Қазақстандағы банктік сақтандырудың қазіргі жағдайын талдау
КІРІСПЕ
1. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық алғы шарттары және қажеттілі
1.2. Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері
1.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау
2.2. Қазақстан Республикасындағы банктік сақтандырудың ерекшеліктері
2.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың шет елдік тәжірибесі
3. ҚАЗАҚСТАНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ САҚТАНДЫРУДЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасында банктік тәуекелділіктерді
сақтандыруды жетілдіру
3.2. Қазақстандағы банктік тәуекелдерді қысқарту әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық алғы шарттары және қажеттілі
1.2. Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері
1.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау
2.2. Қазақстан Республикасындағы банктік сақтандырудың ерекшеліктері
2.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың шет елдік тәжірибесі
3. ҚАЗАҚСТАНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ САҚТАНДЫРУДЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасында банктік тәуекелділіктерді
сақтандыруды жетілдіру
3.2. Қазақстандағы банктік тәуекелдерді қысқарту әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 8
1.1.Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық алғы шарттары және
қажеттілі 8
1.2.Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері 12
1.3.Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері 19
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
23
2.1.Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау 23
2.2.Қазақстан Республикасындағы банктік сақтандырудың ерекшеліктері
29
2.3.Банктік тәуекелдерді сақтандырудың шет елдік тәжірибесі 34
3. ҚАЗАҚСТАНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ САҚТАНДЫРУДЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 41
3.1.Қазақстан Республикасында банктік тәуекелділіктерді
сақтандыруды жетілдіру 41
3.2.Қазақстандағы банктік тәуекелдерді қысқарту әдістері 45
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген
кәсіпкерлік қызмет сақтандырусыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Кәсіпкерлік
қызметте барлық жетістіктерге белсенділік, төзімділік, тапқырлық таныта
алатын, дәстүрлі емес шешімдер қабылдай білетін тұлғалар ғана қол жеткізе
алады. Ал бұлардың барлығы да нәтижесі анықталмаған, алайда табыс алып
келуі мүмкін тәуекелдер болып табылады.
Жуырдағы уақытқа дейін тәуекелділікті сақтандыру ғылымы қаржылық
менеджменттің салаларының біріне кіріп, оған маңызына сай көңіл бөлінбеді.
Қаржылық жүйенің даму әрекеті бойынша тәуекелділіктер спектрі де кеңейді.
Әртүрлі елдерде мемлекеттік қаржылар дағдарысының пайда болу масштабы мен
жиілігі. Жекелеген компаниялар мен банктердің банкроттығы айтарлықтай өсті.
Осының барлығы бірігіп тәуекелділіктерді басқару және сақтандыру ғылымының
орны мен ролін қайта қарастыруды мәжбүр етті.
Тәуекел дегеніміз - кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің
қызметінің жағдайлы сипаттамасы, яғни белгісіздік пен сәтсіздік жағдайда
болатын мүмкін жағымсыз салдармен бейнеленеді. Тәуекелділік пайданы жоғалту
және берілген несиелер бойынша төлемеушіліктер салдарынан туындаған
залалдар, ресурстық базаның қысқаруы, баланстан тыс операциялар бойынша
төлемдерді жүзеге асыру немесе т.с.с. қалаулы емес нәтижелерді алу
ықтималдылығымен анықталады.
Банктік сферада жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы шарасыз
оның қаржылық жағдайында қолданылатын жоғары тәуекелділікпен қабаттас
жүреді. Олар жеке әрекеттерінің ықпалымен қатар, үкімет әрекеттері,
қоғамның түрлі субъектілерінің әрекетінің ықпалынан да жақсаруы немесе
нашарлауы мүмкін.
Банктердің қаржылық шамасыздығы клиенттер жағынан сенімсіздіктің
себепшісі болады да, олардың сандық азаюына әкеліп, соның салдарынан
табысты жоғалту немесе соңғы нәтиже – банкроттыққа әкеледі.
Бүгінгі таңда банк тәуекелділіктерін сақтандыру маңызды мәселеге
айналып отыр, себебі банктік жүйенің тұрақтылығы толық негіздемесімен
мемлекеттің экономикалық саясатының жоғары біріншілігінің бірі болып
есептеледі, өйткені одан көп шамада макроэкономикалық тұрақтылық пен
қазақстанның экономикалық өсуі тәуелді және байланысты болады.
Банктік бизнес тек қолма-қол және қолма-қолсыз ақша түрлерімен ғана
емес, сонымен қатар түрлі банктік айналымды және айналымсыз құралдар
түрлеріндегі ақшалай ресурстардың ірі шоғарлануымен сипатталады, ал бұндай
жағдайда міндетті түрде тәуекелділік бірге жүреді. Сол себепті, банк үшін
бірінші мақсаты тәуекелділігі жоқ іскерлік шешім, іздеу емес,
альтернативті, стандартты емес шешім іздеу болып табылады.
Банк ісінде тәуекелділіктердің маңыздылығы мен шарасыздығы банктік
қызметтің басында немесе қызмет процесінде жүзеге асырылатын экономикалық
зерттеулердің міндетті элементі ретінде оның барлық аспектілерін жүйелі
түрде қарастыруының қажеттілігін айқындайды. Бұл жүйеде ең маңыздыларының
бірі болып тәуекелділіктерді сақтандыру есептеледі. Тәуекелділіктермен
түрлі шараларды, яғни тәуекелділікті жағдайдың басталуын белгілі бір
дәрежеде болжамдауға және оның салдарын жоюға мүмкіндік беретін шараларды
қолдану арқылы басқаруға болады және басқару қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
банктік тәуекелділіктер түрлері мен мағынасын анықтау, тәуекелділіктердің
пайда болуын және оларды бағалау әдістерін айқындау, қазіргі жағдайда
қолданатын тәуекелділіктерді сақтандыру ерекшеліктерін зерттеу, сонымен
қатар тәуекелділіктерді сақтандыруды жетілдіру жолдарын іздестіруге келіп
тіреледі. Жұмыстың алға қойған міндеттері келесідей болып келеді:
банктік тәуекелдердің сипаттамасы және оларды сақтандырудың ерекшеліктерін
зерттеу;
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің және шет елдердегі банктік
сақтандыруға талдау жасау;
Қазақстанда банктік тәуекелдерді сақтандыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім және қорытынды бөлімнен, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда жалпы сақтандырудың нарықтық экономикадағы ролі мен
қажеттілігі, банктік тәуекелдердің ұғымы мен түрлері, сондай-ақ оларды
сақтандырудың жалпы ережелері қарастырылған.
Екінші тарау банктік тәуекелдерді сақтандыруды талдауға арналған.
Мұнда қазіргі таңдағы қазақстандық банктерге тәне тәуекелдер, оларды
сақтандырудың ерекшеліктері талдауға алынатын болады. Шет елдердегі банктік
тәуекелдерді сақтандыру практикасына қысқаша тоқталатын боламыз.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
банктік сақтандырудың қазіргі проблемаларына және оны жетілдіру жолдары
туралы сөз қозғалатын болады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы Қазақстан
Республикасы бойынша екінші деңгейлік банктердің операциялары өздерінің
тәуекелділігі тұрғысынан қарастырылатын болады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және
әдіустемелік негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды.
Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында экономикалық, салыстырмалы,
статистикалық және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде ҚР Статистикалық агенттігінің
мәліметтері, Қазақстан Республикасының ресми нормативтік-құқықтық және
заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің қаулылары,
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жылдық қорытынды есебінің
мәліметтері, Қаржы нарықтарын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігінің мәліметтері қолданылады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін сақтандыру
мәселелерін шешу барысында қолданыла алады.
І. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық
алғы шарттары және қажеттілігі
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасы барлық бағыттар бойынша дамумен
ипатталады. Біздің экономикалық өсуіміздің стратегиясы мықты нарықтық
экономикаға, мемлекеттің белсенді роліне және үлкен көлемдегі шет елдік
инвестицияларға сүйенеді деген Қазақстанның даму бағдарламасымен
қарастырылған нарықтық қайта құрудың берік негіздері қаланған. 1
Экономикадағы мемлекеттің белсенді ролі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ісіне билік құрылымдарының тікелей қатысуын білдірмейді.
Мемлекет еркін экономиканың кепілі болуы тиіс. Оның міндеті – нарықтық
ережелерді орнату және содан кейін олардың қадағалануын қамтамасыз ету
болып табылады.
Социалистік экономикалық жүйеге тән мемлекеттік басқарудан арылған
қазіргі кәсіпкерлер, меншік иелері және басқа да тұлғалар өздерінің
мүдделерін қолайсыз және күтпеген оқиғалардан қорғанудың тиімді жолдарын өз
беттерінше іздейді. Мұндай үнемді, ұтымды және қол жеткізерлік механизм –
ғасырлар бойғы адазат тәжірибесіен жинақталған – сақтандыру болып табылады.
2, 12 б.
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпкерлік қызмет
сақтандырусыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Кәсіпкерлік қызметте барлық
жетістіктерге белсенділік, төзімділік, тапқырлық таныта алатын, дәстүрлі
емес шешімдер қабылдай білетін тұлғалар ғана қол жеткізе алады. Ал бұлардың
барлығы да нәтижесі анықталмаған, алайда табыс алып келуі мүмкін тәуекелдер
болып табылады.
Көптеген экономикалық процесстердің қызмет етуі мен дамуына
белгісіздік элементтері тән. Бұл бірдей нәтиже бермейтін жағдайлардың
туындауына әкеледі. Кез келген экономикалық мәселенің шешуі тәуекелділіктің
мағынасы мен оны зерттеу механизмінің дұрыс түсінігіне сүйенуі керек.
Нарықтық орта тәуекелділік түсінігінен ажырамасыз байланыста,
тәуекелділік қаупі осы күнге дейін болды және ол болады да, сол себепті
банктің бірінші орындағы мақсаты – тәуекелділігі жоқ іскерлік шешімдер
іздеу емес, альтернативті және стандартты емес шешім іздеу болып табылады.
Сонымен бірге тәуекелділікті бағалап үйреніп, оның мүмкін болатын
шектерінен аспау қажет. Керісінше жағдайда банк басқарушысы ақпараттардан,
сәйкесінше несиелік, депозиттік, инвестициялық саясат саласында қолайлы
шешім қабылдау мүмкіндігінен айырылады. 3, 127 б.
Тәуекелділік бұл – банкті нәтижесінде шығындарға немесе жоспарланған
табыспен салыстырғанда аз табыс алуға әкелетін жағдайлардың басталу
ықтималдығы (қаупі). Бұл жағдайлар болған кезде үш экономикалық нәтиже:
кері (ұтылыс, залал, шығын); оң (ұтыс, пайда, табыс) және де нольдік
нәтижелер болуы мүмкін.
Тәуекелділік дегеніміз – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің
қызметінің жағдайлы сипаттамасы, яғни белгісіздік пен сәтсіздік жағдайда
болатын мүмкін жағымсыз салдармен бейнеленеді. Тәуекелділік пайданы жоғалту
және берілген несиелер бойынша төленушіліктердің болу салдарынан туындаған
залалдар, ресурстық базаның қысқаруы, баластан тыс операциялар бойынша
төлемдерді жүзеге асыру және т.с.с. қалаулы емес нәтижелерді алу
ықтималдығымен анықталады. Алайда, неғұрлым тәуекелдік деңгейі төмен болса,
соғұрлым жоғары табыс алу мүмкіндігі де төмен болады. Сондықтан, бір
жағынан, кез келген өндіруші тәуекелділік деңгейін минимумға жеткізуге
тырысып, бірнеше альтернативті шешімдердің ішінен әрқашан тәуекелділік
деңгейі минималды шешімді таңдайды, екінші жағынан, тәуекелділік деңгейі
мен іскерлік белсенділік, табыстылық дәрежесінің қолайлы арақатынасын
таңдау қажет.
Кәсіпкерлікті сақтандыру негізінен нарықтық кеңістіктің адам көріп
білмейтін жағдайларынан қорғайтын, күтпеген оқиғаларға қарсы кепілдіктер
жасау арқылы түпкі нәтижеге қол жеткізуге бағытталады. 4, 243 б.
Нарықтық экономика жағдайларында коммерциялық, биржалық, валюталық,
қаржылық, техникалық, құқықтық, саяси тәуекелдерді сақтандыру өзекті болып
табылады. Сақтандыру бұл жерде тек қорғаныс қызметін атқарып қана қоймай,
сонымен қатар нарықтық қатынастардың қатысушыларының арасындағы қаржылық
және құқықтық қарым-қатынастардың факторларын реттеу ролін де атқарады.
Кез-келген кәсіпкерлік қызметтің түпкі мақсаты табыс алу, іске
салынған капиталды көбейту болып табылады. Сол себепті түптеп келгендегі
сақтандырудың маңызы болжамдалған табысты жоғалту мүмкіндігін немесе күткен
табысты қолдан жіберіп алуды болдырмауға келіп тіреледі.
Табысты жоғалтуды (немесе қолдан жіберіп алуды) тудыратын себептердің
барлығын да шартты түрде үш топқа бөлуге болады:
табиғи апаттар, авариялар және сол сияқты басқа да оқиғалар болған жағдайда
өндірістік процестің бұзылуы;
нарықтық конъюнктураның өзгерістері, әріптестер тарапынан келісімдерді
бұзу;
жаңа техниканы немесе технологияларды, басқа да техникалық және
технологиялық тәуекелдерді игеру.
Факторлардың аталған үш тобы да сақтандыру саласына қосылуы тиіс.
Көптеген елдерде сақтандыру көлемінде ең үлкен үлес алатыны – бұл
кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру болып табылады. Бұл, өз кезегінде,
сақтандыру нарығындағы қаржы ағындарын көптеген есе көбейтеді.5, 221 б.
Нарықтық экономика жағдайларында сақтандырудың өзі де коммерциялық
қызмет саласы болып шыға келеді. Сол себепті, қандай-да бір тәуекелдерді
қабылдай отырып, сақтандырушы алдымен өзі туралы, мұндай мәміледен қандай
нәтиже алатыны туралы ойлайды. Демек, ірі тәуекелдердің жоғары қауіптілігі
бар жерлерде сақтандырушы сақтандыру келісімін жасамайды.
Сақтандыру өнімдерінің ассортиментін кеңейту мүмкіндіктерін іздеу
жолында сақтандыруға кәсіпкерлік қызметпен байланысты жаңа объектілер
қосыла береді.
Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру объектісі ретінде ақшалай немесе
басқалай ресурстарды өндірістің қандай-да бір түріне инвестициялауды және
осы инвестициялардан табыс алуды қарастыратын сақтанушының коммерциялық
қызметі қарастырылады. Қазіргі, яғни кәсіпкерліктің үлкен қарқындармен
дамып келе жатқан кезіндегі аталған сақтандырудың маңызы өте үлкен. Әрине,
өзінің бастаған қызметіндегі мүмкін болатын қауіптерден қорғануға тырысатын
кәсіпкердің талпынысы түсінікті жағдай. Потенциалды сақтанушылардың саны
жыл сайын, тіпті ай сайын көбейе бермек. Сақтандыру ұйымдары үшін тиісті
операцияларды айналдыру үшін үлкен мүмкіндіктер ашылуда. Дегенмен де,
аталған сақтандыру түрі сақтандырудың ең бір қиын түрі болып табылады –
келісім жасау барысында да, оның бүкіл әрекет ету мерзімінде де.
Коммерциялық сақтандыру бойынша сақтандырушы ұйымның жауапкершілігі
нарықтық конъюнктураның қолайсыз, күтпеген өзгерістері және кәсіпорынның
коммерциялық қызметті жүргізуі үшін басқа да жағдайлардың нашарлауы
салдарынан туындайтын сақтанушының шығындарын өтеп беруге келіп тіреледі.
Сақтандыру сомасы келісім бойынша жауапкершіліктің шегі ретінде
сақтанушының өтініші бойынша, алайда міндетті түрде сақтандыру ұйымының
келісімімен, анықталады. Сақтандыру сомасын орнатудың екі әдісі бар.
Бірінші нұсқа – сақтандыру сомасы сақтанушының сақтандырылатын
операцияларға капитал салымдарының шеңберінде орнатылады. Екінші нұсқа
бойынша сақтандыру сомасы тек капитал шығындарын ғана емес, сонымен қатар
белгілі (нормативті) табысты қамтиды.
Сақтандырудың негізгі арналымы белгілі бір мерзімнен кейін
сақтандырылған операциялар күткен өтімділікті немесе табысты қамтамасыз
етпейтін болса сақтанушының болжамды шығындарын өтеумен анықталады.
Сақтандыру өтемақысы сақтандыру сомасы мен сақтандырылған коммерциялық
қызметтің қаржылық нәтижелерінің айырмашылығы түрінде анықталады.
Сақтандыру сомасын орнату көзқарастарына қарай сақтандырудың мазмұны
да өзгереді. Бірінші нұсқа бойынша сақтанушының шығындары сақтандырылады;
оны инвестицияларды сақтандыру деп те атауға болады. Екінші нұсқа кезінде
шығындармен қоса нормативті табыс та сақтандырылады, сол себепті оны
табысты сақтандыру деп атаса да болады.
Сақтандырудың мақсаты инвестициялық салымдардың мүмкін болатын
шығындарынан қорғау болғандықтан, сақтандыру келісімінің мерзімі капитал
шығындарының өтелу мерзімімен негізделеді. Жалпы нормативті өтелу
мерзімдері қызмет түріне қарай айтарлықтай өзгеше болады. Бір салада қызмет
ететін, алайда ауқымына, қызметін ұйымдастыруына, орналасқан жеріне және
басқа да факторларға қарай кәсіпорындар үшін де сақтандыру мерзімдері түрлі
болады.
Айта кету керек, келісімнің мерзімін анықтау кезінде мүліктік
сақтандырумен салыстырғанда сақтанушы мен сақтандырушының мүдделері басқаша
көрініс табады. 6, 85 б.
Сақтанушы кәсіпкерлік қызметтің тез өтелуіне тырыса отырып, объективті
түрде сақтандырудың мерзімін қысқартуға тырысады. Сақтандыру ұйымы үшін
қысқа мерзімді сақтандыру келісімі сенімді ақтамаған өтемақыларды төлеу
тәуекелін арттырады. Сақтандыру мерзімін ұзарту өтелім нақты болады, демек,
төленетін шығындардың пайда болу ықтималдығын төмендетеді.
Бұл сақтандырудың ерекшелігі сақтандыру өтемақылары сақтандыру
мерзімінің соңында, яғни сақтандырылған коммерциялық операциялардың түпкі
нәтижелері анықталған жағдайда ғана төленеді. Сақтандырудың басқа түрлері
бойынша шығынның орнын толтыру қажеттілігі сақтандыру мерзімінің ішіндегі
кез-келген уақытта пайда болуы мүмкін. Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру
кезіндегі сақтандыру төлемдерінің мерзімдерінің анықтылығы түскен
сақтандыру жарналарын жоспарға сәйкес қолдануға мүмкіндік береді.
Сол себепті сақтандыру мерзімін келісу кезінде ғылыми негізделген
ұсыныстарға, инвестициялардың өтелуі жөніндегі отандық және шет елдік
тәжірибеге сүйенген дұрыс.
Шындығына келгенде, сақтандыру өтемақысы сақтандыру келісімінің
мерзімі бітпей жатып та төленуі мүмкін, мысалға жаһандық масштабтағы
оқикалардың салдарынан табыс алу былай тұрсын, салынған қаражаттарды да
қайтарып алу мүмкін болмай қалуы мүмкін. Мұндай жағдайлар туралы дереу
сақтандырушыға хабарлау керек. Алайда, нарықтық конъюнктурамен байланысты
оқиғалардың басым көпшілігіне кейіннен өзгертулер енгізуге болады, қолайсыз
өзгерістер уақытша болуы мүмкін. Сол себепті сақтандыру мерзімінің соңы
ғана коммерциялық қызметтің нәтижелері және төленуі тиіс өтемақылар туралы
жауап бере алады.
Сақтандыру келісімін жасау барысында сақтанушының міндеттерін
қарастырып кету қажет, сақтандыру тәуекелінің деңгейіндегі барлық белгілі
өзгерістер туралы мәліметтерді жеткізу және бұл тәуекелді күшейтетін немесе
көбейтетін әрекеттерді болдырмау керек.
Басқа сақтандыру түрлеріндегі секілді, сақтандыруға қабылдау тәртібіне
және сақтандыру жауапкершілігінде біршама шектеулерді енгізу қажет.
Мысалға, сақтандыруға делдалдық қызметі, құмар ойындарға салымдарды,
тотализаторларға салымдарды және сол сияқты операцияларды қабылдамаған
дұрыс.
Бір сөзбен айтқанда, әрбір сақтандыру компаниясы өзінің
жауапкершілігіне алған тәуекелдерді шектеуге немесе кеңейтуге құқығы бар.
Сақтандыруды ең төменгі франшизаны (мысалға, 5%) орнату арқылы немесе
сақтанушыға оның мөлшерін арттыру құқығын беру арқылы жүргізу қажет.
Сақтандыру өтемақысының ең жоғарғы сомасын да анықтап алған дұрыс (мысалға,
жалпы шығынның 80%).
Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру бойынша жарналардың
мөлшерлемелері (тарифтері) көптеген факторларға тәуелді: қызмет түріне,
сақтандыру мерзіміне, нарықтық қатынастардың тұрақтылық деңгейіне және
т.с.с. Әрбір кәсіпорын үшін тәуекел жеке-жеке болып келеді, демек,
мүмкіндігінше төлемдердің мөлшерлемелерін де жеке-жеке орнатқа дұрыс
болады. 7, 69 б.
1.2. Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері
Тәуекелдердің пайда болу көздерін және себептерін дұрыс түсіну үшін
негізгі банктік тәуеклдердің жіктелуін және олардың сипаттамасын
келтірдік. Бұл банктік тәуекелдердің жіктелу құрылымын осы пәннің
белсенді зерттеушісі, біздің отандық экономист Новиков.И.А. ұсынған (1
сурет). 8, 12 б.
Пайда болу көздеріне қарай ішкі және сыртқы тәуекелдерді ажыратуға
болады. Сыртқы тәуеклдер сыртқы ортада пайда болады және жартылай
басқарылатын болып бөлінеді.
Басқарылмайтын тәуекелдерге келесілер жатады:
Апаттық тәуекел – бұл жер сілкінісі, тасқынның, дауылдың, өрттің және
т.б. салдарынан банкке материалдық залалды келтіруді айтамыз. Бұл тәуекел
банкке тікелей, сонымен қатар оның клиенттері мен қарыз алушыларына залал
келтіре алады.
Саяси тәуекел - бұл саяси биліктің немесе мемлекетпен жүргізілетін
саяси бағамның ауыстыруы салдарынан, сонымен қатар соғысты, революцияны,
азаматтық соғысты жариялауынан банкке жағымсыз әсерін тигізетін тәуекел.
Саяси тәуекел банкті ұлттандыру кезінде немесе банктің және оның клиентінің
жағдайын төмендетуі мүмкін жаңа шектеулермен заңды өзгерістерді бекіту
кезінде көрініс табады. Жақсы дамыған бағдарламалары бар банктернесиелік
рейтингтің күрделі жүйесін құрастырады. Оның бірі – құрамдас рейтинг
жүйесі. Бұл жүйеде әр мемлекет 1-ден 9-ға дейін шкала бойынша құрамдас
рейтингті алады. Рейтингті негізінен несиені бағалау үшін қолдану қажет.
Мысалы, АҚШ банктері елге төнуі мүмкін қауіптержөніндегі Үкіметаралық
комитеті дайындаған рейтингтерін қолдана алады. Саяси тәуекелдің рейтингі
сыртқы міндеттемелерін төлеуден белгілі бір үкіметтің қалауы мен саяси
мүмкіншілігін өлшейді. Сонымен қатар бұл рейтинг үкіметтің тұрақтылығын
және сыртқы қарызын төлеуге қатынасын бағалау үшін де қолданылады.
Жалпы экономикалық тәуекел – елдің экономикалық жағдайының төмендеуі,
яғни ЖҰӨ деңгейінің төмендеуі, мемлекеттік бюджеттің жетіспеушілігі,
инфляция деңгейінің жоғарылауы, экономиканың құрылымдық дағдарысы,
мемлекттің теріс төлем балансы үкіметтің тұрақсыз экономикалық саясаты,
ұлттық валютаның құнсыздануы, мемлекеттік шенеуніктер арасындағы
жемқорлықтың өсуі кезінде пайда болатын тәуекел.
Елдік тәуекел – шетелдік серіктестер мен несие берушілер үшін банктің
орналасуы тәуекелін, сонымен қатар егер банктің клиенті экспорттық-
импорттық қызметпен айналысса, не банктің контрактісі басқа елде болса, не
банк шетел қарыз алушыларды несиелендіретін болса, онда осы тәуекел бел
алуы мүмкін. Елдік тәуекел саяси, жалпыэкономикалық және заңнамалық
тәуекелдерді қамтиды. Банктер әлемдік экономиканың интеграциясы нәтижесінде
кез келген елдермен, олардың тәуекел дәрежесіне қарамай операцияларды
жүргізуге мәжбүр болады. Демек, банк тәуекелі төмен елдермен ғана қарым –
қатынас жасауға өз бетінше таңдау жасай алмайды. 9, 6 б.
Сонымен қатар, сыртқы басқарылмайтын тәуекелдерге қаржылық
тәуекелдердің бір бөлігін жатқызуға болады. Мысалы, банк егер әлемдік
нарықтағы пайыздық ставкалардың өзгеруіне әсер ете алмаса, депозиттер
ставкаларын басқаруға мүмкінлігі бар. Сондықтан да, бұл тәуеклдердің сыртқы
және ішкі ортаның әсеріне ұшыраған кездегі анықтамаларын беріп, ажырата
алайық:
Депозиттік тәуекел - бұл сыртқы ортадан салымдарды, депозиттерді,
зайымдарды және басқа да қаржыландыру көздерін тарту бойынша тәуекел.
Яғни, егер олар банктен мерзімі жетпей алынса, онда банктердің осындай
міндеттерін орындай алмау тәуекелі немесе банктің ағымдағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тартудың мүмкіндігінің жоқтығы
салдарынан болатын тәуекел. Ішкі ортаның әсерінде бұл осы операцияларды
орындау кезіндегі банктің пайыздық саясаттың дұрыс таңдалмауы немесе
басқару кезіндегі қателердің пайда болу тәуекелі.
Несиелік тәуекел - бұл қарыз алушының қаржылық жағдайының
төмендеуімен немесе банкроттылығымен және несиенің толық немесе бір
бөлігін, олар бойынша пайыздар сомасын қайтара алмаумен байланысты
тәуекел. Ішкі ортаның әсеріне қатысты бұл банк қызметкерлерінің клиенттің
нәтижелерінің қаржылық және нарықтық көрсеткіштерін және қызметінің
болашағын дұрыс бағаламау салдарынан потенциалды несие қабілеттілігі жоқ
клиентке несие беру.
Валюталық тәуекел – бұл әлемдік нарықта шетел валюта бағамының күрт
өзгеру нәтижесіндегі шығындар тәуекелі. Валюталық тәуекелге шетел валютасы
бойынша ашық позициялары банктер ұшырайды. Ішкі ортада бұл шетел валютасын
сату, сатып алу кезінде банктің ашық позициялары бойынша валюталық
бағамының өзгеруі нәтижесінде шығындар тәуекелі
Пайыздық тәуекел – бір немесе бірнеше құралдар түрлері бойынша елде
немесе әлемдік нарықта пайыз ставкаларының жағымсыз өзгеру тәуекелі. Ішкі
ортаның шеңберінде бұл тартылған және орналастырылған қаражаттар бойынша
банктік пайыздан келетін таза пайданың потенциалды өзгеру тәуекелі. 10,
76 б.; 11, 71 б.
Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарығының конъюнктурасының өзгеруі,
спекуляция, пайыз ставкасының өзгеруі, саяси және экономикалық
дағдарыстар,эмитенттің банкроттылығы салдарынан бағалы қағаздардың
құнсызданы тәуекелі. Банк инвестициялар саласындағы стратегияны және нақты
бағалы қағаздарды өзі таңдай алады, сол себептен бұл тәуекел басқарылуы
мүмкін. Инвестициялық тәуекел жүйелік және жүйелік емес болады. Жүйелік
тәуекел бағалы қағаздардың бағасы, табыстылығы, пайда ставкаларының
деңгейі, күтілетін дивиденттердің деңгейі өзгерген кезде көрінеді. Жүйелік
емес тәуекел сыртқы ортаға байланыссыз және әрбір нақты банктің қызметінің
ерекшелігімен байланысты болады. Бұл тәуекелге әсер ететін негізгі фактор
нарық коньюнктурасына сәйкес альтернативті инвестициялардың болу
мүмкіндігі.
Жартылай басқарылатын тәуекелдер – бұл сыртқы ортада қалыптасқан,
бірақ та банк оларды толық немесе жартылай басқара алатын тәуекелдерді
айтамыз. Оларға келесідей тәуекелдер жатады:
Банк бағытының тәуекелі - банк қызметінің мақсаттылығы бағытына,
оның қызмет ету аясына және даму өркениетімен түсіндіріледі. Банк
бағытының келесідей типтері бар: аймақтық бағытта; өнім өткізу бағытында;
клиентпен жұмыс істеу бағытында.
Банк бағытының тәуекелі банк дамуының приоритеттерін дұрыс емес
таңдауын білдіреді, яғни, оның ұзақ мерзімді стратегиясы, географиялық
орналасуымен пайдаланылатын құралдары, дұрыс емес ұзақ мерзімді несиелік
және зайымдық саясаты, перспективті құралдарға мамндану, банк филиалдар
жүйесінің қажетті деңгейде дамымауы, маркетингтік зерттеулер жүгізудегі
қателер кіреді.
Клиент тәуекелі мен контрәріптестік тәуекел - банкті шығындарға алып
келуге мүмкін экономикалық жағдайының немесе контрәріптестіктің
банкроттылығын білдіреді. 12, 117 б.
Ішкі тәуекелдер - бұл банк ішінде пайда болатын тәуекелдер. Олар
әкімшілік, қаржылық, операциондық болып бөлінеді.
Стратегия тәуекелі - бұл ішкі стратегияны, құралдарды қолдану
приоритетін дұрыс таңдамау, қате аналитикалық болжамдарды пайдалану және
т.б. тәуекелдер.
Құрылым тәуекелі – шешім қабылдау мүмкіндігіне кедергі жасайтын немесе
дәлелсіз кеңейтетін банктің тиімсіз құрылымы, жауапкершілікті өзіне алумен
байланысты банк қызметін басқару немесе операцияларды орындау тәуекелі.
Басқару тәуекелі - банкте мамандандырылмаған және авантюралық
басқарудың салдарынан пайда болатын тәуекел.
Кадрлық тәуекел - кадрларды дұрыс таңдамау немесе ұйымда жұмыс істеу
атмосферасын тұрғызуға кедергі болатын қызметкерлердің психологиялық
мінездемелерінің сәйкес келмеу тәуекелі
Ынталандыру тәуекелі - келесілерді қамтиды: қызметкерлерді
дәлелсізжоғары ынталандыру тәуекелі;еңбектің соңғы нәтижесіне
қызметкерлердің қызықтырмауға әкелетін дәлелсіз төмен немесе әрқашанда
бейқам еңбекті ынталандыру; тең емес ынталандыру тәуекелі, яғни бірдей
еңбек үшін әр түрлі ынталандырулар.
Қоқан-лоққы көрсету тәуекелі - қылмыстық топтармен, туған
туысқандарына несиелеубойынша жеңілдіктер мен т.б. банктің жемқорлықтың
болу қаупі.
Бақылау тәуекелі - банктің бөлек бөлімшелерінің қызметтеріне,
құралдардың бөлек түрлеріне немесе бөлек операцияларына бақылау жүйесінің
тиімсіз болу тәуекелі.
Қаржылық тәуекелдер - банктің қаржылық қызметімен байланысты
тәуекелдер. Олар келесілер:
Қаржыландыру тәуекелдер - банктің өзінің операцияларының
қаржыландыруға немесе нарықта өзінің қызметін кеңейтуге мүмкіндікті таба
алмау тәуекелі.
Өтімділік тәуекелі – төлемдер бойынша есеп айырысуға мүмкіндіктің
жоқтығына немесе банктің төлем қабілетсіздігінің жалпы дағдарысына әкелетін
талаптар мен міндеттемелердің қысқа мерзімді және орта мерзімді сомалардың
сәйкессіздігі.
Диверсификация тәуекелі – бөлек қарыз алушыларға, не бағалы
қағаздардың бөлек түрлеріне немесе бөлек салаларға ірі салымдар салу
нәтижесіндегі мүмкін болатын шығындар тәуекелі.
Операция түрлері бойынша тәуекелдер - әрбір нақты құралдардың
ерекшелігіне сәйкес операциялардың бөлек түрлері бойынша тәуекелдер.
Мысалы: лизингтік, факторинг, фьючерстік немесе опциондық операциялар.
Сауда тәуекелі - депозиттер, бағалы қағаздар,валюталар,қаржылық
құралдар және т.б. сияқты сауда құралдарын сату-сатып алу нәтижесіндегі
шығындар тәуекелі.
Пайданың төмендеу тәуекелі – банктік тәуекедердің біреуін бірнеше
түрлерін дұрыс емес басқарудың нәтижесінде банктік пайданың төмендеуімен
сипатталатын банктік тәуекелдердің жалпы көрсеткіші.
Баланстан тыс операциялар тәуекелі – бұл тәуекел көбінесе банктің
потенциалды міндеттемелеріне жатқызылады. Бұл тәуекелге банктің қаржылық
кепілдемесі, әр түрлі саудалық аккредитивтер немесе қандайда бір акептелген
бағдарламаларға қатысу, сонымен қатар форвардтық міндеттемелер, фьючерстік
мәмлелер, опциондар, СВОП-тар және т.б. кіреді.
Операциондық тәуекелдер - банктің бөлімшелерді басқару деңгейінде
банктің күнделікті қызметі процесіндегі пайда болатын ағымдық тәуекелдер.
Ақпараттық тәуекелдер – банк операциялардың нәтижесінде әсер ететін
қажетті нарықтан ақпаратты ала алмау немесе жалған ақпаратты алу тәуекелі.
Сонымен қатар, қызметкерлердің банк басқарушыларынан дұрыс емес жүргізілген
операциялар бойынша ақпаратты жасырып қалу қаупі.
Қызметкерлермен байланысты тәуекелдер - қызметкерлердің ерекше
тәртібінің салдарынан шығындарға ұшырау қаупі.
Техниканы қолданумен байланысты тәуекелдер – компьютерлік немесе басқа
да техниканың жұмыстан шығу салдарынан шығындарды тарту тәуекелі. 8, 23
б.
Саяси жалпы экономикалық факторлар сыртқы ортада пайда болады және
алдын-ала болжауға келмейді. 1997-98 жылғы қаржылық дағдарыс біраз елдің
банктік жүйелері үшін саяси және жалпы экономикалық факторлардың қирату
күшін көрсетті. Бұл дағдарыстан әсіресе Оңтүстік Кореяның банктері зардап
шекті. Өндірістің өсу қарқыны ірі коорпарацияларды жаңа зайымдік банктерді
зайымдарды алуға тарта берді. Оңтүстік-шығыс Азиядағы сауда
серіктестіктерінің дағдарысы табыстардың күрт төмендеуінен болды. 1997
жылы Оңтүстік Кореяда 7 ірі корпорация өзін банкрот деп жариялады. Ал,
оларға қызмет көрсететін банктер үлкен шығындарға ұшырады. Шығынды және
өте күмәнді несиелердің сомасы 52 млрд. доллар немесе банктің несиелік
портфелінің 17% құрады. Бұл жерде сыртқы тәуекелдің классикалық мысалын
көріп отырмыз. 13, 13 б.
Дегенмен сыртқы тәуекелдердің біразын басқаруға болады. Егер банк
бағытының тәуекелін алсақ, онда ол банк қызметінің мақсаттылығы бағытына,
оның қызмет ету аясына және даму приоритетіне негізделеді. Бағыт тәуекелі
банк дамуының приоритеттерін дұрыс емес таңдауын білдіреді, яғни ұзақ
мерзімді стратегиясы клиенттер бойынша дұрыс емес мамандандыру,
географиялық нүктелер мен пайдаланатын құралдары, дұрыс емес ұзақ мерзімді
займдық және несиелік саясаты, перспективті құралдарға мамандану, банк
филиалдар жүйесінің қажетті деңгейде дамымауы, маркетингтік зерттеулерді
жүргізудегі қателер кіреді. Бірақ та банктің тәуекелдерді басқаруға қатаң
әдістерді таңдап, оларға әсер етуге мүмкіндігі бар. Банк кейбір
операциялардың түрлерінен немесе қандайда бір бизнес аясында дамуынан бас
тартса, онда ол өзінді мүмкін болатын тәуекелден сақтандырады.
Банктің қаржылық тәуекелдерді көбісі пайда болу көздері бойынша екі
жақты сипатқа ие болады. Мысалы, несиелік тәуекелді басқару, әрине, банктің
өзіне байланысты болады, оның несиелік саясатына, несиелерді қамтамасыз
етудегі қалыптасқан тәжірибеге және т.б. бірақ басқа жақтан қарасақ, бұл
сыртқы факторлар тәуекелінің әсеріне де түседі, яғни бөлек салалардың
дағдарысы, жалпы экономикалық және саяси тұрақсыздық, табиғи апаттар және
т.с.с.
Жалпы банктік тәуекелдер бір-бірімен тығыз байланысты. Мысалы, Юэринг
Банктің күйреуі, оның фьючерс мәмілелері бойынша Сингапурдегі филиалдарының
шығынға ұшырауынан болды. Позицияның ашылуынан біраз уақыт өткеннен кейін,
бағалы қағаздарды сатып алуға арналған мерзімді фьючерстік операциялары
бойынша ашық позициялар бағалардың жағымсыз қозғалысы нәтижесінен
шығындарға алып келді. Бэринг Банк биржаға күннен күнге өсетін маржаны
өткізіп тұруға міндетті болды. Осы жерде шығындардың лимитін орындауға және
болашақта болатын шығындарды болдырмау үшін позицияларды жабудың уақыты
келді. Бірақ та дилинг бөлімшесінің бастығы қызметін орындаушы Ник Лиссен
фьючерс бойынша сатып алынатын заттың жалпы позициялық бағасын төмендету
мақсатымен ашық валюта көлемін ұлғайтады, яғни бағалы қағаздарға қосымша
мәмлелерді сатып алады. Бұл дерде жағдай тығырыққа тіреледі. Долларға
қатысты йенаның бағамы 1 доллар үшін 100 йенадан 83 йенаға өсті,
Жапониялық Никкей биржалық индексі 225 пунктке түседі. Ашық позиция
бойынша шығындар 1,2 млрд. құрады. Бэринг банк күйреді.13,14 б.
Бұл мысал тек қана сауда тәуекелін көрсетпей, сонымен қатар әкімшілік
тәуекелінің нақты үлгісі болып отыр. Себебі біріншіден, банк мұндай
операцияларды жүргізуге рұқсат беру банкте қалыптасқан жағдайды басқарудың
жалпы мүмкіндігінің жоқтығын білдіреді (құрылым тәуекелі). Екіншіден,
қызмет құрылымының функцияларын сақтамауы шығындарға әкеледі. Үшіншіден,
ағымдағы ашық позицияларға бақылау жүргізілмеді (бақылау тәуекелі).
Төртіншіден, пайда алу үмітімен және тиісінше жеке сыйақыны алу үшін
диллерлер позицияларды жапқан жоқ (ынталандыру тәуекелі). Бесіншіден, бұл
жағдай туралы біраз адам білді, бірақ та хабар берілмеді (қызметкерлермен
байланысты тәуекел).
1.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері
Банктердің қызметі несиелік-қаржылық және құқықтық операциялардың
спецификалық белгілерімен негізделетін, өзіне тән спецификлық
ерекшеліктермен сипатталады.
Банктік операцияларды басқа кәсіпкерлік қызметінен өзгешеліктерін
көрсететін келесідей белгілерді атап көрсетуге болады. Біріншіден, банктер
өздерінің қаржылық жағдайы туралы ақпараттың анықталмағандығымен
сипатталады.
Екіншіден, банк жүйесінің жағдайы елдегі экономикалық жағдайға
айтарлықтай әсер етеді және сонымен қатар өзі де экономикалық жағдайға
қатты тәуелді.
Үшіншіден, банктер өз мүдделерінің алдына ең бірінші кезекте
клиенттердің мүдделерін, атап айтар болсақ, салымшылардың мүдделерін,
қояды. 13, 27 б.; 14, 121 б.
Банктік несиелеу операцияларын қорғаудың ең қолайлы, кеңінен танымал
және өркенитетті әдістерінің бірі банктік тәуекелдерді сақтандыру болып
табылады. Банктік сақтандырудың тәуекелдерді басқарудың өзге де әдістерімен
салыстырғанда біршама артықшылықтары бар (3 суретті қараңыз).
Банктік сақтандырудың спецификалық ерекшелігі тек олардың несиелік-
депозиттік операцияларының анықталмағандығымен емес, сонымен қатар қаржылық
қарым-қатынастардағы түрлі заңсыз және қасақана әрекеттердің мүмкіндігімен
де түсіндіріледі. Осы ерекшеліктеріне қарай банктік сақтандыру бұрын да,
қазіргі кезде де, ертең де ең күрделі де, көкейтесті мәселелердің бірі
болып қала береді.
Банктік тәуекелдерді сақтандыру, коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру
секілді, сақтандырудың ең бір күрделі түрлеріне жатады. Сол себепті
сақтандырушы сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемақысының шегін),
франшизаны, сақтандыру тарифін орнату кезінде ұқыптылық пен сауаттылық
танытуы қажет. Айта кету керек, тәуекел әрбір үшін жеке сипатта болады,
демек, сақтандыру келісімінің шарттары да жекелеген банктерге арналуы тиіс.
Банктік тәуекелдермен байланысты ерікті сақтандырудың алуан түрлері
бар:
несиелердің қайтарылмау тәуекелін сақтандыру (сақтанушы – банк);
несиелерді қайтармағаны үшін қарыз алушылардың жауапкершілігін сақтандыру
(сақтанушы – қарыз алушы);
тұтыну несиелерін сақтандыру (сақтанушы – жеке тұлға);
коммерциялық несиелерді сақтандыру (вексельдерді және басқа да несиелік
қағаздар мен операцияларды сақтандыру);
депозиттерді сақтандыру (сақтанушы – банк немесе жеке тұлға).
Банктік тәуекелдерді кешенді сақтандырудың түрлері де кездеседі:
банк жұмысшыларының алааяқтығы;
банктердің жалған ақша белгілерін қабылдауы;
бағалы қағаздарды қолдан жасау немесе жоғалту;
банк ғимаратында орналасқан ақша бірліктерінің, бағалы тастардың және
металдардың, бағалы қағаздардың, бухгалтерлік кітаптардың ұрлануы, жоғалуы
немесе бүлінуі. 15, 91 б.; 16, 34 б.
Осы орайда банктерде сақтандыру бойынша кешенді қызметтерді таңдаумен
ғана емес (яғни сақтандырудың сандық жағымен), сондай-ақ сақтандырудың
сапалы жағымен де біраз мәселелер туындайды. Сол себепті банк мынадай
критерийлер бойынша сақтандыру компаниясының сенімділігін бағалайды: қызмет
ету мерзімінің ұзақтығы; инвестицияларының табыстылық деңгейі, сақтандыру
сомаларының шығындылық деңгейі; сақтандыру компанияларының өтімділік
деңгейі және т.б.
Әлемдік тәжірибе банк қызметімен байланысты тәуекелдерден сақтанудың
көптеген кепілдіктерін қалыптастырып үлгерді. Банктік полис деп аталатын
сақтандыру қазіргі кезде кеңінен қолданылады. Ол мынадай жағдайларда банкке
келген шығындардың орнын толтырып беруді қарастырады:
жеке басының пайдасын ойлап, заңсыз әрекет ететін банк қызметкерлерінің
алааяқтығы;
банк ғимаратында немесе оның клиентінде орналасқан ақша бірліктерінің,
бағалы металдардың, бағалы және жартылай бағалы тастардың, бағалы
қағаздардың, чектердің, вексельдердің, купондардың, коносаменттердің,
сақтандыру полистерінің, кепілдік хаттарының, депозиттік қолхаттардың,
кассалық ордерлердің, гербтік маркалардың және басқа да ақшалай
құжаттардың, бухгалтерлік кітаптардың ұрлануы, жоғалуы, түсініксіз
себептермен жоғалып кетуі және бүлінуі;
аталған құндылықтардың тасымалдау барысындағы, соның ішінде бронирленген
инкассаторлық машиналарда да, жоғалуы немесе бүлінуі;
чектердің, вексельдердің, кепілдіктердің, депозиттік сертификаттардың,
кассалық ордерлердің, қолхаттардың қолдан жасалғандығы;
акциялардың, облигациялардың, акцияларға арналған сертификаттардың,
купондардың, бағалы қағаздардың және тағы басқалардың жоғалуы, ұрлануы
немесе қолдан жасалғандығы;
банктердің жасанды ақша бірліктерін қабылдауы.
