАН, 1997, с.65.
Субъект категориясы үшін маңыздысы, қарамақайшылықтарды шешу болып
табылады. Тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz