Зорлау үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылық

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5

І.АДАМНЫҢ ЖЫНЫСТЫҚ МЫЗҒЫМАСТЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЫНЫСТЫҚ
БОСТАНДЫҒЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... .6.10
1.1. Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.7
1.2. Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.10

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ЗОРЛАУ ҚҰРАМЫН ЗАҢДЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.41
2.1. Зорлаудың объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.12
2.2. Зорлаудың объективті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.29
2.3. Зорлаудың субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.33
2.4. Зорлаудың субъективті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.41

ІІІ. АУЫРЛАТАТЫН ЖӘНЕ АСА АУЫРЛАТАТЫН МӘН.ЖАЙЛАРЫ БАР ЗОРЛАУ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ... ... ... ... ... .42.59
3.1. Адамдар тобы, алдын.ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топпен жасалған зорлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.49
3.2. Өлтіремін деп қорқытумен ұштасып, сондай.ақ жәбірленушіге немесе басқа адамдарға қатысты аса қатігездікпен жасалған зорлау ... ... ... ... .49.53
3.3. Жәбірленушінің соз ауруымен жұқтырып алуына әкеп соққан зорлау ... .53.54
3.4. Бірнеше рет немесе бұрын нәпсіқұмарлық сипаттағы зорлау әрекеттерін жасаған адамның зорлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.55
3.5 Көрінеу кәмелетке толмағанға жасаған зорлау ... ... ... ... ... ... ... ... 55.57
3.6. Абайсызда жәбірленушінің өлуіне әкеп соқтырған зорлау ... ... ... 57.57
3.7. Абайсызда жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның ВИЧ/ЖҚТБ.ны жұқтырып алуына немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соғатын зорлау ... ... 58.59

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63.65

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті
Алматы Заң Академиясы
сырттай оқу факультеті

Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Зорлау үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылық

Орындаған: сырттай оқу
факультетінің
КЗВ-201 топ студенті
Кадышева Э.Б.

Ғылыми жетекшісі: қылмыстық
құқық және
криминология кафедрасының
доцент м.а.,
з.ғ.к. А.Қ.Жұмағали

Жұмыс қорғауға жіберілді____ ________ 2007 ж
Қылмыстық құқық және криминология
кафедрасының меңгерушісі з.ғ.д., профессор
Нұртаев Р.Т. ____ ________

Алматы, 2007ж.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5

І.Адамның жыныстық МЫЗҒЫМАСТЫҒЫ жӘне жыныстық
бостандығына қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... .6-10
1. Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6-7
2. Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7-10

ІІ. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау құрамын
заңдық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-41
2.1. Зорлаудың
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..11-12
2.2. Зорлаудың объективті
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-29
2.3. Зорлаудың
субъектісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .29-33
2.4. Зорлаудың субъективті
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-41

ІІІ. Ауырлататын жӘне аса ауырлататын МӘН-ЖАЙЛАРЫ БАР
зорлау үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42-59
3.1. Адамдар тобы, алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы немесе
ұйымдасқан топпен жасалған
зорлау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...42-49
3.2. Өлтіремін деп қорқытумен ұштасып, сондай-ақ жәбірленушіге немесе
басқа адамдарға қатысты аса қатігездікпен жасалған
зорлау ... ... ... ... .49-53
3.3. Жәбірленушінің соз ауруымен жұқтырып алуына әкеп соққан
зорлау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-54
3.4. Бірнеше рет немесе бұрын нәпсіқұмарлық сипаттағы зорлау
әрекеттерін жасаған адамның
зорлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-55
3.5 Көрінеу кәмелетке толмағанға жасаған
зорлау ... ... ... ... ... ... ... . ...55-57
3.6. Абайсызда жәбірленушінің өлуіне әкеп соқтырған
зорлау ... ... ... 57-57
3.7. Абайсызда жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның
ВИЧЖҚТБ-ны жұқтырып алуына немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соғатын
зорлау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58-59

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60-62

Қолданылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63-65

Кіріспе

Жыныстық қылмыстардың қоғамға қауіптілігі өте зор және ол кең өріс
алған қылмыстардың бірі. Оның қоғамға қауіптілігі мұндай қылмыстарды істеу
азаматтардың заң қорғайтын жыныстық бостандығына қол сұғылмаушылыққа
қасақана қол сұғу арқылы, оларға моральдық, рухани, адамгершілік тұрғысынан
зиян келтіре отырып, жеке тұлғалардың өмірі мен денсаулығына зор қатер
туғызады.
Әйелдерді зорлау мәселелері барлық әлемдегі ең өткір мәселелердің бірі
болған және қазіргі кезде де өзектілігін жойған жоқ.
Біздің мемлекетіміздің Конституциясының бірінші бабында – Қазақстан
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Адамның зорлаудан оның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған
шаралардың ішінде маңызды орынды қылмыстық-құқықтық шаралар алады. Әйелге
зорлық жасаудың ең бұрмалаушылықтың түрі – зорлау болып табылады. Осы
қылмыс түрінің қауіптілігі – жәбірленушіге үлкен физикалық және моральдық
зиян келтіруден тұрады. Зорлау жыныстық қылмыстардың ішіндегі ең ауырлардың
біріне жатады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы ҚК-нің 120-бабының 2-
бөлігі ауыр қылмыстардың қатарына жатқызылған, ал ҚК-тің 120-бабының, 3-
бөлігі аса ауыр қылмыстарға жатқызылған.
Зорлау – тұлғаға қарсы қылмыстардың ең қауіпті және кеңінен таралған
түрі.
Әйелдерге қатысты күштеудің ішіндегі ең бір ауыр қылмыстардың бірі –
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 120-бабымен қарастырылған
әйел жынысты адамды әйел жынысты адамды зорлау қылмысы. Әйел жынысты адамды
зорлау салдарынан әйел адамға тек қана физиологиялық және психикалық зиян
келтіріліп қана қоймай, моральдықта зиян келтіріледі.
Әйел адамдарды күштеумен күресу әлемдегі ең бір маңызды, өткір және
шешілмес мәселелердің бірі болып отыр. Оның дәлелі халықаралық деңгейде
қабылданған БҰҰ-ның 2000 жылға дейінгі әйелдердің жағдайын жақсарту
стратегиясы, Әйелдерге қатысты күштеуді түпкілікті жою туралы БҰҰ-ның
Декларациясы, Әйелдерге қатысты күштеудің алдын-алу, жазалау және
тамырымен жою туралы Америкааралық Конвенциясы және басқа да құжаттар болып
отыр. Халықаралық деңгейде мұндай маңызды құжаттардың қабылдануы
халықаралық қауымдастықтың, мемлекеттердің өз ішіндегі шешілмес бұл
мәселені бірігіп шешуге және онымен күресудің оңтайлы жолдарын іздестіруге
деген батыл ниеттерінің көрсеткіші.
Әйелдерге қатысты күштеумен күресуден біздің мемлекетімізде тыс
қалмауда. Өйткені Кеңес Одағы ыдырауы, Қазақстанның нарықтық қатанастарға
көшуі қоғамның әлеуметтік жіктелуіне, кейбір әлеуметтік топтардың
кедейленуіне, жұмыссыздықтың көбеюіне байланысты қоғамда бір-бірін
күштеудің тез арада өсуіне әкелді. Яғни, бұл мәселе Қазақстан үшін де тән.
Сонымен берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі 120-бабымен жауаптылық көзделген әйел жынысты адамды
зорлау қылмысын зерттеу. Қойылған мақсатқа әйел жынысты адамды зорлау
қылмысының құрамын оның объектісін, объективтік жағын, субъектісін,
субъективтік жағын толық ашу арқылы және оның элементтерін толық ашу
арқылы, әйел жынысты адамды зорлаудың мазмұнын ашу арқылы, әйел жынысты
адамды зорлауға қатысты құқықтық әдебиеттердегі қылмыстық құқық саласындағы
ғалымдардың пікірлері мен көзқарастарын және қазіргі кездегі осы саладағы
Қазақстандық ғалымдардың көзқарастарын келтіре отырып, сот-тергеу
тәжірибесінің материалдарын зерделеп сұрыптау арқылы қол жеткіземіз.