Сақтандырудың жеке түрі банктерді қоқан-лоққыдан қорғайды. Банктік
практикаға электрондық техниканы кеңінен енгізу компьютерлік алааяқтықтың
пайда болуына алып келді. Сақтандыру оны да шетте қалдыра алмады. Ең
алдымен, алааяқтықтың жетілген бұл түрі сақтандырылған банктің өз
жұмысшыларының қолымен де жасалады. Шет елдерде мұндай қылмыстан келген
шығындар стандартты банктік полис арқылы жабылады. Алайда, баршамыз
білетіндей, компьютерлік жүйе шеттегі тұлғалар үшін де алынбас қамал емес,
олардың ішінде банктің бұрынғы жұмысшылары немесе кеңес беруші фирмалардың
жұмысшылары болуы мүмкін. Алааяқтардан қорғану үшін Батыста сақтандырудың
арнайы шарттары жасақталған. Оларға сәйкес мынадай әрекеттердің
нәтижесіндегі шығындардың орны толтырылады:
оңай олжа табу үшін сақтандырылған банктің компьютерлік жүйесіне жалған
электрондық ақпараттар енгізу, жүйе ішіндегі ақпараттарды алмастыру немесе
желі бойынша берілетін ақпараттарды бұрмалау;
ақша бірліктерінің машиналарын немесе есептеу орталығына қызмет ететін
компьютерлік жүйені дезинформациялау, тіпті электрондық ақпаратты мүлдем
жойып жіберу;
компьютерлерді қолдану туралы нұсқауларды қасақана дұрыс құрастырмау;
компьютердегі ақпараттарды, дискеталарды жойып жіберу немесе оларды
тасымалдау кезінде ұрлау немесе жоғалту;
банк клиентінің қасақана банктің компьютерлік жүйесіне енгізген жалған
бұйрықтарын орындау;
басқа да қаржы мекемелерінің және есеп палаталарының қылмыстық әрекеттері.
Банктерге сақтандыру қызметін көрсету жоғарыда аталған сақтандыру
түрлерімен шектелмейді. Ондаған жылдар бойына банктік операцияларды
қорғаудың тармақталған жүйесі құрылған, олар қаржылық шығындардың барлық
арналарын жабуға қабілеті жетеді (егер соңғыларын банкирлердің өздері
жасамаса). Мысалға, кепілдемелерді сақтандыру полисі қарыз алушы өз мойнына
алған кепілдікке қойылған мүлікті өрттен сақтандыру жөніндегі міндеттемені
орындамаған жағдайда пайда болған шығындардың орнын толтырады. Банктің
жұмысшысы алааяқтың клиенттің даусына салып хабарласқан телефонограммасына
алданып қалған жағдайларды сақтандыру түрі де кездеседі. 2, 231 б.
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау
Қазақстандық банктер бүгінде өз дамуының критикалық кезеңіне өтуде.
Қазақстан экономикасындағы қолайлы жағдайлар, нормативтік-құқықтық базаның
дамуындағы айтарлықтай прогрестер, бизнесті біртіндеп диверсификациялау –
осының барлығы да ұлттық банктердің коммерциялық қызметінен, табыстылығынан
және несие қабілеттілігінен жақсы жағынан көрініс табуда. Алайда
қазақстандық банк жүйесі ТМД елдеріндегі ең алдыңғы қатарда қала ала ма?
Бұл негізінен банктік реттеу және қадағалау жүйесінің сапасына және
оперативтілігіне байланысты болып табылады.
Реттеу жүйесін нығайту қазақстандық банктердің әрі қарай жылдам дамуын
қамтамасыз ету үшін қажет, себебі олар экономикалық және салалық
тәуекелдерге төтеп бере алуы тиіс. Сонымен қоса, отандық акционерлерге
активтердің өсуін қамтамасыз ететін деңгейде жаңа капиталдар салу оңай
емес, ал банктердің бизнесі аталған акционерлердің қаржылық
мүмкіндіктерінен айтарлықтай қарқынды. Standard & Poor’s мамандары банктік
меншік иелері банктерді басқару және бақылау шегіне жақындап қалғанын және
өз капиталында шет елдік инвесторлардың қатысуы қажет екенін түсінетін күн
алыс емес екенін айтады.
Қазақстанның банк жүйесі соңғы он жыл ішінде динамикалық түрде дамып
келеді. Орта мерзімді перспективада экономикалық өсудің жоғары қарқындары
сақталып қалуы тиіс. Еліміздің байлығының өсуіне мұнай бағасының аса жоғары
болуы, шикізат ресурстарына деген жоғары ұсыныс себеп болып отыр. Банк
жүйесіне деген сенімнің артуымен олардың өтімділігі де артып келеді.
Қазақстан банк жүйесінде бүгінде 33 банк қызмет етуде. Бүкіл Батыс
Еуропаның аумағымен тең келетін, алайда 15 млн. халқы бар ел үшін бұл өте
көп. Елде үш банк үстемдік құрып отыр десе де болады: Казкоммерцбанк
(ВВ+тұрақты), БанкТұранӘлем (ВВтұрақты), Қазақстан халық банкі
(ВВпозитивті). Олардың үлесіне бүкіл банктік активтердің 60% тиеді.
Реттеуші органдар тарапынан қысымның төмен екенін және банк иелерінің
бизнесті сатуға құлқы жоқ екенін ескере отырып, Standard & Poor’s мамандары
банктердің консолидациясы баяу жүріп, ұзаққа созылып кетуі мүмкін деген
пікір айтады. 17, 17-19 бб.
Банк жүйесіндегі несиелеудің күрт көтеріліп кетуі алаңдатушылық
тудырады. Банктердің несиелеу қарқыны 2005 жылы 75%-ға артып отыр, ал
алдыңғы бес жыл ішінде бұл көрсеткіш 50%-дан аспаған еді. Несилердің өсу
қарқыны алдағы екі-үш жыл ішінде де сақталуы мүмкін, бұған біріншіден жеке
сауданың дамуы себеп болуы тиіс. Алайда, ұзақ мерзімді перспективадан
қарасақ, бұл тенденция тұрақты болмақ емес. Шикізат секторына жатпайтын
кәсіпорындар мен үй шаруашылықтарының қарыздары өсіп келеді және бұл
қазақстандық банктердің несиелік тәуекелдерін арттыра түсуде. Несиелеу
көлемінің жылдам қарқындармен өсуі банктердің табыстарын көтереді, алайда
жалпы алғанда капитализацияның өсуі тәуекелді активтердің өсу қарқынынан
төмен болып отыр, бұл банктердің капиталдарының жеткіліктілік көрсеткішіне
кері әсерін тигізеді. Көптеген банктердің экономикалық өсімі соншалық,
тіпті олардың иелерінің өсіп келе жатқан несиелік операцияларды қолдау үшін
қажетті қарқынмен өз капиталдарын арттыруға шамалары жетпейді. Өздерінің
несиелік қоржындарын қаржыландыру үшін банктер шет елдік капиталдарға жиі
жүгінуде, бұған олардың халықаралық нарықтардағы қарыздары (соның ішінде
еурооблигациялар да) өсіп келе жатқаны дәлел бола алады.
Қолда бар жетістіктерге қарамастан, Қазақстанның коммерциялық
банктерінің несие қабілеттілігін әлі де болса бірқатар факторлар тежеп
келеді: меншіктік құрылымның жетілмегендігі, қайта құрылымдауды қажет етіп
отырған корпоративтік сектор, несиелердің аса жоғары қарқындармен өсуі және
шет елдік валютадағы несиелердің жоғары деңгейі. Осының бәрі банктерді
тәуекелге ұрындырады, пайыздық мөлшерлемелердің және валюта бағамдарының
тұрақтылығын бұзады. Сонымен қатар, қазақстандық банктердің ТМД елдерінің
басқа нарықтарындағы экспансиялық әрекеттері де алаңдатады, ал бұл
нарықтардағы тәуекелдер Қазақстандағыдан да жоғары.
Экономикалық және салалық тәуекелдер – қазақстандық банктердің қысқа
және орта мерзімді перспективадағы рейтингтерін көтеру потенциалы. Сонымен
қатар Қазақстанның егеменді рейтингінің көтерілуі ұлттық коммерциялық
банктердің рейтингін көтеруі де толық сенімді емес. Бұдан әрі қарай
қазақстандық банктердің рейтингтерін анықтайтындар: олардың қаржылық
нәтижелерінің және коммерциялық қызметінің көрсеткіштерінің динамикасы,
бизнестің диверсификация деңгейі және тәуекел-менеджмент жүйелерінің
тиімділігі. 17, 19 б.
Экономикалық тәуекел. Қазақстанда экономикалық қолайлы жағдайлар
қалыптасқан, алайда экономикадағы құрылымдық диспропорциялар қауіп
төндіруде. Қазақстанның банк секторының нығаюы бірінші кезекте соңғы он жыл
ішіндегі экономикалық тәуекелдердің төмендеуімен негізделеді. Мұнай
бағасына тәуелді болғанымен, инфляцияны тұрақтандырудың, өндірістің жылдам
өсуінің, экспорттың және инвестициялардың арқасында экономикамыздың
дамуының жақсы перспективалары бар. Макроэкономикалық өсім және тұрақтылық
ең алдымен салмақталған қаржы және салық-бюджет саясаты, сондай-ақ мұнай
секторына үздіксіз келіп жатқан шет елдік инвестициялардың арқасында
қалыптасып отыр.
Қолда бар мәліметтерге сүйенсек, Қазақстан экономикасының 80%-ын бар
болғаны он қаржылық-өнеркәсіптік топтар бақылап отырғанға ұқсайды. Шектен
тыс орталықтандырылған саяси және әкімшілік басқару мен әлсіз
институционалдық және құқықтық жүйе қосылып экономикалық саясаттың нақты
қалыптастыруды қиындатып жібереді. 18, 119 б.
Несиелермен байланысты тәуекелдер. Қалыптасқан қолайлы
макроэкономикалық конъюнктура қазақстандық банктердің несиелік тәуекелдерге
сезімталдығын жасырып, көрсетпей отыр. Экономикалық құлдырау болған
жағдайда (жақын уақытта бола қоймас) бұл тәуекелдер материалдық жағынан
көрініп, банктер үшін күрделі мәселелер тудыруы мүмкін. Несиелеудің өте
жоғары қарқындары (2004 жылы 65%-ға, ал 2005 жылы 70%-ға өскен), сондай-ақ
үй шаруашылықтарының және кәсіпорындардың өсіп келе жатқан қарыздары банк
жүйесінің тәуекелін арттырады.
Соңғы жылдары халықты несиелеу корпоративтік несиелеумен салыстырғанда
қарқынды жүргізілуде. Алайда кәсіпорындар да өз қарыздарын арттыруда: олар
айналым капиталын толықтыру үшін қысқа мерзімді несиелерді, сонымен қатар
инвестицияларды қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді несиелерді тарту үстінде.
Бастапқыда несиелер төмен болғанымен 2004-2005 жылдары екі есе артып, 1,1
трлн. теңгеге (8 млрд. долларға) жетіп жығылған, яғни жалпы несиелік
қарыздардың 35%-ын құраған, ал 2002 жылы аталған көрсеткіш 5%-ды құраған
болатын. Отандық меншік иелерінің қарамағындағы шағын және орта
кәсіпорындар инвестициялар мен қарыз қаражаттардың тапшылығын көруде. Олар
корпоративтік несиелердің көлемін арттыруға талпынған банктердің назарын
өздеріне аударып отыр. Бұл банктердің тәуекелділігін арттыруы мүмкін,
өйткені олар әлі тәуекел-менеджменті дұрыс қалыптасып үлгермеген жаңа
секторларда жұмыс істей бастады.
Сонда да қаржылық делдалдық жүйесі жылдам даму үстінде және алдағы 3-4
жыл ішінде банктік несиелердің ЖІӨ-ге қатынасы 100%-ға көтеріліп кетуі
мүмкін деп күтілуде, ал бұл жалпы қарыздардың өскенін және экономикадағы
қарыздық ауыртпалықтың артқанын білдіреді.
Қазақстан банктерінің жылдам дамуы жақын уақыттарда жалғаса беруі
мүмкін, алайда олардың қарқыны экономикамыздың жаңа даму кезеңіне өткен
кезде төмендейтіні белгілі. Дегенмен де, банк жүйесінің даму қарқыны
төмендегеуі айтарлықтай қиындықтар тудырмаса да, кейбір банктер үшін
өздерінің бизнес-үлгісін, басқару жүйесін, коммерциялық қызмет стратегиясын
және қаржылық көрсеткіштерін тұрақты және бәсекелестік ортаға икемдеу
қиынға соғатыны белгілі.
Қарыздар құрылымында банк жүйесінің 2005 жылы мұнай, газ және
металлургия салаларының кәсіпорындарына берген несиелерінің үлесі 10%-дан
аспайды, өйткені олардың басым бөлігі қажет қаражаттарды өздерінің бас
компанияларынан немесе банктерінен (акционерлерінен) тартады немесе
меншікті қаражаттар есебінен қаржыландырады.
Несиелердің 50%-дан астамының номиналы шет ел валютасында
көрсетілгендіктен немесе АҚШ долларына бекітілгендіктен, банктердің
активтерінің сапасы теңгелік девальвация кезінде қолайсыз нәтижелерге тап
болуы мүмкін. Сонымен қатар, экономиканың жағдайын сипаттайтын банктердің
несиелік қоржыны негізінен жекелеген салаларға немесе клиенттерге
бағытталған, ал бұл да несиелік тәуекелдерді жоғарылатыны сөзсіз.
Соңғы кезге дейін қазақстандық банктер несиелерінің көлемін негізінен
ішкі нарықтарда арттырып жүрген болатын, алайда қазіргі кезде олар ТМД
елдерінде де өз қызметтерін кеңейте түсуде. Қазақстаннан тыс жерлердегі
тікелей несиелер мен инвестициялар 2005 жылы ұлттық банк жүйесінің жалпы
активтерінің 10%-ға жуығын құрайды. Standard & Poor’s-тің пікірінше ТМД-ның
басқа елдерінің тәуекел деңгейі Қазақстанмен салыстырғанда жоғарырақ, атап
айтсақ, экономикалық, саяси, құрылымдық және құқықтық, ал бизнесті мұндай
диверсификациялаудан келетін пайданың шамалы екені де белгілі. Сонымен
қатар ТМД-дағы бәсекелес нарықтарда клиенттер іздеу нәтижесінде тәуекел
деңгейі жоғары жобаларға қатысуы белсенді бола түседі.
Салалық тәуекелдер. Халықаралық деңгейде Қазақстанның банк жүйесі
өзінің ауқымы жағынан орташа болып келеді. 2006 жылдың соңына қарай онда 35
банк болған еді, солардың ішінде толықтай мемлекет меншігіндегі екі банк
бар: Қазақстан даму банкі және Тұрғынүйқұрылысбанк. Елдің ең ірі үші
банкі – Қазкоммерцбанк, БанкТұранӘлем және Қазақстан Халық банкі банк
жүйесінде үстемдік құрады және жалпы клиенттердің қаражаттарының 65-70%,
жалпы берілген несиелердің және жалпы банктік активтердің 60% үлесі
осылардың еншісіне тиеді. Аталған үш банктің еншісіндегі жалпы нарықтың
үлесі жыл санап қысқарып келеді, шағын және орта банктер бұл айырмашылықты
жай қарқынмен қысқартып келеді.
Қаржылық тенденциялар. Қазіргі таңдағы активтердің жоғары деңгейі
тереңде жатқан несиелік тәуекелдерді көрсете бермейді. Өсіп келе жатқан
белсенді несиелеу күні бүгінге дейін Standard & Poor’s агенттігінің
қазақстандық банктерге беретін рейтингтерін шектейтін шешуші факторлардың
бірі болып табылады. Сол себепті активтер сапасының көрсеткіштері және
табыстылық коэффициенттері бұрмаланып келеді, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 8
1.1.Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық алғы шарттары және
қажеттілі 8
1.2.Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері 12
1.3.Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері 19
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
23
2.1.Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау 23
2.2.Қазақстан Республикасындағы банктік сақтандырудың ерекшеліктері
29
2.3.Банктік тәуекелдерді сақтандырудың шет елдік тәжірибесі 34
3. ҚАЗАҚСТАНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ САҚТАНДЫРУДЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 41
3.1.Қазақстан Республикасында банктік тәуекелділіктерді
сақтандыруды жетілдіру 41
3.2.Қазақстандағы банктік тәуекелдерді қысқарту әдістері 45
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген
кәсіпкерлік қызмет сақтандырусыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Кәсіпкерлік
қызметте барлық жетістіктерге белсенділік, төзімділік, тапқырлық таныта
алатын, дәстүрлі емес шешімдер қабылдай білетін тұлғалар ғана қол жеткізе
алады. Ал бұлардың барлығы да нәтижесі анықталмаған, алайда табыс алып
келуі мүмкін тәуекелдер болып табылады.
Жуырдағы уақытқа дейін тәуекелділікті сақтандыру ғылымы қаржылық
менеджменттің салаларының біріне кіріп, оған маңызына сай көңіл бөлінбеді.
Қаржылық жүйенің даму әрекеті бойынша тәуекелділіктер спектрі де кеңейді.
Әртүрлі елдерде мемлекеттік қаржылар дағдарысының пайда болу масштабы мен
жиілігі. Жекелеген компаниялар мен банктердің банкроттығы айтарлықтай өсті.
Осының барлығы бірігіп тәуекелділіктерді басқару және сақтандыру ғылымының
орны мен ролін қайта қарастыруды мәжбүр етті.
Тәуекел дегеніміз - кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің
қызметінің жағдайлы сипаттамасы, яғни белгісіздік пен сәтсіздік жағдайда
болатын мүмкін жағымсыз салдармен бейнеленеді. Тәуекелділік пайданы жоғалту
және берілген несиелер бойынша төлемеушіліктер салдарынан туындаған
залалдар, ресурстық базаның қысқаруы, баланстан тыс операциялар бойынша
төлемдерді жүзеге асыру немесе т.с.с. қалаулы емес нәтижелерді алу
ықтималдылығымен анықталады.
Банктік сферада жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы шарасыз
оның қаржылық жағдайында қолданылатын жоғары тәуекелділікпен қабаттас
жүреді. Олар жеке әрекеттерінің ықпалымен қатар, үкімет әрекеттері,
қоғамның түрлі субъектілерінің әрекетінің ықпалынан да жақсаруы немесе
нашарлауы мүмкін.
Банктердің қаржылық шамасыздығы клиенттер жағынан сенімсіздіктің
себепшісі болады да, олардың сандық азаюына әкеліп, соның салдарынан
табысты жоғалту немесе соңғы нәтиже – банкроттыққа әкеледі.
Бүгінгі таңда банк тәуекелділіктерін сақтандыру маңызды мәселеге
айналып отыр, себебі банктік жүйенің тұрақтылығы толық негіздемесімен
мемлекеттің экономикалық саясатының жоғары біріншілігінің бірі болып
есептеледі, өйткені одан көп шамада макроэкономикалық тұрақтылық пен
қазақстанның экономикалық өсуі тәуелді және байланысты болады.
Банктік бизнес тек қолма-қол және қолма-қолсыз ақша түрлерімен ғана
емес, сонымен қатар түрлі банктік айналымды және айналымсыз құралдар
түрлеріндегі ақшалай ресурстардың ірі шоғарлануымен сипатталады, ал бұндай
жағдайда міндетті түрде тәуекелділік бірге жүреді. Сол себепті, банк үшін
бірінші мақсаты тәуекелділігі жоқ іскерлік шешім, іздеу емес,
альтернативті, стандартты емес шешім іздеу болып табылады.
Банк ісінде тәуекелділіктердің маңыздылығы мен шарасыздығы банктік
қызметтің басында немесе қызмет процесінде жүзеге асырылатын экономикалық
зерттеулердің міндетті элементі ретінде оның барлық аспектілерін жүйелі
түрде қарастыруының қажеттілігін айқындайды. Бұл жүйеде ең маңыздыларының
бірі болып тәуекелділіктерді сақтандыру есептеледі. Тәуекелділіктермен
түрлі шараларды, яғни тәуекелділікті жағдайдың басталуын белгілі бір
дәрежеде болжамдауға және оның салдарын жоюға мүмкіндік беретін шараларды
қолдану арқылы басқаруға болады және басқару қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
банктік тәуекелділіктер түрлері мен мағынасын анықтау, тәуекелділіктердің
пайда болуын және оларды бағалау әдістерін айқындау, қазіргі жағдайда
қолданатын тәуекелділіктерді сақтандыру ерекшеліктерін зерттеу, сонымен
қатар тәуекелділіктерді сақтандыруды жетілдіру жолдарын іздестіруге келіп
тіреледі. Жұмыстың алға қойған міндеттері келесідей болып келеді:
банктік тәуекелдердің сипаттамасы және оларды сақтандырудың ерекшеліктерін
зерттеу;
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің және шет елдердегі банктік
сақтандыруға талдау жасау;
Қазақстанда банктік тәуекелдерді сақтандыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім және қорытынды бөлімнен, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда жалпы сақтандырудың нарықтық экономикадағы ролі мен
қажеттілігі, банктік тәуекелдердің ұғымы мен түрлері, сондай-ақ оларды
сақтандырудың жалпы ережелері қарастырылған.
Екінші тарау банктік тәуекелдерді сақтандыруды талдауға арналған.
Мұнда қазіргі таңдағы қазақстандық банктерге тәне тәуекелдер, оларды
сақтандырудың ерекшеліктері талдауға алынатын болады. Шет елдердегі банктік
тәуекелдерді сақтандыру практикасына қысқаша тоқталатын боламыз.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
банктік сақтандырудың қазіргі проблемаларына және оны жетілдіру жолдары
туралы сөз қозғалатын болады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы Қазақстан
Республикасы бойынша екінші деңгейлік банктердің операциялары өздерінің
тәуекелділігі тұрғысынан қарастырылатын болады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және
әдіустемелік негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды.
Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында экономикалық, салыстырмалы,
статистикалық және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде ҚР Статистикалық агенттігінің
мәліметтері, Қазақстан Республикасының ресми нормативтік-құқықтық және
заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің қаулылары,
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жылдық қорытынды есебінің
мәліметтері, Қаржы нарықтарын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігінің мәліметтері қолданылады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін сақтандыру
мәселелерін шешу барысында қолданыла алады.
І. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық
алғы шарттары және қажеттілігі
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасы барлық бағыттар бойынша дамумен
ипатталады. Біздің экономикалық өсуіміздің стратегиясы мықты нарықтық
экономикаға, мемлекеттің белсенді роліне және үлкен көлемдегі шет елдік
инвестицияларға сүйенеді деген Қазақстанның даму бағдарламасымен
қарастырылған нарықтық қайта құрудың берік негіздері қаланған. 1
Экономикадағы мемлекеттің белсенді ролі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ісіне билік құрылымдарының тікелей қатысуын білдірмейді.
Мемлекет еркін экономиканың кепілі болуы тиіс. Оның міндеті – нарықтық
ережелерді орнату және содан кейін олардың қадағалануын қамтамасыз ету
болып табылады.
Социалистік экономикалық жүйеге тән мемлекеттік басқарудан арылған
қазіргі кәсіпкерлер, меншік иелері және басқа да тұлғалар өздерінің
мүдделерін қолайсыз және күтпеген оқиғалардан қорғанудың тиімді жолдарын өз
беттерінше іздейді. Мұндай үнемді, ұтымды және қол жеткізерлік механизм –
ғасырлар бойғы адазат тәжірибесіен жинақталған – сақтандыру болып табылады.
2, 12 б.
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпкерлік қызмет
сақтандырусыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Кәсіпкерлік қызметте барлық
жетістіктерге белсенділік, төзімділік, тапқырлық таныта алатын, дәстүрлі
емес шешімдер қабылдай білетін тұлғалар ғана қол жеткізе алады. Ал бұлардың
барлығы да нәтижесі анықталмаған, алайда табыс алып келуі мүмкін тәуекелдер
болып табылады.
Көптеген экономикалық процесстердің қызмет етуі мен дамуына
белгісіздік элементтері тән. Бұл бірдей нәтиже бермейтін жағдайлардың
туындауына әкеледі. Кез келген экономикалық мәселенің шешуі тәуекелділіктің
мағынасы мен оны зерттеу механизмінің дұрыс түсінігіне сүйенуі керек.
Нарықтық орта тәуекелділік түсінігінен ажырамасыз байланыста,
тәуекелділік қаупі осы күнге дейін болды және ол болады да, сол себепті
банктің бірінші орындағы мақсаты – тәуекелділігі жоқ іскерлік шешімдер
іздеу емес, альтернативті және стандартты емес шешім іздеу болып табылады.
Сонымен бірге тәуекелділікті бағалап үйреніп, оның мүмкін болатын
шектерінен аспау қажет. Керісінше жағдайда банк басқарушысы ақпараттардан,
сәйкесінше несиелік, депозиттік, инвестициялық саясат саласында қолайлы
шешім қабылдау мүмкіндігінен айырылады. 3, 127 б.
Тәуекелділік бұл – банкті нәтижесінде шығындарға немесе жоспарланған
табыспен салыстырғанда аз табыс алуға әкелетін жағдайлардың басталу
ықтималдығы (қаупі). Бұл жағдайлар болған кезде үш экономикалық нәтиже:
кері (ұтылыс, залал, шығын); оң (ұтыс, пайда, табыс) және де нольдік
нәтижелер болуы мүмкін.
Тәуекелділік дегеніміз – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің
қызметінің жағдайлы сипаттамасы, яғни белгісіздік пен сәтсіздік жағдайда
болатын мүмкін жағымсыз салдармен бейнеленеді. Тәуекелділік пайданы жоғалту
және берілген несиелер бойынша төленушіліктердің болу салдарынан туындаған
залалдар, ресурстық базаның қысқаруы, баластан тыс операциялар бойынша
төлемдерді жүзеге асыру және т.с.с. қалаулы емес нәтижелерді алу
ықтималдығымен анықталады. Алайда, неғұрлым тәуекелдік деңгейі төмен болса,
соғұрлым жоғары табыс алу мүмкіндігі де төмен болады. Сондықтан, бір
жағынан, кез келген өндіруші тәуекелділік деңгейін минимумға жеткізуге
тырысып, бірнеше альтернативті шешімдердің ішінен әрқашан тәуекелділік
деңгейі минималды шешімді таңдайды, екінші жағынан, тәуекелділік деңгейі
мен іскерлік белсенділік, табыстылық дәрежесінің қолайлы арақатынасын
таңдау қажет.
Кәсіпкерлікті сақтандыру негізінен нарықтық кеңістіктің адам көріп
білмейтін жағдайларынан қорғайтын, күтпеген оқиғаларға қарсы кепілдіктер
жасау арқылы түпкі нәтижеге қол жеткізуге бағытталады. 4, 243 б.
Нарықтық экономика жағдайларында коммерциялық, биржалық, валюталық,
қаржылық, техникалық, құқықтық, саяси тәуекелдерді сақтандыру өзекті болып
табылады. Сақтандыру бұл жерде тек қорғаныс қызметін атқарып қана қоймай,
сонымен қатар нарықтық қатынастардың қатысушыларының арасындағы қаржылық
және құқықтық қарым-қатынастардың факторларын реттеу ролін де атқарады.
Кез-келген кәсіпкерлік қызметтің түпкі мақсаты табыс алу, іске
салынған капиталды көбейту болып табылады. Сол себепті түптеп келгендегі
сақтандырудың маңызы болжамдалған табысты жоғалту мүмкіндігін немесе күткен
табысты қолдан жіберіп алуды болдырмауға келіп тіреледі.
Табысты жоғалтуды (немесе қолдан жіберіп алуды) тудыратын себептердің
барлығын да шартты түрде үш топқа бөлуге болады:
табиғи апаттар, авариялар және сол сияқты басқа да оқиғалар болған жағдайда
өндірістік процестің бұзылуы;
нарықтық конъюнктураның өзгерістері, әріптестер тарапынан келісімдерді
бұзу;
жаңа техниканы немесе технологияларды, басқа да техникалық және
технологиялық тәуекелдерді игеру.
Факторлардың аталған үш тобы да сақтандыру саласына қосылуы тиіс.
Көптеген елдерде сақтандыру көлемінде ең үлкен үлес алатыны – бұл
кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру болып табылады. Бұл, өз кезегінде,
сақтандыру нарығындағы қаржы ағындарын көптеген есе көбейтеді.5, 221 б.
Нарықтық экономика жағдайларында сақтандырудың өзі де коммерциялық
қызмет саласы болып шыға келеді. Сол себепті, қандай-да бір тәуекелдерді
қабылдай отырып, сақтандырушы алдымен өзі туралы, мұндай мәміледен қандай
нәтиже алатыны туралы ойлайды. Демек, ірі тәуекелдердің жоғары қауіптілігі
бар жерлерде сақтандырушы сақтандыру келісімін жасамайды.
Сақтандыру өнімдерінің ассортиментін кеңейту мүмкіндіктерін іздеу
жолында сақтандыруға кәсіпкерлік қызметпен байланысты жаңа объектілер
қосыла береді.
Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру объектісі ретінде ақшалай немесе
басқалай ресурстарды өндірістің қандай-да бір түріне инвестициялауды және
осы инвестициялардан табыс алуды қарастыратын сақтанушының коммерциялық
қызметі қарастырылады. Қазіргі, яғни кәсіпкерліктің үлкен қарқындармен
дамып келе жатқан кезіндегі аталған сақтандырудың маңызы өте үлкен. Әрине,
өзінің бастаған қызметіндегі мүмкін болатын қауіптерден қорғануға тырысатын
кәсіпкердің талпынысы түсінікті жағдай. Потенциалды сақтанушылардың саны
жыл сайын, тіпті ай сайын көбейе бермек. Сақтандыру ұйымдары үшін тиісті
операцияларды айналдыру үшін үлкен мүмкіндіктер ашылуда. Дегенмен де,
аталған сақтандыру түрі сақтандырудың ең бір қиын түрі болып табылады –
келісім жасау барысында да, оның бүкіл әрекет ету мерзімінде де.
Коммерциялық сақтандыру бойынша сақтандырушы ұйымның жауапкершілігі
нарықтық конъюнктураның қолайсыз, күтпеген өзгерістері және кәсіпорынның
коммерциялық қызметті жүргізуі үшін басқа да жағдайлардың нашарлауы
салдарынан туындайтын сақтанушының шығындарын өтеп беруге келіп тіреледі.