Берілген жұмыстың соңында осы жасалған жұмыстың нәтижесіне қорытынды
беріледі.

Бұған қатысты соңғы кезде 2002 жылы 20 қырқүйекте №-949 Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
құқықтық саясатының тұжырымдамасын айтуға болады.

Бұл тұжырымдамада Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы адам
құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығын заңмен қорғалатын ең жоғарғы
әлеуметтік құндылықтар ретінде танудан шығуы тиіс делінген. Ал, әйел
жынысты адамды зорлау қылмысының жәбірленушісі болып табылатын әйел
адамдардың жыныстық бостандығын бұзатыны бізге мәлім.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты гуманистік
бағытта бірінші кезекте қылмыс жасаған жүкті әйелдерге, асырауында
кәмелетке толмаған балалары бар жалғыз әйелдерге, кәрі жастағы тұлғаларға
қолдануы тиіс, сонымен бірге оны қылмысты бірнеше рет жасаған тұлғаларға,
рецидивисттерге және ауыр, ерекше ауыр дәрежедегі қылмыстарды жасаған
тұлғаларға қатысты күшейту керек.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 120-бабымен қылмыстық
жауаптылық көзделген әйел жынысты адамды зорлау қылмысы ауыр қылмыстардың
қатарына жататыны бізге мәлім. Яғни, тұжырымдама әйел жынысты адамды
зорлауды бірнеше рет жасаған тұлғаларға, рецидивисттерге және әйел жынысты
адамды зорлау жасаған тұлғаларға қатысты қылмыстық саясат күшейтілуі тиіс.
Осы жұмыстың мақсаттары зорлау қылмысының құрамына талдау жасай отырып,
саралау мәселелерін қарастыру.
Осы аталған мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттерімізді шешуіміз
қажет:
1)Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың түсінігін беру;
2) Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамын заңды талдау;
3) Зорлаудың объектісін, объективті жағын, субъектісін және
субъективті жағын қарастыру;
4)Ауырлататын және аса ауырлататын жағдайлардағы зорлау үшін
қылмыстық жауаптылықты қарастыру;
Жалпы, осы дипломдық жұмыс кіріспеден үш тараудан қорытындыдан және
қолданлыған әдебебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші таруында адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық
бостандығына қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы көрсетілді.
Жұмыстың екінші таруында зорлау қылмысының құрамына заң тұрығысынан
талдау жасалынды.
Жұмыстың үшінші таруында зорлау қылмысының ауырлататын және аса
ауырлататын түрлеріне талдау жасалынған.
Бүгінгі күні зорлау қылмысына байланысты көптеген ғалымдардың көз-
қарастары және ой пікірлері бар. Осы жұмыстың екінші тарауындағы зорлау
құрамының объектісіне байланысты келесі ғалымдардың ұсынған ой-пікірлерінің
негізінде жазылған: Н.И. Каржанский, А.Б. Куринов, П.П. Осипов. Зорлау
құрамының объективтік жағына байланысты: Б.А. Блиндер, Ю.К. Сущенко, Л.А.
Андреева, Ю.В. Алекскандров, А.Н. Игнатов, Г.Б. Елемисов. Зорлау құрамының
субъектісіне байланысты: С.П. Молдабаев, Р. Орынбаев, Я.М. Яковлев, Л.Я
Мильман. Осы қылмыс құрамының субъективтік жағына қатысты: П.С. Дагель,
Д.П. Котова, Н.И. Трофимов, А.А. Примаченовк, И.А. Рарок. Жұмыстың екінші
тарауындағы ауырлататын және аса ауырлататын мән-жайларға байланысты
төмендегі авторлардың көз-қарастары бойынша жазылған: А.А. Пятковксий.
Осы жұмыста зорлау қылмысына байланысты ресми статистикалық мәліметтер
келтірілген және сот тергеу тәжірибесінен мысалдар қолданылған.

І. Адамның жыныстық мызғымастығы жӘне жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың жалпы сипаттамасы

1. Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың түсінігі.

Зорлаудың тікелей объектісі әйелдің жыныстық еркі және бостандығы, ал
қосымша тікелей объектісі әйелдің денсаулығы, ар-намысы болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі тек қана әйел жынысты адамдар болады.
Зорлаудың объективтік жағы - жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш
қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің дәрменсіз
күйін пайдаланып жәбiрленушiмен жыныстық қатынас жасауда. Бұл ретте әйел
мен ер адамның кәдiмгiдей бiрiгуiн жыныстық қатынасқа бару
деп түсiну қажет. Егер жыныстық қатынас әйелдiң ықтиярсыз,
оған күш жұмсалып немесе оны не басқа адамдарды қорқытып,
не оның дәрменсiз күшiн пайдаланып жасалса, ол зорлау
болып танылады. Алдап немесе өзiне деген сенiмдi терiс
пайдаланып жыныстық қатынасқа барудың әйелдiң келiсiмiн
алса, онда зорлағандық болмайды.
Зорлауды жүзеге асырудың тәсілдері заңда (120-бап) атап көрсетілген.
Олар:
1) жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш қолдану;
2) немесе оны қолданбақшы болып қорқыту;
3) жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасау деп
тура көрсетілген. Күш қолдануға жәбірленушінің қарсылығын басу үшін
оны ұрып-соғу, жарақаттау, басқа да тәнін ауырлатын жарақаттар
келтіру, қол-аяғын байлау, тұрғын жайға қамап ерекше ұстау, көмек
шақыруға мүмкіндік бермеу әрекеттері жатады.
Күш қолданбақшы болып қорқытуға кінәлінің жәбірленушіні, оның балаларын
немесе жақын туыстарын, өзгеде оған жақын деген адамдарды ұрып-соғып,
сабайтынын, азаптайтынын, немесе басқадай зорлық әрекеттерін жасайтынын
білдіретін әрекеттері жатады.
Жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдалйнуға оның дене бітімі немесе
психикалық жай-күйіне байланысты (өте жастығына, кемтарлығына, есінің
кіресілі-шығасылы болуына, басқадай ауыр науқастығы немесе ессіз күйге
келуі салдарынан) өзіне қарсы істеліп жатқан әрекеттердің сипаты мен мәнін
түсінбеушіліктен немесе оны түсінгенімен жәбірленушінің оған қарсылық
көрсетуге мастығынан, немесе басқадай негіздер бойынша шамасы келмеген
жағдайлары жатады.
Зорлау құрамы болу үшін кінәлі адам заңда көрсетілген тәсілдердің бірін
қолдана отырып, жәбірленушімен физиологиялық жағдайда жыныстық қатынаста
болуы қажет. Яғни көрсетілген қылмыс жыныстық актіні бастаған уақыттан,
яғни кінәлінің өз жыныс мүшесін жәбірлеушінің жыныс органына енгізген
сәттен бастап аяқталған деп танылады.
Қолданылып жүрген қылмыс заңы алдау арқылы жыныс қатынасын жасағаны
үшін қылмыстық жауаптылық белгілемейді. Сондықтан да әйелді алдап, яғни
оған үйленемін деп сеніміне қиянат жасау жолымен жыныс қатынасын жасауда
әйелді зорлау қылмысының құрамы жоқ.
Ал күш жұмсау арқылы жәбірленушімен жыныс қатынасын жасауға
бағытталған, бірақ кінәліге байланыссыз себептермен орындалмай қалған
қасақана әрекет зорлауға оқталу деп саналады.
Зорлауға оқталуды басқа қылмыстардан ажыратқанда кінәлі жәбірленушімен
жыныс қатынасын оның еркінен тыс жасауды мақсат қылғанын және қолданылған
күш осы мақсатқа жету үшін жұмсалғанын анықтау керек. Бұл жағдайлар
анықталмаса, онда кінәлінің әрекетінде зорлауға оқталғандық үшін қылмыс
құрамы жоқ.
Жәбірленушіні жыныс қатынасын жасауға көндіруге бағытталған дәмелену,
жалыну, сондай-ақ алдау сияқты әрекеттерді зорлау немесе оған оқталу деп
саралауға болмайды. Нақты жағдайларға байланысты мұндай іс-әрекеттер егер
кінәлінің әрекетінде мәжбүрлеу фактісі орын алса ҚК-тің 123-бабымен
саралануы мүмкін. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1993
жылғы 23 сәуірдегі осы қылмыс жөніндегі айтылған Қаулысында әйелді
зорлаудан өз еркімен бас тарту мәселесін дұрыс анықтаудың маңызына ерекше
тоқталған. Осы Қаулыға сәйкес қылмыс жасауға кіріскен адам зорлауға оқталу
кезінде оны ақырына дейін жеткізуге мүмкіндігі барын біле тұра зорлаудан өз
ықтиярымен бас тарта оның әрекеті әйелді зорлаудан өз еркімен бас тарту деп
саналады.
“Зорлаудан өз еркімен бас тартуға дейінгі жасалған қоғамға қауіпті
әрекеттер (соққыға жығу, денеге жарақат салу, киімді жырту және т.б.) нақты
жағдайларға қарай денеге қасақана жарақат салу, қасақана мүлікті жою және
басқа жауаптылықты белгілейтін Қылмыстық кодекстің баптары бойынша
сараланады.
Жыныс қатынасын жасауға физиологиялық жағынан қабілеті жоқ адамның
жыныстық қатынастар жасау әрекеттері нақтылы жағдайларға байланысты
бұзақылық, қорлау немесе өзгедей жауаптылықты көздейтін Қылмыстық кодекстің
басқа баптары бойынша саралануы мүмкін. Мұндай әрекеттер зорлауға
оқталғандық деп танылмайды[1].
Субъективтік жағынан зорлау тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Кінәлі адам жәбірленушімен оның еркінен тысқары жағдайда заңда
көрсетілген тәсілдерді қолданып жыныс қатанасын жасайтынын біледі, сезеді
және соны жүзеге асыруды тілейді.
Зорлаудың субъектісі –зорлап әйелмен жыныстық қатынасқа барған
адамдар, сондай-ақ жәбiрленушiнi зорлау кезiнде оларға
көмектескен адамдар. Көмектескендер әйелдер де болуы мүмкiн.
Зорланғандық үшiн жауаптылық 14 жастан басталады.

1.2 Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың түрлері

ҚК-тің 120-бабының 2-тармағында зорлаудың мынадай ауырлататын түрлері
көзделген:
а) адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан
топ жасаған зорлау. Адамдар тобы жасаған зорлауға екi немесе
одан көп адамның зорлаудың объективтiк жағына кiретiн тым
болмаса бiр әрекеттi алдын ала келiспей жасаған зорлауы
жатады. Алдын ала сөз байласқан адамдар тобының зорлауы
дегенiмiз – сол қылмысты жасауға алдын ала өзара келiскен
адамдардың қылмысқа қатысуы. Ұйымдасқан топ жасаған зорлауға
бiр немесе бiрнеше қылмысты жасау үшiн бұрыннан бiрiккен
тұрақты адамдарды тобы жасаған зорлау жатады.
Топтасып зорлағандық үшiн тек тiкелей зорлық көрсетiп
жыныстық қатынасқа барған адамдар ғана емес, сонымен қатар
жәбiрленушiге күш қолданып немесе оны қорқытып жыныс
қатынасының жасалуына көмектескен адамдар да жауапқа тартылады
Олар топтасып әйел зорлауға қатысқандар болып танылады.
Жәбiрленушiге қарсы күш қолданбаған, бiрақ оны басқа
бiреудiң зорлап жыныстық қатынас жасауына көмектескен адамдар
қылмысты ұйымдастырушы, арандатушы немесе оған көмектесушi
ретiнде ҚК 28-бабы бойынша және 120 –баптың тиiстi бөлiгi
бойынша жауапталады.
Бiрнеше адамның бiр әйелдi топтасып зорлағаны емес,
бiрнешi адамның өзара келiсiп және күш қолданы немесе
қорқытып бiрнеше әйелдiң әрқайсысын топтасып зорлауы да
топтасып зорлағандыққа жатады.
б) өлтіремін деп қорқытумен ұштасқан, сондай-ақ жәбірленушіге немесе
басқа адамдарға қатысты аса қатыгездікпен жасалған зорлау.Өлтiремiн деп
қорқытқанда оны ауыша айтады немесе ған сай әрекет
жасайды. Мысалы, жыныстық қатынасқа баруды талап етiп
жәбiрленушiнi қылқындырады,оған қару, пышақ, ұстара көрсетедi,
оларды қолдануға ұмтылады. Өлтiремiн деп қорқыту арқылы
жәбiрленушiге психикалық қысым жасалынады, ол өз өмiрiн сақтап
қалуды ойлап еш қарсылық көрсетпейдi. Қорқыту нағыз шындық
болуға тиiс және тiкелей жасалынады. Жәбiрленушiнi дәрменсiз
ететiндей сол қорқытудың қаншалық рас болғанын әрбiр
жағдайда сот анықтайды.