Сақтандыру сомасы келісім бойынша жауапкершіліктің шегі ретінде
сақтанушының өтініші бойынша, алайда міндетті түрде сақтандыру ұйымының
келісімімен, анықталады. Сақтандыру сомасын орнатудың екі әдісі бар.
Бірінші нұсқа – сақтандыру сомасы сақтанушының сақтандырылатын
операцияларға капитал салымдарының шеңберінде орнатылады. Екінші нұсқа
бойынша сақтандыру сомасы тек капитал шығындарын ғана емес, сонымен қатар
белгілі (нормативті) табысты қамтиды.
Сақтандырудың негізгі арналымы белгілі бір мерзімнен кейін
сақтандырылған операциялар күткен өтімділікті немесе табысты қамтамасыз
етпейтін болса сақтанушының болжамды шығындарын өтеумен анықталады.
Сақтандыру өтемақысы сақтандыру сомасы мен сақтандырылған коммерциялық
қызметтің қаржылық нәтижелерінің айырмашылығы түрінде анықталады.
Сақтандыру сомасын орнату көзқарастарына қарай сақтандырудың мазмұны
да өзгереді. Бірінші нұсқа бойынша сақтанушының шығындары сақтандырылады;
оны инвестицияларды сақтандыру деп те атауға болады. Екінші нұсқа кезінде
шығындармен қоса нормативті табыс та сақтандырылады, сол себепті оны
табысты сақтандыру деп атаса да болады.
Сақтандырудың мақсаты инвестициялық салымдардың мүмкін болатын
шығындарынан қорғау болғандықтан, сақтандыру келісімінің мерзімі капитал
шығындарының өтелу мерзімімен негізделеді. Жалпы нормативті өтелу
мерзімдері қызмет түріне қарай айтарлықтай өзгеше болады. Бір салада қызмет
ететін, алайда ауқымына, қызметін ұйымдастыруына, орналасқан жеріне және
басқа да факторларға қарай кәсіпорындар үшін де сақтандыру мерзімдері түрлі
болады.
Айта кету керек, келісімнің мерзімін анықтау кезінде мүліктік
сақтандырумен салыстырғанда сақтанушы мен сақтандырушының мүдделері басқаша
көрініс табады. 6, 85 б.
Сақтанушы кәсіпкерлік қызметтің тез өтелуіне тырыса отырып, объективті
түрде сақтандырудың мерзімін қысқартуға тырысады. Сақтандыру ұйымы үшін
қысқа мерзімді сақтандыру келісімі сенімді ақтамаған өтемақыларды төлеу
тәуекелін арттырады. Сақтандыру мерзімін ұзарту өтелім нақты болады, демек,
төленетін шығындардың пайда болу ықтималдығын төмендетеді.
Бұл сақтандырудың ерекшелігі сақтандыру өтемақылары сақтандыру
мерзімінің соңында, яғни сақтандырылған коммерциялық операциялардың түпкі
нәтижелері анықталған жағдайда ғана төленеді. Сақтандырудың басқа түрлері
бойынша шығынның орнын толтыру қажеттілігі сақтандыру мерзімінің ішіндегі
кез-келген уақытта пайда болуы мүмкін. Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру
кезіндегі сақтандыру төлемдерінің мерзімдерінің анықтылығы түскен
сақтандыру жарналарын жоспарға сәйкес қолдануға мүмкіндік береді.
Сол себепті сақтандыру мерзімін келісу кезінде ғылыми негізделген
ұсыныстарға, инвестициялардың өтелуі жөніндегі отандық және шет елдік
тәжірибеге сүйенген дұрыс.
Шындығына келгенде, сақтандыру өтемақысы сақтандыру келісімінің
мерзімі бітпей жатып та төленуі мүмкін, мысалға жаһандық масштабтағы
оқикалардың салдарынан табыс алу былай тұрсын, салынған қаражаттарды да
қайтарып алу мүмкін болмай қалуы мүмкін. Мұндай жағдайлар туралы дереу
сақтандырушыға хабарлау керек. Алайда, нарықтық конъюнктурамен байланысты
оқиғалардың басым көпшілігіне кейіннен өзгертулер енгізуге болады, қолайсыз
өзгерістер уақытша болуы мүмкін. Сол себепті сақтандыру мерзімінің соңы
ғана коммерциялық қызметтің нәтижелері және төленуі тиіс өтемақылар туралы
жауап бере алады.
Сақтандыру келісімін жасау барысында сақтанушының міндеттерін
қарастырып кету қажет, сақтандыру тәуекелінің деңгейіндегі барлық белгілі
өзгерістер туралы мәліметтерді жеткізу және бұл тәуекелді күшейтетін немесе
көбейтетін әрекеттерді болдырмау керек.
Басқа сақтандыру түрлеріндегі секілді, сақтандыруға қабылдау тәртібіне
және сақтандыру жауапкершілігінде біршама шектеулерді енгізу қажет.
Мысалға, сақтандыруға делдалдық қызметі, құмар ойындарға салымдарды,
тотализаторларға салымдарды және сол сияқты операцияларды қабылдамаған
дұрыс.
Бір сөзбен айтқанда, әрбір сақтандыру компаниясы өзінің
жауапкершілігіне алған тәуекелдерді шектеуге немесе кеңейтуге құқығы бар.
Сақтандыруды ең төменгі франшизаны (мысалға, 5%) орнату арқылы немесе
сақтанушыға оның мөлшерін арттыру құқығын беру арқылы жүргізу қажет.
Сақтандыру өтемақысының ең жоғарғы сомасын да анықтап алған дұрыс (мысалға,
жалпы шығынның 80%).
Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру бойынша жарналардың
мөлшерлемелері (тарифтері) көптеген факторларға тәуелді: қызмет түріне,
сақтандыру мерзіміне, нарықтық қатынастардың тұрақтылық деңгейіне және
т.с.с. Әрбір кәсіпорын үшін тәуекел жеке-жеке болып келеді, демек,
мүмкіндігінше төлемдердің мөлшерлемелерін де жеке-жеке орнатқа дұрыс
болады. 7, 69 б.
1.2. Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері
Тәуекелдердің пайда болу көздерін және себептерін дұрыс түсіну үшін
негізгі банктік тәуеклдердің жіктелуін және олардың сипаттамасын
келтірдік. Бұл банктік тәуекелдердің жіктелу құрылымын осы пәннің
белсенді зерттеушісі, біздің отандық экономист Новиков.И.А. ұсынған (1
сурет). 8, 12 б.
Пайда болу көздеріне қарай ішкі және сыртқы тәуекелдерді ажыратуға
болады. Сыртқы тәуеклдер сыртқы ортада пайда болады және жартылай
басқарылатын болып бөлінеді.
Басқарылмайтын тәуекелдерге келесілер жатады:
Апаттық тәуекел – бұл жер сілкінісі, тасқынның, дауылдың, өрттің және
т.б. салдарынан банкке материалдық залалды келтіруді айтамыз. Бұл тәуекел
банкке тікелей, сонымен қатар оның клиенттері мен қарыз алушыларына залал
келтіре алады.
Саяси тәуекел - бұл саяси биліктің немесе мемлекетпен жүргізілетін
саяси бағамның ауыстыруы салдарынан, сонымен қатар соғысты, революцияны,
азаматтық соғысты жариялауынан банкке жағымсыз әсерін тигізетін тәуекел.
Саяси тәуекел банкті ұлттандыру кезінде немесе банктің және оның клиентінің
жағдайын төмендетуі мүмкін жаңа шектеулермен заңды өзгерістерді бекіту
кезінде көрініс табады. Жақсы дамыған бағдарламалары бар банктернесиелік
рейтингтің күрделі жүйесін құрастырады. Оның бірі – құрамдас рейтинг
жүйесі. Бұл жүйеде әр мемлекет 1-ден 9-ға дейін шкала бойынша құрамдас
рейтингті алады. Рейтингті негізінен несиені бағалау үшін қолдану қажет.
Мысалы, АҚШ банктері елге төнуі мүмкін қауіптержөніндегі Үкіметаралық
комитеті дайындаған рейтингтерін қолдана алады. Саяси тәуекелдің рейтингі
сыртқы міндеттемелерін төлеуден белгілі бір үкіметтің қалауы мен саяси
мүмкіншілігін өлшейді. Сонымен қатар бұл рейтинг үкіметтің тұрақтылығын
және сыртқы қарызын төлеуге қатынасын бағалау үшін де қолданылады.
Жалпы экономикалық тәуекел – елдің экономикалық жағдайының төмендеуі,
яғни ЖҰӨ деңгейінің төмендеуі, мемлекеттік бюджеттің жетіспеушілігі,
инфляция деңгейінің жоғарылауы, экономиканың құрылымдық дағдарысы,
мемлекттің теріс төлем балансы үкіметтің тұрақсыз экономикалық саясаты,
ұлттық валютаның құнсыздануы, мемлекеттік шенеуніктер арасындағы
жемқорлықтың өсуі кезінде пайда болатын тәуекел.
Елдік тәуекел – шетелдік серіктестер мен несие берушілер үшін банктің
орналасуы тәуекелін, сонымен қатар егер банктің клиенті экспорттық-
импорттық қызметпен айналысса, не банктің контрактісі басқа елде болса, не
банк шетел қарыз алушыларды несиелендіретін болса, онда осы тәуекел бел
алуы мүмкін. Елдік тәуекел саяси, жалпыэкономикалық және заңнамалық
тәуекелдерді қамтиды. Банктер әлемдік экономиканың интеграциясы нәтижесінде
кез келген елдермен, олардың тәуекел дәрежесіне қарамай операцияларды
жүргізуге мәжбүр болады. Демек, банк тәуекелі төмен елдермен ғана қарым –
қатынас жасауға өз бетінше таңдау жасай алмайды. 9, 6 б.
Сонымен қатар, сыртқы басқарылмайтын тәуекелдерге қаржылық
тәуекелдердің бір бөлігін жатқызуға болады. Мысалы, банк егер әлемдік
нарықтағы пайыздық ставкалардың өзгеруіне әсер ете алмаса, депозиттер
ставкаларын басқаруға мүмкінлігі бар. Сондықтан да, бұл тәуеклдердің сыртқы
және ішкі ортаның әсеріне ұшыраған кездегі анықтамаларын беріп, ажырата
алайық:
Депозиттік тәуекел - бұл сыртқы ортадан салымдарды, депозиттерді,
зайымдарды және басқа да қаржыландыру көздерін тарту бойынша тәуекел.
Яғни, егер олар банктен мерзімі жетпей алынса, онда банктердің осындай
міндеттерін орындай алмау тәуекелі немесе банктің ағымдағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тартудың мүмкіндігінің жоқтығы
салдарынан болатын тәуекел. Ішкі ортаның әсерінде бұл осы операцияларды
орындау кезіндегі банктің пайыздық саясаттың дұрыс таңдалмауы немесе
басқару кезіндегі қателердің пайда болу тәуекелі.
Несиелік тәуекел - бұл қарыз алушының қаржылық жағдайының
төмендеуімен немесе банкроттылығымен және несиенің толық немесе бір
бөлігін, олар бойынша пайыздар сомасын қайтара алмаумен байланысты
тәуекел. Ішкі ортаның әсеріне қатысты бұл банк қызметкерлерінің клиенттің
нәтижелерінің қаржылық және нарықтық көрсеткіштерін және қызметінің
болашағын дұрыс бағаламау салдарынан потенциалды несие қабілеттілігі жоқ
клиентке несие беру.
Валюталық тәуекел – бұл әлемдік нарықта шетел валюта бағамының күрт
өзгеру нәтижесіндегі шығындар тәуекелі. Валюталық тәуекелге шетел валютасы
бойынша ашық позициялары банктер ұшырайды. Ішкі ортада бұл шетел валютасын
сату, сатып алу кезінде банктің ашық позициялары бойынша валюталық
бағамының өзгеруі нәтижесінде шығындар тәуекелі
Пайыздық тәуекел – бір немесе бірнеше құралдар түрлері бойынша елде
немесе әлемдік нарықта пайыз ставкаларының жағымсыз өзгеру тәуекелі. Ішкі
ортаның шеңберінде бұл тартылған және орналастырылған қаражаттар бойынша
банктік пайыздан келетін таза пайданың потенциалды өзгеру тәуекелі. 10,
76 б.; 11, 71 б.
Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарығының конъюнктурасының өзгеруі,
спекуляция, пайыз ставкасының өзгеруі, саяси және экономикалық
дағдарыстар,эмитенттің банкроттылығы салдарынан бағалы қағаздардың
құнсызданы тәуекелі. Банк инвестициялар саласындағы стратегияны және нақты
бағалы қағаздарды өзі таңдай алады, сол себептен бұл тәуекел басқарылуы
мүмкін. Инвестициялық тәуекел жүйелік және жүйелік емес болады. Жүйелік
тәуекел бағалы қағаздардың бағасы, табыстылығы, пайда ставкаларының
деңгейі, күтілетін дивиденттердің деңгейі өзгерген кезде көрінеді. Жүйелік
емес тәуекел сыртқы ортаға байланыссыз және әрбір нақты банктің қызметінің
ерекшелігімен байланысты болады. Бұл тәуекелге әсер ететін негізгі фактор
нарық коньюнктурасына сәйкес альтернативті инвестициялардың болу
мүмкіндігі.
Жартылай басқарылатын тәуекелдер – бұл сыртқы ортада қалыптасқан,
бірақ та банк оларды толық немесе жартылай басқара алатын тәуекелдерді
айтамыз. Оларға келесідей тәуекелдер жатады:
Банк бағытының тәуекелі - банк қызметінің мақсаттылығы бағытына,
оның қызмет ету аясына және даму өркениетімен түсіндіріледі. Банк
бағытының келесідей типтері бар: аймақтық бағытта; өнім өткізу бағытында;
клиентпен жұмыс істеу бағытында.
Банк бағытының тәуекелі банк дамуының приоритеттерін дұрыс емес
таңдауын білдіреді, яғни, оның ұзақ мерзімді стратегиясы, географиялық
орналасуымен пайдаланылатын құралдары, дұрыс емес ұзақ мерзімді несиелік
және зайымдық саясаты, перспективті құралдарға мамндану, банк филиалдар
жүйесінің қажетті деңгейде дамымауы, маркетингтік зерттеулер жүгізудегі
қателер кіреді.
Клиент тәуекелі мен контрәріптестік тәуекел - банкті шығындарға алып
келуге мүмкін экономикалық жағдайының немесе контрәріптестіктің
банкроттылығын білдіреді. 12, 117 б.
Ішкі тәуекелдер - бұл банк ішінде пайда болатын тәуекелдер. Олар
әкімшілік, қаржылық, операциондық болып бөлінеді.
Стратегия тәуекелі - бұл ішкі стратегияны, құралдарды қолдану
приоритетін дұрыс таңдамау, қате аналитикалық болжамдарды пайдалану және
т.б. тәуекелдер.
Құрылым тәуекелі – шешім қабылдау мүмкіндігіне кедергі жасайтын немесе
дәлелсіз кеңейтетін банктің тиімсіз құрылымы, жауапкершілікті өзіне алумен
байланысты банк қызметін басқару немесе операцияларды орындау тәуекелі.
Басқару тәуекелі - банкте мамандандырылмаған және авантюралық
басқарудың салдарынан пайда болатын тәуекел.
Кадрлық тәуекел - кадрларды дұрыс таңдамау немесе ұйымда жұмыс істеу
атмосферасын тұрғызуға кедергі болатын қызметкерлердің психологиялық
мінездемелерінің сәйкес келмеу тәуекелі
Ынталандыру тәуекелі - келесілерді қамтиды: қызметкерлерді
дәлелсізжоғары ынталандыру тәуекелі;еңбектің соңғы нәтижесіне
қызметкерлердің қызықтырмауға әкелетін дәлелсіз төмен немесе әрқашанда
бейқам еңбекті ынталандыру; тең емес ынталандыру тәуекелі, яғни бірдей
еңбек үшін әр түрлі ынталандырулар.
Қоқан-лоққы көрсету тәуекелі - қылмыстық топтармен, туған
туысқандарына несиелеубойынша жеңілдіктер мен т.б. банктің жемқорлықтың
болу қаупі.
Бақылау тәуекелі - банктің бөлек бөлімшелерінің қызметтеріне,
құралдардың бөлек түрлеріне немесе бөлек операцияларына бақылау жүйесінің
тиімсіз болу тәуекелі.
Қаржылық тәуекелдер - банктің қаржылық қызметімен байланысты
тәуекелдер. Олар келесілер:
Қаржыландыру тәуекелдер - банктің өзінің операцияларының
қаржыландыруға немесе нарықта өзінің қызметін кеңейтуге мүмкіндікті таба
алмау тәуекелі.
Өтімділік тәуекелі – төлемдер бойынша есеп айырысуға мүмкіндіктің
жоқтығына немесе банктің төлем қабілетсіздігінің жалпы дағдарысына әкелетін
талаптар мен міндеттемелердің қысқа мерзімді және орта мерзімді сомалардың
сәйкессіздігі.
Диверсификация тәуекелі – бөлек қарыз алушыларға, не бағалы
қағаздардың бөлек түрлеріне немесе бөлек салаларға ірі салымдар салу
нәтижесіндегі мүмкін болатын шығындар тәуекелі.
Операция түрлері бойынша тәуекелдер - әрбір нақты құралдардың
ерекшелігіне сәйкес операциялардың бөлек түрлері бойынша тәуекелдер.
Мысалы: лизингтік, факторинг, фьючерстік немесе опциондық операциялар.
Сауда тәуекелі - депозиттер, бағалы қағаздар,валюталар,қаржылық
құралдар және т.б. сияқты сауда құралдарын сату-сатып алу нәтижесіндегі
шығындар тәуекелі.
Пайданың төмендеу тәуекелі – банктік тәуекедердің біреуін бірнеше
түрлерін дұрыс емес басқарудың нәтижесінде банктік пайданың төмендеуімен
сипатталатын банктік тәуекелдердің жалпы көрсеткіші.
Баланстан тыс операциялар тәуекелі – бұл тәуекел көбінесе банктің
потенциалды міндеттемелеріне жатқызылады. Бұл тәуекелге банктің қаржылық
кепілдемесі, әр түрлі саудалық аккредитивтер немесе қандайда бір акептелген
бағдарламаларға қатысу, сонымен қатар форвардтық міндеттемелер, фьючерстік
мәмлелер, опциондар, СВОП-тар және т.б. кіреді.
Операциондық тәуекелдер - банктің бөлімшелерді басқару деңгейінде
банктің күнделікті қызметі процесіндегі пайда болатын ағымдық тәуекелдер.
Ақпараттық тәуекелдер – банк операциялардың нәтижесінде әсер ететін
қажетті нарықтан ақпаратты ала алмау немесе жалған ақпаратты алу тәуекелі.
Сонымен қатар, қызметкерлердің банк басқарушыларынан дұрыс емес жүргізілген
операциялар бойынша ақпаратты жасырып қалу қаупі.
Қызметкерлермен байланысты тәуекелдер - қызметкерлердің ерекше
тәртібінің салдарынан шығындарға ұшырау қаупі.
Техниканы қолданумен байланысты тәуекелдер – компьютерлік немесе басқа
да техниканың жұмыстан шығу салдарынан шығындарды тарту тәуекелі. 8, 23
б.
Саяси жалпы экономикалық факторлар сыртқы ортада пайда болады және
алдын-ала болжауға келмейді. 1997-98 жылғы қаржылық дағдарыс біраз елдің
банктік жүйелері үшін саяси және жалпы экономикалық факторлардың қирату
күшін көрсетті. Бұл дағдарыстан әсіресе Оңтүстік Кореяның банктері зардап
шекті. Өндірістің өсу қарқыны ірі коорпарацияларды жаңа зайымдік банктерді
зайымдарды алуға тарта берді. Оңтүстік-шығыс Азиядағы сауда
серіктестіктерінің дағдарысы табыстардың күрт төмендеуінен болды. 1997
жылы Оңтүстік Кореяда 7 ірі корпорация өзін банкрот деп жариялады. Ал,
оларға қызмет көрсететін банктер үлкен шығындарға ұшырады. Шығынды және
өте күмәнді несиелердің сомасы 52 млрд. доллар немесе банктің несиелік
портфелінің 17% құрады. Бұл жерде сыртқы тәуекелдің классикалық мысалын
көріп отырмыз. 13, 13 б.
Дегенмен сыртқы тәуекелдердің біразын басқаруға болады. Егер банк
бағытының тәуекелін алсақ, онда ол банк қызметінің мақсаттылығы бағытына,
оның қызмет ету аясына және даму приоритетіне негізделеді. Бағыт тәуекелі
банк дамуының приоритеттерін дұрыс емес таңдауын білдіреді, яғни ұзақ
мерзімді стратегиясы клиенттер бойынша дұрыс емес мамандандыру,
географиялық нүктелер мен пайдаланатын құралдары, дұрыс емес ұзақ мерзімді
займдық және несиелік саясаты, перспективті құралдарға мамандану, банк
филиалдар жүйесінің қажетті деңгейде дамымауы, маркетингтік зерттеулерді
жүргізудегі қателер кіреді. Бірақ та банктің тәуекелдерді басқаруға қатаң
әдістерді таңдап, оларға әсер етуге мүмкіндігі бар. Банк кейбір
операциялардың түрлерінен немесе қандайда бір бизнес аясында дамуынан бас
тартса, онда ол өзінді мүмкін болатын тәуекелден сақтандырады.
Банктің қаржылық тәуекелдерді көбісі пайда болу көздері бойынша екі
жақты сипатқа ие болады. Мысалы, несиелік тәуекелді басқару, әрине, банктің
өзіне байланысты болады, оның несиелік саясатына, несиелерді қамтамасыз
етудегі қалыптасқан тәжірибеге және т.б. бірақ басқа жақтан қарасақ, бұл
сыртқы факторлар тәуекелінің әсеріне де түседі, яғни бөлек салалардың
дағдарысы, жалпы экономикалық және саяси тұрақсыздық, табиғи апаттар және
т.с.с.
Жалпы банктік тәуекелдер бір-бірімен тығыз байланысты. Мысалы, Юэринг
Банктің күйреуі, оның фьючерс мәмілелері бойынша Сингапурдегі филиалдарының
шығынға ұшырауынан болды. Позицияның ашылуынан біраз уақыт өткеннен кейін,
бағалы қағаздарды сатып алуға арналған мерзімді фьючерстік операциялары
бойынша ашық позициялар бағалардың жағымсыз қозғалысы нәтижесінен
шығындарға алып келді. Бэринг Банк биржаға күннен күнге өсетін маржаны
өткізіп тұруға міндетті болды. Осы жерде шығындардың лимитін орындауға және
болашақта болатын шығындарды болдырмау үшін позицияларды жабудың уақыты
келді. Бірақ та дилинг бөлімшесінің бастығы қызметін орындаушы Ник Лиссен
фьючерс бойынша сатып алынатын заттың жалпы позициялық бағасын төмендету
мақсатымен ашық валюта көлемін ұлғайтады, яғни бағалы қағаздарға қосымша
мәмлелерді сатып алады. Бұл дерде жағдай тығырыққа тіреледі. Долларға
қатысты йенаның бағамы 1 доллар үшін 100 йенадан 83 йенаға өсті,
Жапониялық Никкей биржалық индексі 225 пунктке түседі. Ашық позиция
бойынша шығындар 1,2 млрд. құрады. Бэринг банк күйреді.13,14 б.
Бұл мысал тек қана сауда тәуекелін көрсетпей, сонымен қатар әкімшілік
тәуекелінің нақты үлгісі болып отыр. Себебі біріншіден, банк мұндай
операцияларды жүргізуге рұқсат беру банкте қалыптасқан жағдайды басқарудың
жалпы мүмкіндігінің жоқтығын білдіреді (құрылым тәуекелі). Екіншіден,
қызмет құрылымының функцияларын сақтамауы шығындарға әкеледі. Үшіншіден,
ағымдағы ашық позицияларға бақылау жүргізілмеді (бақылау тәуекелі).
Төртіншіден, пайда алу үмітімен және тиісінше жеке сыйақыны алу үшін
диллерлер позицияларды жапқан жоқ (ынталандыру тәуекелі). Бесіншіден, бұл
жағдай туралы біраз адам білді, бірақ та хабар берілмеді (қызметкерлермен
байланысты тәуекел).
1.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері
Банктердің қызметі несиелік-қаржылық және құқықтық операциялардың
спецификалық белгілерімен негізделетін, өзіне тән спецификлық
ерекшеліктермен сипатталады.
Банктік операцияларды басқа кәсіпкерлік қызметінен өзгешеліктерін
көрсететін келесідей белгілерді атап көрсетуге болады. Біріншіден, банктер
өздерінің қаржылық жағдайы туралы ақпараттың анықталмағандығымен
сипатталады.
Екіншіден, банк жүйесінің жағдайы елдегі экономикалық жағдайға
айтарлықтай әсер етеді және сонымен қатар өзі де экономикалық жағдайға
қатты тәуелді.
Үшіншіден, банктер өз мүдделерінің алдына ең бірінші кезекте
клиенттердің мүдделерін, атап айтар болсақ, салымшылардың мүдделерін,
қояды. 13, 27 б.; 14, 121 б.
Банктік несиелеу операцияларын қорғаудың ең қолайлы, кеңінен танымал
және өркенитетті әдістерінің бірі банктік тәуекелдерді сақтандыру болып
табылады. Банктік сақтандырудың тәуекелдерді басқарудың өзге де әдістерімен
салыстырғанда біршама артықшылықтары бар (3 суретті қараңыз).
Банктік сақтандырудың спецификалық ерекшелігі тек олардың несиелік-
депозиттік операцияларының анықталмағандығымен емес, сонымен қатар қаржылық
қарым-қатынастардағы түрлі заңсыз және қасақана әрекеттердің мүмкіндігімен
де түсіндіріледі. Осы ерекшеліктеріне қарай банктік сақтандыру бұрын да,
қазіргі кезде де, ертең де ең күрделі де, көкейтесті мәселелердің бірі
болып қала береді.
Банктік тәуекелдерді сақтандыру, коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру
секілді, сақтандырудың ең бір күрделі түрлеріне жатады. Сол себепті
сақтандырушы сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемақысының шегін),
франшизаны, сақтандыру тарифін орнату кезінде ұқыптылық пен сауаттылық
танытуы қажет. Айта кету керек, тәуекел әрбір үшін жеке сипатта болады,
демек, сақтандыру келісімінің шарттары да жекелеген банктерге арналуы тиіс.
Банктік тәуекелдермен байланысты ерікті сақтандырудың алуан түрлері
бар:
несиелердің қайтарылмау тәуекелін сақтандыру (сақтанушы – банк);
несиелерді қайтармағаны үшін қарыз алушылардың жауапкершілігін сақтандыру
(сақтанушы – қарыз алушы);
тұтыну несиелерін сақтандыру (сақтанушы – жеке тұлға);
коммерциялық несиелерді сақтандыру (вексельдерді және басқа да несиелік
қағаздар мен операцияларды сақтандыру);
депозиттерді сақтандыру (сақтанушы – банк немесе жеке тұлға).
Банктік тәуекелдерді кешенді сақтандырудың түрлері де кездеседі:
банк жұмысшыларының алааяқтығы;
банктердің жалған ақша белгілерін қабылдауы;
бағалы қағаздарды қолдан жасау немесе жоғалту;
банк ғимаратында орналасқан ақша бірліктерінің, бағалы тастардың және
металдардың, бағалы қағаздардың, бухгалтерлік кітаптардың ұрлануы, жоғалуы
немесе бүлінуі. 15, 91 б.; 16, 34 б.
Осы орайда банктерде сақтандыру бойынша кешенді қызметтерді таңдаумен
ғана емес (яғни сақтандырудың сандық жағымен), сондай-ақ сақтандырудың
сапалы жағымен де біраз мәселелер туындайды. Сол себепті банк мынадай
критерийлер бойынша сақтандыру компаниясының сенімділігін бағалайды: қызмет
ету мерзімінің ұзақтығы; инвестицияларының табыстылық деңгейі, сақтандыру
сомаларының шығындылық деңгейі; сақтандыру компанияларының өтімділік
деңгейі және т.б.
Әлемдік тәжірибе банк қызметімен байланысты тәуекелдерден сақтанудың
көптеген кепілдіктерін қалыптастырып үлгерді. Банктік полис деп аталатын
сақтандыру қазіргі кезде кеңінен қолданылады. Ол мынадай жағдайларда банкке
келген шығындардың орнын толтырып беруді қарастырады:
жеке басының пайдасын ойлап, заңсыз әрекет ететін банк қызметкерлерінің
алааяқтығы;
банк ғимаратында немесе оның клиентінде орналасқан ақша бірліктерінің,
бағалы металдардың, бағалы және жартылай бағалы тастардың, бағалы
қағаздардың, чектердің, вексельдердің, купондардың, коносаменттердің,
сақтандыру полистерінің, кепілдік хаттарының, депозиттік қолхаттардың,
кассалық ордерлердің, гербтік маркалардың және басқа да ақшалай
құжаттардың, бухгалтерлік кітаптардың ұрлануы, жоғалуы, түсініксіз
себептермен жоғалып кетуі және бүлінуі;
аталған құндылықтардың тасымалдау барысындағы, соның ішінде бронирленген
инкассаторлық машиналарда да, жоғалуы немесе бүлінуі;
чектердің, вексельдердің, кепілдіктердің, депозиттік сертификаттардың,
кассалық ордерлердің, қолхаттардың қолдан жасалғандығы;
акциялардың, облигациялардың, акцияларға арналған сертификаттардың,
купондардың, бағалы қағаздардың және тағы басқалардың жоғалуы, ұрлануы
немесе қолдан жасалғандығы;
банктердің жасанды ақша бірліктерін қабылдауы.