Өлтіремін деп қорқытуға жәбірленушінің өзін, балаларын, жақын
туыстарын, басқа да жақындарын шын мәнінде өлтіруге бағытталған іс-
әрекеттерді жүзеге асыруға негіз боларлық сөздер айтуы, қимылдар
көрсетулері (мысалы: қару-жарақ, жарылатын зат, суық қаруды кезенуі)
жатады. Жәбірленушіге және басқа адамдарға қатысты аса қатыгездікпен
зорлауда осы қылмыстың ауырлататын жеке түрі көрсетілген. Қатыгездіктің
түсінігіне ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының “д” тармақшасына талдау жасағанда
тоқталамыз.
в) жәбірленушінің соз ауруын жұқтырып алуына әкеп соққан зорлау. Өзінде
сөз ауруы бар екенін білетін адам әйел зорлауды жүзеге асырса немесе
зорланған жәбірленуші осы аурумен ауырса кінәлінің әрекеті осы тармақ
бойынша тікелей сараланады.
г) бірнеше рет немесе бұрын нәпсіқұмарлық сипаттағы зорлау әрекеттерін
жасаған адам.
Бірнеше рет зорлау деп аяқталғаны немесе аяқталмағанына, сондай-ақ
кінәлінің осы қылмысты жүзеге асырудағы атқарған роліне қарамастан
Қылмыстық кодекстің 120-бабын қамтитын екі немесе одан да көп қылмыстарды
істеуін айтамыз. ҚК-тін 120-бабының 2-тармағының “г” тармақшасы бойынша
саралауға істеген қылмысы үшін кінәлінің бұрын сотталғандығы немесе
сотталмағандығы есепке алынбайды. Бұрын нәпсіқұмарлық сипаттағы зорлау
әрекеттерін жасаған адамның (121-бап) әйел зорлағаны да (120-бап) осы
баптың 2-тармағының “г” тармақшасымен саралануға жатады.
Егер кінәлі адамның зорлағаны немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы зорлау
әрекеттерін жасағаны үшін бұрын сотталғандығы жойылса немесе ол адам жаман
атақтан арылса, онда ол осы қылмысты бірнеше рет жасаған деп танылмайды.
Кінәлі адам шамалы уақыт ішінде бірнеше ретпен жәбірленушімен бірнеше
рет жыныс қатынасын жасаса, онда оның осы әрекетінде зорлаудың бірнеше
мәрте жасалған құрамы бар.
д) көрінеу кәмелетке толмаған адамды зорлау 14 пен 18 жастың арасындағы
жәбірленушіні олардың кәмелетке толмағанын кінәлінің көрінеу біле тұра
зорлау әрекеттері баптың осы тармағы бойынша саралануға жатады. Егер кінәлі
адам жәбірленушінің жасы жөнінде шын мәнінде қателессе, онда оны осы тармақ
бойынша жауапқа тартуға болмайды.
Қылмыстық кодекстің 120-бабының 3-тармағында зорлаудың өте ауырлататын
мына түрлері үшін:
а) абайсызда жәбірленушінің өлуіне әкеп соқтырған;
б) абайсызда жәбірлеңушінің денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның
ВИЧЖҚТБ-ны жұқтыруына немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соққан;
в) жәбірленушінің он төрт жасқа толмағанын көрінеу біле тұрып;
г) қоғамдық зілзала жағдайларын пайдаланған немесе жаппай тәртіпсіздік
барысында жасалған зорлық үшін жауаптылық көзделген.
Абайсызда жәбірленушінін өліміне әкеп соқтырған зорлау да кінәлінің
екі нысаны орын алады. Зорлап жыныс қатынасын жасауды кінәлі тікелей
қасақаналықпен жүзеге асырады, ал одан болатын зардап — жәбірленушінің
өлуіне абайсыздықпен жол береді.

Қасақана кісі өлтірумен ұштасқан зорлау әрекеті орын алса, онда
кінәлінің әрекеті ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының “к” тармақшасының және ҚК-
тің 120-бабының тиісті тармақтарымен қылмыстардың жиынтығы бойынша
сараланады[2].
120-баптың 3-тармағының “б” тармақшасында көрсетілген өзге де ауыр
зардаптарға — жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі немесе өзін-өзі өлтіруге
оқталуы, бала туу, жыныстық қатынас жасау қабілетінен айырылуы, т.с.с.
жатады.

ІІ. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамының заңды талдауы

2.1. Зорлаудың объектісі

Қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрес, қылмыстық заңнаманың
нормаларын дұрыс қабылдануы білдіреді, яғни, жасалған қылмысты дұрыс
саралануы.
Қылмысты саралау – қылмыстық заңнамамен көзделген әрбір қылмыс
құрамының түсінігін және мазмұнын ашуды талап етеді. Қылмыс құрамы –
“қылмыс белгілерінің қатаң жүйесі”[3]. Осы белгілердің бірінші орнында –
қылмыс объектісі тұр.
Қылмыс объектісінің маңызы – Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
тарауларындағы көп қылмыс құрамдары ол бойынша дифференциаланатынынан
тұрады.
Қылмыс объектісінің үлкен маңызы – онымен ұқсас қылмыс құрамдарының
ажыратылуында. А.Б. Куринов айтқандай: “Қолсоғушылықтың жалпы, тектік және
тікелей объектінің дұрыс анықталуы қылмыс саралағанда қажетті бірінші кезең
болып табылады”[4].
Шыныменде, зорлау сияқты, осы құрамда осы қылмыстың тікелей объектісін
орнату маңызды болып табылады. Яғни, жыныстық ер жеткенге толған әйел
адамдарың жыныстық бостандығы сонымен қатар, 16 жасқа дейінгі кәмелетке
толмаған әйел адамдардың дұрыс рухани және физикалық дамуы және жыныстық
тиіспеушілігі.
Қылмыс құрамын оны 3 буынға бөлу жолымен классификациясы – жалпы,
тектік (немесе арнайы, топтық) және тікелей біздің мемлекетіміздің
қылмыстық заңнамасында ғана емес сонымен қатар, КСРО құлауынан кейін
құрылған мемлекеттердің және кейбір шет мемлекеттердің қылмыстық құқығында
бар[5].
Бірақ осындай классификацияны барлық ғылымдар ұстанбайды ол тәжірибеде
Б.С.Никифоров және Е.А. Фроловпен сынға ұшырады. Ол осы үш мүшелі
классификация қатаң ғылыми және әмбебап болып табылмайды деген[6].
Н.И. Коржанский жалпы, тектіук, түрлілік және тікелей объектілер деп,
төрт мүшелері классификацияны ұсынады[7].
Біздің көзқарасымыз бойынша Н.И. Коржанскиймен ұсынылған классификация
қарастырылып жатқан қылмыс құрамына барынша сәйкес келіп түр.
Сондықтан да қарастырылып жатқан қылмыс құрамының объектісі төрт
буындағы классификацияға сәйкес қарастырылады.
Қылмыстық құқықта дәстүр бойынша қылмыс объектісі дегеніміз – ол
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте қылмыс объектісінің мәселесі ең
даулылардың бірі болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде тектік объектіге байланысты көптеген
пікірлер кездеседі.
Осылай П.П. Осипов жыныстық қылмыстардың тектік объектісі деп –
адамдардың жыныстық қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты олардың
арасындағы қарм қатынастар пайда болуының әлеуметтік негіздері деп
санады[8].
Зорлаудың түрлік объектісі “жеке түрдің қылмысы қол сұғатын қоғамдық
қатынастар”[9].
Зорлаудың тікелей объектісі әйелдің жыныстық еркі және бостандығы, ал
қосымша тікелей объектісі әйелдің денсаулығы, ар-намысы болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі тек қана әйел жынысты адамдар болады.

2. Зорлаудың объективтік жағы

Қылмыс құрамының тағы бір маңызды элементі - оның объективтік жағы
болып табылады. Қылмыстың объективтік жағы – орын, уақыт және жағдайдың
арнайы жағдайларында өтетін қылмыстық мінез – құлықтың сыртқы актін
білдіреді.[10]
Субъектіні қылмыстық жауаптылыққа тартқаны негіз болып – белгілі бір
әрекет немесе әрекетсіздік болатыны белгілі. Ондай болмаса қылмыс құрамының
объективтік жағы туралы сөз де болмайды.
Барлық жыныстық қылмыстар, соның ішінде зорлау да тек қана әрекетпен
жасалады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 120-шы бабының
диспозициясында зорлау, - әйел мен еркек арасындағы жыныстық қатынас
болады, егер ол:
а) жәбірленушіге күш қолданылып жасалса;
б) жәбірленушіге күшті қолданбақшы болып жасалса;
в) басқа адамдарға күш қолданылып жасалса;
г) басқа адамдарға күшті қолданбақшы болып жасалса;
д) жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жасалса.
Осылай, зорлау – жәбірленушіге немесе басқа адамдарға физикалық немесе
психикалық (қорқыту) күш арқылы жасалатын немесе дәрменсіздік жағдайын
пайдаланып жасалатын әйел мен еркек арасындағы табиғи түрдегі жыныстық
қатынас. Осылай, осы қылмыс құрамының қажетті және жеткілікті белгісі –
жәбірленушімен жыныстық қатынастың күштеп немесе жәбірленушінің
дәрменсіздік жағдайын пайдалану тәсілімен істеу болып табылады. Егер де,
біріншісі де, екіншісі де болса, онда ол жазаға әсер ете алады.
Зорлаудың міндетті белгісі – жыныстық қатынас, яғни әйел мен еркектің
табиғи біріктірілуі болып табылады. Жыныстық актті елестететін және per
os немесе per anum (анальды) жолмен жасалынатын нәсіпқұмарлық әрекеттер
зорлау болып табылмайды. Қазақ КСР-дің 1959 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша
зорлауға жыныстық құмарлықты қанағаттандыру мақсатымен әйелмен жасалынатын
нәсіпқұмарлық сипаттағы басқа да әрекеттер жатты. Қазақстан Республикасының
қолданыстағы Қылмыстық кодексте осындай әрекеттер дербес құрамға бөлінді,
ол ҚР ҚК “Нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану” деп, 121 бапта
көрсетілген.
Жыныстық қатынасқа – еркектің жыныс мүшесінің әйелдің жынысытық
мүшесіне кіргізумен байланысты емес жыныстық қатынастың елестетуін
жатқызуға болмайды. Осындай әрекеттер істің мән-жайларына байланысты
нәсіпқұмарлық сипаттағы әрекеттер немесе басқа да қылмысқа саралануы
мүмкін.
Сот дәрігерлерімен және криминалисттердің өздері арасында жыныстық акт
ұғымын анықтау мәселесі бойынша ұзақ уақыт бойы дау болды. Медициналық[11]
және заң[12] ғалымдардың өкілдерінің бөлігі жыныстық акттің ұғымын кең
түсіндіріп, бұған жыныстық актті де, бұрмалау нысанындағы жыныстық
қажеттілікті қанағаттандыруды қосқан.
Сот дәрігерлердің[13] және криминалистердің[14] басқа бөлігінің
ұстанымы қолданыстағы заңнамаға сәйкес келеді, яғни жыныстық акт бұл руды
жалғастыруға бағытталған және еркектің жыныстық мүшесінің қынапқа
енгізумен бітетін физиологиялық акт. Жыныстық акт – ол біріншіден,
жыныстардың қатынасы. Жыныстық акт – физиологиялық акт ретінде әр түрлі
жыныстағы адамдардың, яғни әйел мен еркектің арасында болады. Басқа
нысандағы, жыныстық қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған басқа да
әрекеттер жыныстық акт болып табылмайды, оларды тек бұрмалау нысанындағы
жыныстық қажеттілкті қанағаттандыру деп анықтауға болады және солай анықтау
тиіс.[15]
Жыныстық актті кеңінен талқылайтын криминалисттер – жыныстық акт табиғи
және табиғи емес түрде (бұрмалау) мысалы, coitus per os, coitus per anum
нысандарында жасалуы мүмкін деген. Криминалисттердің басқа тобы – жыныстық
акттің түсінігін шектеп түсіндірудің жақтаушылары – жыныстық акттің
бұрмалау нысанындағы түсініктемені қолданудан бас тартты, олар осындай
әрекеттерді жыныстық құмарлықты бұрмалау нысанында қанағаттандыру деп атау
керек деген.
Кеңестік заң әдебиетінде Г.З. Анашкиннің ұстанымы әділетті сынға
ұшырады, оның ойынша “жыныстық акт” медициналық және құқықтық мағынада әр
түрлі маңызда болады.[16]
Криминалисттік әдебиеттердегі жыныстық акттің ұғымын анықтаудағы
келіспеушіліктер қазіргі уақытқа дейін қолданыста болған Қазақ КСР-нің
қылмыстық кодексінде және бұрынғы КСРО-ның кейбір одақтас республикаларының
кодекстерінде келесі түсініктемелердің, яғни “әйел мен еркектің жыныстық
акті ” (РСФСР ҚК-нің 121 бабы, Өзбек КСР ҚК-нің 100 бабы, БКСР ҚК-нің 119
бабы, УКСР ҚК-нің 122 бабы), “бұрмалау нысанындағы жыныстық акт” (Қазақ КСР
ҚК-нің 102 бабының 2 бөлігі, Қырғыз КСР-ніңҚК-нің 110 бабының 2 бөлігі),
және “жыныстық құмарлықты қанағаттандырумен байланысты бұрмалау нысанындағы
жыныстық акт” (РСФСР ҚК-нің 119 бабының 2 бөлігі, БКСР ҚК-нің 117 бабының 2
бөлігі, Армян КСР ҚК-нің 114 бабының 2 бөлігі, Түркмен КСР ҚК-нің 124
бабының 2 бөлігі) түсініктерін қолданумен байланысты болып келеді.
Жыныстық актті кеңінен талқылауды жақтаушылар дәл осы мән-жайға сілтеу
етті. Сонымен бірге, осы дәлелдемелерді сол кездегі қылмыстық заңнамада
қолданылатын “Әйелді жыныстық қатынасқа түсуге немесе басқа нысандағы
жыныстық құмарлықты қанағаттандыруға мәжбүрлеу” (РСФСР ҚК-нің 118 бабы,
Өзбек КСР ҚК-нің 97 бабы, Тәджік КСР ҚК-нің 109 бабы, Армян КСР ҚК-нің 113-
бабы, Түркмен КСР ҚК-нің 123 бабы) фактімен әшкерелеуге болады. Осылай,
КСРО территориясындағы әрекет еткен қылмыстық заңнама жыныстық қатынасты
Белорусь КСР ҚК-нің 116 бабының диспозициясында айтылғандай жыныстық
құмарлықты қанағаттандырудың басқа нысандарынан немесе жыныстық құмарлықты
бұрмалау нысанында қанағаттандырудан ажыратқан.
Қазақстанның қазіргі қылмыстық заңнамасында жыныстық актті анықтағанда
осындай қайшылықтар жоқ. Жоғарыдағыдан шыға келе, ҚР ҚК-нің 120 бабындағы
жыныстық қатынас мағынасында, тек қана табиғи қатынасты түсінуге болады.
Қылмыстық құқық ғылымында жыныстық қатынас ұғымының дұрыс анықталуы
қорлау және оған ұқсас қылмыстарды (ҚР ҚК-нің 121-бабы) нақты айыру және
зорлаудың түрлі сатыларын айыру үшін қажет.
Зорлаудың объективтік жағы біріншіден, әйелмен оның еркінен тыс, күштеп
жасалынған жыныстық қатынасты жасауында көрініс табады. Жәбірленушінің
қарсылық көрсетуін жеңу және қарсылық білдіру мүмкіндігін болдырмаудың
тәсілі ретіндегі қолданылған физикалық зорлау және қорқыту тек
нәсіпқұмарлық зорлау құрбанына ғана емес, сонымен қатар жәбірленушінің
қауіпсізідігі маңызды болатын адамдарға (бірншіден, оның, туысқандарына
және жақындарына) қолданылады.
Бізбен зерттелген қылмыстық істер құжаттары бойынша – жәбірленушіге
қатысты 18,7% физикалық күш, ал 54,5% психикалық күш болды. Көбінесе осы
күштердің екі түрі де бір уақытта қолданылады.
Кейде қылмыскер жәбірленушіні оңаша жерге кіргізіп, одан кейін
жәбірленушіге қатысты күш қолдану үшін алдауды қолданады. Айтылғанға дәлел
ретінде келесі мысалды келтіруге болады: Ш. мас күйінде болып, кешке жақын
дүкеннен қайтып келе жатқан 13 жасар Л.,-ды кездеседі. Қыздың азық-түлік
болан сумкасын тартып алып, егер қыз онымен барса, сумкасын қайтарып беруге
уәде береді. Жәбірленуші Ш.,-мен барады. Қылмыскер Л.,-ды үйіне әкеліп,
зорлайды.[17]
Физикалық күш – адамға кез келген физикалық ықпал жасау.[18] Зорлаудағы
физикалық күш жәбірленушінің қарсылықты білдіруін басуға бағытталған
әрекеттерден көрініс табады. Мысалы, бостандықты шектеу, көмекке шақыру
мүмкіндгінен жою, жәбірленушіні байлау, одан сыртқы және ішкі киімін жұлып
тастау, қолын ұстап тұру, ауа жолдарын қысу, соққы беру, және басқа жолмен
денсаулыққа түрлі дәрежедегі қиян келтіру. Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумының 1993 ж., “Соттардың зорлағаны үшін жауапкершілікті
реттейтін заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы” №1 қаулының 2 тармағы
жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе орта дәрежедегі зиян келтірілген
зорлау немесе жорлауға оқталу түгелдей қамтылады. Осыған байланысты осындай
әрекеттер тек қана ҚР ҚК-нің 120 бабымен сараланады. Егер де зорлау кезінде
жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірілсе онда осы әрекет қылмыс
жиынтылығы бойынша, яғни ҚР ҚК-нің 103 және 120 баптары бойынша саралануы
тиіс.
Зорлау барысында жәбірленушіні өлтіру немесе өлтіруді оқталуды ҚР ҚК-
ңін 96-бабының 2-бөлімінің “к” тармақшасымен және 120 бап бойынша саралау
қажет. Зорлау барысындағы жәбірленушінің денсаулығына абайсызда немесе
қастандық жасап ауыр зиян келтіру немесе жәбірленушіні абайсызда өлтіру ҚР
ҚК-нің 120-бабының 3-бөлімінің диспозициясымен саралануы тиіс. Осындай
жағдайда тұлғаға қарсы қылмыстар туралы басқа баптар бойынша қосымша
саралану қажет емес.
Зорлаудағы физикалық күш тек қана механикалық ықпалмен емес, сонымен
қатар химиялық және биологиялық ықпал жасауымен де жүзеге асырылады.[19]
Физикалық күш жәбірленушіге улы және есеңгіретін заттарды беру
нәтижесіндегі сыртқы тіндеріне және ішкі мүшелеріне ықпал жасауы да
жатады.[20]
Улы немесе есеңгіретін (есірткі, алкогольдік заттар) заттарды қолдануы
зорлық-зомбылыққа жатқызу туралы мәселеге байланысты қылмыстық құқық
теориясында басқа да көзқарастар бар. А.А. Пионтковский, В.Д. Меньшагин осы
әрекеттерді зорлық-зомбылық деп санамайды.[21]
Біздің ойымызша, осы мәселе келесіге байланысты, яғни: жәбірленуші осы
көрсетілген заттарды олардың пайдаланудың салдарын біліп пайдаланды ма әлде
олар оның еркінен тыс организмге енгізілді ме сонымен қатар, алдау жолымен.
Мысалы, егер кінәлі көрсетілген затты жәбірленушіге білдіртпей тамағына
қосса, дәрі ретінде берсе немесе басқа да тәсілдерді қолданса немесе күш
қолданып енгізсе (жәбірленушінің еркінен тыс инъекция).
Бірінші жағдайда, егер жәбірленушіні өзі көрсетілген заттарды қабылдаса
және осының нәтижесінде дәрменсіз жағдайда болған жыныстық актті – күш
қолданусыз жасалған зорлау деп санау керек (1993 ж. 23 суәірдегі “Соттардың
зорлағаны үшін жауапкершілікті реттейттін заңнаманы қолдану тәжірибесі
туралы” қаулының 5 тармағын қара).
Екінші жағдайда, зорлықшы күштеп немесе алдау жолымен улы, есеңгіретін
заттарды немесе ұйықтататын заттарды беріп құрбанды дәрменсіз жағдайға
жеткізсе, онда осындай қылықты жәбірленушіге қатысты физикалық күш
қолданылу деп қарастыру керек.
Зорлау барысында қолданылатын күш жәбірленушінің нақты (алдамшы емес)
қарсыласын жеңе алатындай өте қарқынды болу керек. Осыған байланысты нақты
қарсыласуды білдірмеген, сонымен қатар, тек көз көрелікті ғана көрсеткен
немесе оның нәсіпқұмарлық серіктің әрекеттеріне келіспеушілікті білдірмеген
әйелмен жыныстық қатынасты зорлау деп есептеуге болмайды. Мысалы, жыныстық
жақындық туралы ұсыныстан бас тартқан әйелді басында адам қорқытса, бірақ,
содан кейін біріктірілу басында әйел қарсыласуды тоқтатса, ол серікке
жыныстық қатынасқа келіскендігіне сылтау болады.
Кейбір сот дәрігерлері және заңгерлер жыныстық қатынас зорлау болады,
егер жәбірленушінің қарсыласуы жыныстық қатынастың басынан бастап аяғына
дейін немесе жәбірленушінің естен танып қалғанына дейін болса[22].
Қарсыласу түсінігінің осындай түсіндірілуімен келісу өте қиын. Сот
тәжірибесінің анализі көрсеткендей кейбір жағдайларда әйел қарсыласудың
керек еместігін немесе оған күштің одан әрі шараларын қолдануды қорқып
қарсыласуды тоқтатады немесе оны мүлдем көрсетпейді.
Қарсыласуды ақиқатты деп тану үшін, әйел қолсоғушылыққа тойтарыс беру
үшін барлық мүмкіндікті жасаса және жыныстық қатынасқа кірмей қылмыс
субъектісіне анық көрінуі керек.
Зорлаудағы физикалық күш тек қылмыскер жыныстық қатынасқа түсетін
адамға ғана емес, сонымен қатар құрбанға жақын адамдарға да қолданылады.
Осындай жағдайларда физикалық күш қолдану мәні бойынша қылмыс құрбанына
психикалық әсер болып табылады. Сондықтн да, зорлау барысындағы
жәбірленушінің ерігін басу тәсілімен жасалған физикалық күшпен қатар
физикалық күшті қолдану қауіп-қатері, психикалық зорлық-зомбылық қолдану
болып табылады.
Қауіп-қатер – бұл жамандықты келтіруді болжау. Ол сөздермен
әрекеттермен де білдіріледі. Күшті қолдану қауіп-қатері – бұл физикалық күш
қолдану деп қорқыту.
Жәбірленушінің зорлаудан қарсылық білдіруін жеңудің тәсілі ретіндегі
қауіп-қатер физикалық күшке теңестірілуі үшін белгілі тір талаптарға сай
болуға міндетті. Ол нақты, шын болу керек. Зорлаудағы қауір-қатердің
нақтылығы – кінәлі қауіп-қатерді шындығымен жүзеге асыруды мүмкін және
осында ешқандай кедергі бол алмайды дегенді білідреді. Басқа жағдайларда
қауіп қатерді нақты емес деп санауға болады. Мысалы, егер 13-жасар
жасөспірім есейген физикалық дамыған әйелге, ешқандай қауіп қатерді жүзеге
асыратын құрал заттарсыз өлім қаупін туғызса, онда осы қауіп қатері нақты
деп қарастыруға болмайды. Егер әйелмен жыныстық қатынас осындай қауіп-
қатерде болса, онда мұнда зорлаудың құрамы болмайды. Кінәлінің әрекеттерін
бағалағанда тек жәбірленушінің субъективті бағасын ғана басшылыққа алмау
керек, себебі, ол жоғартылған қорқыныштан немесе басқа себептерге
байланысты, ондай болып саналмайтын әрекеттерді қауіп-қатер деп тануы
мүмкін.
Қауіп-қатер тікелей болу керек, яғни дереу жыныстық қатынасқа
мәжбүрлейтін және құрбанның қарсыласуы болған жағдайда сол уақытқа қауіп-
қатерді жүзеге асыратын ниеті болуы керек. Қауіп-қатер, өте қарқынды болу
керек, яғни қауіп-қатер төндіретін тұлғаның оның жүзеге асыруының талабы
күмән туғызбау керек.
Және де, зорлауың негізгі құрамындағы қауіп-қатер, қауіп-қатерге тән
өлтіру немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіру өнімділік деңгейіне жетпеу
керек, себебі қауіп-қатердің осындай түрлерін қолдану, зорлаудың
саралаушылық белгісі болып табылады.
Зорлау барысындағы зорлық-зомбылық жәбірленушіге немесе басқа да
адамдарға, мысалы зорлықшылдан қорғап, көмекке шақыратындарға да
қолдануылуы мүмкін. Бірақ осындай жағдайда физикалық күш және қауіп-қатер
қолданудың мақсатын анықтау қажет. Егер, басқа адамдарға қолданылтаны күш
құрбанның қарсыласуын жеңу мақсатын көздеп осындай жолмен жәбірленушіге
жыныстық актті кемсуді мәжбүр етсе, онда кінәлінің әрекеттері толығымен ҚР
ҚК-нің 120-бабымен сараланады.
Егер, басқа адамдарға күш қолданудың мақсаты керек емес көз
көргендерді, жәбірленушінің қорғаушыларын жою болса, онда кінәлінің
әрекеттері, жиынтық бойынша ҚР 120-бабы және өмір және денсаулыққа қарсы
қылмыстар үшін жауапкершілік туралы соттармен саралануы қажет.
Күш және күш қолдану қауіп-қатері жыныстық акттің алдында болу керек.
Егер физикалық немесе психикалық күш жәбірленушіге немесе басқа адамдарға
жыныстық қатынастың басталуынан кейін, яғни зорлықпен жасалынған жыныстық
акттің, аяқталуына қарсы әрекетті қақпайлау үшін немесе көрсетілген
адамдарды, олар құқық қорғау органдарына мәлімдемес үшін жою мақсатында
қолданылған болса, онда осы әрекеттер ниеттің бағытталуына және болған
зардаптарға қарай, сот төрелігіне қарсы қылмыс (ҚР ҚК-нің 354 бабы) немесе
тұлғаға қарсы қылмыс деп саралануы тиіс.
Жәбірленушінің ерігін басу тәсілі ретіндегі қауіп қатерді келесідей
түсінуге болады. Яғни, кінәлі жәбірленушіге немесе оның туысқандарына осы
уақытта физикалық күш қолдану ниетін білдіретін әрекеттермен (дене
қимылдарымен) қорқыту. Мысалы зорлық-зомбылық жүзеге асатын заттарды
көрсету және т.б.
Қауіп-қатер өзінің ықпал ету күші бойынша физикалық күш қолданумен
бірге тең боле керек және зорлау құрбанын дәрмесіздік жағдайға қою керек.
Мысалы, кінәлі жәбірленушіні қорқыту үшін оның көзінше басқа адамды өлтірсе
(немесе оның бұйрығы бойынша осыны басқалар жасаса) содан кейін,
жәбірленушімен жыныстық акт жасаса. Егер осындай кезде, жәбірленуші
қарсылықты білдірмесе, онда зорлауды, егер жәбірленуші елсіз жерде болса
көруге болады.
Осындай жағдайларда, жәбірленушіге зорлық-зомбылық тікелей қолданылмаса
да, қылмыскер оны алдын-ала қорқытып, ол қарсыласудың бекер екендігін
білді.
Егер кінәлі әйелмен жыныстық қатынасқа жеткісі келген, оған физикалық
күшті болашақта, белгілі уақыт өткеннен кейін қолданамын деп қорқытса,
мұнда зорлау құрамы болмайды.
Осы мәселе бойынша әдебиетте басқа пікір бар. Мысалы, Б.А. Блиндер, осы
немесе басқа әрекеттер болашақта жасау қауіп-қатерін тікелей қауіп-қатермен
тең деп тану керек деп айтады. Кейіннен ол былай жазады: “Мына жерде,
әйелдің қарсыласуына ерігін басып және оны өзінің жыныстық бостандығын
құрбан етуге мәжбүрлеген қауіп-қатердің шынымен өте нақты, қарқынды және
байсалды болғандығын анықтау керек”[23].
Осы көрсетілген автордың ұстанымымен келісуге болмайды, себебі
болашақта жүзеге асырылатын қауіп-қатер әйелді ол өзінің жыныстық
бостандығын құрбан ете алатындай мәжбүрлейін дәрменсіздік жағдайға
қоймайды. Әйелдің өзінің қорғалуына ұйымдастыра алатын немесе басқа
адамдардың көмегін сұра алатын немесе құқық қорғау органдарына бара алатын
уақыты қалады.
Қауіп-қатер зорлаудағы қажетті элементтердің бірі болып табылады,
сондықтан кінәлінің әрекеттеріне ҚР ҚК-нің 112 бабы бойынша қосымша саралау
қажет етілмейді.
Егер әйелдің жыныстық актті жасауға келісуі сенімге қиянат етумен,
өтірікпен (некеге тұру уәдесімен) болса, онда осындай жыныстық акт зорлау
болып танылмайды. Осылай, құқық қорғау органдарына он сегіз жасар Н. оны
бірге санаторийде демалған К. зорлады деген өтінішпен барды. Н. К.
танысқан күннен бастап оның көңілін тапқан, бірақ Н. оны жақтамаған, себебі
ол оның отбасы бар екенін білді дегенді хабарлады. К. Оған ерлі-
зайыптылылық жай ғана формальды екенін түсіндіріп, оған күйеуге тиюге
ұсыныс жасағанда, Н. жақын қатынасқа келісті. Кету алдында олар орманда
бірге қалып, жыныстық қатынасқа түсті.
ҚК-нің 120-бабының белгілері бойынша К.-ге қарсы қылмыстық іс қозғалды.
Тергеу барысында Н. зорлауында К.-ннің кінәлілігі өзінің дәлелдемесін
тапқан жоқ. Шынында К.-ның некесі өте жақсы болған, ол Н.-ға үйленуге
мақсаты болған жоқ, ол онымен демалыс кезінде жыныстық қатынасқа түсу үшін
алдаған. Сонымен, Н. алдаушыға сеніп, оның жыныстық акттіге түсуіне
келіскенін айтты. Қылмыстық іс қылмыс құрамының болмауынан тоқтатылды.
Зорлаудағы қауіп-қатер өте байсалды, қауіпті және әрбір емес ал ең
маңызды құндылықтарға және тұлғаның мүдделеріне маңызды қол сұғушылық
нышанын білдіру керек, мысалы, өлтіру, ұру, бетті өзгерту қаупі. Тек қана
осындай қауіп-қатер жәбірленуші адамның әрекеттер бостандығын сал болуын
жасай алатындай қарастырылады. Әйелдің жеке, мүліктік мүдделеріне қауіп-
қатер жолымен жасалған жыныстық қатынасты қауіп-қатер қолдану (психикалық
зорлық-зомбылық) және зорлау ретінде бағалауға болмайды. Мысалы, жұмыстан
босату, қарызын қайтармау, үйлену уәдесінен бас тарту және т.б. Осындай
қауіп-қатерлерді, олардың қолдану нәтижесінде әйел өзінің жыныстық
бостандығын құрбанға сала алатындай осындай қауіп-қатерлдерді өте қауіпті
деуге бола алмайды. Осындай қауіп-қатерлерді қолданумен жасалатын жыныстық
акт зорлау болып табылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 123 бабында көзделген қылмыс
құрамы болады.
Сонымен қатар, зорлау құрамындағы масқаралық қолдануды мысалы,
жәбірленушіге немесе обның жақындарына керек емес мәліметтерді тарату
қаупін қауіп-қатер деп санауға болмайды.
Осыған байланысты, ғалымдар қатары осы мәселе бойынша қарама-қарсы
пікірді ұстанады. Мысалы, Ю.В. Александров зорлау барысында мүлкін жою
немсе жәбірленушіге қажет емес мәліметтерді тарату қауіпі қолдануға болады
деп санайды.[24] Л.А. Андреева осы ұстанымды ұстанып, осындай қауіп-
қатерлерді қолданумен жасалған зорлауды жеке құрамға бөлуді ұсынады.[25]
Осы меселедегі қызықты ұстанымды Ю.К. Сущенко ұстанады, оның айтыуншы
мүлікті жою немесе белгілі бір мәліметтерді тарату қаупін зорлау деп
санайды, егер олар кәмелетке толмағанға қатысты жасласа. Кәмелетке толған
әйелге осындай әрекеттерді қолдану, осы автор зорлау деп санамайды.[26]
Жоғарыда қолданылған қауіп-қатерді (әдебиеттерде осындай қауіп-қатерді
масқаралық сипаттаға қауіп-қатер деп атайды) қолданумен жасалған зорлау
мүмкіндігін А.Н Игнатов[27], Г.Б. Елемисов[28] және басқа да ғалымдар
толығымен теріске шығарады.
Осы қарастырылған мәселеге байланысты Ю.К.Сущенконың екіжақты ұстанымы
ең сай келетіні деп санаймыз.
Үлкен әйелмен немесе кәмелетке толмағанмен масқаралық сипаттағы қауіп-
қатерлерді қолданумен келісіммен жыныстық қатынасқа түсудің қоғамдық
қауіптілігінің сипаты бойынша бірдей етіп қарастыруға болмайды. Себебі,
кәмелетке толмаған қыз өзінің өмірлік тәжірибесінің болмауынан әрбір қауіп-
қатерді соның ішінде қарастырылып жатқан қауіп-қатерді де өзіне және өзінің
жақындарына шыныменен де қауіпті және байсалды деп санайды. Жәбірленушінің
тұлғасына және жасалынған қылмыстың мән-жайларына қарай осындай қауіп-
қатерді қолданумен жасалынған жыныстық қатынасты белгілі жағдайларда зорлау
деп санау керек. Ал үлкен әйелге осындай қауіп-қатер, шын емес және
байсалды емес деп көрілуі мүмкін. Дәл осыған сәйкес, масқаралау жолымен,
жою, бүлдіру немесе мүлікті алу қаупі жолымен жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу
жауаптылық ҚР ҚК-нің 123 бабы бойынша болады.
Біздің ойымызша, қолданыстағы заңнаманың кемшіліктердің бірі болып
көрсетілген әрекеттер кімге – яғни үлкенге ма әлде кәмелетке толмағанға
жасалып жатыр ма дегенге байланысты нәсіпқұрамлық алымсақтықтар үшін
қылмыстық жауаптылықтың дифференциасы жоқтығы болып табылады. Егер
көрсетілген әрекеттер кәмелетке толмаған қатынасына жасалса (мысалы өгей
әкесі өгей қызына тиіссе), онда ол үшін ҚР ҚК-нің 123-бабы бойынша қатаң
жауаптылықты көздеуге болады. Сондықтан ҚК-тің 123-бабының басылымына
масқаралық, жою, бүлдіру немесе мүлікті алу немесе жәбірленуші тұлғаның
материалды немесе басқа тәуелсізідігін қолдану қауіп-қатерлерін қолданып
үлкен тұлғаны жыныстық қатынасқа және басқаға мәжбүрлегендік үшін
жауаптылықты бірінші бөлімінде көздеп, өзгертулер енгізу керек. Сонда
кәмелетке толмағандарға қатысты көрсетілген әрекеттер үшін ҚР ҚК-нің 123
бабының жаңа екінші бөлігі бойынша қатаң жауаптылық болады.
Осылай, зорлаудағы қауіп-қатер өзінің сипаты бойынша нақты, тікелей
және қауіпті болу керек. Егер де қауіп-қатер осы көрсетілген белгілерсіз
болса онда зорлау деп тануға болмайды.
Зорлау мақсатындағы жәбірленушінің қарсыласуына басу тәсілі ретіндегі
қауіп-қатер – жәбірленушінің өзіне немесе оның жақын адамдарына мысалы,
балаларына зорлықшылдың физикалық күш қолданылуын нақты көрсететін
әрекеттер және айтулар. Бірақ заң “басқа адамдар” деген түсінікті тек қана
туысқандар деп шектемейді
Жәбірленушіні жыныстық қатынасқа түсу қарсыласуының мүмкіндіктерін жеңу
мақсатымен басқа тұлғаларға қатысты зорлықты әрекеттерді жасау да зорлау
құрамына жатады.
Зорлаудың объективтік жағына тек жәбірленушіге ғана емес, сонымен қатар
басқа да адамдарға физикалық немесе психикалық күш қолданумен жыныстық
қатынас жатады. Осыған байланысты ҚР ҚК-нің 120 бабының баслымын жақсы деп
санауға болмайды, себеі онда көрсетілген белгі толығымен құрылмаған. “Басқа
тұлғалар” деген түсінік ҚК-тің тек осы нормасына ғана жатпай, зорлау деп
саналатын әрекеттер шеңберін кеңейтіп, тұлғалардың кең шеңберін қамтиды.
Мысалы, ҚК-тің қолданыстағы басылымының 120-бабы бойынша әйел жыныстық
қатынасқа келіспесе кінәлінің жай жүріп жатқан адамды ұру қаупін егер
жәбірленушіге қатысты күш қолданылмаса да зорлау деп санауға болады.
ҚК-тің қолданыстағы басылымын 120-бабында көрсетілген кемшілікті жою
үшін, оның диспозициясын келесі түрде құруды ұсынамыз:
Зорлау, яғни жәбірленушіге немесе басқа адамдарға, оның жақындарына,
немесе зорлықшылға қарсы тұратын басқа да тұлғаларға күш қолданып немесе
оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып
жыныстық қатынас жасау.
ҚК-тің 120 бабындағы түсікке сәйкес жәбірленушіге жақын тұлғаларға
біріншіден оның жақын туысқандары (ата-аналары, балалары, аға-тәтелері,
сіңлілері, атасы, апасы, немересі), және жәбірленуші жақын деп санайтын
жақын адамдар (басқа туысқандардың достары) жатады. Зорлықшылға қарсы
тұратын басқа да тұлғаларға мысалы, қылмыс жасалуына әсер еткен және
зорлықшыл оған күш қолданған (мысалы, осы адамды басқа жерге қамады,
байлады) адамды жатқызуға болады. Егер осы тұлға байланысты жәбірленушіде
зорлау құтылу мүмкіндігі болса, онда оған күш қолданудан кейін жәбірленуші
жағынан зорлықшылға қарсылық көрсету керек емес болады.
Бізбен зерттелген істер бойынша жәбірленушінің дәрменсіздік жағдайын
пайдаланып зорлау 15,7% жағдайда болды, оның ішінде 6,1% жағдайда зорлықшыл
жәбірленушіні осындай жағдай алдын – ала кіргізді. Мысалы, оған алкогольді
ішімдіктер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.