Сақтандырудың жеке түрі банктерді қоқан-лоққыдан қорғайды. Банктік
практикаға электрондық техниканы кеңінен енгізу компьютерлік алааяқтықтың
пайда болуына алып келді. Сақтандыру оны да шетте қалдыра алмады. Ең
алдымен, алааяқтықтың жетілген бұл түрі сақтандырылған банктің өз
жұмысшыларының қолымен де жасалады. Шет елдерде мұндай қылмыстан келген
шығындар стандартты банктік полис арқылы жабылады. Алайда, баршамыз
білетіндей, компьютерлік жүйе шеттегі тұлғалар үшін де алынбас қамал емес,
олардың ішінде банктің бұрынғы жұмысшылары немесе кеңес беруші фирмалардың
жұмысшылары болуы мүмкін. Алааяқтардан қорғану үшін Батыста сақтандырудың
арнайы шарттары жасақталған. Оларға сәйкес мынадай әрекеттердің
нәтижесіндегі шығындардың орны толтырылады:
оңай олжа табу үшін сақтандырылған банктің компьютерлік жүйесіне жалған
электрондық ақпараттар енгізу, жүйе ішіндегі ақпараттарды алмастыру немесе
желі бойынша берілетін ақпараттарды бұрмалау;
ақша бірліктерінің машиналарын немесе есептеу орталығына қызмет ететін
компьютерлік жүйені дезинформациялау, тіпті электрондық ақпаратты мүлдем
жойып жіберу;
компьютерлерді қолдану туралы нұсқауларды қасақана дұрыс құрастырмау;
компьютердегі ақпараттарды, дискеталарды жойып жіберу немесе оларды
тасымалдау кезінде ұрлау немесе жоғалту;
банк клиентінің қасақана банктің компьютерлік жүйесіне енгізген жалған
бұйрықтарын орындау;
басқа да қаржы мекемелерінің және есеп палаталарының қылмыстық әрекеттері.
Банктерге сақтандыру қызметін көрсету жоғарыда аталған сақтандыру
түрлерімен шектелмейді. Ондаған жылдар бойына банктік операцияларды
қорғаудың тармақталған жүйесі құрылған, олар қаржылық шығындардың барлық
арналарын жабуға қабілеті жетеді (егер соңғыларын банкирлердің өздері
жасамаса). Мысалға, кепілдемелерді сақтандыру полисі қарыз алушы өз мойнына
алған кепілдікке қойылған мүлікті өрттен сақтандыру жөніндегі міндеттемені
орындамаған жағдайда пайда болған шығындардың орнын толтырады. Банктің
жұмысшысы алааяқтың клиенттің даусына салып хабарласқан телефонограммасына
алданып қалған жағдайларды сақтандыру түрі де кездеседі. 2, 231 б.
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау
Қазақстандық банктер бүгінде өз дамуының критикалық кезеңіне өтуде.
Қазақстан экономикасындағы қолайлы жағдайлар, нормативтік-құқықтық базаның
дамуындағы айтарлықтай прогрестер, бизнесті біртіндеп диверсификациялау –
осының барлығы да ұлттық банктердің коммерциялық қызметінен, табыстылығынан
және несие қабілеттілігінен жақсы жағынан көрініс табуда. Алайда
қазақстандық банк жүйесі ТМД елдеріндегі ең алдыңғы қатарда қала ала ма?
Бұл негізінен банктік реттеу және қадағалау жүйесінің сапасына және
оперативтілігіне байланысты болып табылады.
Реттеу жүйесін нығайту қазақстандық банктердің әрі қарай жылдам дамуын
қамтамасыз ету үшін қажет, себебі олар экономикалық және салалық
тәуекелдерге төтеп бере алуы тиіс. Сонымен қоса, отандық акционерлерге
активтердің өсуін қамтамасыз ететін деңгейде жаңа капиталдар салу оңай
емес, ал банктердің бизнесі аталған акционерлердің қаржылық
мүмкіндіктерінен айтарлықтай қарқынды. Standard & Poor’s мамандары банктік
меншік иелері банктерді басқару және бақылау шегіне жақындап қалғанын және
өз капиталында шет елдік инвесторлардың қатысуы қажет екенін түсінетін күн
алыс емес екенін айтады.
Қазақстанның банк жүйесі соңғы он жыл ішінде динамикалық түрде дамып
келеді. Орта мерзімді перспективада экономикалық өсудің жоғары қарқындары
сақталып қалуы тиіс. Еліміздің байлығының өсуіне мұнай бағасының аса жоғары
болуы, шикізат ресурстарына деген жоғары ұсыныс себеп болып отыр. Банк
жүйесіне деген сенімнің артуымен олардың өтімділігі де артып келеді.
Қазақстан банк жүйесінде бүгінде 33 банк қызмет етуде. Бүкіл Батыс
Еуропаның аумағымен тең келетін, алайда 15 млн. халқы бар ел үшін бұл өте
көп. Елде үш банк үстемдік құрып отыр десе де болады: Казкоммерцбанк
(ВВ+тұрақты), БанкТұранӘлем (ВВтұрақты), Қазақстан халық банкі
(ВВпозитивті). Олардың үлесіне бүкіл банктік активтердің 60% тиеді.
Реттеуші органдар тарапынан қысымның төмен екенін және банк иелерінің
бизнесті сатуға құлқы жоқ екенін ескере отырып, Standard & Poor’s мамандары
банктердің консолидациясы баяу жүріп, ұзаққа созылып кетуі мүмкін деген
пікір айтады. 17, 17-19 бб.
Банк жүйесіндегі несиелеудің күрт көтеріліп кетуі алаңдатушылық
тудырады. Банктердің несиелеу қарқыны 2005 жылы 75%-ға артып отыр, ал
алдыңғы бес жыл ішінде бұл көрсеткіш 50%-дан аспаған еді. Несилердің өсу
қарқыны алдағы екі-үш жыл ішінде де сақталуы мүмкін, бұған біріншіден жеке
сауданың дамуы себеп болуы тиіс. Алайда, ұзақ мерзімді перспективадан
қарасақ, бұл тенденция тұрақты болмақ емес. Шикізат секторына жатпайтын
кәсіпорындар мен үй шаруашылықтарының қарыздары өсіп келеді және бұл
қазақстандық банктердің несиелік тәуекелдерін арттыра түсуде. Несиелеу
көлемінің жылдам қарқындармен өсуі банктердің табыстарын көтереді, алайда
жалпы алғанда капитализацияның өсуі тәуекелді активтердің өсу қарқынынан
төмен болып отыр, бұл банктердің капиталдарының жеткіліктілік көрсеткішіне
кері әсерін тигізеді. Көптеген банктердің экономикалық өсімі соншалық,
тіпті олардың иелерінің өсіп келе жатқан несиелік операцияларды қолдау үшін
қажетті қарқынмен өз капиталдарын арттыруға шамалары жетпейді. Өздерінің
несиелік қоржындарын қаржыландыру үшін банктер шет елдік капиталдарға жиі
жүгінуде, бұған олардың халықаралық нарықтардағы қарыздары (соның ішінде
еурооблигациялар да) өсіп келе жатқаны дәлел бола алады.
Қолда бар жетістіктерге қарамастан, Қазақстанның коммерциялық
банктерінің несие қабілеттілігін әлі де болса бірқатар факторлар тежеп
келеді: меншіктік құрылымның жетілмегендігі, қайта құрылымдауды қажет етіп
отырған корпоративтік сектор, несиелердің аса жоғары қарқындармен өсуі және
шет елдік валютадағы несиелердің жоғары деңгейі. Осының бәрі банктерді
тәуекелге ұрындырады, пайыздық мөлшерлемелердің және валюта бағамдарының
тұрақтылығын бұзады. Сонымен қатар, қазақстандық банктердің ТМД елдерінің
басқа нарықтарындағы экспансиялық әрекеттері де алаңдатады, ал бұл
нарықтардағы тәуекелдер Қазақстандағыдан да жоғары.
Экономикалық және салалық тәуекелдер – қазақстандық банктердің қысқа
және орта мерзімді перспективадағы рейтингтерін көтеру потенциалы. Сонымен
қатар Қазақстанның егеменді рейтингінің көтерілуі ұлттық коммерциялық
банктердің рейтингін көтеруі де толық сенімді емес. Бұдан әрі қарай
қазақстандық банктердің рейтингтерін анықтайтындар: олардың қаржылық
нәтижелерінің және коммерциялық қызметінің көрсеткіштерінің динамикасы,
бизнестің диверсификация деңгейі және тәуекел-менеджмент жүйелерінің
тиімділігі. 17, 19 б.
Экономикалық тәуекел. Қазақстанда экономикалық қолайлы жағдайлар
қалыптасқан, алайда экономикадағы құрылымдық диспропорциялар қауіп
төндіруде. Қазақстанның банк секторының нығаюы бірінші кезекте соңғы он жыл
ішіндегі экономикалық тәуекелдердің төмендеуімен негізделеді. Мұнай
бағасына тәуелді болғанымен, инфляцияны тұрақтандырудың, өндірістің жылдам
өсуінің, экспорттың және инвестициялардың арқасында экономикамыздың
дамуының жақсы перспективалары бар. Макроэкономикалық өсім және тұрақтылық
ең алдымен салмақталған қаржы және салық-бюджет саясаты, сондай-ақ мұнай
секторына үздіксіз келіп жатқан шет елдік инвестициялардың арқасында
қалыптасып отыр.
Қолда бар мәліметтерге сүйенсек, Қазақстан экономикасының 80%-ын бар
болғаны он қаржылық-өнеркәсіптік топтар бақылап отырғанға ұқсайды. Шектен
тыс орталықтандырылған саяси және әкімшілік басқару мен әлсіз
институционалдық және құқықтық жүйе қосылып экономикалық саясаттың нақты
қалыптастыруды қиындатып жібереді. 18, 119 б.
Несиелермен байланысты тәуекелдер. Қалыптасқан қолайлы
макроэкономикалық конъюнктура қазақстандық банктердің несиелік тәуекелдерге
сезімталдығын жасырып, көрсетпей отыр. Экономикалық құлдырау болған
жағдайда (жақын уақытта бола қоймас) бұл тәуекелдер материалдық жағынан
көрініп, банктер үшін күрделі мәселелер тудыруы мүмкін. Несиелеудің өте
жоғары қарқындары (2004 жылы 65%-ға, ал 2005 жылы 70%-ға өскен), сондай-ақ
үй шаруашылықтарының және кәсіпорындардың өсіп келе жатқан қарыздары банк
жүйесінің тәуекелін арттырады.
Соңғы жылдары халықты несиелеу корпоративтік несиелеумен салыстырғанда
қарқынды жүргізілуде. Алайда кәсіпорындар да өз қарыздарын арттыруда: олар
айналым капиталын толықтыру үшін қысқа мерзімді несиелерді, сонымен қатар
инвестицияларды қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді несиелерді тарту үстінде.
Бастапқыда несиелер төмен болғанымен 2004-2005 жылдары екі есе артып, 1,1
трлн. теңгеге (8 млрд. долларға) жетіп жығылған, яғни жалпы несиелік
қарыздардың 35%-ын құраған, ал 2002 жылы аталған көрсеткіш 5%-ды құраған
болатын. Отандық меншік иелерінің қарамағындағы шағын және орта
кәсіпорындар инвестициялар мен қарыз қаражаттардың тапшылығын көруде. Олар
корпоративтік несиелердің көлемін арттыруға талпынған банктердің назарын
өздеріне аударып отыр. Бұл банктердің тәуекелділігін арттыруы мүмкін,
өйткені олар әлі тәуекел-менеджменті дұрыс қалыптасып үлгермеген жаңа
секторларда жұмыс істей бастады.
Сонда да қаржылық делдалдық жүйесі жылдам даму үстінде және алдағы 3-4
жыл ішінде банктік несиелердің ЖІӨ-ге қатынасы 100%-ға көтеріліп кетуі
мүмкін деп күтілуде, ал бұл жалпы қарыздардың өскенін және экономикадағы
қарыздық ауыртпалықтың артқанын білдіреді.
Қазақстан банктерінің жылдам дамуы жақын уақыттарда жалғаса беруі
мүмкін, алайда олардың қарқыны экономикамыздың жаңа даму кезеңіне өткен
кезде төмендейтіні белгілі. Дегенмен де, банк жүйесінің даму қарқыны
төмендегеуі айтарлықтай қиындықтар тудырмаса да, кейбір банктер үшін
өздерінің бизнес-үлгісін, басқару жүйесін, коммерциялық қызмет стратегиясын
және қаржылық көрсеткіштерін тұрақты және бәсекелестік ортаға икемдеу
қиынға соғатыны белгілі.
Қарыздар құрылымында банк жүйесінің 2005 жылы мұнай, газ және
металлургия салаларының кәсіпорындарына берген несиелерінің үлесі 10%-дан
аспайды, өйткені олардың басым бөлігі қажет қаражаттарды өздерінің бас
компанияларынан немесе банктерінен (акционерлерінен) тартады немесе
меншікті қаражаттар есебінен қаржыландырады.
Несиелердің 50%-дан астамының номиналы шет ел валютасында
көрсетілгендіктен немесе АҚШ долларына бекітілгендіктен, банктердің
активтерінің сапасы теңгелік девальвация кезінде қолайсыз нәтижелерге тап
болуы мүмкін. Сонымен қатар, экономиканың жағдайын сипаттайтын банктердің
несиелік қоржыны негізінен жекелеген салаларға немесе клиенттерге
бағытталған, ал бұл да несиелік тәуекелдерді жоғарылатыны сөзсіз.
Соңғы кезге дейін қазақстандық банктер несиелерінің көлемін негізінен
ішкі нарықтарда арттырып жүрген болатын, алайда қазіргі кезде олар ТМД
елдерінде де өз қызметтерін кеңейте түсуде. Қазақстаннан тыс жерлердегі
тікелей несиелер мен инвестициялар 2005 жылы ұлттық банк жүйесінің жалпы
активтерінің 10%-ға жуығын құрайды. Standard & Poor’s-тің пікірінше ТМД-ның
басқа елдерінің тәуекел деңгейі Қазақстанмен салыстырғанда жоғарырақ, атап
айтсақ, экономикалық, саяси, құрылымдық және құқықтық, ал бизнесті мұндай
диверсификациялаудан келетін пайданың шамалы екені де белгілі. Сонымен
қатар ТМД-дағы бәсекелес нарықтарда клиенттер іздеу нәтижесінде тәуекел
деңгейі жоғары жобаларға қатысуы белсенді бола түседі.
Салалық тәуекелдер. Халықаралық деңгейде Қазақстанның банк жүйесі
өзінің ауқымы жағынан орташа болып келеді. 2006 жылдың соңына қарай онда 35
банк болған еді, солардың ішінде толықтай мемлекет меншігіндегі екі банк
бар: Қазақстан даму банкі және Тұрғынүйқұрылысбанк. Елдің ең ірі үші
банкі – Қазкоммерцбанк, БанкТұранӘлем және Қазақстан Халық банкі банк
жүйесінде үстемдік құрады және жалпы клиенттердің қаражаттарының 65-70%,
жалпы берілген несиелердің және жалпы банктік активтердің 60% үлесі
осылардың еншісіне тиеді. Аталған үш банктің еншісіндегі жалпы нарықтың
үлесі жыл санап қысқарып келеді, шағын және орта банктер бұл айырмашылықты
жай қарқынмен қысқартып келеді.
Қаржылық тенденциялар. Қазіргі таңдағы активтердің жоғары деңгейі
тереңде жатқан несиелік тәуекелдерді көрсете бермейді. Өсіп келе жатқан
белсенді несиелеу күні бүгінге дейін Standard & Poor’s агенттігінің
қазақстандық банктерге беретін рейтингтерін шектейтін шешуші факторлардың
бірі болып табылады. Сол себепті активтер сапасының көрсеткіштері және
табыстылық коэффициенттері бұрмаланып келеді, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz